Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестері
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
____ ______Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д.,проф._____________Ермекова Т.Н
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің фонетикалық ерекшеліктері
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған Кәкімова А.С
Ғылыми жетекші
ф.ғ.к.,проф.м.а Кайдарова Г.К
Алматы, 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі-77 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны-62
Кестелер саны:30
Тірек сөздер: тіркес, дыбыс, дыбыс тіркесі, тілдік бірлік,орфографиялық тіркестер, орфоэпиялық тіркестер, жалаң тіркес, дауысты-дауыссыз тіркес, дауыссыз тіркес, дауысты тіркес, үш дыбысты тіркес, үнді тіркес, артикуляция, фонетика, тіркес құрамы, тоғысыңқы дауыссыз, жуысыңқы дауыссыз.
Мақсаты: қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің фонетикалық жасалым (артикуляциялық), айтылым (акустикалық) табиғатын анықтап, тіркесімнің сандық-сапалық көрнекі сипаттамасын беру зерттелімнің мақсаты болып табылады.
Міндеті:
қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайына шолу жасау;
қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің үлгісін жинақтап, құрамын анықтау;
дыбыс тіркестерін орфографиялық және орфоэпиялық үлгілеріне қарай жіктеу;
дыбыс тіркестерінің жасалым (артикуляциялық) сипаттамасын беру;
дыбыс тіркестерінің айтылым (акустикалық) сипаттамасын беру, сандық-сапалық белгілерін көрнекі анықтау;
дыбыс тіркестерін құрамындағы дыбыстардың өзара тіркесім тәсілдеріне қарай жіктеп шығып, әрбір жіктелім үлгісіне тән фонетикалық сипаттама беру;
дыбыс тіркестерінің негізгі тіркесім үлгілеріне артикуляциялық сипаттама беру.
Қолданылатын әдістер: артикуляциялық (жасалым) және акустикалық(сандық-сапалық есеп) талдау, айырым белгілер суретін құрастыру, зерттеу нәтижелерін көрнекілеу.
Нәтиже:-қазақ тілінің дыбыс тіркестері алғаш рет мәтін құраушы (тілдік бірлік) ретінде қарастырылды;
- дыбыс тіркестері тіркес құрамындағы дыбыстардың өзара артикуляциялық байланысы мен құрамына қарай жаңаша жіктелді;
-дыбыс тіркестерінің жасалымы көрнекі үлгіге түсірілді;
-дыбыс тіркестерінің жіктелім топтарына қатысты артикуляциялық анықтама берілді;
Практикалық қолданысы: Орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктер құрастыруға, дыбыс тіркестерінің артикуляция-акустикалық көрнекі үлгілерін дайындауға, оқу-әдістеме саласында болашақ тіл мамандарының фонетикалық біліктілігін арттыруға септігін тигізеді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. ДЫБЫС ТІРКЕСІ - МӘТІННІҢ ЕҢ КІШІ БӨЛШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Дыбыс тіркесі - тілдік бірлік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Дыбыс тіркестерінің үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қазақ тілі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫС ТІРКЕСТЕРІНІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Орфографиялық тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Орфоэпиялық тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Дыбыс тіркестерінің құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3.1Жалаң (нөлдік) дыбысты тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3.2Дауыссыз-дауысты тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3.3Дауысты-дауыссыз тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3.4Дауыссыз-дауыссыз тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.3.5 Үш дыбысты тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.4 Дыбыс тіркестерінің артикуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.4.1 Тоғысыңқы дауыссыздар тіркесінің артикуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ...57
2.4.2Жуысыңқы дауыссыздар тіркесінің артикуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... .63
2.4.3Үнді (дауысты) тіркестердің артикуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
КІРІСПЕ
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуының арқасында оның қолданылу аясы күннен-күнге кеңейіп келеді. Бұрынғы көбіне көркем әдебиет саласындағы жазба тіл мен тұрмыстық деңгейдегі ауызша тіл деңгейінде қалып келген қазақ тілі бүгінде қоғами-саяси, тарихи-мәдени, әлеуметтік-ғылыми салада кеңінен қолданыла бастады. Ауызекі сөйлеу тілінің рөлі артып келеді, соның нәтижесінде ауызша сөйлеудің қажеттігі артып тұр. Көпшілік алдында қағаз дағдысынан арылып, еркін сөйлеу практикасы кең тарай бастады. Соның нәтижесінде жазба тіл мен ауызша тілдің арасындағы айтылым қайшылықтар көптеп көзге түсе бастады. Ұрпақ ауысқан сайын жазба тілдің айтылым нормалары әдеби үлгіге айналып барады. Әрине, жазба үлгілердің тіл дамуына тікелей ықпалы бар екені даусыз. Дегенмен кейбір қайшы емле-ережелердің салдарынан жазба тілдің ауызша тілге тигізіп жатқан жаңсақ әсеріне бейқам қарап отыруға болмайды. Өйткені бұл үрдіс жалғаса берсе, онда қазақ тілінің тарихи қалыптасқан іргелі заңдылықтары өзгереді. Сөздің, сөз бен сөздің, сөз топтарының арасындағы үндесім-үйлесім әуезділікке нұқсан келеді. Жеке дыбыс пен дыбыс тіркесі деңгейіндегі жаңсақ өзгерістер сөйлем құрамына енеді, одан барып бүкіл мәтін тұрқының қазақы айтылымы бұзылады. Ендеше қазақ сөзін, сөз тіркесін, сөйлем, кеңірек айтатын болсақ, мәтінді қазақы айту мәселесі сөйлеу мәдениетінің фонетикалық негіздеріне барып ұласады.
Мінбеден сөйлеп тұрған шешеннің, сахнадағы әртістің, теледидар-радиодан хабар жүргізушілердің, ауызша сұхбат берушілердің тілінен жаппай орын ала бастаған жазба тіл әсерін тіл мамандарының өздері мойындап отыр.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тілдің ауызша сөйлеу үлгісі ұрпақтан-ұрпаққа ауызша, яғни отбасында ата-ананың, бала-бақша, мектепте тәрбиеші-мұғалімнің, жоғары оқу орындарында әдіскер-пән оқытушыларының, ұжымда әріптестердің өзара сөз алмасуы арқылы тарайды. Олай болса, қазақы сөйлеу дағдысы ересектер мен мамандардан басталуы керек болады. Қазақы сөйлеу нормаларын қалыптастыру отбасы және мектеп тәрбиесінің бір бөлігі болу қажет. Ол үшін қазақ тілінің бүгінгі қалыптасқан даму деңгейіне лайық арнайы тәрбиелік және оқу-әдістемелік бағдарламалар мен іс-шаралар дайындау қолға алынғаны жөн.Қазақ тілінің емле-ережелерінің негізі болып отырған морфологиялық, фонетикалық, тарихи-дәстүрлі қағидалардың бәрі барып дыбыс тіркесі деңгейінде тілге оралады.
Сондықтан да жазба тілдің әсері алдымен дыбыс тіркесіне тиеді. Ендеше қазақ сөзінен бастап қазақ мәтініне дейінгі оң-теріс дыбыстық өзгерістердің оң-теріс емле шешімі дыбыс тіркестерінен басталады.
Қазақ тілінің дыбыс тіркестерінің зерттелім нәтижесі қазіргі қазақ тіл білімінің алдында тұрған күрделі мәселелердің бірі ауызша әдеби сөйлеу үлгісін қалыптастыруға негіз болады. Зерттеу тақырыбының өзектілігі осы айтылған мәселелерден келіп туындайды.
Жұмыстың зерттеу нысаны - қазақ тілінің орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктеріндегі сөздердің құрамындағы дыбыс тіркестері.
Жұмыстың зерттеу әдістері - артикуляциялық (жасалым) және акустикалық(сандық-сапалық есеп) талдау, айырым белгілер суретін құрастыру, зерттеу нәтижелерін көрнекілеу.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері - қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің фонетикалық жасалым (артикуляциялық), айтылым (акустикалық) табиғатын анықтап, тіркесімнің сандық-сапалық көрнекі сипаттамасын беру зерттелімнің мақсаты болып табылады. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылды:
қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайына шолу жасау;
қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің үлгісін жинақтап, құрамын анықтау;
дыбыс тіркестерін орфографиялық және орфоэпиялық үлгілеріне қарай жіктеу;
дыбыс тіркестерінің жасалым (артикуляциялық) сипаттамасын беру;
дыбыс тіркестерінің айтылым (акустикалық) сипаттамасын беру, сандық-сапалық белгілерін көрнекі анықтау;
дыбыс тіркестерін құрамындағы дыбыстардың өзара тіркесім тәсілдеріне қарай жіктеп шығып, әрбір жіктелім үлгісіне тән фонетикалық сипаттама беру;
дыбыс тіркестерінің негізгі тіркесім үлгілеріне артикуляциялық сипаттама беру.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері.Зерттеу нәтижелері қазақ тіл біліміндегі дыбыстардың тіркесім теориясы (құрамы мен жіктелімі), бейтараптану теориясы мен айырым белгілер теориясының дамуына қосылған елеулі үлес болады.
Жұмыстың практикалық маңызы .Орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктер құрастыруға, дыбыс тіркестерінің артикуляция-акустикалық көрнекі үлгілерін дайындауға, оқу-әдістеме саласында болашақ тіл мамандарының фонетикалық біліктілігін арттыруға, қазақ сөзінің үндесім-үйлесім үлгілерінің қазақы айтылымын қалыптастырып отыруға септігін тигізеді және қазақ грамматикаларының дыбыс тіркесіне арналған бөлімін толықтыруға тың және нақты фонетикалық материал болады; өзге тілдермен салыстырма-салғастырма зерттеулер үшін негіз болады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы .
-қазақ тілінің дыбыс тіркестері алғаш рет мәтін құраушы (тілдік бірлік) ретінде қарастырылды;
- дыбыс тіркестері тіркес құрамындағы дыбыстардың өзара артикуляциялық байланысы мен құрамына қарай жаңаша жіктелді;
- дыбыс тіркестері артикуляциялық және акустикалық тұрғыдан сипатталып шықты; жазба және ауызша тіркестердің айырым-ортақ белгілері анықталып, салыстырмалы нәтиже алынды;
-дыбыс тіркестерінің жасалымы көрнекі үлгіге түсірілді;
-дыбыс тіркестерінің жіктелім топтарына қатысты артикуляциялық анықтама берілді;
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, 2 бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДЫБЫС ТІРКЕСІ-МӘТІННІҢ ЕҢ КІШІ БӨЛШЕГІ
1.1 Дыбыс тіркесі - тілдік бірлік
Қазақ тілі дыбыстарының жеке тұрғандағы артикуляция-акустикалық анықтамасы оның ойтекті (абстрактылы) сипаттамасы болып табылады. Сондықтан да дыбыстың абстрактылы анықтамасы бойынша дыбысқа тән жалпы белгілер ғана қамтылады. Сөйтіп ол сөйлеу (мәтін) үстіндегі сол дыбыстың ешбір үлгісімен сай келмейді. Дыбыстың нағыз фонетикалық көрінісі сөйлеу үстінде байқалады. Ал сөйлеу дыбыс тіркесінен басталады. Дыбыс тіркесі буынға, буын сөзге, сөз сөз тіркесіне, сөз тіркесі сөйлемге, ең соңында сөйлем мәтінге ұласады. Ендеше дыбыс тіркесі мәтіннің құрамды бөлігі, оның ішінде ең кішкене бөлігі болып саналады. Олай болса, дыбыстың артикуляция-акустикалық ақиқат сипаты мәтін құрамында ғана анықталады.
Дыбыс тіркесі болу үшін тіркес құрамындағы дыбыстардың арасында тығыз артикуляциялық байланыс болу керек деп есептейміз. Әрбір артикуляциялық байланыстың өзіне тән акустикалық көрінісі мен перцепциялық нәтижесі болады. Қазақ сөйлермені осы белгілерді түйсіну нәтижесінде қазақ сөзін қазақы қабылдайтын болады. Егер осы белгілердің ішінде орфографияның немесе кірме әріп-дыбыстардың ықпалымен қандай да бір ағаттық кетсе, онда ол сөз қазақы естілмейтін болады. Қазақ тіліндегі төл дыбыстар тіркесін анықтайтын бірден-бір амал (критерий) осы болып табылады.
Қазақ тіл біліміндегі дыбыс тіркесіне арналған зерттеулер дыбыс тіркестерінің әріп тұлғасын тізіп, олардың санын санамалап шығумен шектеліп келді. Сонымен қатар қазақ тіліндегі төл дыбыстар тіркесін (дұрысы: дыбыстардың төл тіркесін) кірме дыбыстар тіркесімен (дұрысы: дыбыстардың кірме тіркесімен) араластырып, олардың өзара басын ажыратпай, ортақ жүйе ретінде қарастырды. Соның нәтижесінде қазақ тілінің фонетикалық (айтылым) заңдылықтарына бағынбайтын дыбыс тіркестері, оның үстіне орфографиялық тұрғыдан жаңсақ дыбыс тіркестері пайда болып жатыр. Олар әлі күнге дейін қазақ тіліне тән фонетикалық құбылыстар (бірліктер) ретінде оқулықтар мен оқу-әдістеме құралдарына еніп келеді. Мұндай жағдайдың қазақ тілінің табиғи айтылым үлгісіне теріс ықпал ететіні сөзсіз және тыңдаушылар үшін де теріс мәлімет болып табылады.
Дыбыс тіркесі мәтіннің ең кішкене бөлігі болғандықтан, оны мәтіннің бастау көзі деп қарау керек. Мәтінге тән негізгі фонетикалық белгілердің бәрі дыбыс тіркесінің бойынан табылады, сондықтан да дыбыс тіркесінің фонетикалық табиғаты өте күрделі келеді. Дыбыс тіркесінің фонетикалық табиғатын анықтап, оның сипаттамасын берудің амал-әдісі де күрделі. Осыған орай қазақ тіліндегі дыбыстардың тіркес түрленімі деген ұғымды білдіретін атау ендіруге тура келеді. Әрине дыбыстардың дыбыс түрленімі қазақ тіліндегі белгілі фонетикалық заңдылықтардың шегінде болады. Алайда, сол белгілі фонетикалық заңдылықтарды дыбыс тіркесі деңгейінде интерпретация жасауға тура келеді.
Дәстүрлі қазақ фонетикасында дауыссыздар тіркесіне қатысты ілгеріндікейінді ықпал деген ұғым пайдаланылады. Алайда оның анықтамасы тілдік фактыны дәйектеумен ғана аяқталады. Мысалы, с дыбысы ш дыбысының ықпалымен ш дыбысымен алмасады: басшы-башшы т.б. деген сықылды. Бірақ сол алмасудың күрделі тілдік құбылыс екеніне қарамай, фонетикалық себептері айтылмайды. Күрделі тілдік құбылыс деп отырған себебіміз ол жай алмасу емес, оның көптеген кешенді фонетикалық себептері мен заңдылықтары (сөздегі орны, буын құрамы, сөз тіркесі, тыныс немесе ритмикалық топтар, өзекті үндесім және іргелес үйлесім әуезі, жасалу орны, жасалу тәсілі, дауыс қатысы т.б.) бар.
Дыбыс тіркесіне қатысты анықтамалар оқу-әдістемелік тұрғыдан немесе фонетикалық дәйек (факт) ретінде төте ұсыным болғанымен, теориялық фонетиканың талабына сай шешім емес, қарапайым ережелер балып қала береді. Теориялық фонетикаға (айырым белгілер теориясы, дыбыс түрленім теориясы, дыбыс алмасу теориясы, дыбыс (құрамы мен жүйесі) даму теориясы, модельдеу теориясы т.б.) қосылатын үлес болу үшін кез-келген тілдік құбылыстың себебі (механизмі) мен салдары (нәтижесі) жан-жақты анықталып, ғылыми аппараты қалыптасу керек.
Дыбыс тіркесі жайлы еңбектерде оларды барлық уақытта әріп қрамына қарай топтастырады, ал шын мәнінде артикуляциялық түрленіміне қарай топтастыру керек болады. Өйткені әріп құрамына қарай топтастыру фонетикалық талданымға жатпайды. Артикуляциялық түрленіміне қарай топтастыру фонетикалық талданым болып табылады.
Тіркестердің артикуляциялық жіктелімі толығымен алғаш ұсынылып отыр. Тік (көлбеу) жақшаның ішіне мүкін болатын айтылым (орфоэпиялық) тіркестер енгізілді. Мысалы, қазақ тілінің айтылымында нб тіркесі кездеспейді, ендеше оның айтылым үлгісі [мб] болып жеке алынды. Егер нб[мб] болып қатар белгіленсе, онда оның жақша сыртындағы нб айтылымы қазақ тіліне тән емес деген сөз. Сөз ішіндегі тіркестерді жіктеп шығамыз.
1.2 Дыбыс тіркестерінің үлгілері
Төл тіркестер
Жалаң (нөлдік) тіркестер: а, ә, ы, і, ұ, ү, қ, ө, е.
Дауыстыдауыссыз тіркестер: ба, бә, бы, бі т.б.
Дауыссыздауысты тіркестер: ат, ет, от, өт т.б.
Жасалу орнына қатысты тіркестер
Ерінерін тіркестер: пп, мм, ум, уп, уб
Ерінтіл ұшы тіркестер: пт, мт, уд, ус, ур, уз, уш, пс
Ерінтіл ортасы тіркестер: пк, мк, ук, уг, мг, уг
Ерінтілшік тіркестер: пқ, мқ, уқ, уғ, мғ
Тіл ұшытіл ұшы тіркестер: тт, сс, нн, шш, рс, рт, лт, лм, ст, нд, нс, рз, нш,, рн, рл, рд, лд
Тіл ұшыерін тіркестер: тп, рм, лм, лп, рм, рп, сп, шп, нм
Тіл ұшытіл ортасы тіркестер: тк, ск, рк, рг, зг, шк, йг
Тіл ұшытілшік тіркестер: тқ, рқ, сқ, лқ, лғ, рғ, шқ
Тіл ортасытіл ортасы тіркестер: ңк, ңг, йк, йг
Тіл ортасыерін тіркестер: кп, йм, йб, ңб
Тіл ортасытіл ұшы тіркестер: кт, кс, кш, ңс, ңш
Тіл ортасытілшік тіркестер: жоқ.
Тілшіктілшік тіркестер: ңқ, ңғ, йқ, йғ, ққ
Тілшікерін тіркестер: қп, йм
Тілшіктіл ұшы тіркестер: қт, йт, йн, йс, йш, йз, йж, ңт, ңс, ғд
Тілшіктіл ортасы тіркестер: жоқ.
Жасалу тәсіліне қатысты тіркестер
Тоғысыңқытоғысыңқы тіркестер: тт, мм, мт, пп, пт, нн, нд, нт, қт, мқ, ңқ, ңд, ңм
Тоғысыңқыжуысыңқы тіркестер: қс, қш, тш, тс, нс, нш, мс, мш, мз
Жуысыңқыжуысыңқы тіркестер: сс, шш, рс, рш, лс, лш, йш, йс, рз
Жуысыңқытоғысыңқы тіркестер: ст, шт, рт, лт, йт, йн, зб, жд, жб, зд,сп, шп, йд, йқ, йк, йп, йб, рқ, рн, сп, шп, йп, рп, лп, уд, ум, ун
Дауыс қатысына байланысты тіркестер
Қатаңқатаң тіркестер: тт, тқ, ққ, сс, сқ, шш, пп, тп, сп, шп, кк, кс, пк, кп, кш, шк, ск, ст, шт
Қатаңұяң тіркестер: жоқ
Қатаңүнді тіркестер: жоқ
Ұяңұяң тіркестер: бд, зб, жб, зд, жд, зғ, жг, зг
Ұяңқатаң тіркестер: жоқ
Ұяңүнді тіркестер: жоқ
Үндіүнді тіркестер: мм, нн, рм, рн, йм, йн, ңм, ңн, ум, ун, лм, ул
Үндіқатаң тіркестер: лқ, лт, рт, рқ, йт, йқ, йс, йш, лп, рп, йп, лк, лп, лт, ңқ, ңк
Үндіұяң тіркестер: лғ, лд, рд, рғ, йд, йб, йғ, йз, йж, нд, мд, уд, уғ, уг, лг, лғ, рг, рғ, мғ, ңғ, ңг
Қайшы тіркестер
Жалаң тіркестер: и, у, я, ю, щ.
Дауыстыдауыссыз тіркестер: ит
Дауыссыздауысты тіркестер: ти, қи, бу, су
Жасалу орнына қатысты тіркестер
Ерінерін тіркестер: жоқ
Ерінтіл ұшы тіркестер: жоқ
Ерінтіл ортасы тіркестер: жоқ
Ерінтілшік тіркестер: жоқ
Тіл ұшытіл ұшы тіркестер: зс[сс], сш[шш], шс[шш], зш[шш]
Тіл ұшыерін тіркестер: нб[мб], нм[мм], нп[нп]
Тіл ұшытіл ортасы тіркестер: нг[ңг], нк[ңк]
Тіл ұшытілшік тіркестер: нқ[ңқ], нғ[ңғ]
Тіл ортасытіл ортасы тіркестер: жоқ
Тіл ортасыерін тіркестер: жоқ
Тіл ортасытіл ұшы тіркестер: жоқ
Тіл ортасытілшік тіркестер: жоқ
Тілшіктілшік тіркестер: жоқ
Тілшікерін тіркестер: жоқ
Тілшіктіл ұшы тіркестер: жоқ
Тілшіктіл ортасы тіркестер: жоқ
Жасалу тәсіліне қатысты тіркестер
Тоғысыңқытоғысыңқы тіркестер: жоқ
Тоғысыңқыжуысыңқы тіркестер: жоқ
Жуысыңқыжуысыңқы тіркестер: зс[сс], сш[шш], шс[шш], зш[шш]
Жуысыңқытоғысыңқы тіркестер: жоқ
Дауыс қатысына байланысты тіркестер
Қатаңқатаң тіркестер: сш[шш], шс[шш]
Қатаңұяң тіркестер: жоқ
Қатаңүнді тіркестер: жоқ
Ұяңұяң тіркестер: жоқ
Ұяңқатаң тіркестер: зс[сс], зш[шш]
Ұяңүнді тіркестер: жоқ
Үндіүнді тіркестер: жоқ
Үндіқатаң тіркестер: жоқ
Үндіұяң тіркестер: жоқ
Жұмысымыздағы артикуляциялық талдауға негіз болған, қазіргі кезде қазақ және өзге түркі фонетистері басшылыққа ала бастаған, профессор Ә. Жүнісбек ұсынған қазақ тілінің артикуляциялық базасының моделі болып табылады [62, 783 б.]. Зерттеу барысында өзімізге қажет дыбыс түрленімінің жасалым үлгісін осы модель ішінен тауып, түсіндірме сипаттамасын беріп отырамыз.
Соңғы академиялық грамматкадағы ғылыми аппаратты кеңінен пайдаландық, сондықтан дәстүрлі фонетикамыздағы ұғыматаулармен кейде сай келе бермейтін тұстары бар.
1.3 Қазақ тілі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайы
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркесі күрделі фонетикалық құбылыстардың бірі болып табылады: дыбыс тіркестерінің жазылым-айтылым құрамы мен түрлері; таңбалану реті (жазылымы); артикуляциялық сипаты; акустикалық көрінісі; естілім белгілері; айтылымы (орфоэпиясы), даму тарихы; өзге туыстас және туыстас емес тілдермен ортақтығы немесе айырмашылығы т.б. Дыбыс тіркестерінің күрделі зерттеу нысаны екенін аңғартады. Дыбыс тіркестеріне қатысты фонетикалық мәселелер бір зерттеудің ауқымына симайды. Сондықтан да күні бүгінге дейін дыбыс тіркестерінің әртүрлі қыры фонетист мамандардың назарынан тыс қалмай келеді.
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін зерттеуге көп еңбек сіңіріп, арнайы еңбектер [1-4] жазған профессор С. Мырзабеков дыбыс тіркесіне Дыбыстар тіркесі - тілдегі дыбыстардың бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны. Бұл ─ халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің (қаруының) жемісі, нәтижесі [4, 81 б.] деп, анықтама береді. Ғалым берген анықтаманың болашақ зерттелімдерге нұсқау болатын екі тұсына арнайы тоқтауға тура келеді. Бірінші, дыбыстардың бірімен-бірі қатар тұру мүмкіндігі - қазіргі фонетика тілімен айтатын болсақ, қатар тұрған екі дыбыстың артикуляциялық үйлестігі болып шағады. Шындығында егер екі дыбыстың арасында артикуляциялық сиымдылық болмаса, онда ол дыбыстар тіркес құрай алмайды. Біздің осы зерттеуіміздің негізгі мақсаты қазақ тілі дыбыс тіркестерінің арасындағы артикуляциялық сиымдылық заңдылықтарын ашу болғандықтан, ғалым пікіріне кеңінен тоқталып отырмыз. Оның үстіне жалпы фонетикада (общая фонетика) дыбыс таралымы мен тіркесімінің заңдылықтарына арналған дистрибуция согласных деген теориялық тұжырым тағы бар. Екінші, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің... нәтижесі деп отыр. Ендеше, дыбыс тіркестері тілдегі буын, сөз, сөз тіркесі тәрізді тұрақтаған, оны бұзуға болмайтын, қалпы бар айтылым үлгі болып табылады. Осыған орай, алдын ала айта кетуге тура келеді, емле жаңсақтығынан туындап отырған кейбір әріп тіркестерін дыбыс тіркестерінің қатарына қосуға болмайды.
Профессор С. Мырзабековтың ойы жалпы фонетикалық тұрғыдан профессор Л.Р. Зиндердің сөзімен астасып жатыр: Наличие соответствующего приспособления, адаптации, звуков в одном языке и отсутствие его в другом, относительное постоянство особенностей каждого языка в этом отношении... находит себе объяснение в устойчивости артикуляционной базы, в передаче фонетических особенностей от поколения к поколению [5, 234 б.]. Ендеше тілдегі төл дыбыстар дегеннің фонетикалық сыры тереңде, сол тілде сөйлейтін ұрпақ санасында жатыр екен.
Профессор С. Мырзабеков ілімінен туындайтын, әрі қарай өз зерттеуіміздің методологиялық ұстанымы ретінде қабылдайтын, басты қағидалар осылар болады.
Дыбыс тіркесінің түзілу заңдылығы жайлы айтылған ...артикуляция каждого последующего звука должна подготавливаться заранее, если только соответствующий произносительный орган оказывается свободным [5, 224 б.] деген қазақ тілінің тіркес заңдылықтарын да қамтиды.
Тіркесім заңдылықтарына қатысты профессор Н.С. Трубецкой былай деп жазады: ...сочетания фонем подчиняются в любом языке своим особым законам и правилам, которые имеют значение только для данного языка и которые необходимо устанавливать для каждого языка отдельно [6, 265 б.]. Бұл пікір жалпы лингвистикада қабылданған, мамандар тәжірибесімен тиянақталған. Ендеше қазақ тіліндегі тіркес сипатын қазақ тілінің өз ішкі заңдылықтарынан іздеу керек.
Ғалымның көңіл аударарлық тағы бір пікірі тіркес құрамындағы дыбыстардың өзара кірігуі жайлы: В действительности же дело заключается в том, что фонемы (лучше - фонологические единицы), которые сосуществуют в пределах одной морфемы, должны обнаруживать минимум различий [6, 262 б.]. Тілдік бірлік ретінде сөз морфема жайлы болғанымен, айтылған ой дыбыс тіркестеріне де тікелей қатысты.
Дыбыс тіркестері жайлы орыс және өзге тілдер лингвистикасының тәжірибесін барласақ, бұл мәселенің жан-жақты және молынан қаралғанын көреміз. Профессор Р.И. Аванесов өзінің Русское литературное произношение деген еңбегінде орыс тіліндегі дыбыс тіркесіне көп орын берген [7, 128 б.] Ағылшын тіліндегі дыбыс тіркестеріне байланысты дыбыс түрленіміне профессор Г.П. Торсуев бірнеше еңбек арнаған [8; 9].
Әлемдік тіл білімі тәжірибесі дыбыс тіркестерінің күрделі лингвистикалық мәселе екенін көрсетеді. Дыбыс тіркесі әр тілдің өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталатын болды. Сондықтан да зерттелім нысанын қазақ тілінің төл тіркестері деп бөлектей алғанның ғылыми тұрғыдан негізі бар.
Қазақ сөзінің айтылым үлгілерін сақтап қағазға түсірген профессор
В.В. Радлов еңбектерінде (сөздігінде) қазақ тілінің дыбыс тіркестеріне қатысты мол материал табылды [10]. Түркі тілінің дыбыс құрамын өте дәл анықтаған ғалым қазақ сөздерінің жазылымын айтылымына сәйкестендіріп берген [11]. Сондықтан да В.В. Радлов қалдырған жазба нұсқаларды қазақ сөзінің сол кездегі айтылымының таза көрінісі десе де болады. Мысалы, айна, айнал т.б. сөздерінің құрамындағы йн тіркестерін қазақ тілінің төл тіркестерінің сол кездегі ақиқат көрінісі деп қараймыз. Өйткені тіркестің жазба нұсқасы оның айтылым нұсқасымен сай келіп тұр. Дегенмен дауысты+жартылай дауысты тіркестеріне келгенде жаңсақ тіркестер де кездесіп қалады. Мысалы, айырық, ашулы (ашұулұ) т.б. сөздерге келгенде айрық, ашулұ деп, тіркес құрамындағы дыбыстар дұрыс анықталмаған.
Осы тәрізді жетістіктер мен кемшіліктер сол кездегі орыс зерттеушілерінің бәріне тән десе де болады [12-14].
Осы дәуір зерттеушілеріне тән жаңсақтық негізінен жарты дауыстылардың дауыстылармен тіркесіне байланысты кездесіп отырады. Оның себебін қазақ тілінің қысаң дауыстыларының айтылымы мен жарты дауыстылардың. айтылымының бір-біріне өте ұқсас келетінен болса керек деп ойлаймыз. Біріншіден, олардың артикуляциясы өзара жақын, екіншіден, артикуляциясы жақын болған соң, олардың естілімі де өзара жақын болады. Сондықтан олардың тіркес құрамындағы дыбыстардың жігін ажырату өзге тілді зерттеушілер үшін қиындық туғызатыны сөзсіз. Соның нәтижесінде аралық дыбыстарды аңғармай қалып, айтылымы сәйкес келмейтін қайшы тіркестер құрастырып жатады.
Қазақ тіліне тән дыбыс тіркестерінің бастау көзін көне түркі жазуынан табуға болады. Мысалы, нк, нқ, лп, ңг, нт т.б. дыбыс тіркестерінің үлгісін кездестіреміз: інгек, іл, кісре, тік, кійік т.б. [15; 16]. Мұндай дыбыс тіркестері қазіргі қазақ тілінің дыбыс құрамына жат емес. Алайда көне түркі жазуына арналған қазіргі зерттелімдер оның тек әліпби үлгісінің басын ашуға арналып отырғандықтан, яғни таңбаның дыбыс мәнін ашуға ғана арналғандықтан, ол еңбектерде тіркес заңдылықтары жайлы (артикуляциялық себептер) мәлімет берілмей отырды.
Қазақ жазуын қалыптастыру мақсатында өткен ғасырдың 20-30 жылдарында еңбек еткен қазақ зиялыларының еңбектерінің бүгінгі қазақ тіл білімі үшін маңызы зор [17-20]. Е. Омаров қосымшалардың түбір сөзге жалғану ерекшеліктерін кестелеп көрсеткен, негізгі заңдылықтардың бәрін қамтып түсіндірген: қатаң мен ұяң тіркесі кездеспейтінін, ал кездесе қалған жағдайда біреуінің екіншісіне икемделіп (қатаңдап-ұяңдап) барып тіркесетінін айтады [17, 27 б.]. А. Байтұрсынұлы қатаң мен ұяңның дыбыс тіркесін құрай алмайтынын атай келіп, дауыстымен дауыстының тіркесімі қазақ тіліне тән емес екенін көрсетсе: Қазақ тілінде дауысты дыбыстардың қатарынан бір сөздің ішінде келуі тіпті болмайды [18, 178 б.], Х. Досмұхамедұлы түбір сөз ішінде бір дыбыстың қосақталып келмейтінін баса көрсетеді, бұл әсіресе кірме сөздерге қатысты: Қазақ-қырғыздың түбір сөзінде бір дыбыс екіленіп... келмейді... жат сөздердегі екіленіп айтылатын дыбыстарды қазақ-қырығыз не бір дыбыс қылып айтады, не соңғысын бөтен дыбысқа аударады. Молла-молда, үммет-үмбет... дей келіп, Тіліміздің заңы осылай болған соң жат сөздерді алғанда ішіндегі дыбысты екілетіп айту, жазу керек емес [19, 97 б.] деген қорытынды жасайды.
Жалпы түркілік заңдылықтың бірі қазақ тіліне де тән: В казахском языке стечение согласных в начальной позиции слова не встречается [21, 66 б.]. Бұл заңдылық жайлы мәліметтерді өзге түркі тілдеріне де қатысты кездестіреміз [22; 23]. Сондықтан қазақ тілінде сөз басында дауыссыздар тіркесін іздеудің керегі жоқ. Бірақ қазақ тіліндегі дыбыс тіркесі ұғымының мәні кең. Дыбыс тіркесінің алғашқы не соңғы сыңары дауысты дыбыс та болуы мүмкін. Ендеше сөз басындағы дыбыс тіркестерін дауысты дыбыссыз қарастыруға болмайды. Бұл заңдылыққа арнайы тоқтап отырған себебіміз бар: сөз басында дауыссыздардың (бір емес бірнеше) тіркесі кездесе беретін тілдер жеткілікті, мысалы, орыс тілі: сгиб, звезда, штамп, складывать.
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестері жайлы бірнеше мақала және диссертация бар. Алайда ол еңбектердің бәріне ортақ нәрсе - жазба мәтінге сүйеніп, айтылым тіркестерге мән берілмеген. Сондықтан да әріп тұрқы тіркес болғанымен, айтылым тұрқы тіркес болмай шығады. Нәтижесінде бүкіл ғылыми талданым жазба тіркестің талданымы болып шығады.
А. Исенгельдинаның қазақ-орыс тілдеріндегі дыбыс тікестерін салыстыра зерттеген еңбегінде Для описания функционирования этих групп согласных в речи проведен статистический анализ их на сплошном фонологически транскрибированном тексте... исследовались синтагматическая частотность встречаемости групп согласных во всех трех положениях в слове [24, 99 б.] дей келіп, қазақ тіліндегі дыбыс трекестерінің жайма (матричная) кестесін ұсынған. Ғалымның пайдаланған материалына қарағанда жазба мәтінді пайдаланған. Соның нәтижесінде алынған нәтиже әріп тіркестері болып шыққан. Негізгі мақсат тіркесім мүмкіндіктерінің санама мөлшерін анықтау болған. Арнайы келтірілген жайма кестеге қарағанда қазақ тілінде уу, жу, сн, бн, сш, шс т.б. көптеген тіркестер кездесе беретін сияқты. Мұндай тіркестер тек жазба мәтінде ғана кездесетіні, яғни дыбыс тіркестер емес, әріп тіркестер екеніне көз жеткізу қиын емес. Ал, егер, осы тіркестердің орфоэпиялық үлгілерін алатын болсақ, онда олардың дыбыс құрамы өзгеріп кетеді. Сөйтіп сол құрамдағы дауыссыздар тіркесі болмай шығады.
М. Райымбекова сөз басындағы дыбыс тіркесіне басқаша қарайды. Акустикалық талдаудың нәтижесіне сүйене келіп: ...благодаря полной редукции узких гласных могут образоваться стечение согласных [25, 98 б.] дей келіп, однако это явление нельзя считать типичным для казахского языка [25, 98 б.] деп күмәнданып тоқтайды. Мұның өзі сөз басында дауыссыздар тіркесі кездеседі деген пікірдің екіұшты екенін көрсетеді. Оның үстіне акустикалық талдаудың нәтижесі артикуляциялық тұрғыдан тиянақталмаған. Автор келтіріп отырған мысалдардың өзі де сенімсіз: бл (білек), бр (бірақ), кт (кітап), кл (кілем) т.б. Дауыстының айтылымы қысқаруы мүмкін, бірақ түгел түсіп қалуы мүмкін емес. Өйткені сөз басындағы дауыссыз аралық дауысты анық естіледі [26].
Дыбыс тіркестерін олардың артикуляциялық ерекшеліктерімен байланыстыра қарастырып көрген С. Мейірбекова болды [27, 81 б.]. Бірақ барлық артикуляциялық белгілерді қамтымай, олардың жасалу тәсілін алған. Мұнда да әріп тіркестердің тіркесі қаралған.
Акустикалық зерттеулердің өзге де нәтижелеріне қарағанда сөз басындағы дауыссыздан кейінгі қысаң дауысты күшті редукцияға ұшырайтын көрінеді: ...узкие гласные... характеризуются неустойчивостью и способностью к редукции. Благодаря своей краткости в безударных слогах они редуцируются вплоть до полного исчезновения [28] деп жазады профессор Б. Қалиев. Дауыссыздардың редукциясына арналған монографиясында да осы фонетикалық жайтқа арнайы тоқталады [29]. Алайда ғалым дауыстылардың редукциясын сөз басындағы дауыссыздар тіркесінің пайда болу себебі деген пікір айтпайды.
Қазақ тілінің дауысты дыбыстарына байланысты еңбегінде профессор
Ә. Жүнісбек қысаң дауыстылардың нөлдік редукциясы бар екенін, алайда дауыстының орны жоғалып кетпейді, дауыстының нөлдік (өшік) варианты (глухой вариант) ретінде сақталатынын айтады [30]. Өшік дауыстылардың тілде жиі кездесе беретіндігі жалпы фонетикадан белгілі: Полное оглушение гласного возможно, по-видимому, только в положении между глухими согласными и притом в неударном слоге; в такой позиции оно наблюдается... в тюркских языках [5, 227 б.] деп жазады профессор Л.Р. Зиндер. Дауыстының өшік болып айтылуы ертеден байқалған фонетикалық құбылыс болып тыбылады.
Профессорлар Б. Қалиев пен Ә. Жүнісбек пікірлеріне сүйенетін болсақ, онда дауыстының нөлдік редукциясына қарамай, оның фонологиялық орны мен естілімі сақталады екен. Ендеше қазақ тілінде сөз басында дауыссыздар тіркесі кездеседі деген пікірдің жаңсақ екені дәлелденеді.
Қазақ тілі дыбыстарының кездесіміне жан-жақты тоқтала келіп профессор М. Жүсіпұлы В казахском языке к регрессивной ассимиляции относятся следующие позиционные чередования: нң, нм, зж, зс ... Черодования нң происходят в результате влияния на н заднеязычных ғ, г, қ, к: нң (сынғышсыңғыш), сенгішсеңгіш... [31, 122 б.] деп, мәселені дыбыс алмасымы тұрғысынан қарастырып отырғанымен, қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің құралуына тікелей қатысты. Ең бастысы ғалым қазақ тілінің материалын жазба мәтін түрінде емес, ауызша айтылым үлгісінде қарастырып отыр. Сондықтан да алынған нәтиже қазақ тілінің төл көрінісін танытады, профессор М. Жүсіпұлыны еңбегінің сапалы ерекшелігі деп түсінеміз. Тағы бір көңіл аударарлық пікірі Сочетания с переднеязычным носовым н (нқ, нк, нғ, нг) не встречается ни внутри корневой морфемы, ни на стыках морфем [31, 123 б.] деп жасаған кесімді қорытындысы. Бұдан біз дыбыс тіркесін жазба мәтін үлгісінен арылған, тілдің төл айтылымын зерттеу нысаны ретінде алған шынайы зерттелімді табамыз. Профессор М. Жүсіпұлының өзге еңбектерінде де қазақ сөзінің айтылым үлгісінің жан-жақты талданғанын көреміз [32; 33].
Қазақ тілінің дыбыс тіркестерін олардың тілдегі қызметі (функциясы) тұрғысынан талдап шыққан профессор А. Айғабылов болды [34; 35]. Дыбыс тіркестері морфонологиялық құрылымның бірлігі ретінде жүйелі қарастырылды.
Профессор А. Айғабылов дыбыс (фонема) тіркесті, негізінен, сөйлеу тілінің нормасымен қарастырылғанда ғана оң нәтижесін таппақ. Жазбаша текстер мен сөздіктерді пайдаланғанда әріп тіркесінің өзгешелігін ажырата алмасақ, көп тіркесімнен қателесеміз. Әсіресе, морфологиялық принциппен жазылатын сөздер айтылуымен сәйкес келе бермейді деп, зерттеу әдісінің жөн-жобасын бірден дұрыс ашып алады.
Өзінің осы ұстанымына сүйене отырып, дыбыс тіркестеріне арналған еңбектердің оң нәтижелері мен кем тұстарын саралап шыққан. Атап айтқанда, С. Мейірбекованың еңбегі жайлы ...тіркесімдердің алғашқы алтауына (йу, ну, ғу, ру, ту, су) мысал ретінде хайуан, жануар, шаруа... сөздерін келтіреді. Бұл тек жазу нормасы ғана. Өйткені қазақ тілінің айтылу нормасына у әрпі ұу, үу дыбыстарының таңбасы ретінде ғана қолданылады [34, 27 б.] деп түйіндеп алады да әрі қарай оның оң шешімін береді Егер келтірілген мысалдарды сөйлеу нормасымен жазсақ, онда хайұуан, жанұуар, шарұуа... [34, 27 б.]. Сөйтіп у дауыссызының қазақ тілінде өзінен бұрын тұрған дауыссызбен тіркесе алмайтынын дәлелдейді.
Профессор А. Айғабылов қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін санамалап теріп шыққан және оның жалпы саны 173 екенін көрсетіп тізіп шыққан. Дыбыс тіркестерінің талданымы фонетика мен морфонологияның ара жігін ажырататын айырым белгі ретінде қарастырғанын көреміз.
Дыбыс тіркестерінің зерттелімі соңғы шыққан академиялық грамматикаға арнайы бөлім болып енді. Мұның өзі ...дыбыстар тіркесі фонетиканың өзекті мәселесі... [35, 65 б.] екенін айғақтайды.
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін арнайы зерттеген ғалым - профессор
С. Мырзабеков. Зерттеу нәтижелері теориялық монографиядан басталып, практикалық айтылым сөздікпен аяқталады.
Профессор С. Мырзабеков қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайына арнайы тоқталып, осы бағыттағы жетістіктерді атап, кеткен кемшіліктерге баса назар аударып отырған.
Өзінің дыбыс тіркестеріне деген талдауына методологиялық ұстаным ретінде А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедұлының қағидаларын пайдаланған. Әсіресе, А. Байтұрсынұлының Халық өмірі - мың жылдап саналады деген сөзіне арқа сүйеп, ...сол ұзақ өмірінің ішінде халық қалыптастырған тілдегі әрбір дыбыстың өз орны бар. Дыбыстардың орнын парықтаудың нәтижесінде дыбыстық заңдар анықталған. Енді бұл заңдар жазу арқылы реті бұзылған дыбыс тіркестерін тануға, қалпына келтіруге, тілдің айтылым (орфоэпия), жазылым (орфография) нормаларын жүйелеуге көмектесетін болады [1, 90 б.] деп, қазіргі тіл ғылымының мән-мағынасы мен болашағына үмітпен қараған еді. Жазба тілдің қазақ сөзінің айтылымына әсерін ерте бағдарлаған
Х. Досмұхамедұлының Елдің тілі бұзылуына ең алдымен оқығандары себеп болады. Бұлар әсерлерге бағынғыш келіп, ана тілін өзгертуге жол басшы болады деген сөзінің жалғасы ретінде Айту жазудың жетегінде кетіп, алуан түрлі шәлкес дыбыстық тіркестер (орыс тіліне орайластырып айту) аяғынан шалған қазақ тілі асыл қалпынан біршама көз жазып қалып, көп ақаумен
XXI ғасырға аттады. Ақаулардан арылудың айқын жолы - дыбыстар тіркесін дұрыс пайымдаумен байланысты деп түсінген жөн [1, 104 б.] деп,
Х. Досмұхамедұлының ғылымдағы мұрагер жалғасы екенін көрсетті.
Өзіне дейінгі дыбыс тіркесін зерттеушілердің еңбектерін талдай келіп, олар жіберген жаңсақтықтардың басын ашып, себебін тауып беріп отырды:
М. Райымбекова жайлы Таблицаның айтуына қарағанда қазақ тілінде бб, бр, бй, бл... тіркестері бар. Тіпті й, у фонемалары кез-келген дауыссыздан соң қатар тұра алатын сияқты; А. Исенгельдина жайлы Қалай болғанда да нк, нг, нқ, нб... сияқты тіркестер қазақ тілі дыбыс жүйесінде ұшырамайтыны анық;
А. Рабинович жайлы Дауыссыздардың сөз ішіндегі тіркесімдерінен мыналарға назар аударайық: мл (мемлекет)... лу (балуан), нб (жанбас), нг (мінгес)...;
С. Мейірбекова жайлы Біз солардың көңілді күпті ететін тұстарын ғана көзден өткізуді жөн көрдік. Олар: ру (аруа)... йу (хайуан), ну (жануар), шс лашсыз;
М. Жүсіпұлы жайлы тек ғл, ғн, қл, йу сияқты орыста жоқ әріптер тіркестері ғана көңілге күдік ұялатады [4, 83-85 бб.]. Зерттеушілерге ортақ кемшіліктің басын аша келіп, яғни жазба мәтін материалдарын қазақ тілінің айтылым үлгісіне балап келген зерттеушілерге Дыбыстың түрін, үндесуін дұрыс түсінбей тұрып, әріп пен дыбысты ажырата алмай тұрып, дыбыстардың тіркесімін анықтау... деп күйініш білдіреді. Шындығында да, көптеген зерттелім материалдарында профессор С. Мырзабеков атаған кемшіліктердің бәрі бар: дыбыс түрін яғни артикуляциясын ажыратпау - қм, мл, нб, сш, шс т.б.; үндесуін дұрыс түсінбеу - бс, бш, бп т.б.; әріп пен дыбысты дұрыс ажыратпау - ру, йу, жу, жуу, бй т.б.
Қазақ тілінің тұрақты проблемасына айналған жазылым-айтылым төңрегіндегі теориялық ой-түйіндерін арнайы сөздікпен тиянақтады [2].
Күнделікті сөйлеу үстінде, оқу-әдістеме барысында қазақ сөзінің жазылымы мен айтылымы қатар келе жатыр. Қазіргі кезде сөздің жазылымайтылым үлгілерінің ара жігін ажыратып отырудың өзі қиындап барады. Ендеше сөздің айтылымы оның жазылымының жетегінде кетіп қалмау үшін мезгіл-мезгіл орфоэпиялық сөздіктер шығып тұрады [36-40]. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктерін құрастыру ісі үнемі даму үстінде, бірте-бірте жетіліп келе жатқанын көрсетеді.
Аталған еңбектер қазақ сөзінің айтылым үлгісін сақтап сөйлеуді заңдастырып отырады. Осындай іс-шаралардың жиынтық қорытындысы ретінде Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі шықты [41]. Сөздікте 61 500 сөздің (75 мыңнан аса сөз оралымдары) жазылымы мен айтылымы қатар қамтылған. Дыбыс тіркестері деп айтылым тіркестерді атайтын болғандықтан, Сөздіктің зерттеушілер үшін орны ерекше болмақ. Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің нақты айтылым үлгілері осы еңбектен табылады.
Сөздік әріп тіркестерінің дыбыстық мәнін өз алдына көрсетуден бастап, сөз ішіндегі және екі сөз жігіндегі айтылым тіркестердің дыбыс құрамын анықтаумен аяқталған. Сонда қазірігі қазақ тілінде жазылуы мен айтылуы арасында алшақтық бар 109 сәті кездеседі екен. Оның жартысына жуығы емле жаңсақтығынан болып жатқан сәйкессіздіктер: ия, ию, ие, ру т.б. Тіптен бір ғана и әрпінің жазба тіркесі сегіз түрлі айтылым тіркеске сай келетінін құрастырушылар мысалымен көрсеткен [41, 8 б.]. Ешбір емле - ережемен айтылымын реттей алмайтын әріп тіркестері кездесетіні көрсетілген. Шынында, ми, ти дыбыс тіркестерінің (сөздерінің) жазылым тұрқында қалай айтылуға (оқылуға) тиіс екенін көрсететін не артикуляциялық, не просодикалық, не емле белгі жоқ. Жаттап алғаннан басқа көрсеткіш жоқ.
Ал қалған тіркестерді арнайы емле-ережелермен реттеп отыруға тура келеді. Мұның өзі қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің айтылымжазылым ерекшеліктері өте күрделі фонетикалық құбылыс екенін көрсетеді. Зерттеушілер мен оқу - әдістеме мамандарының үнемі назарында болып отыратын жай.
Орфоэпиялық сөздіктің сөзтізбесіне негіз болған Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі [42]. Екі сөздіктің қатар шығуы зерттелім нысандарының мүмкіндігін кеңейтіп отыр.
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестері ...қазақша сөйлегенде (не дауыстап оқығанда) сөздерді табиғи түрде дұрыс дыбыстай білуге... [43, 122 б.] тікелей қатысты екенін профессор Р. Сыздықова сөз сазы деп атайды. Сөз сазы, яғни сөзді дұрыс айту (дыбыстау) заңдылықтары жайлы еңбектерінде Сөз сазы дегеніміз - сөйлеу үстінде сөздердің дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі. Ал сөздерді дұрыс айту дегеніміз - тілдің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтау болып табылады [43, 130 б.] - деп түсінік береді.
Сөз сазының қазақы болып шығуының бір жағы дыбыс тіркесіне барып тірелетінін ескерсек, зерттелім нысанының зерттеушілер назарынан түспей отырғанын құптау керек болады.
Дыбыс тіркестерін мәтіннің құрамды бір бөлігі деп қарайтын болсақ, онда мәтінге тән фонетикалық заңдылықтардың бәрі дыбыс тіркесіне де тән болып шығады. Ендеше дыбыс тіркесі естілім (перцепция) және әуен (интонация) салаларының да зерттеу нысанына айналу керек. Сонда дыбыс тіркесінің артикуляция, акустика, перцепция, интонация тұрғысынан кешенді зерттелім нәтижесі алынады. Мысалы, дыбыс тіркесінің және оның құрамындағы дыбыстардың жек-жеке естілім талданымы жүргізіліп, дыбыс тіркесінің естілім сипаттамасы алыну керек. Қазақ тілтанымында перцепциялық зерттеудің негізін қалаған профессор Ж. Әбуовтың еңбектері негіз болады [44; 45]. Ал интонация деңгейінде болса, интонацияны қазақ тілінің академиялық грамматикасының дербес саласы етіп қалыптастырған профессор З. Базарбаева [46; 47] мен ғалымның шәкірттері [48; 49] бар.
Дыбыс тіркестерін үндесім (сингармонизм) [50; 51] және үйлесім (ассимиляция) [52-54] тұрғысынан зерттеудің жеткілікті тәжірибесі бар.
Дыбыс тіркестерін буын құрауыш бірліктер деп қарап, буын проблемасының өзекті саласына айналдыруға болады [55; 56], өйткені қазіргі қазақ тілі оқулықтарында буынның түрлерін анықтап, оның дыбыс құрамын санамалаудың нәтижесімен шектеліп қалып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
____ ______Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д.,проф._____________Ермекова Т.Н
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің фонетикалық ерекшеліктері
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған Кәкімова А.С
Ғылыми жетекші
ф.ғ.к.,проф.м.а Кайдарова Г.К
Алматы, 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі-77 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны-62
Кестелер саны:30
Тірек сөздер: тіркес, дыбыс, дыбыс тіркесі, тілдік бірлік,орфографиялық тіркестер, орфоэпиялық тіркестер, жалаң тіркес, дауысты-дауыссыз тіркес, дауыссыз тіркес, дауысты тіркес, үш дыбысты тіркес, үнді тіркес, артикуляция, фонетика, тіркес құрамы, тоғысыңқы дауыссыз, жуысыңқы дауыссыз.
Мақсаты: қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің фонетикалық жасалым (артикуляциялық), айтылым (акустикалық) табиғатын анықтап, тіркесімнің сандық-сапалық көрнекі сипаттамасын беру зерттелімнің мақсаты болып табылады.
Міндеті:
қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайына шолу жасау;
қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің үлгісін жинақтап, құрамын анықтау;
дыбыс тіркестерін орфографиялық және орфоэпиялық үлгілеріне қарай жіктеу;
дыбыс тіркестерінің жасалым (артикуляциялық) сипаттамасын беру;
дыбыс тіркестерінің айтылым (акустикалық) сипаттамасын беру, сандық-сапалық белгілерін көрнекі анықтау;
дыбыс тіркестерін құрамындағы дыбыстардың өзара тіркесім тәсілдеріне қарай жіктеп шығып, әрбір жіктелім үлгісіне тән фонетикалық сипаттама беру;
дыбыс тіркестерінің негізгі тіркесім үлгілеріне артикуляциялық сипаттама беру.
Қолданылатын әдістер: артикуляциялық (жасалым) және акустикалық(сандық-сапалық есеп) талдау, айырым белгілер суретін құрастыру, зерттеу нәтижелерін көрнекілеу.
Нәтиже:-қазақ тілінің дыбыс тіркестері алғаш рет мәтін құраушы (тілдік бірлік) ретінде қарастырылды;
- дыбыс тіркестері тіркес құрамындағы дыбыстардың өзара артикуляциялық байланысы мен құрамына қарай жаңаша жіктелді;
-дыбыс тіркестерінің жасалымы көрнекі үлгіге түсірілді;
-дыбыс тіркестерінің жіктелім топтарына қатысты артикуляциялық анықтама берілді;
Практикалық қолданысы: Орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктер құрастыруға, дыбыс тіркестерінің артикуляция-акустикалық көрнекі үлгілерін дайындауға, оқу-әдістеме саласында болашақ тіл мамандарының фонетикалық біліктілігін арттыруға септігін тигізеді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. ДЫБЫС ТІРКЕСІ - МӘТІННІҢ ЕҢ КІШІ БӨЛШЕГІ ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Дыбыс тіркесі - тілдік бірлік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Дыбыс тіркестерінің үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қазақ тілі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫС ТІРКЕСТЕРІНІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 Орфографиялық тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Орфоэпиялық тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Дыбыс тіркестерінің құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3.1Жалаң (нөлдік) дыбысты тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3.2Дауыссыз-дауысты тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3.3Дауысты-дауыссыз тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3.4Дауыссыз-дауыссыз тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.3.5 Үш дыбысты тіркестер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.4 Дыбыс тіркестерінің артикуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.4.1 Тоғысыңқы дауыссыздар тіркесінің артикуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ...57
2.4.2Жуысыңқы дауыссыздар тіркесінің артикуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... .63
2.4.3Үнді (дауысты) тіркестердің артикуляциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
КІРІСПЕ
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуының арқасында оның қолданылу аясы күннен-күнге кеңейіп келеді. Бұрынғы көбіне көркем әдебиет саласындағы жазба тіл мен тұрмыстық деңгейдегі ауызша тіл деңгейінде қалып келген қазақ тілі бүгінде қоғами-саяси, тарихи-мәдени, әлеуметтік-ғылыми салада кеңінен қолданыла бастады. Ауызекі сөйлеу тілінің рөлі артып келеді, соның нәтижесінде ауызша сөйлеудің қажеттігі артып тұр. Көпшілік алдында қағаз дағдысынан арылып, еркін сөйлеу практикасы кең тарай бастады. Соның нәтижесінде жазба тіл мен ауызша тілдің арасындағы айтылым қайшылықтар көптеп көзге түсе бастады. Ұрпақ ауысқан сайын жазба тілдің айтылым нормалары әдеби үлгіге айналып барады. Әрине, жазба үлгілердің тіл дамуына тікелей ықпалы бар екені даусыз. Дегенмен кейбір қайшы емле-ережелердің салдарынан жазба тілдің ауызша тілге тигізіп жатқан жаңсақ әсеріне бейқам қарап отыруға болмайды. Өйткені бұл үрдіс жалғаса берсе, онда қазақ тілінің тарихи қалыптасқан іргелі заңдылықтары өзгереді. Сөздің, сөз бен сөздің, сөз топтарының арасындағы үндесім-үйлесім әуезділікке нұқсан келеді. Жеке дыбыс пен дыбыс тіркесі деңгейіндегі жаңсақ өзгерістер сөйлем құрамына енеді, одан барып бүкіл мәтін тұрқының қазақы айтылымы бұзылады. Ендеше қазақ сөзін, сөз тіркесін, сөйлем, кеңірек айтатын болсақ, мәтінді қазақы айту мәселесі сөйлеу мәдениетінің фонетикалық негіздеріне барып ұласады.
Мінбеден сөйлеп тұрған шешеннің, сахнадағы әртістің, теледидар-радиодан хабар жүргізушілердің, ауызша сұхбат берушілердің тілінен жаппай орын ала бастаған жазба тіл әсерін тіл мамандарының өздері мойындап отыр.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тілдің ауызша сөйлеу үлгісі ұрпақтан-ұрпаққа ауызша, яғни отбасында ата-ананың, бала-бақша, мектепте тәрбиеші-мұғалімнің, жоғары оқу орындарында әдіскер-пән оқытушыларының, ұжымда әріптестердің өзара сөз алмасуы арқылы тарайды. Олай болса, қазақы сөйлеу дағдысы ересектер мен мамандардан басталуы керек болады. Қазақы сөйлеу нормаларын қалыптастыру отбасы және мектеп тәрбиесінің бір бөлігі болу қажет. Ол үшін қазақ тілінің бүгінгі қалыптасқан даму деңгейіне лайық арнайы тәрбиелік және оқу-әдістемелік бағдарламалар мен іс-шаралар дайындау қолға алынғаны жөн.Қазақ тілінің емле-ережелерінің негізі болып отырған морфологиялық, фонетикалық, тарихи-дәстүрлі қағидалардың бәрі барып дыбыс тіркесі деңгейінде тілге оралады.
Сондықтан да жазба тілдің әсері алдымен дыбыс тіркесіне тиеді. Ендеше қазақ сөзінен бастап қазақ мәтініне дейінгі оң-теріс дыбыстық өзгерістердің оң-теріс емле шешімі дыбыс тіркестерінен басталады.
Қазақ тілінің дыбыс тіркестерінің зерттелім нәтижесі қазіргі қазақ тіл білімінің алдында тұрған күрделі мәселелердің бірі ауызша әдеби сөйлеу үлгісін қалыптастыруға негіз болады. Зерттеу тақырыбының өзектілігі осы айтылған мәселелерден келіп туындайды.
Жұмыстың зерттеу нысаны - қазақ тілінің орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктеріндегі сөздердің құрамындағы дыбыс тіркестері.
Жұмыстың зерттеу әдістері - артикуляциялық (жасалым) және акустикалық(сандық-сапалық есеп) талдау, айырым белгілер суретін құрастыру, зерттеу нәтижелерін көрнекілеу.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері - қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің фонетикалық жасалым (артикуляциялық), айтылым (акустикалық) табиғатын анықтап, тіркесімнің сандық-сапалық көрнекі сипаттамасын беру зерттелімнің мақсаты болып табылады. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу алға қойылды:
қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайына шолу жасау;
қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің үлгісін жинақтап, құрамын анықтау;
дыбыс тіркестерін орфографиялық және орфоэпиялық үлгілеріне қарай жіктеу;
дыбыс тіркестерінің жасалым (артикуляциялық) сипаттамасын беру;
дыбыс тіркестерінің айтылым (акустикалық) сипаттамасын беру, сандық-сапалық белгілерін көрнекі анықтау;
дыбыс тіркестерін құрамындағы дыбыстардың өзара тіркесім тәсілдеріне қарай жіктеп шығып, әрбір жіктелім үлгісіне тән фонетикалық сипаттама беру;
дыбыс тіркестерінің негізгі тіркесім үлгілеріне артикуляциялық сипаттама беру.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері.Зерттеу нәтижелері қазақ тіл біліміндегі дыбыстардың тіркесім теориясы (құрамы мен жіктелімі), бейтараптану теориясы мен айырым белгілер теориясының дамуына қосылған елеулі үлес болады.
Жұмыстың практикалық маңызы .Орфографиялық және орфоэпиялық сөздіктер құрастыруға, дыбыс тіркестерінің артикуляция-акустикалық көрнекі үлгілерін дайындауға, оқу-әдістеме саласында болашақ тіл мамандарының фонетикалық біліктілігін арттыруға, қазақ сөзінің үндесім-үйлесім үлгілерінің қазақы айтылымын қалыптастырып отыруға септігін тигізеді және қазақ грамматикаларының дыбыс тіркесіне арналған бөлімін толықтыруға тың және нақты фонетикалық материал болады; өзге тілдермен салыстырма-салғастырма зерттеулер үшін негіз болады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы .
-қазақ тілінің дыбыс тіркестері алғаш рет мәтін құраушы (тілдік бірлік) ретінде қарастырылды;
- дыбыс тіркестері тіркес құрамындағы дыбыстардың өзара артикуляциялық байланысы мен құрамына қарай жаңаша жіктелді;
- дыбыс тіркестері артикуляциялық және акустикалық тұрғыдан сипатталып шықты; жазба және ауызша тіркестердің айырым-ортақ белгілері анықталып, салыстырмалы нәтиже алынды;
-дыбыс тіркестерінің жасалымы көрнекі үлгіге түсірілді;
-дыбыс тіркестерінің жіктелім топтарына қатысты артикуляциялық анықтама берілді;
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, 2 бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДЫБЫС ТІРКЕСІ-МӘТІННІҢ ЕҢ КІШІ БӨЛШЕГІ
1.1 Дыбыс тіркесі - тілдік бірлік
Қазақ тілі дыбыстарының жеке тұрғандағы артикуляция-акустикалық анықтамасы оның ойтекті (абстрактылы) сипаттамасы болып табылады. Сондықтан да дыбыстың абстрактылы анықтамасы бойынша дыбысқа тән жалпы белгілер ғана қамтылады. Сөйтіп ол сөйлеу (мәтін) үстіндегі сол дыбыстың ешбір үлгісімен сай келмейді. Дыбыстың нағыз фонетикалық көрінісі сөйлеу үстінде байқалады. Ал сөйлеу дыбыс тіркесінен басталады. Дыбыс тіркесі буынға, буын сөзге, сөз сөз тіркесіне, сөз тіркесі сөйлемге, ең соңында сөйлем мәтінге ұласады. Ендеше дыбыс тіркесі мәтіннің құрамды бөлігі, оның ішінде ең кішкене бөлігі болып саналады. Олай болса, дыбыстың артикуляция-акустикалық ақиқат сипаты мәтін құрамында ғана анықталады.
Дыбыс тіркесі болу үшін тіркес құрамындағы дыбыстардың арасында тығыз артикуляциялық байланыс болу керек деп есептейміз. Әрбір артикуляциялық байланыстың өзіне тән акустикалық көрінісі мен перцепциялық нәтижесі болады. Қазақ сөйлермені осы белгілерді түйсіну нәтижесінде қазақ сөзін қазақы қабылдайтын болады. Егер осы белгілердің ішінде орфографияның немесе кірме әріп-дыбыстардың ықпалымен қандай да бір ағаттық кетсе, онда ол сөз қазақы естілмейтін болады. Қазақ тіліндегі төл дыбыстар тіркесін анықтайтын бірден-бір амал (критерий) осы болып табылады.
Қазақ тіл біліміндегі дыбыс тіркесіне арналған зерттеулер дыбыс тіркестерінің әріп тұлғасын тізіп, олардың санын санамалап шығумен шектеліп келді. Сонымен қатар қазақ тіліндегі төл дыбыстар тіркесін (дұрысы: дыбыстардың төл тіркесін) кірме дыбыстар тіркесімен (дұрысы: дыбыстардың кірме тіркесімен) араластырып, олардың өзара басын ажыратпай, ортақ жүйе ретінде қарастырды. Соның нәтижесінде қазақ тілінің фонетикалық (айтылым) заңдылықтарына бағынбайтын дыбыс тіркестері, оның үстіне орфографиялық тұрғыдан жаңсақ дыбыс тіркестері пайда болып жатыр. Олар әлі күнге дейін қазақ тіліне тән фонетикалық құбылыстар (бірліктер) ретінде оқулықтар мен оқу-әдістеме құралдарына еніп келеді. Мұндай жағдайдың қазақ тілінің табиғи айтылым үлгісіне теріс ықпал ететіні сөзсіз және тыңдаушылар үшін де теріс мәлімет болып табылады.
Дыбыс тіркесі мәтіннің ең кішкене бөлігі болғандықтан, оны мәтіннің бастау көзі деп қарау керек. Мәтінге тән негізгі фонетикалық белгілердің бәрі дыбыс тіркесінің бойынан табылады, сондықтан да дыбыс тіркесінің фонетикалық табиғаты өте күрделі келеді. Дыбыс тіркесінің фонетикалық табиғатын анықтап, оның сипаттамасын берудің амал-әдісі де күрделі. Осыған орай қазақ тіліндегі дыбыстардың тіркес түрленімі деген ұғымды білдіретін атау ендіруге тура келеді. Әрине дыбыстардың дыбыс түрленімі қазақ тіліндегі белгілі фонетикалық заңдылықтардың шегінде болады. Алайда, сол белгілі фонетикалық заңдылықтарды дыбыс тіркесі деңгейінде интерпретация жасауға тура келеді.
Дәстүрлі қазақ фонетикасында дауыссыздар тіркесіне қатысты ілгеріндікейінді ықпал деген ұғым пайдаланылады. Алайда оның анықтамасы тілдік фактыны дәйектеумен ғана аяқталады. Мысалы, с дыбысы ш дыбысының ықпалымен ш дыбысымен алмасады: басшы-башшы т.б. деген сықылды. Бірақ сол алмасудың күрделі тілдік құбылыс екеніне қарамай, фонетикалық себептері айтылмайды. Күрделі тілдік құбылыс деп отырған себебіміз ол жай алмасу емес, оның көптеген кешенді фонетикалық себептері мен заңдылықтары (сөздегі орны, буын құрамы, сөз тіркесі, тыныс немесе ритмикалық топтар, өзекті үндесім және іргелес үйлесім әуезі, жасалу орны, жасалу тәсілі, дауыс қатысы т.б.) бар.
Дыбыс тіркесіне қатысты анықтамалар оқу-әдістемелік тұрғыдан немесе фонетикалық дәйек (факт) ретінде төте ұсыным болғанымен, теориялық фонетиканың талабына сай шешім емес, қарапайым ережелер балып қала береді. Теориялық фонетикаға (айырым белгілер теориясы, дыбыс түрленім теориясы, дыбыс алмасу теориясы, дыбыс (құрамы мен жүйесі) даму теориясы, модельдеу теориясы т.б.) қосылатын үлес болу үшін кез-келген тілдік құбылыстың себебі (механизмі) мен салдары (нәтижесі) жан-жақты анықталып, ғылыми аппараты қалыптасу керек.
Дыбыс тіркесі жайлы еңбектерде оларды барлық уақытта әріп қрамына қарай топтастырады, ал шын мәнінде артикуляциялық түрленіміне қарай топтастыру керек болады. Өйткені әріп құрамына қарай топтастыру фонетикалық талданымға жатпайды. Артикуляциялық түрленіміне қарай топтастыру фонетикалық талданым болып табылады.
Тіркестердің артикуляциялық жіктелімі толығымен алғаш ұсынылып отыр. Тік (көлбеу) жақшаның ішіне мүкін болатын айтылым (орфоэпиялық) тіркестер енгізілді. Мысалы, қазақ тілінің айтылымында нб тіркесі кездеспейді, ендеше оның айтылым үлгісі [мб] болып жеке алынды. Егер нб[мб] болып қатар белгіленсе, онда оның жақша сыртындағы нб айтылымы қазақ тіліне тән емес деген сөз. Сөз ішіндегі тіркестерді жіктеп шығамыз.
1.2 Дыбыс тіркестерінің үлгілері
Төл тіркестер
Жалаң (нөлдік) тіркестер: а, ә, ы, і, ұ, ү, қ, ө, е.
Дауыстыдауыссыз тіркестер: ба, бә, бы, бі т.б.
Дауыссыздауысты тіркестер: ат, ет, от, өт т.б.
Жасалу орнына қатысты тіркестер
Ерінерін тіркестер: пп, мм, ум, уп, уб
Ерінтіл ұшы тіркестер: пт, мт, уд, ус, ур, уз, уш, пс
Ерінтіл ортасы тіркестер: пк, мк, ук, уг, мг, уг
Ерінтілшік тіркестер: пқ, мқ, уқ, уғ, мғ
Тіл ұшытіл ұшы тіркестер: тт, сс, нн, шш, рс, рт, лт, лм, ст, нд, нс, рз, нш,, рн, рл, рд, лд
Тіл ұшыерін тіркестер: тп, рм, лм, лп, рм, рп, сп, шп, нм
Тіл ұшытіл ортасы тіркестер: тк, ск, рк, рг, зг, шк, йг
Тіл ұшытілшік тіркестер: тқ, рқ, сқ, лқ, лғ, рғ, шқ
Тіл ортасытіл ортасы тіркестер: ңк, ңг, йк, йг
Тіл ортасыерін тіркестер: кп, йм, йб, ңб
Тіл ортасытіл ұшы тіркестер: кт, кс, кш, ңс, ңш
Тіл ортасытілшік тіркестер: жоқ.
Тілшіктілшік тіркестер: ңқ, ңғ, йқ, йғ, ққ
Тілшікерін тіркестер: қп, йм
Тілшіктіл ұшы тіркестер: қт, йт, йн, йс, йш, йз, йж, ңт, ңс, ғд
Тілшіктіл ортасы тіркестер: жоқ.
Жасалу тәсіліне қатысты тіркестер
Тоғысыңқытоғысыңқы тіркестер: тт, мм, мт, пп, пт, нн, нд, нт, қт, мқ, ңқ, ңд, ңм
Тоғысыңқыжуысыңқы тіркестер: қс, қш, тш, тс, нс, нш, мс, мш, мз
Жуысыңқыжуысыңқы тіркестер: сс, шш, рс, рш, лс, лш, йш, йс, рз
Жуысыңқытоғысыңқы тіркестер: ст, шт, рт, лт, йт, йн, зб, жд, жб, зд,сп, шп, йд, йқ, йк, йп, йб, рқ, рн, сп, шп, йп, рп, лп, уд, ум, ун
Дауыс қатысына байланысты тіркестер
Қатаңқатаң тіркестер: тт, тқ, ққ, сс, сқ, шш, пп, тп, сп, шп, кк, кс, пк, кп, кш, шк, ск, ст, шт
Қатаңұяң тіркестер: жоқ
Қатаңүнді тіркестер: жоқ
Ұяңұяң тіркестер: бд, зб, жб, зд, жд, зғ, жг, зг
Ұяңқатаң тіркестер: жоқ
Ұяңүнді тіркестер: жоқ
Үндіүнді тіркестер: мм, нн, рм, рн, йм, йн, ңм, ңн, ум, ун, лм, ул
Үндіқатаң тіркестер: лқ, лт, рт, рқ, йт, йқ, йс, йш, лп, рп, йп, лк, лп, лт, ңқ, ңк
Үндіұяң тіркестер: лғ, лд, рд, рғ, йд, йб, йғ, йз, йж, нд, мд, уд, уғ, уг, лг, лғ, рг, рғ, мғ, ңғ, ңг
Қайшы тіркестер
Жалаң тіркестер: и, у, я, ю, щ.
Дауыстыдауыссыз тіркестер: ит
Дауыссыздауысты тіркестер: ти, қи, бу, су
Жасалу орнына қатысты тіркестер
Ерінерін тіркестер: жоқ
Ерінтіл ұшы тіркестер: жоқ
Ерінтіл ортасы тіркестер: жоқ
Ерінтілшік тіркестер: жоқ
Тіл ұшытіл ұшы тіркестер: зс[сс], сш[шш], шс[шш], зш[шш]
Тіл ұшыерін тіркестер: нб[мб], нм[мм], нп[нп]
Тіл ұшытіл ортасы тіркестер: нг[ңг], нк[ңк]
Тіл ұшытілшік тіркестер: нқ[ңқ], нғ[ңғ]
Тіл ортасытіл ортасы тіркестер: жоқ
Тіл ортасыерін тіркестер: жоқ
Тіл ортасытіл ұшы тіркестер: жоқ
Тіл ортасытілшік тіркестер: жоқ
Тілшіктілшік тіркестер: жоқ
Тілшікерін тіркестер: жоқ
Тілшіктіл ұшы тіркестер: жоқ
Тілшіктіл ортасы тіркестер: жоқ
Жасалу тәсіліне қатысты тіркестер
Тоғысыңқытоғысыңқы тіркестер: жоқ
Тоғысыңқыжуысыңқы тіркестер: жоқ
Жуысыңқыжуысыңқы тіркестер: зс[сс], сш[шш], шс[шш], зш[шш]
Жуысыңқытоғысыңқы тіркестер: жоқ
Дауыс қатысына байланысты тіркестер
Қатаңқатаң тіркестер: сш[шш], шс[шш]
Қатаңұяң тіркестер: жоқ
Қатаңүнді тіркестер: жоқ
Ұяңұяң тіркестер: жоқ
Ұяңқатаң тіркестер: зс[сс], зш[шш]
Ұяңүнді тіркестер: жоқ
Үндіүнді тіркестер: жоқ
Үндіқатаң тіркестер: жоқ
Үндіұяң тіркестер: жоқ
Жұмысымыздағы артикуляциялық талдауға негіз болған, қазіргі кезде қазақ және өзге түркі фонетистері басшылыққа ала бастаған, профессор Ә. Жүнісбек ұсынған қазақ тілінің артикуляциялық базасының моделі болып табылады [62, 783 б.]. Зерттеу барысында өзімізге қажет дыбыс түрленімінің жасалым үлгісін осы модель ішінен тауып, түсіндірме сипаттамасын беріп отырамыз.
Соңғы академиялық грамматкадағы ғылыми аппаратты кеңінен пайдаландық, сондықтан дәстүрлі фонетикамыздағы ұғыматаулармен кейде сай келе бермейтін тұстары бар.
1.3 Қазақ тілі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайы
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркесі күрделі фонетикалық құбылыстардың бірі болып табылады: дыбыс тіркестерінің жазылым-айтылым құрамы мен түрлері; таңбалану реті (жазылымы); артикуляциялық сипаты; акустикалық көрінісі; естілім белгілері; айтылымы (орфоэпиясы), даму тарихы; өзге туыстас және туыстас емес тілдермен ортақтығы немесе айырмашылығы т.б. Дыбыс тіркестерінің күрделі зерттеу нысаны екенін аңғартады. Дыбыс тіркестеріне қатысты фонетикалық мәселелер бір зерттеудің ауқымына симайды. Сондықтан да күні бүгінге дейін дыбыс тіркестерінің әртүрлі қыры фонетист мамандардың назарынан тыс қалмай келеді.
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін зерттеуге көп еңбек сіңіріп, арнайы еңбектер [1-4] жазған профессор С. Мырзабеков дыбыс тіркесіне Дыбыстар тіркесі - тілдегі дыбыстардың бірімен-бірінің қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны. Бұл ─ халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің (қаруының) жемісі, нәтижесі [4, 81 б.] деп, анықтама береді. Ғалым берген анықтаманың болашақ зерттелімдерге нұсқау болатын екі тұсына арнайы тоқтауға тура келеді. Бірінші, дыбыстардың бірімен-бірі қатар тұру мүмкіндігі - қазіргі фонетика тілімен айтатын болсақ, қатар тұрған екі дыбыстың артикуляциялық үйлестігі болып шағады. Шындығында егер екі дыбыстың арасында артикуляциялық сиымдылық болмаса, онда ол дыбыстар тіркес құрай алмайды. Біздің осы зерттеуіміздің негізгі мақсаты қазақ тілі дыбыс тіркестерінің арасындағы артикуляциялық сиымдылық заңдылықтарын ашу болғандықтан, ғалым пікіріне кеңінен тоқталып отырмыз. Оның үстіне жалпы фонетикада (общая фонетика) дыбыс таралымы мен тіркесімінің заңдылықтарына арналған дистрибуция согласных деген теориялық тұжырым тағы бар. Екінші, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің... нәтижесі деп отыр. Ендеше, дыбыс тіркестері тілдегі буын, сөз, сөз тіркесі тәрізді тұрақтаған, оны бұзуға болмайтын, қалпы бар айтылым үлгі болып табылады. Осыған орай, алдын ала айта кетуге тура келеді, емле жаңсақтығынан туындап отырған кейбір әріп тіркестерін дыбыс тіркестерінің қатарына қосуға болмайды.
Профессор С. Мырзабековтың ойы жалпы фонетикалық тұрғыдан профессор Л.Р. Зиндердің сөзімен астасып жатыр: Наличие соответствующего приспособления, адаптации, звуков в одном языке и отсутствие его в другом, относительное постоянство особенностей каждого языка в этом отношении... находит себе объяснение в устойчивости артикуляционной базы, в передаче фонетических особенностей от поколения к поколению [5, 234 б.]. Ендеше тілдегі төл дыбыстар дегеннің фонетикалық сыры тереңде, сол тілде сөйлейтін ұрпақ санасында жатыр екен.
Профессор С. Мырзабеков ілімінен туындайтын, әрі қарай өз зерттеуіміздің методологиялық ұстанымы ретінде қабылдайтын, басты қағидалар осылар болады.
Дыбыс тіркесінің түзілу заңдылығы жайлы айтылған ...артикуляция каждого последующего звука должна подготавливаться заранее, если только соответствующий произносительный орган оказывается свободным [5, 224 б.] деген қазақ тілінің тіркес заңдылықтарын да қамтиды.
Тіркесім заңдылықтарына қатысты профессор Н.С. Трубецкой былай деп жазады: ...сочетания фонем подчиняются в любом языке своим особым законам и правилам, которые имеют значение только для данного языка и которые необходимо устанавливать для каждого языка отдельно [6, 265 б.]. Бұл пікір жалпы лингвистикада қабылданған, мамандар тәжірибесімен тиянақталған. Ендеше қазақ тіліндегі тіркес сипатын қазақ тілінің өз ішкі заңдылықтарынан іздеу керек.
Ғалымның көңіл аударарлық тағы бір пікірі тіркес құрамындағы дыбыстардың өзара кірігуі жайлы: В действительности же дело заключается в том, что фонемы (лучше - фонологические единицы), которые сосуществуют в пределах одной морфемы, должны обнаруживать минимум различий [6, 262 б.]. Тілдік бірлік ретінде сөз морфема жайлы болғанымен, айтылған ой дыбыс тіркестеріне де тікелей қатысты.
Дыбыс тіркестері жайлы орыс және өзге тілдер лингвистикасының тәжірибесін барласақ, бұл мәселенің жан-жақты және молынан қаралғанын көреміз. Профессор Р.И. Аванесов өзінің Русское литературное произношение деген еңбегінде орыс тіліндегі дыбыс тіркесіне көп орын берген [7, 128 б.] Ағылшын тіліндегі дыбыс тіркестеріне байланысты дыбыс түрленіміне профессор Г.П. Торсуев бірнеше еңбек арнаған [8; 9].
Әлемдік тіл білімі тәжірибесі дыбыс тіркестерінің күрделі лингвистикалық мәселе екенін көрсетеді. Дыбыс тіркесі әр тілдің өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталатын болды. Сондықтан да зерттелім нысанын қазақ тілінің төл тіркестері деп бөлектей алғанның ғылыми тұрғыдан негізі бар.
Қазақ сөзінің айтылым үлгілерін сақтап қағазға түсірген профессор
В.В. Радлов еңбектерінде (сөздігінде) қазақ тілінің дыбыс тіркестеріне қатысты мол материал табылды [10]. Түркі тілінің дыбыс құрамын өте дәл анықтаған ғалым қазақ сөздерінің жазылымын айтылымына сәйкестендіріп берген [11]. Сондықтан да В.В. Радлов қалдырған жазба нұсқаларды қазақ сөзінің сол кездегі айтылымының таза көрінісі десе де болады. Мысалы, айна, айнал т.б. сөздерінің құрамындағы йн тіркестерін қазақ тілінің төл тіркестерінің сол кездегі ақиқат көрінісі деп қараймыз. Өйткені тіркестің жазба нұсқасы оның айтылым нұсқасымен сай келіп тұр. Дегенмен дауысты+жартылай дауысты тіркестеріне келгенде жаңсақ тіркестер де кездесіп қалады. Мысалы, айырық, ашулы (ашұулұ) т.б. сөздерге келгенде айрық, ашулұ деп, тіркес құрамындағы дыбыстар дұрыс анықталмаған.
Осы тәрізді жетістіктер мен кемшіліктер сол кездегі орыс зерттеушілерінің бәріне тән десе де болады [12-14].
Осы дәуір зерттеушілеріне тән жаңсақтық негізінен жарты дауыстылардың дауыстылармен тіркесіне байланысты кездесіп отырады. Оның себебін қазақ тілінің қысаң дауыстыларының айтылымы мен жарты дауыстылардың. айтылымының бір-біріне өте ұқсас келетінен болса керек деп ойлаймыз. Біріншіден, олардың артикуляциясы өзара жақын, екіншіден, артикуляциясы жақын болған соң, олардың естілімі де өзара жақын болады. Сондықтан олардың тіркес құрамындағы дыбыстардың жігін ажырату өзге тілді зерттеушілер үшін қиындық туғызатыны сөзсіз. Соның нәтижесінде аралық дыбыстарды аңғармай қалып, айтылымы сәйкес келмейтін қайшы тіркестер құрастырып жатады.
Қазақ тіліне тән дыбыс тіркестерінің бастау көзін көне түркі жазуынан табуға болады. Мысалы, нк, нқ, лп, ңг, нт т.б. дыбыс тіркестерінің үлгісін кездестіреміз: інгек, іл, кісре, тік, кійік т.б. [15; 16]. Мұндай дыбыс тіркестері қазіргі қазақ тілінің дыбыс құрамына жат емес. Алайда көне түркі жазуына арналған қазіргі зерттелімдер оның тек әліпби үлгісінің басын ашуға арналып отырғандықтан, яғни таңбаның дыбыс мәнін ашуға ғана арналғандықтан, ол еңбектерде тіркес заңдылықтары жайлы (артикуляциялық себептер) мәлімет берілмей отырды.
Қазақ жазуын қалыптастыру мақсатында өткен ғасырдың 20-30 жылдарында еңбек еткен қазақ зиялыларының еңбектерінің бүгінгі қазақ тіл білімі үшін маңызы зор [17-20]. Е. Омаров қосымшалардың түбір сөзге жалғану ерекшеліктерін кестелеп көрсеткен, негізгі заңдылықтардың бәрін қамтып түсіндірген: қатаң мен ұяң тіркесі кездеспейтінін, ал кездесе қалған жағдайда біреуінің екіншісіне икемделіп (қатаңдап-ұяңдап) барып тіркесетінін айтады [17, 27 б.]. А. Байтұрсынұлы қатаң мен ұяңның дыбыс тіркесін құрай алмайтынын атай келіп, дауыстымен дауыстының тіркесімі қазақ тіліне тән емес екенін көрсетсе: Қазақ тілінде дауысты дыбыстардың қатарынан бір сөздің ішінде келуі тіпті болмайды [18, 178 б.], Х. Досмұхамедұлы түбір сөз ішінде бір дыбыстың қосақталып келмейтінін баса көрсетеді, бұл әсіресе кірме сөздерге қатысты: Қазақ-қырғыздың түбір сөзінде бір дыбыс екіленіп... келмейді... жат сөздердегі екіленіп айтылатын дыбыстарды қазақ-қырығыз не бір дыбыс қылып айтады, не соңғысын бөтен дыбысқа аударады. Молла-молда, үммет-үмбет... дей келіп, Тіліміздің заңы осылай болған соң жат сөздерді алғанда ішіндегі дыбысты екілетіп айту, жазу керек емес [19, 97 б.] деген қорытынды жасайды.
Жалпы түркілік заңдылықтың бірі қазақ тіліне де тән: В казахском языке стечение согласных в начальной позиции слова не встречается [21, 66 б.]. Бұл заңдылық жайлы мәліметтерді өзге түркі тілдеріне де қатысты кездестіреміз [22; 23]. Сондықтан қазақ тілінде сөз басында дауыссыздар тіркесін іздеудің керегі жоқ. Бірақ қазақ тіліндегі дыбыс тіркесі ұғымының мәні кең. Дыбыс тіркесінің алғашқы не соңғы сыңары дауысты дыбыс та болуы мүмкін. Ендеше сөз басындағы дыбыс тіркестерін дауысты дыбыссыз қарастыруға болмайды. Бұл заңдылыққа арнайы тоқтап отырған себебіміз бар: сөз басында дауыссыздардың (бір емес бірнеше) тіркесі кездесе беретін тілдер жеткілікті, мысалы, орыс тілі: сгиб, звезда, штамп, складывать.
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестері жайлы бірнеше мақала және диссертация бар. Алайда ол еңбектердің бәріне ортақ нәрсе - жазба мәтінге сүйеніп, айтылым тіркестерге мән берілмеген. Сондықтан да әріп тұрқы тіркес болғанымен, айтылым тұрқы тіркес болмай шығады. Нәтижесінде бүкіл ғылыми талданым жазба тіркестің талданымы болып шығады.
А. Исенгельдинаның қазақ-орыс тілдеріндегі дыбыс тікестерін салыстыра зерттеген еңбегінде Для описания функционирования этих групп согласных в речи проведен статистический анализ их на сплошном фонологически транскрибированном тексте... исследовались синтагматическая частотность встречаемости групп согласных во всех трех положениях в слове [24, 99 б.] дей келіп, қазақ тіліндегі дыбыс трекестерінің жайма (матричная) кестесін ұсынған. Ғалымның пайдаланған материалына қарағанда жазба мәтінді пайдаланған. Соның нәтижесінде алынған нәтиже әріп тіркестері болып шыққан. Негізгі мақсат тіркесім мүмкіндіктерінің санама мөлшерін анықтау болған. Арнайы келтірілген жайма кестеге қарағанда қазақ тілінде уу, жу, сн, бн, сш, шс т.б. көптеген тіркестер кездесе беретін сияқты. Мұндай тіркестер тек жазба мәтінде ғана кездесетіні, яғни дыбыс тіркестер емес, әріп тіркестер екеніне көз жеткізу қиын емес. Ал, егер, осы тіркестердің орфоэпиялық үлгілерін алатын болсақ, онда олардың дыбыс құрамы өзгеріп кетеді. Сөйтіп сол құрамдағы дауыссыздар тіркесі болмай шығады.
М. Райымбекова сөз басындағы дыбыс тіркесіне басқаша қарайды. Акустикалық талдаудың нәтижесіне сүйене келіп: ...благодаря полной редукции узких гласных могут образоваться стечение согласных [25, 98 б.] дей келіп, однако это явление нельзя считать типичным для казахского языка [25, 98 б.] деп күмәнданып тоқтайды. Мұның өзі сөз басында дауыссыздар тіркесі кездеседі деген пікірдің екіұшты екенін көрсетеді. Оның үстіне акустикалық талдаудың нәтижесі артикуляциялық тұрғыдан тиянақталмаған. Автор келтіріп отырған мысалдардың өзі де сенімсіз: бл (білек), бр (бірақ), кт (кітап), кл (кілем) т.б. Дауыстының айтылымы қысқаруы мүмкін, бірақ түгел түсіп қалуы мүмкін емес. Өйткені сөз басындағы дауыссыз аралық дауысты анық естіледі [26].
Дыбыс тіркестерін олардың артикуляциялық ерекшеліктерімен байланыстыра қарастырып көрген С. Мейірбекова болды [27, 81 б.]. Бірақ барлық артикуляциялық белгілерді қамтымай, олардың жасалу тәсілін алған. Мұнда да әріп тіркестердің тіркесі қаралған.
Акустикалық зерттеулердің өзге де нәтижелеріне қарағанда сөз басындағы дауыссыздан кейінгі қысаң дауысты күшті редукцияға ұшырайтын көрінеді: ...узкие гласные... характеризуются неустойчивостью и способностью к редукции. Благодаря своей краткости в безударных слогах они редуцируются вплоть до полного исчезновения [28] деп жазады профессор Б. Қалиев. Дауыссыздардың редукциясына арналған монографиясында да осы фонетикалық жайтқа арнайы тоқталады [29]. Алайда ғалым дауыстылардың редукциясын сөз басындағы дауыссыздар тіркесінің пайда болу себебі деген пікір айтпайды.
Қазақ тілінің дауысты дыбыстарына байланысты еңбегінде профессор
Ә. Жүнісбек қысаң дауыстылардың нөлдік редукциясы бар екенін, алайда дауыстының орны жоғалып кетпейді, дауыстының нөлдік (өшік) варианты (глухой вариант) ретінде сақталатынын айтады [30]. Өшік дауыстылардың тілде жиі кездесе беретіндігі жалпы фонетикадан белгілі: Полное оглушение гласного возможно, по-видимому, только в положении между глухими согласными и притом в неударном слоге; в такой позиции оно наблюдается... в тюркских языках [5, 227 б.] деп жазады профессор Л.Р. Зиндер. Дауыстының өшік болып айтылуы ертеден байқалған фонетикалық құбылыс болып тыбылады.
Профессорлар Б. Қалиев пен Ә. Жүнісбек пікірлеріне сүйенетін болсақ, онда дауыстының нөлдік редукциясына қарамай, оның фонологиялық орны мен естілімі сақталады екен. Ендеше қазақ тілінде сөз басында дауыссыздар тіркесі кездеседі деген пікірдің жаңсақ екені дәлелденеді.
Қазақ тілі дыбыстарының кездесіміне жан-жақты тоқтала келіп профессор М. Жүсіпұлы В казахском языке к регрессивной ассимиляции относятся следующие позиционные чередования: нң, нм, зж, зс ... Черодования нң происходят в результате влияния на н заднеязычных ғ, г, қ, к: нң (сынғышсыңғыш), сенгішсеңгіш... [31, 122 б.] деп, мәселені дыбыс алмасымы тұрғысынан қарастырып отырғанымен, қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің құралуына тікелей қатысты. Ең бастысы ғалым қазақ тілінің материалын жазба мәтін түрінде емес, ауызша айтылым үлгісінде қарастырып отыр. Сондықтан да алынған нәтиже қазақ тілінің төл көрінісін танытады, профессор М. Жүсіпұлыны еңбегінің сапалы ерекшелігі деп түсінеміз. Тағы бір көңіл аударарлық пікірі Сочетания с переднеязычным носовым н (нқ, нк, нғ, нг) не встречается ни внутри корневой морфемы, ни на стыках морфем [31, 123 б.] деп жасаған кесімді қорытындысы. Бұдан біз дыбыс тіркесін жазба мәтін үлгісінен арылған, тілдің төл айтылымын зерттеу нысаны ретінде алған шынайы зерттелімді табамыз. Профессор М. Жүсіпұлының өзге еңбектерінде де қазақ сөзінің айтылым үлгісінің жан-жақты талданғанын көреміз [32; 33].
Қазақ тілінің дыбыс тіркестерін олардың тілдегі қызметі (функциясы) тұрғысынан талдап шыққан профессор А. Айғабылов болды [34; 35]. Дыбыс тіркестері морфонологиялық құрылымның бірлігі ретінде жүйелі қарастырылды.
Профессор А. Айғабылов дыбыс (фонема) тіркесті, негізінен, сөйлеу тілінің нормасымен қарастырылғанда ғана оң нәтижесін таппақ. Жазбаша текстер мен сөздіктерді пайдаланғанда әріп тіркесінің өзгешелігін ажырата алмасақ, көп тіркесімнен қателесеміз. Әсіресе, морфологиялық принциппен жазылатын сөздер айтылуымен сәйкес келе бермейді деп, зерттеу әдісінің жөн-жобасын бірден дұрыс ашып алады.
Өзінің осы ұстанымына сүйене отырып, дыбыс тіркестеріне арналған еңбектердің оң нәтижелері мен кем тұстарын саралап шыққан. Атап айтқанда, С. Мейірбекованың еңбегі жайлы ...тіркесімдердің алғашқы алтауына (йу, ну, ғу, ру, ту, су) мысал ретінде хайуан, жануар, шаруа... сөздерін келтіреді. Бұл тек жазу нормасы ғана. Өйткені қазақ тілінің айтылу нормасына у әрпі ұу, үу дыбыстарының таңбасы ретінде ғана қолданылады [34, 27 б.] деп түйіндеп алады да әрі қарай оның оң шешімін береді Егер келтірілген мысалдарды сөйлеу нормасымен жазсақ, онда хайұуан, жанұуар, шарұуа... [34, 27 б.]. Сөйтіп у дауыссызының қазақ тілінде өзінен бұрын тұрған дауыссызбен тіркесе алмайтынын дәлелдейді.
Профессор А. Айғабылов қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін санамалап теріп шыққан және оның жалпы саны 173 екенін көрсетіп тізіп шыққан. Дыбыс тіркестерінің талданымы фонетика мен морфонологияның ара жігін ажырататын айырым белгі ретінде қарастырғанын көреміз.
Дыбыс тіркестерінің зерттелімі соңғы шыққан академиялық грамматикаға арнайы бөлім болып енді. Мұның өзі ...дыбыстар тіркесі фонетиканың өзекті мәселесі... [35, 65 б.] екенін айғақтайды.
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерін арнайы зерттеген ғалым - профессор
С. Мырзабеков. Зерттеу нәтижелері теориялық монографиядан басталып, практикалық айтылым сөздікпен аяқталады.
Профессор С. Мырзабеков қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің зерттелу жайына арнайы тоқталып, осы бағыттағы жетістіктерді атап, кеткен кемшіліктерге баса назар аударып отырған.
Өзінің дыбыс тіркестеріне деген талдауына методологиялық ұстаным ретінде А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедұлының қағидаларын пайдаланған. Әсіресе, А. Байтұрсынұлының Халық өмірі - мың жылдап саналады деген сөзіне арқа сүйеп, ...сол ұзақ өмірінің ішінде халық қалыптастырған тілдегі әрбір дыбыстың өз орны бар. Дыбыстардың орнын парықтаудың нәтижесінде дыбыстық заңдар анықталған. Енді бұл заңдар жазу арқылы реті бұзылған дыбыс тіркестерін тануға, қалпына келтіруге, тілдің айтылым (орфоэпия), жазылым (орфография) нормаларын жүйелеуге көмектесетін болады [1, 90 б.] деп, қазіргі тіл ғылымының мән-мағынасы мен болашағына үмітпен қараған еді. Жазба тілдің қазақ сөзінің айтылымына әсерін ерте бағдарлаған
Х. Досмұхамедұлының Елдің тілі бұзылуына ең алдымен оқығандары себеп болады. Бұлар әсерлерге бағынғыш келіп, ана тілін өзгертуге жол басшы болады деген сөзінің жалғасы ретінде Айту жазудың жетегінде кетіп, алуан түрлі шәлкес дыбыстық тіркестер (орыс тіліне орайластырып айту) аяғынан шалған қазақ тілі асыл қалпынан біршама көз жазып қалып, көп ақаумен
XXI ғасырға аттады. Ақаулардан арылудың айқын жолы - дыбыстар тіркесін дұрыс пайымдаумен байланысты деп түсінген жөн [1, 104 б.] деп,
Х. Досмұхамедұлының ғылымдағы мұрагер жалғасы екенін көрсетті.
Өзіне дейінгі дыбыс тіркесін зерттеушілердің еңбектерін талдай келіп, олар жіберген жаңсақтықтардың басын ашып, себебін тауып беріп отырды:
М. Райымбекова жайлы Таблицаның айтуына қарағанда қазақ тілінде бб, бр, бй, бл... тіркестері бар. Тіпті й, у фонемалары кез-келген дауыссыздан соң қатар тұра алатын сияқты; А. Исенгельдина жайлы Қалай болғанда да нк, нг, нқ, нб... сияқты тіркестер қазақ тілі дыбыс жүйесінде ұшырамайтыны анық;
А. Рабинович жайлы Дауыссыздардың сөз ішіндегі тіркесімдерінен мыналарға назар аударайық: мл (мемлекет)... лу (балуан), нб (жанбас), нг (мінгес)...;
С. Мейірбекова жайлы Біз солардың көңілді күпті ететін тұстарын ғана көзден өткізуді жөн көрдік. Олар: ру (аруа)... йу (хайуан), ну (жануар), шс лашсыз;
М. Жүсіпұлы жайлы тек ғл, ғн, қл, йу сияқты орыста жоқ әріптер тіркестері ғана көңілге күдік ұялатады [4, 83-85 бб.]. Зерттеушілерге ортақ кемшіліктің басын аша келіп, яғни жазба мәтін материалдарын қазақ тілінің айтылым үлгісіне балап келген зерттеушілерге Дыбыстың түрін, үндесуін дұрыс түсінбей тұрып, әріп пен дыбысты ажырата алмай тұрып, дыбыстардың тіркесімін анықтау... деп күйініш білдіреді. Шындығында да, көптеген зерттелім материалдарында профессор С. Мырзабеков атаған кемшіліктердің бәрі бар: дыбыс түрін яғни артикуляциясын ажыратпау - қм, мл, нб, сш, шс т.б.; үндесуін дұрыс түсінбеу - бс, бш, бп т.б.; әріп пен дыбысты дұрыс ажыратпау - ру, йу, жу, жуу, бй т.б.
Қазақ тілінің тұрақты проблемасына айналған жазылым-айтылым төңрегіндегі теориялық ой-түйіндерін арнайы сөздікпен тиянақтады [2].
Күнделікті сөйлеу үстінде, оқу-әдістеме барысында қазақ сөзінің жазылымы мен айтылымы қатар келе жатыр. Қазіргі кезде сөздің жазылымайтылым үлгілерінің ара жігін ажыратып отырудың өзі қиындап барады. Ендеше сөздің айтылымы оның жазылымының жетегінде кетіп қалмау үшін мезгіл-мезгіл орфоэпиялық сөздіктер шығып тұрады [36-40]. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктерін құрастыру ісі үнемі даму үстінде, бірте-бірте жетіліп келе жатқанын көрсетеді.
Аталған еңбектер қазақ сөзінің айтылым үлгісін сақтап сөйлеуді заңдастырып отырады. Осындай іс-шаралардың жиынтық қорытындысы ретінде Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі шықты [41]. Сөздікте 61 500 сөздің (75 мыңнан аса сөз оралымдары) жазылымы мен айтылымы қатар қамтылған. Дыбыс тіркестері деп айтылым тіркестерді атайтын болғандықтан, Сөздіктің зерттеушілер үшін орны ерекше болмақ. Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің нақты айтылым үлгілері осы еңбектен табылады.
Сөздік әріп тіркестерінің дыбыстық мәнін өз алдына көрсетуден бастап, сөз ішіндегі және екі сөз жігіндегі айтылым тіркестердің дыбыс құрамын анықтаумен аяқталған. Сонда қазірігі қазақ тілінде жазылуы мен айтылуы арасында алшақтық бар 109 сәті кездеседі екен. Оның жартысына жуығы емле жаңсақтығынан болып жатқан сәйкессіздіктер: ия, ию, ие, ру т.б. Тіптен бір ғана и әрпінің жазба тіркесі сегіз түрлі айтылым тіркеске сай келетінін құрастырушылар мысалымен көрсеткен [41, 8 б.]. Ешбір емле - ережемен айтылымын реттей алмайтын әріп тіркестері кездесетіні көрсетілген. Шынында, ми, ти дыбыс тіркестерінің (сөздерінің) жазылым тұрқында қалай айтылуға (оқылуға) тиіс екенін көрсететін не артикуляциялық, не просодикалық, не емле белгі жоқ. Жаттап алғаннан басқа көрсеткіш жоқ.
Ал қалған тіркестерді арнайы емле-ережелермен реттеп отыруға тура келеді. Мұның өзі қазақ тіліндегі дыбыс тіркестерінің айтылымжазылым ерекшеліктері өте күрделі фонетикалық құбылыс екенін көрсетеді. Зерттеушілер мен оқу - әдістеме мамандарының үнемі назарында болып отыратын жай.
Орфоэпиялық сөздіктің сөзтізбесіне негіз болған Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі [42]. Екі сөздіктің қатар шығуы зерттелім нысандарының мүмкіндігін кеңейтіп отыр.
Қазақ тіліндегі дыбыс тіркестері ...қазақша сөйлегенде (не дауыстап оқығанда) сөздерді табиғи түрде дұрыс дыбыстай білуге... [43, 122 б.] тікелей қатысты екенін профессор Р. Сыздықова сөз сазы деп атайды. Сөз сазы, яғни сөзді дұрыс айту (дыбыстау) заңдылықтары жайлы еңбектерінде Сөз сазы дегеніміз - сөйлеу үстінде сөздердің дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі. Ал сөздерді дұрыс айту дегеніміз - тілдің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтау болып табылады [43, 130 б.] - деп түсінік береді.
Сөз сазының қазақы болып шығуының бір жағы дыбыс тіркесіне барып тірелетінін ескерсек, зерттелім нысанының зерттеушілер назарынан түспей отырғанын құптау керек болады.
Дыбыс тіркестерін мәтіннің құрамды бір бөлігі деп қарайтын болсақ, онда мәтінге тән фонетикалық заңдылықтардың бәрі дыбыс тіркесіне де тән болып шығады. Ендеше дыбыс тіркесі естілім (перцепция) және әуен (интонация) салаларының да зерттеу нысанына айналу керек. Сонда дыбыс тіркесінің артикуляция, акустика, перцепция, интонация тұрғысынан кешенді зерттелім нәтижесі алынады. Мысалы, дыбыс тіркесінің және оның құрамындағы дыбыстардың жек-жеке естілім талданымы жүргізіліп, дыбыс тіркесінің естілім сипаттамасы алыну керек. Қазақ тілтанымында перцепциялық зерттеудің негізін қалаған профессор Ж. Әбуовтың еңбектері негіз болады [44; 45]. Ал интонация деңгейінде болса, интонацияны қазақ тілінің академиялық грамматикасының дербес саласы етіп қалыптастырған профессор З. Базарбаева [46; 47] мен ғалымның шәкірттері [48; 49] бар.
Дыбыс тіркестерін үндесім (сингармонизм) [50; 51] және үйлесім (ассимиляция) [52-54] тұрғысынан зерттеудің жеткілікті тәжірибесі бар.
Дыбыс тіркестерін буын құрауыш бірліктер деп қарап, буын проблемасының өзекті саласына айналдыруға болады [55; 56], өйткені қазіргі қазақ тілі оқулықтарында буынның түрлерін анықтап, оның дыбыс құрамын санамалаудың нәтижесімен шектеліп қалып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz