БУЫН ҚҰРАМЫНДАҒЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ ЖАСАЛЫМ БЕЛГІЛЕРІ
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
____ ______Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д.,проф._____________ Т.Н.Ермекова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі буын және оның жасалым белгілері
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған Идрисова Г.М
Ғылыми жетекші ф.ғ.к., проф.м.а Қайдарова Г.К
Алматы, 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі-71 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны-48
Кесте саны-15
Тірек сөздер: буын,артикуляция,айтылым, естілім,буын жігі, дауысты, дауыссыз дыбыстар,акустика,перцепция,қарқын теориясы, буын құрауыштар, үнділік теориясы,жалаң дауыстылар,дыбыстардың жасалымы, буын артикуляциясы, фонетикалық бірлік, ашық буын, тұйық буын,үстеме белгілер,тілдің көлденең қалпы,дауыс шымылдығы,тілдің тік қалпы.
Мақсаты: Буын құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілерінің ғылыми сипаттамасын беру.
Міндеттері:
-буын теориясының тарихына шолу жасау;
-қазақ тіл біліміндегі буынның түрлері мен олардың дыбыс құрамына қатысты пікірлерге талдау жүргізу;
-жалаң және құранды дауыстылардың жасалым белгілерін беру;
-дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілерін анықтау;
-езулік және еріндік дауысты буыннан басталған сөздердің жасалым белгілерін табу.
Қолданылатын әдістер: фонетика-фонологиялық сипаттама, артикуляциялық модельдеу, құралғы (инструментал) әдістер.
Нәтиже:
-буын теориясына артикуляциялық тұрғыдан ғылыми талдау жасалды;
-буын құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілері анықталды;
-буын негізінде оның жасалымы жатыр, сондықтан оның айтылымы (акустикасы) мен естілімі (перцепциясы) қосалқы ұғымдар болып табылады;
-еріндік және езулік дауысты дыбыстан басталған сөздердің жасалымы анықталды;
-буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тізбегінің көрнекі үлгісі ұсынылды;
-қазақ тілінде дауысты тек буын құрауыш қызметін атқарады, ендеше буын құрамындағы дауысты-дауыссыз дыбыстар фонологиялық тұрғыдан тең мәртебелі бірліктер;
Практикалық қолданысы: Жұмыстың зерттеу нәтижелері қазақ грамматикалары мен оқулықтарының фонетика бөлімін толықтыруға, оқу-әдістемелік құралдарды жетілдіруге, оларды көрнекі құралдармен жабдықтауға тілдік материал болады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІДЕГІ
БУЫННЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақ (түркі) тіліндегі буын жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Буын орфографиясындағы әліпби қайшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 БУЫН ҚҰРАМЫНДАҒЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ ЖАСАЛЫМ БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Дауысты дыбыстардың буын құрамы мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1.1 Жалаң дауыстылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1.2 Құранды дауыстылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1.3 Еріндік дауысты буыннан басталған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1.4 Езулік дауысты буыннан басталған сөздер ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2 Дауыссыз дыбыстардың буын құрамы мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ..58
2.2.1 Жалаң дауыстылы буын құрамындағы түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.2.2 Құранды дауыстылы буын құрамындағы түрленімі ... ... ... ... ... ... ...60
2.3 Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Буынның қазақ тіліне тән бірегей фонетикалық белгілерін анықтау, буынның тіл құрылымындағы орнын белгілеу, қызметін көрсету, буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық сипатын анықтау . Буынның күрделі теориялық мәселе екенін, ал буынды оқытудың өзіндік оқу-әдістемелік жолы болу қажеттігі буын проблемасына байланысты зерттеу бағыттарының әлі де мол екенін танытады.
Қазақ тіліндегі буын категориясына, оның фонетика-фонологиялық тұрғыдан аса күрделі лингвистикалық бірлік екеніне қарамай, арнайы арналған зерттеулердің саны тапшы. Ғылыми-зерттеу объектісіне айналған бірлі-жарым еңбектерді атауға болады. Алайда, буын түрлері мен буынның дыбыс құрамына арналған анықтамалар жеткілікті. Қазақ тілінің фонетика саласына арналған еңбектерде, қазақ тілінің мектеп пен жоғары оқу орнына арналған оқулықтарында буынға арналған тақырыптар мен тақырыпшалар тұрақты кездесіп отырады. Буын мәселесі тасымалға байланысты да сөз болады. Қазақ тіліндегі буын шегінің оңай табылып, дыбыс құрамының оңай анықталатындығынан болар, буын мәселесі қазақ фонетикасындағы күрделі тілдік мәселе ретінде қарастырылмайды. Буын мәселесі оқу-әдістемелік тұрғыдан оқу-құралдар құрастырғанда да аса елене қоймайды. Осының бәрінің нәтижесінде қазақ лингвистикасында буын қазақ тілінің қарапайым фонетикалық бірлігі деген ұғым қалыптасты. Сондықтан да қазақ тілі оқулықтарында буын туралы мәлімет оның түрлері мен дыбыс құрамы төңірегінде ғана топталған.
Ал жалпы лингвистика тұрғысынан алғанда буын проблемасы өте күрделі лингвистикалық құбылыс ретінде әлі күнге дейін пікір-талас нысаны болып келеді. Өзге тілдердегі буын мәселесіне көптеген диссертациялар мен монографиялар арналып жатыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Буын құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілерінің ғылыми сипаттамасын беру. Алға қойған зерттеу мақсатынан төмендегідей зерттеу міндеттері тарайды:
-буын теориясының тарихына шолу жасау;
-қазақ тіл біліміндегі буынның түрлері мен олардың дыбыс құрамына қатысты пікірлерге талдау жүргізу;
-жалаң және құранды дауыстылардың жасалым белгілерін беру;
-дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілерін анықтау;
-езулік және еріндік дауысты буыннан басталған сөздердің жасалым белгілерін табу.
Жұмыстың зерттеу нысаны - құрамында үндесім-үйлесім буындар бар қазақ сөздерінің топтамасы.
Жұмыстың зерттеу әдістері - фонетика-фонологиялық сипаттама, артикуляциялық модельдеу, құралғы (инструментал) әдістер.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі - қазақ мәтінінің ішкі бірліктерінің құрамы мен жүйесін анықтауға, жалпы және қазақ (түркі) фонетикасындағы буын теориясына, буынның құрамындағы дыбыс тіркесімі мен олардың жасалым (артикуляциялық) ережелеріне, шегара белгілер теориясына, айырым белгілер теориясына қосылған елеулі үлес болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы - зерттеу нәтижелері қазақ грамматикалары мен оқулықтарының фонетика бөлімін толықтыруға, оқу-әдістемелік құралдарды жетілдіруге, оларды көрнекі құралдармен жабдықтауға тілдік материал болады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы
-буын теориясына артикуляциялық тұрғыдан ғылыми талдау жасалды;
-буын құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілері анықталды;
-буын негізінде оның жасалымы жатыр, сондықтан оның айтылымы (акустикасы) мен естілімі (перцепциясы) қосалқы ұғымдар болып табылады;
-еріндік және езулік дауысты дыбыстан басталған сөздердің жасалымы анықталды;
-буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тізбегінің көрнекі үлгісі ұсынылды;
-қазақ тілінде дауысты тек буын құрауыш қызметін атқарады, ендеше буын құрамындағы дауысты-дауыссыз дыбыстар фонологиялық тұрғыдан тең мәртебелі бірліктер;
Жұмыстың құрылымы - зерттеу жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиет тізімінен тұрады.
1 ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІДЕГІ БУЫННЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Cөйлеу үстіндегі тілдік мәтінді ұсақ бөлшектерге жіктеу тіл білімінің басты проблемаларының бірі болып табылады. Тілдік мәтін қандай бөлшектерден құралады және ол бөлшектердің тізбек мөлшері қандай болу керек деген сұрақ ертеден-ақ лингвистерді толғандыра бастаған. Осы орайда проф. Л.Р.Зиндер ...сөйлем өз алдына жеке, ең бастысы аяқталған, сөйленім бірлігі болып табылады. Тілдің негізгі қызметі адамдардың өзара қатынас құралы екендігінде болса, өзара сөйлесу тілдің ең кішкене бөлшегі болып саналатын сөйлем арқылы іске асады. Ал бір тұтас сөйлеу мәтіні фонетикалық амалдар арқылы сөйлемге және одан да кіші мағыналық бірліктерге бөлшектенеді 1, 245 б. деп жазған болатын. Бұдан біздің ұғатынымыз тілдік мәтін (сөйленім) белгілі бір майда бөлшектерге таралуға тиіс. Ал тілші мамандардың міндеті әрбір тілдің өзіне сәйкес сол тілдік бөлшектерді табу және оны лингвистикалық тұрғыдан талдап шығу.
Ендеше жалпы тіл біліміндегі ертеден-ақ толық шешімін таппай келе жатқан мәселелердің бірі буын болып табылады. Оның тілдегі қызметімен қатар фонетикалық табиғатын сипаттап, дыбыс құрамын анықтап, шегарасын белгілеу дегенге келгенде әлі де ортақ пікір жоқ.
0.1 Жалпы мәлімет
Егер буын тарихын қысқаша қайыратын болсақ, онда проф. М.И.Матусевич талдауына жүгіне салған жөн. Өйткені жалпы тілі біліміндегі буын тарихы мамандарға кеңінен таныс мәлімет болып табылады.
Алғашқы пайда болған теориялардың бірі - "қарқын теориясы": Экспираторная теория... считает, что при речи воздушная струя выходит не плавно, а идет толчками и каждому толчку соответствует слог 2, 167 б.. Бұл теория буын табиғатын сөйлеу үстіндегі артикуляциялық серпінмен түсіндіреді. Әрбір серпін бір буын болып шығады.
Екінші бір кең тараған теория "үнділік теориясы": По теории сонорности ...вершину слога образует только звук, обладающий определенной звучностью 2, 167 б.. Ендеше Согласно этой теории, речевой поток произносится с последовательными усилениями и ослаблениями звукового ряда. Часть речевого потока, начинающиеся с усиления и кончающася ослаблением, называется слогом. В его вершине (иначе центре) есть звук, называющиеся слогообразующим (или слоговым), который может быть продлен. Перед ним возможен ряд звуков (один или несколько), представляющих непрерывно усиливающуюся цепь, они называются неслогообразующими (или неслоговыми)... После слоговой фонемы может идти звук или ряд звуков, составляющих непрерывно ослабляющуюся цепь, они также называются неслогообразующими... 2, 169 б.. "Үнділік теориясы бойынша әрбір буынның басында салдырдан үні басым дыбыс тұрады. Сөз құрамында үні басым дыбыс қанша болса, сонша буын болмақшы. Үні басым дыбыстың дауысты болуы міндетті емес.
Жалпы фонетикада буын мәселеесі әр қырынан талданып келеді. Соның бірі - буын құрауыштар. "Буын құрауыштар" деп тілдегі буын құрауға қатысатын дыбыстарды айтып отырмыз. Себебі кез-келген тілдегі буын жайын сөз ету үшін алдымен сол тілде буын құрайтын бірлік (немесе дыбыстар) белгілі болу керек. Акад. Л. В. Щербаның пікірінше "Речь наша представляет собой звуковой поток, на слух непосредственно распадающийся с разных точек зрения на различные отрезки большей или меньшей длины, причем самым мелким отрезком является слог. В центре каждого слога имеется фонема, могущая быть болеее или менее продленной без всякого ослабления или усиления и называемая слогообразующей, или слоговой фонемой. Ей может предшествовать группа звуков, которые составляют непрерывно усиливающуюся цепь и которые называются неслогообразующими, или неслоговыми. За слоговой фонемой может седовать ряд звуков, которые составяют непрерывно ослабляющуюся цепь и которые тоже называются неслоговыми, или неслогообразующими" [3, 78 б.] болып шығады. Ғалым пікірін толық келтіруге тырыстық, өйткені буын құрауыштар дегеннің жан-жақты толық жауабын осы жерден тауып отырмыз. Сонымен тілдегі дыбыстар буынға қатысты екі топқа жіктеледі екен: біріншісі буын құрауға тікелей қатысады немесе буын құрауыштар, екіншісі буын құрауға тікелей қатыса алмайды немесе буын құрауыш еместер. Осы пікірге сүйене отырып олардың қазақша атауын қалыптастыруға да болады: буын құрауыш фонемалар және буын құрауыш емес фонемалар.
Осыған үндес пікірді проф. Н. С. Трубецкой еңбегінен кездестіреміз: "Просодические признаки присущи не гласному как таковому, а слогу. Часть фонем, из которых состоит слог, может быть иррелевантной в просодическом отношении. Как правило, такими фонемами являются согласные. Однако "неслогообразующими" могут быть и гласные. С другой стороны, в ряде языков есть слоги, не имеющие ни одной гласной фонемы, вследствие чего просодическую функцию принимает на себя согласный элемент слога; в таких случаях обычно говорят о "слогообразующих" согласных" [4, 195-196 б.]. Профессор Н. С. Трубецкой берген анықтамадан да әр тілдің өзіне тән буын құрауыштары болатынын аңғарамыз. Буынның негізін құрап тұрған дыбыс дауысты да, дауыссыз да болуы мүмкін екен. Ендеше кез-келген тіл үшін буын құрауыш дыбыстардың басын ашып алу ең басты мәселе болып табылады екен. Онсыз сол тілдегі буын табиғатын сипаттап шығу мүмкін болмайтыны анық, бірінші кезекте соған көз жеткіземіз.
Жалпы фонетикадағы буын құрауыштар жайлы ғылыми пікірлердің бәрі осыған саяды.
Ал "буын дегеннің өзі қандай тілдік бірлік болып табылады" деген мәселенің өзі дербес анықтаманы керек етеді. Өйткені тілдегі белгілі бір дыбыс тіркесін буын деп атай салудың еш реті жоқ. Оның лингвистикалық тұрғыдан сенімді анықтамасы болу керек. Бұл жайында проф. Л. Р. Зиндер Буын - ең кіші айтылым бірлік. Бір кідіріс пен екінші кідіріс арасындағы сөйлеу мәтіні бірі-бірімен тұтасып жатқан буындардың тізбегі болып табылады. Олардың арасында көзге түсерлік жік болмайды, бұл жағынан буын мен дыбыс арасында айырмашылық жоқ 1, 251 б. дейді. Ендеше буын дегеніміз тілдің бүтін айтылатын ең кіші бөлшегі екен. Сөйлеу үстінде буын әрі қарай бөлшектеуге көнбейтін тілдік бірлік болып табылатын болып шықты. Бірақ біз буынды құрамындағы дыбыстарға оп-оңай жіктеп жатамыз. Оның да өз лингвистикалық сыры бар екен. Проф. М. И. Матусевич жоғарыдағы проф. Л. Р. Зиндер пікірін қолдай келіп, былай дейді: Наша речь в произносительном отношении распадается на минимальные единицы - слоги, которые артикуляционно не могут быть дальше разложены, как бы речь ни замедлялась, членение же речи на отдельные фонемы является результатом лингвистического анализа 2, 166 б.. Буынның бөлінбейтін ең кіші бөлшек екенін пысықтай келіп, ғалым "членение же речи на отдельные фонемы является результатом лингвистического анализа деуі жоғарыдағы күманның жауабы болып табылады. Біз буынды лингвист маман ретінде ғана құрамындағы дыбыстарға жіктей алады екенбіз, ал айтылу тұрғысынан буын дыбыстарға жіктелмей, бір бүтін болып айтылады.
Тілдегі буын мәселесі акустикалық тұрғыдан да жан-жақты зерттелген. Соның ішінде проф. Л. В. Бондарко еңбегінің орны бөлек. Тілдің дыбыс құрылымының аса маңызды бөлшектерінің бірі - буын. Сөйлеу желісінен артикуляциялық талданым нәтижесінде бөліп алуға болатын ең кіші айтылым бірлік, яғни ең қысқа үзік буын болып табылады. Сөйлеу үстінде фонеманың көрінісі болып табылатын тіл дыбыстары өзара бірігіп қана айтылады 5, 122 б. деп жазады ғалым. Артикуляциялық тұрғыдан бөлшектенбейтін дыбыс тізбегі буын құрайтын болып шықты, яғни буынды сөйлеу үстінде жеке-жеке дыстарға тарата алмаймыз. Ендігі жердегі қиын мәселе буын шегінің фонетикалық белгілерін тауып, соның арқасында буыннан буынды ажыратып алу болып табылады. Бір қарағанда буын мен буынның ара жігін ажырату қиын емес сықылды. Соған қарамай оны іске асырудың фонетикалық ережелерін табу оңай болмай отыр. Проф. М.И.Матусевич осыған орай былай деп жазады: Однако, несмотря на то что практически членение речи на слоги не представляет ни для кого затруднений, все же те принципы, согласно которым происходит это членение, т.е. определить границы слога, представляется одной из самых трудных проблем фонетики 2, 166 б.. Ғалым өзінің ойын одан әрі тарата келіп, буын жігі мәселесіне деген мынадай қорытынды жасайды: Буын жігін іздегенде дауыссыздардың әртүрлі қарқынмен айтылатынына сүйену керек. Оның бірінші түрі - бас қарқынды дауыссыздар, олар қарқынды басталып, соңына қарай әлсірей беретін дауыссыз дыбыстар, ондай дауыссыздар буынның соңында тұрады. Екінші түрі - аяқ қарқынды дауыссыздар, олар әлсіз басталып, соңына қарай күшейе келіп, қарқынды аяқталатын дауыссыз дыбыстар, ондай дауыссыздар буынның басында тұрады. Үшінші түрі - қос қарқынды дауыссыздар, олар қарқынды басталып, сонан соң әлсірей келіп, соңына қарай қайтадан қарқынды аяқталады. Қос қарқынды (кейде оларды геминаттар деп те атайды) дауыссыздар тек дауыстыаралық шепте орналасады да буын жігі олардың арасындағы ең әлсіз тұсынан өтеді 2, 170 б.. Бұл қағиданы мойындамайтын ғалымдар да бар. Дегенмен, акад. Л.В.Щерба шәкірттерінің ұстанатын басты ережесі осы болып табылады.
Буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тұрғыдан өзара кірігуі күрделі жасалым болып табылады. Дыбыстардың негізгі артикуляциясы әртүрлі өзгерістерге ұшырап жатады. Кейбір дыбыстар бастапқы артикуляциясынан айрылып қалуы да мүмкін. Жаңа қосалқы артикуляциялар пайда болып жатуы да мүмкін. Ендеше проф. Л.В.Бондарконың сөзіне құлақ асайық: ...слог - не простая комбинация гласного с согласным, а произносительная единица. Это значит, что при артикулировании слога каждый человек не произносит по отдельности составляющие это слог звуки (гласный и согласный), а определенным образом объединяет их. Эта произносительная общность звуков, их особенно тесная связь между собой, отражается и на их акустических характеристиках: ведь если звуки связаны между собой, то артикуляция каждого из них влияет и на артикуляцию соседнего, а это приводит и к изменениям в звучании 5, 123 б.. Әрбір тілді зерттеп жүрген ғалымдардың басты міндеті осындай күрделі артикуляциялық құбылыстың ішінен сол тілге тән "буын артикуляциясын" тауып, оны сараптап шығу. Сөйтіп сол тілге ғана тән бірегей белгілердің басын ашу керек болады.
0.2 Қазақ (түркі) тіліндегі буын жайы
Қазақ тілінің буын жігіне байланысты проф. Ә.Жүнісбек төмендегідей пікір ұсынады: Қазақ тіліндегі буын құрылымының талданым нәтижесі буын жігінің неге оңай табылатын себебін көрсетті, оның белгілі бір фонологиялық негізі бар екен. Түркі тілдеріндегі буын жігінің оңай табылатын себебі буын төрт үндесім әуездің бірімен айтылады, сондай-ақ түркі тілдерінде (дәстүрлі фонетикада қалыптасқан көзқарасқа керісінше) буыннан кіші морфема жоқ 6, 25 б.. Сонымен ғалым пікірі бойынша қазақ тіліндегі буынның басты өзгешелік белгісі оның үндесім тұрқында болып табылады. Басқаша айтқанда буын құрамындағы дыбыстар өзара белгілі бір әуез арқылы кірігеді, сөйтіп барып бір буын құрайды. Буын құрап тұрған дыбыстардың арасындағы өзара әуез бірлік қазақ (түркі) тілдерін өзге тілдерден бөлектеп тұратын ерекше белгі. Осы тұрғыдан қарағанда қазақ тіліндегі буынның әуез белгісі туыстас тілдерді (түркі тілдерін) өзара біріктіріп тұратын типологиялық ортақ, ал туыс емес тілдерді өзара ажыратып тұратын типологиялық айырым белгі болып шығып отыр.
І.Кеңесбаевтың пікірінше қазақ тіліндегі буынның негізі дауысты дыбыс болып табылады, ал дауыссыздар сол дауыстыларға икемделіп тұрады. Ғалым орыс тіл біліміндегі қарқын теориясын қолдайтынын білдіреді [7, Б. 66-67].
Түркі және қазақ тіліндегі буын құрылымын қарастыра келіп акад. А.Қайдаров оның алты түрін атайды және олардың негізінен барлық түркі тілдеріне тән екеніне тоқталады [8, 181 б.].
Проф. М.Исаев қазақ және ағылшын тілдерінің фонетикалық ерекшеліктерін өзара салыстыра келіп, қазақ тілінің өзіндік іргелі белгісі жайлы Қазақ тіліндегі дыбыс түрленімі қазақ сөзінің сингармонизм заңдылығынан туындайды. Сингармонизм әуезі (жуан, жіңішке, еріндік, езулік) көрінетін тірек бірлік буын болып табылады [9, 41 б.] деген пікірге тоқтайды. Ғалым еңбегінің басты ерекшелігі зерттеу нысаны ретінде жазба мәтінді емес, сөйленім мәтінді алғандығында. Сондықтан зерттеу нәтижелері қазақ тілінің шынайы айтылым тұрқын, жазу ықпалынан бөліп алып, дәл көрсетеді.
Қазақ тіліндегі буын мәселесін сингармонизм тұрғысынан арнайы қарастырған Ж.Нәзбиев болды: ...сингармонизмнен туындайтын буын сапасының сипаттамасына, яғни бірыңғай әуездің физиологиялық және акустикалық көрінісіне көңіл аударамыз. Басқаша айтқанда, біз буын түрлеріне (ашық, тұйық, бітеу) немесе буын құрамындағы дыбыстардың ассимилятив түрленіміне (қатаңдау, ұяңдау ...) емес, буынның артикуляциялық, акустикалық және перцепциялық жалпы сипатына көңіл бөлеміз [10, 2 б.]. Бұдан байқайтынымыз автор буынның фонологиялық бірлік ретіндегі сипаттамаларына баса назар аударады. Автор зерттеуі буынның үндестік белгілерін талдауға арналған.
Қазақ тілінің буын категориясына алғаш арнайы көңіл бөліп, оны зерттеу объектісіне айналдырған З.Өтебаева болатын. З.Өтебаева проблеманың зерттелу тарихын өте тәптіштеп және тиянақты саралап шыққан, мол теориялық материалды қамтыған.
Ол өзінің кандидаттық диссертациясында Научная новизна предлагаемого исследования заключается в экспериментально-фонетическом изучении структуры слога и слогоделения в казахском языке. Проведенное объективное исследование показало, что по интонограммам можно определить количество слогов в слове, слоговые границы выявляется на спектрограммах, представляющих картины связи качественно различных звуков, составляющих слог, и происходящие в них изменения [11, 5 б.] деп жазған болатын. Ғалым буын проблемасын шешудің жолын акустикалық тұрғыдан қарастырады да негізінен экспериментті-фонетикалық әдісті пайдаланады. Буын құрамындағы дыбыстардың созылымдылығын, қарқынын және спектрін жан-жақты қарастырады. Буын табиғатын осы акустикалық параметрлердің сандық-сапалық өзгерістерінен іздейді. Дыбыс акустикасын басты белгі ретінде қарастырады.
Соның нәтижесінде З.Өтебаева буын теориясының тарихын талдай келіп, оның ішіндегі артикуляциялық теорияға сын көзімен қарайды. Недостатком этой концепции, как и других артикуляционных теорий, является то, что они не объясняют механизм слогоделения и не могут указать местонахождение слоговой границы. Таким образом, артикуляционные теории, сводящие проблему к работе органов артикуляции, оказались неэффективными для исследования слога. При подобном подходе основные вопросы, связанные со слогом (такие как описание структуры слога, слоговых границ), остаются вне поля зрения исследователя [11, 12 б.]. Ғалымның ойынша буын табиғатын артикуляциялық тұрғыдан шешу мүмкін емес, буынға қатысты көптеген фонетикалық құбылыстар көзге ілінбей қалады.
З.Өтебаева негізінен сол кездегі буын табиғатына деген басым көзқарасты қолдайды және эксперментті-фонетика бәрін шешіп береді деген бағытты ұстанады.
Алайда ол кезде қазақ фоникасында әлі де болса басы ашылмай жатқан мәселелердің басы баршылық еді. Бертін келе қазақ тілінің артикуляциялық базасы жайлы соңғы мәліметтер буын табиғатына деген көзқарасты түбегейлі өзгертті және оны зерттеудің артикуляциялық әдістемесін тауып берді. Оның ең бастысы қазақ тіліндегі үстеме артикуляция теориясы болды. Шындығында, егер біз тек дыбыстардың негізгі артикуляциясын ғана ескеретін болсақ, онда буын ғана емес, өзге де фонетикалық құбылыстардың басын аша алмаған болар едік. Дыбыстардың негізгі артикуляциясы олардың жалаң сипаттамасы ғана болып қала беретін еді. Негізгі артикуляцияға үстеме артикуляцияның қосылу арқасында қазақ фонетиксындағы көптеген мәселелердің басын ашуға мүмкіндік туды. Мысалы, дыбыстың жасалу орнына қатысты мәлімет (айталық, тіл ұшы немесе тіл ортасы) дыбыстың тек жасалу орнын ғана көрсетеді де қояды. Ал оған үстеме артикуляция қосылса, онда біздің естілім тұрғыснан түйсінетін дыбыс реңтерінің саны мен мөлшері бірнеше есе көбейіп кетеді екен. Міне, осы соңғы үстеме артикуляциядан туындайтын фонетикалық мәліметтер дыбыс, буын, сөз табиғатына қатысты көптеген беймәлім жаңалықтарды табуға көмектеседі.
Қазақ тілінің буын құрылымын талдағанда евроцентристік бағыт ұстанады, соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыстары дауысты (гласный), үнді (сонант) және салдыр (шумный) болып үшке бөлінеді. Дыбыстардың бұлай жіктелім реті үнді-европа тіл біліміне тән екенін білеміз. Бұл олардың тіліне тән белгі болып табылады. Ал қазақ тілі үшін мұндай жіктелім әдісі жарамайды. Себебі қазақ тілінің морфологиялық құрылысы дауыссыздардың үнді, ұяң және қатаң болып үш топқа жіктелуін қатаң талап етеді (түбір мен қосымшаның арасындағы үндестік байланысты мысалға алсақ та жетеді).
Жалпы буын мәселесіне келгенде ғалымдар арасында алшақ пікір жоқ, алайда буын шегін анықтауға келгенде ортақ пікір таба қою қиын. Өйткені әр тілдің өз заңдылығы бар. Соңғы кезде түркі тілдерінде сөз соңына түсетін тұрақты екпін бар деген қағида о бастан қалыптасып қалған. Сондықтан да сөздің шегін сөз соңындағы екпін көрсетеді деп есептеледі. Осы пікір түркі, оның ішінде қазақ тіл білімінде, әбден орнығып алған. Проф. Л.Р.Зиндер Функцию разграничения слов в связной речи часто приписывают связанному ударению. В языках, в которых ударение всегда падает на первый или последний слог слова, можно по месту ударения судить о том, какой слог перед нами - начальный или конечный. Однако этого недостаточно для того, чтобы узнать точную границу, отделяющую данное слово от предшествующего или последующего 1, 249-250 б. деген пікір ұсынады. Соңғы кездегі сингармонизм теориясына жүгінетін болсақ, ғалымның пікірін талассыз қабылдауға тура келеді. Оның үстіне қазақ тілінде екпіннің жоқ екенін дәлелденген жай деп есептеу керек [есть ли].
Жалпы тіл білімінде буын күрделі тілдік құбылыстардың қатарына жатқызылады да оған зерттеушілер арнайы көңіл бөліп отырады. Буынның табиғатына қатысты да бірнеше теория бар. Буын теориясына арналған зерттеулерге тоқтала келіп, проф. М.И.Матусевич былай деп жазады: Вопросы слога и слогоделения с давних пор интересовали лингвистов. Старую теорию, что слог определяется наличием гласной (т.е. сколько гласных, столько и слогов), существовавшую у древних греков и индийцев, сменили затем теории экспираторная, сонорная и теория мускульного напряжения, в некоторых случаях и комплексное рассмотрение слога (2, 167 б.). Бұл жерде екі нәрсені байқауға болады. Бірінші, буын тарихы өте әріден басталады екен. Екінші, буын табиғаты жайлы зертеушілер әзірге бір тоқтамға келе қойған жоқ. Алайда, сол теориялардың ішінен ең көп тарағаны қарқын (экспираторная теория), дауыс (сонорлық) және айтылым қуаты (теория мускульного напряжения) теориялары болып отыр. Қарқын теориясын ұстанған зерттеушілер сөйлеу үстіндегі ауа бір қалыпты шықпайды, керісінше, ауа қарқыны бір күшейіп, бір басылып дүркін-дүркін шығады. Бір дүркін шыққан ауа толқыны бір буын болып табылады деп түсіндіреді. Сонда ауаның қарқыны бәсеңдеген сәт буын мен буынның арасындағы шегара болмақшы. Ал дауыс теориясы бойынша сөйлеу үстіндегі дыбыстарға үн қатысы бірдей болмайды. Бір дыбыс басым дауыспен айтылса, екінші дыбыс, керісінше, бәсең үнмен айтылады. Сөйтіп басым үнмен айтылған дыбыс қасындағы бәсең дауыспен айтылған дыбысты өзіне бағындырып отырады. Басым дыбыс пен бәсең дыбыс өзара тіркесіп бір буын құрап отырады. Соңғы буынның айтылым қуатына байланысты теория бойынша бір дыбысты айтқанда сөйлеу мүшелеріне күш көп түседі, ал енді бір дыбыстарды айтқанда, керісінше, сөйлеу мүшелері босаң қатысады. Ендеше сөйлеу мүшелеріне көп күш түсіп жасалған дыбыс босаң айтылған дыбысты өзіне тартып, буын қүрап отырады. Сонымен бір ғана буын құбылысын үш теория үш түрлі анықтап отыр.
Қазақ тілі білімінде бұл теориялар арнайы сөз болмаған. Сөйтіп қазақ тіліндегі буынның тілдік және физиологиялық табиғатының әзірге басы ашылмаған. Лингвистикалық анықтамалар тек буынның дыбыс құрылымы мен оның түрлерін ғана анықтап беріп отыр.
Жалпы лингвистикадағы буын теориясы тұрғысынан қараса буынның тілдік табиғаты аса күрделі құбылыстардың бірі болып табылады екен. Ендеше қазақ тіліндегі буын құбылысының артикуляциялық және акустикалық табиғатын ашу, ең бастысы қазақ тіліндегі буынды буын етіп тұрған лингвистикалық пәрмен не деген сұраққа жауап беру керек сықылды. Басқаша айтқанда, қазақ тіліндегі буынның дыбыс құрамы мен оның шегарасының фонетикалық сипаты мен көрінісінің басын ашып алу керек.
Түркі лингвистиксындағы буынға көзқарасты проф. Н.А.Баскаков былай деп баяндайды: Түркі тілдеріндегі фраза, сөйлем, сөз тіркесі және жеке сөздің құрылымы буынның қарқынды (экспираторлық) жасалымын дәлелдейді. Түркі буынының өзінің дыбыс құрамы мен буын жігіне қатысты өзіндік ерекшеліктері болумен қатар, өзге тілдермен үйлесіп жататын ортақ белгілері де жоқ емес (12, 176 б.).
А.Байтұрсынов сөйлеу мен сөйлем, сөйлем мен сөз, сөз бен буын, буын мен дыбыс желісін бір-бірінен туындатып, арасын үзбей өзара байланыстырып қарайды. Сөздерді буынға бөлудің жолын қарастыра келіп, "Буыншы әріп басқалардың ортасында қамауда тұрса, ол буынға "бітеу" деп ат қойындар; буын аяғы буыншы әріпке тірелсе, ол буынға "ашық" деп ат қойыңдар; буын буыншыдан басқа әріпке тірелсе, ол буынға "тұйық" деп ат қойыңдар" (13, 344-345 б.) деп, буын түрлерін саралап береді. Сондағы "буыншы" әріптеріміз дауысты дыбыстар болып шығады. Буын кұраудағы дауысты әріптердің мәнін "әлгі әріптер кіріспейтін буын" болмайды деп көрсетеді. "Буындардың бір әріптілерін бір бөлек, екі әріптілерін бір бөлек, үш әріптілерін бір бөлек, төрт әріптілерін бір бөлек шығарып жазындар" (13, 344 б.) деген тапсырма жаттығуынан А.Байтұрсыновтың буынның дыбыс кұрамын да анықтап кеткенін көруге болады. Сөйтіп осы күнгі қазақ тілінде тек дауыстылардың ғана буын құрай алатындығы, буын түрлері, олардың дауысты-дауыссызға қатысты дыбыс құрамы мен буын аттары жайлы алғашқы мәліметтің бастау көзі болып отыр.
Буын мәселесіне арналған келесі лингвистикалық еңбектер осы А.Байтұрсынов ережелерін негізге алып отырады. Айырмашылық тек буын түрлері мен олардың атауларына қатысты болып келеді. Проф. Қ.Жұбанов буынның дыбыс құрамына қарай алты түрін көрсеткен (14, 361 б.). "Фонациялық ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан бір немесе бірнеше дыбыс тобын буын дейміз. Демек, буын экспирация арқылы (өкпедегі ауаны сыртқа шығару арқылы) жасалады" дей келіп, осы үрдісті проф. І.Кеңесбаев та ұстанады, буын түрлерін ашық, түйық және бітеу деп бөліп, олардың алты түрлі дыбыс құрамын көрсетеді (7, Б. 260-261.). Буын сипатын, түрлерін, жігін, дыбыс құрамын кеңінен талдаған С.Мырзабеков "Буын - ... ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы" (15, 101 б.) деген анықтама береді. Ал буын түрлерін "Құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың орын тәртібіне қарай қазіргі қазақ тіліндегі буынның екі түрі бар: ашық буын және тұйық буын. Бұлай бөлу буынның теориялық та, практикалық та мәніне сай келеді және есте сақтауға ыңғайлы" (15, 103 б.) деп көрсетеді. Буын түрлері мен оның дыбыс құрамының осы іспеттес анықтамасы қазақ тілі оқулықтарында ең кең тараған сипаттамасы болып табылады. Ал буынның "Слог -- наименьшая, фонологически значимая единица, участвующая в словоразличении, в смыслоразличении. Слог является одной из важнейших единиц звукового строя языка. Изучение структуры слога выявляет основные фонетические закономерности языка" (16, 58 б.) деген жалпы теориялық анықтамасын академиялық еңбектерден кездестіреміз. Сонымен буын түрлерінің жіктелімі мен дыбыс құрамына қатысты пікірдің қазақ лингвистикасында бірыңғай екенін байқауға болады.
Қазақ тіліндегі буын қондырғы (инструментал) әдісімен де зерттелген (17, 60 б.). Буынның, оның құрамындағы дыбыстардың сандық-сапалық нәтижелері буын жігін ажыратудың акустикалық көрсеткіштері бола алатындығы дәлелденген. Буын құбылысын сингармонизммен тікелей байланыстыра отырып, проф. Ә.Жүнісбеков Қазақ тіліндегі дыбыс түрленімі қазақ сөзінің сингармонизм заңдылығынан туындайды. Сингармонизм әуезі (жуан, жіңішке, еріндік, езулік) көрінетін тірек бірлік буын болып табылады (6, Б. 24-25) деп, теориялық қорытынды жасайды. Қазақ тіліндегі буын орфоэпиясын (айтылымын) сөз еткенде осы теориялық қисынды басшылыққа алынады. Буын құрамындағы дыбыстар белгілі бір қатаң жүйеге бағынып барып басы бірігетін болса, онда оның артикуляциялық негіздемесі болу керек. Артикуляциялық негіздің акустикалық (естілім) нәтижесі болады. Қазіргі кездегі қондырғы құралдар мен компьютерлік программалар буын және оның құрамындағы дыбыстар тіркесінің акустикасын көрнекі суреттеп бере алады. Ендеше буынның басынан аяғына дейінгі яғни өне бойындағы дыбыстар тізбегінің суретін алып, буын орфоэпиясының артикуляциялық және акустикалық көрінісін байқап-бақылауға болады деп болжам жасауға болады.
Қазақ тіліндегі буын түрлерінің, әсіресе, олардың дауысты немесе дауыссыз дыбысқа бітуінің морфологиялық деңгейге тікелей қатысы бар екендігі белгілі. Себебі келесі жалғанар қосымша дауыстыға басталады ма, әлде, дауыссызға басталады ма, ол -- алдыңғы буынның соңғы дыбысына тікелей байланысты кездері болады. Сонымен қатар алдыңғы буынның соңғы дыбысы мен соңғы буынның бастапқы дыбысының арасында да дауыс қатысына тікелей байланысты тұстары бар: буынның дауысты, қатаң, ұяң немесе үнді дыбысқа бітуіне қарай қосымшаның бастапқы дыбысы құбылып отырады. Осы зандылықтар қазақ тілі үшін аса актуал болып табылады. Ендеше қазақ тілінің буын жүйесін буын түрлері мен оның дыбыс құрамын дауысты-дауыссыз тұрғысынан ғана жіктеп қойған жеткіліксіз болады екен. Мұндай жіктелім тасымал талабына сай келіп, тасымал ережелерін ғана құрастыруға ғана жарайды. Лексика (сөз) деңгейінде кемістігі жоқ талдау морфология (қосымша) деңгейінде жарамай қалып жатыр. Лексикалық деңгейде буын түрлері мен оның дыбыс құрамы үшін түбір сөздің де, туынды сөздің де мәртебесі бірдей: бақ та бір сөз, бақташы да бір сөз. Екі жағдайда да бақ - бітеу буын, ал та -- ашық буын. Осы жіктелім тасымал үшін жеткілікті. Ал морфологиялық деңгей үшін: бақ бірлігінің бітеу буын екендігі жеткіліксіз, оның қатаң дауыссызға аяқталып отырғанын қоса ескеру керек. Ендеше та ашық буыны, біріншіден, дауысты дыбыстан бастала алмайды, егер дауысты дыбыстан басталатын болса, онда бақ бірлігі бітеу буын бола алмайды. Екіншіден, ол тек дауыссыз дыбыстан басталады, оның үстіне бастапқы дыбыс тек қатаң дыбыс болу керек. Бастапқы дыбыс қатаң дауыссыз болмаса, бақ пен та тіркесе алмайды. Сондықтан буын құбылысының өзін екі деңгей түрғысынан қарастырған жөн сықылды. Ол үшін буынның дыбыс құрамын іштей тағы жіктей түсуге тура келеді.
Буынның дыбыс құрамы іштей екі салаға жіктеледі.
Бірінші, буын құрамындағы дыбыстың дауыс қатысына қарай, мысалы, төмендегі бітеу буындар соңғы дауыссыздың дауыс қатысына қарай жіктеледі: жаз - үнді дауыссызға аяқталып тұр, жас - қатаң дауыссызға аяқталып түр; жан - үнді дауыссызға аяқталып тұр. Сонда, мысалы, ілік септік жалғауының варианттары бұлардың әрқайсысына талғап қана жалғанады: жаздың - ұяң з дауыссызынан кейін тек ұяң д дауыссызы, жастың - қатаң с дауыссызынан кейін тек қатаң т дауыссызы, жанның - үнді н дауыссызынан кейін тек үнді н дауыссызы.
Екінші, буын құрамындағы дыбыстың әуез қатысына қарай, мысалы, төмендегі бітеу буындар соңғы дауыссыздың әуез қатысына қарай жіктеледі: қаз -- жуан езулік дауысызға аяқталып тұр; кез жіңішке езулік дауыссызға аяқталып тұр, құз -- жуан еріндік дауыссызға аяқталып түр; күз -- жіңішке еріндік дауыссызға аяқталып түр. Сонда, мысалы, тағы да ілік септігінің жалғауының варианттары бұлардың әрқайсысына талғап қана жалғанады: қаздың - жуан езулік з дауыссызынан кейін тек жуан езулік д дауыссызы, кездің - жіңішке езулік з дауыссызынан кейін тек жіңішке езулік д дауыссызы, құздұң - жуан еріндік з дауыссызынан кейін тек жуан еріндік з дауыссызы, күздүң - жіңішке еріндік з дауыссызынан кейін тек жіңішке еріндік д дауыссызы.
Әрине бұл зандылықтардың реті бір түбірден бір қосымшаға қарай бірдей бола бермейді: соңғы ұяң дыбыстан кейін келесі буынның бастапқы дыбысы ұяң бола бермей, үнді де бола береді. Алайда басты заңдылық яғни дыбыс талғампаздық әруақытта сақталып отырады.
Сонда қазақ тіліндегі буынның басқы және аяққы дыбыстарының артикуляциялық және акустикалық белгілерінің лингвистикалық мәні бар болып шықгы. Лингвистикалық мәні бар фонетикалық құбылыстың әрқашан да артикуляциялық және акустикалық тірегі болады.
Бұл -- іргелес дыбыстардың арасындағы фонетикалық шарт.
Ал буын құрамындағы дыбыстардың бір-біріне икемделуі сингармонизм заңына байланысты екендігі жайлы деректер жеткілікті. Қазақ лингвистикасындағы сингармонизм теориясы көп мәселенің басын ашып берді. Сингармонизмді теориялық тұрғыдан зерттеу жеткілікті. Енді болса буын артикуляциясы мен акустикасын кешенді инструментал зерттеудің нысанына айналдыру кезекте тұр. Мысалы, қи (қый), ки (кій), құй (құй), күй (күй) немесе қиын (қыйын), киін (кійін), құйын (құйұн), күйін (күйүн) деген т.б. сөдердің буын құрамын сингармонизм тұрғысынан сипаттап шығу тек дауысты дыбыстарға байланысты болмау керек. Сингармонизмнің артикуляциялық белгісі ауыз куысындағы тілдің көлденең және еріннің езулік-еріндік қалпына қатысты десек, онда буынды бөліп-жармай, бүтін буынның тіл мен ерін артикуляциясын яғни "буын артикуляциясын" сипаттап шығу керек.
Жалпы лингвистикалық, сондай-ақ түркологиялық ғылыми әдебиеттерге сүйенетін болсақ қазақ тіліндегі буын құбылысын сингармонизмнен тыс зерттеуге болмайды деп жорамал жасаймыз. Себебі буын, оның дыбыс құрамы, дыбыстардың үндесім құрамы, ең бастысы буын жігін табудың әдісі сингармонизм арқылы шешілуге тиіс.
Тіл құрамындағы басты бірліктердің бірі ретінде буынның тіл құрылымында алатын орны ерекше. Сондықтан да қазақ тілінің граммматикаларында (оқулықтар, оқу-әдістемеліктер мен оқу-құралдары) міндетті түрде буынға арналған бөлім беріліп отырса [18;19;20;21;22], буын жайына арналған зерттеулер де жоқ емес [23;24], өзге ұлт мектептеріне арналған оқулықтарда буын жайлы мәліметтер бар [25;26]. Алайда қазақ тілі грамматикалары мен өзге де сол саладағы еңбектерде буынның құрылымы мен дыбыс құрамы ғана сөз болып келді. Ал зерттеу еңбектері болса, негізінен буынның акустикалық белгілерін сипаттауға арналды. Сөйтіп буынның артикуляциялық сипаты назардан тыс қалып келді. Егер кез-келген тілдік бірліктің (оның ішінде буын да бар) негізінде алдымен артикуляция жататынын ескерсек, онда буын мәселесінің шешімін артикуляциядан іздеуіміз керек болады. Ал оның акустикасы мен естілім белгілері сол артикуляциядан барып туындайтын қасиеттер екені лингвистикада даусыз дәлелденген.
Қазақ тіл біліміндегі буын проблемасы негізінен буынның құрылым түрлері мен олардың дыбыс құрамын анықтауға арналған. Ал оның
фонетика-фонологиялық табиғаты, тілдегі қызметі мен буын жігі мәселелеріне көп көңіл бөлінбей келді.
Жоғарыда айтылғандай, жалпы лингвистика тұрғысынан алғанда буын проблемасы өте күрделі лингвистикалық құбылыс ретінде әлі күнге дейін пікір-талас объектісі болып келеді. Өзге тілдердегі буын мәселесіне көптеген диссертациялар мен монографиялар арналып жатыр [27;28;29;30].
Қорыта келгенде, буын табиғаты және оның шегара белгілері жайлы негізгі пікірлер осы айтылғандарға келіп саяды. Өзге де пікірлер айтқан ғалымдар бар, бірақ бәрінің негізгі мазмұны осы іспеттес.
1.3 Буын орфографиясындағы әліпби қайшылықтары
Қазақ тілі жалғамалы (агглютинатив) тіл болғандықтан кез-келген туынды сөз қосымша жалғану арқылы жасалады. Ендеше қазақ тіліндегі түбір сөздің өзі болсын, немесе одан жасалған туынды сөз болсын көп буынды болып келе беретіні заңды. Сөздің көп буынды болып келгеніне қарамай, қазақ тіліндегі буын жігі оңай табылады. Себебі табиғаты бөлек өзге тілдердегідей, мысалы, орыс тіліндегідей бір буын құрамында бірнеше дауыссыз қосақталып жүрмейді, оның үстіне қазақ тілінде бір сөздің құрамында екі дауысты қатар тұрмайды. Сөйтіп қазақ сөздерінің құрамындағы дауысты-дауыссыздардың кезектесіп келіп отыратын жүйелі реті буынға бөлу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
____ ______Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д.,проф._____________ Т.Н.Ермекова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі буын және оның жасалым белгілері
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған Идрисова Г.М
Ғылыми жетекші ф.ғ.к., проф.м.а Қайдарова Г.К
Алматы, 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі-71 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны-48
Кесте саны-15
Тірек сөздер: буын,артикуляция,айтылым, естілім,буын жігі, дауысты, дауыссыз дыбыстар,акустика,перцепция,қарқын теориясы, буын құрауыштар, үнділік теориясы,жалаң дауыстылар,дыбыстардың жасалымы, буын артикуляциясы, фонетикалық бірлік, ашық буын, тұйық буын,үстеме белгілер,тілдің көлденең қалпы,дауыс шымылдығы,тілдің тік қалпы.
Мақсаты: Буын құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілерінің ғылыми сипаттамасын беру.
Міндеттері:
-буын теориясының тарихына шолу жасау;
-қазақ тіл біліміндегі буынның түрлері мен олардың дыбыс құрамына қатысты пікірлерге талдау жүргізу;
-жалаң және құранды дауыстылардың жасалым белгілерін беру;
-дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілерін анықтау;
-езулік және еріндік дауысты буыннан басталған сөздердің жасалым белгілерін табу.
Қолданылатын әдістер: фонетика-фонологиялық сипаттама, артикуляциялық модельдеу, құралғы (инструментал) әдістер.
Нәтиже:
-буын теориясына артикуляциялық тұрғыдан ғылыми талдау жасалды;
-буын құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілері анықталды;
-буын негізінде оның жасалымы жатыр, сондықтан оның айтылымы (акустикасы) мен естілімі (перцепциясы) қосалқы ұғымдар болып табылады;
-еріндік және езулік дауысты дыбыстан басталған сөздердің жасалымы анықталды;
-буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тізбегінің көрнекі үлгісі ұсынылды;
-қазақ тілінде дауысты тек буын құрауыш қызметін атқарады, ендеше буын құрамындағы дауысты-дауыссыз дыбыстар фонологиялық тұрғыдан тең мәртебелі бірліктер;
Практикалық қолданысы: Жұмыстың зерттеу нәтижелері қазақ грамматикалары мен оқулықтарының фонетика бөлімін толықтыруға, оқу-әдістемелік құралдарды жетілдіруге, оларды көрнекі құралдармен жабдықтауға тілдік материал болады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІДЕГІ
БУЫННЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақ (түркі) тіліндегі буын жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Буын орфографиясындағы әліпби қайшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 БУЫН ҚҰРАМЫНДАҒЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ ЖАСАЛЫМ БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1 Дауысты дыбыстардың буын құрамы мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1.1 Жалаң дауыстылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1.2 Құранды дауыстылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1.3 Еріндік дауысты буыннан басталған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1.4 Езулік дауысты буыннан басталған сөздер ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.2 Дауыссыз дыбыстардың буын құрамы мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ..58
2.2.1 Жалаң дауыстылы буын құрамындағы түрленімі ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.2.2 Құранды дауыстылы буын құрамындағы түрленімі ... ... ... ... ... ... ...60
2.3 Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Буынның қазақ тіліне тән бірегей фонетикалық белгілерін анықтау, буынның тіл құрылымындағы орнын белгілеу, қызметін көрсету, буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық сипатын анықтау . Буынның күрделі теориялық мәселе екенін, ал буынды оқытудың өзіндік оқу-әдістемелік жолы болу қажеттігі буын проблемасына байланысты зерттеу бағыттарының әлі де мол екенін танытады.
Қазақ тіліндегі буын категориясына, оның фонетика-фонологиялық тұрғыдан аса күрделі лингвистикалық бірлік екеніне қарамай, арнайы арналған зерттеулердің саны тапшы. Ғылыми-зерттеу объектісіне айналған бірлі-жарым еңбектерді атауға болады. Алайда, буын түрлері мен буынның дыбыс құрамына арналған анықтамалар жеткілікті. Қазақ тілінің фонетика саласына арналған еңбектерде, қазақ тілінің мектеп пен жоғары оқу орнына арналған оқулықтарында буынға арналған тақырыптар мен тақырыпшалар тұрақты кездесіп отырады. Буын мәселесі тасымалға байланысты да сөз болады. Қазақ тіліндегі буын шегінің оңай табылып, дыбыс құрамының оңай анықталатындығынан болар, буын мәселесі қазақ фонетикасындағы күрделі тілдік мәселе ретінде қарастырылмайды. Буын мәселесі оқу-әдістемелік тұрғыдан оқу-құралдар құрастырғанда да аса елене қоймайды. Осының бәрінің нәтижесінде қазақ лингвистикасында буын қазақ тілінің қарапайым фонетикалық бірлігі деген ұғым қалыптасты. Сондықтан да қазақ тілі оқулықтарында буын туралы мәлімет оның түрлері мен дыбыс құрамы төңірегінде ғана топталған.
Ал жалпы лингвистика тұрғысынан алғанда буын проблемасы өте күрделі лингвистикалық құбылыс ретінде әлі күнге дейін пікір-талас нысаны болып келеді. Өзге тілдердегі буын мәселесіне көптеген диссертациялар мен монографиялар арналып жатыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Буын құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілерінің ғылыми сипаттамасын беру. Алға қойған зерттеу мақсатынан төмендегідей зерттеу міндеттері тарайды:
-буын теориясының тарихына шолу жасау;
-қазақ тіл біліміндегі буынның түрлері мен олардың дыбыс құрамына қатысты пікірлерге талдау жүргізу;
-жалаң және құранды дауыстылардың жасалым белгілерін беру;
-дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілерін анықтау;
-езулік және еріндік дауысты буыннан басталған сөздердің жасалым белгілерін табу.
Жұмыстың зерттеу нысаны - құрамында үндесім-үйлесім буындар бар қазақ сөздерінің топтамасы.
Жұмыстың зерттеу әдістері - фонетика-фонологиялық сипаттама, артикуляциялық модельдеу, құралғы (инструментал) әдістер.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі - қазақ мәтінінің ішкі бірліктерінің құрамы мен жүйесін анықтауға, жалпы және қазақ (түркі) фонетикасындағы буын теориясына, буынның құрамындағы дыбыс тіркесімі мен олардың жасалым (артикуляциялық) ережелеріне, шегара белгілер теориясына, айырым белгілер теориясына қосылған елеулі үлес болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы - зерттеу нәтижелері қазақ грамматикалары мен оқулықтарының фонетика бөлімін толықтыруға, оқу-әдістемелік құралдарды жетілдіруге, оларды көрнекі құралдармен жабдықтауға тілдік материал болады.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы
-буын теориясына артикуляциялық тұрғыдан ғылыми талдау жасалды;
-буын құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың жасалым белгілері анықталды;
-буын негізінде оның жасалымы жатыр, сондықтан оның айтылымы (акустикасы) мен естілімі (перцепциясы) қосалқы ұғымдар болып табылады;
-еріндік және езулік дауысты дыбыстан басталған сөздердің жасалымы анықталды;
-буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тізбегінің көрнекі үлгісі ұсынылды;
-қазақ тілінде дауысты тек буын құрауыш қызметін атқарады, ендеше буын құрамындағы дауысты-дауыссыз дыбыстар фонологиялық тұрғыдан тең мәртебелі бірліктер;
Жұмыстың құрылымы - зерттеу жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиет тізімінен тұрады.
1 ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІДЕГІ БУЫННЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Cөйлеу үстіндегі тілдік мәтінді ұсақ бөлшектерге жіктеу тіл білімінің басты проблемаларының бірі болып табылады. Тілдік мәтін қандай бөлшектерден құралады және ол бөлшектердің тізбек мөлшері қандай болу керек деген сұрақ ертеден-ақ лингвистерді толғандыра бастаған. Осы орайда проф. Л.Р.Зиндер ...сөйлем өз алдына жеке, ең бастысы аяқталған, сөйленім бірлігі болып табылады. Тілдің негізгі қызметі адамдардың өзара қатынас құралы екендігінде болса, өзара сөйлесу тілдің ең кішкене бөлшегі болып саналатын сөйлем арқылы іске асады. Ал бір тұтас сөйлеу мәтіні фонетикалық амалдар арқылы сөйлемге және одан да кіші мағыналық бірліктерге бөлшектенеді 1, 245 б. деп жазған болатын. Бұдан біздің ұғатынымыз тілдік мәтін (сөйленім) белгілі бір майда бөлшектерге таралуға тиіс. Ал тілші мамандардың міндеті әрбір тілдің өзіне сәйкес сол тілдік бөлшектерді табу және оны лингвистикалық тұрғыдан талдап шығу.
Ендеше жалпы тіл біліміндегі ертеден-ақ толық шешімін таппай келе жатқан мәселелердің бірі буын болып табылады. Оның тілдегі қызметімен қатар фонетикалық табиғатын сипаттап, дыбыс құрамын анықтап, шегарасын белгілеу дегенге келгенде әлі де ортақ пікір жоқ.
0.1 Жалпы мәлімет
Егер буын тарихын қысқаша қайыратын болсақ, онда проф. М.И.Матусевич талдауына жүгіне салған жөн. Өйткені жалпы тілі біліміндегі буын тарихы мамандарға кеңінен таныс мәлімет болып табылады.
Алғашқы пайда болған теориялардың бірі - "қарқын теориясы": Экспираторная теория... считает, что при речи воздушная струя выходит не плавно, а идет толчками и каждому толчку соответствует слог 2, 167 б.. Бұл теория буын табиғатын сөйлеу үстіндегі артикуляциялық серпінмен түсіндіреді. Әрбір серпін бір буын болып шығады.
Екінші бір кең тараған теория "үнділік теориясы": По теории сонорности ...вершину слога образует только звук, обладающий определенной звучностью 2, 167 б.. Ендеше Согласно этой теории, речевой поток произносится с последовательными усилениями и ослаблениями звукового ряда. Часть речевого потока, начинающиеся с усиления и кончающася ослаблением, называется слогом. В его вершине (иначе центре) есть звук, называющиеся слогообразующим (или слоговым), который может быть продлен. Перед ним возможен ряд звуков (один или несколько), представляющих непрерывно усиливающуюся цепь, они называются неслогообразующими (или неслоговыми)... После слоговой фонемы может идти звук или ряд звуков, составляющих непрерывно ослабляющуюся цепь, они также называются неслогообразующими... 2, 169 б.. "Үнділік теориясы бойынша әрбір буынның басында салдырдан үні басым дыбыс тұрады. Сөз құрамында үні басым дыбыс қанша болса, сонша буын болмақшы. Үні басым дыбыстың дауысты болуы міндетті емес.
Жалпы фонетикада буын мәселеесі әр қырынан талданып келеді. Соның бірі - буын құрауыштар. "Буын құрауыштар" деп тілдегі буын құрауға қатысатын дыбыстарды айтып отырмыз. Себебі кез-келген тілдегі буын жайын сөз ету үшін алдымен сол тілде буын құрайтын бірлік (немесе дыбыстар) белгілі болу керек. Акад. Л. В. Щербаның пікірінше "Речь наша представляет собой звуковой поток, на слух непосредственно распадающийся с разных точек зрения на различные отрезки большей или меньшей длины, причем самым мелким отрезком является слог. В центре каждого слога имеется фонема, могущая быть болеее или менее продленной без всякого ослабления или усиления и называемая слогообразующей, или слоговой фонемой. Ей может предшествовать группа звуков, которые составляют непрерывно усиливающуюся цепь и которые называются неслогообразующими, или неслоговыми. За слоговой фонемой может седовать ряд звуков, которые составяют непрерывно ослабляющуюся цепь и которые тоже называются неслоговыми, или неслогообразующими" [3, 78 б.] болып шығады. Ғалым пікірін толық келтіруге тырыстық, өйткені буын құрауыштар дегеннің жан-жақты толық жауабын осы жерден тауып отырмыз. Сонымен тілдегі дыбыстар буынға қатысты екі топқа жіктеледі екен: біріншісі буын құрауға тікелей қатысады немесе буын құрауыштар, екіншісі буын құрауға тікелей қатыса алмайды немесе буын құрауыш еместер. Осы пікірге сүйене отырып олардың қазақша атауын қалыптастыруға да болады: буын құрауыш фонемалар және буын құрауыш емес фонемалар.
Осыған үндес пікірді проф. Н. С. Трубецкой еңбегінен кездестіреміз: "Просодические признаки присущи не гласному как таковому, а слогу. Часть фонем, из которых состоит слог, может быть иррелевантной в просодическом отношении. Как правило, такими фонемами являются согласные. Однако "неслогообразующими" могут быть и гласные. С другой стороны, в ряде языков есть слоги, не имеющие ни одной гласной фонемы, вследствие чего просодическую функцию принимает на себя согласный элемент слога; в таких случаях обычно говорят о "слогообразующих" согласных" [4, 195-196 б.]. Профессор Н. С. Трубецкой берген анықтамадан да әр тілдің өзіне тән буын құрауыштары болатынын аңғарамыз. Буынның негізін құрап тұрған дыбыс дауысты да, дауыссыз да болуы мүмкін екен. Ендеше кез-келген тіл үшін буын құрауыш дыбыстардың басын ашып алу ең басты мәселе болып табылады екен. Онсыз сол тілдегі буын табиғатын сипаттап шығу мүмкін болмайтыны анық, бірінші кезекте соған көз жеткіземіз.
Жалпы фонетикадағы буын құрауыштар жайлы ғылыми пікірлердің бәрі осыған саяды.
Ал "буын дегеннің өзі қандай тілдік бірлік болып табылады" деген мәселенің өзі дербес анықтаманы керек етеді. Өйткені тілдегі белгілі бір дыбыс тіркесін буын деп атай салудың еш реті жоқ. Оның лингвистикалық тұрғыдан сенімді анықтамасы болу керек. Бұл жайында проф. Л. Р. Зиндер Буын - ең кіші айтылым бірлік. Бір кідіріс пен екінші кідіріс арасындағы сөйлеу мәтіні бірі-бірімен тұтасып жатқан буындардың тізбегі болып табылады. Олардың арасында көзге түсерлік жік болмайды, бұл жағынан буын мен дыбыс арасында айырмашылық жоқ 1, 251 б. дейді. Ендеше буын дегеніміз тілдің бүтін айтылатын ең кіші бөлшегі екен. Сөйлеу үстінде буын әрі қарай бөлшектеуге көнбейтін тілдік бірлік болып табылатын болып шықты. Бірақ біз буынды құрамындағы дыбыстарға оп-оңай жіктеп жатамыз. Оның да өз лингвистикалық сыры бар екен. Проф. М. И. Матусевич жоғарыдағы проф. Л. Р. Зиндер пікірін қолдай келіп, былай дейді: Наша речь в произносительном отношении распадается на минимальные единицы - слоги, которые артикуляционно не могут быть дальше разложены, как бы речь ни замедлялась, членение же речи на отдельные фонемы является результатом лингвистического анализа 2, 166 б.. Буынның бөлінбейтін ең кіші бөлшек екенін пысықтай келіп, ғалым "членение же речи на отдельные фонемы является результатом лингвистического анализа деуі жоғарыдағы күманның жауабы болып табылады. Біз буынды лингвист маман ретінде ғана құрамындағы дыбыстарға жіктей алады екенбіз, ал айтылу тұрғысынан буын дыбыстарға жіктелмей, бір бүтін болып айтылады.
Тілдегі буын мәселесі акустикалық тұрғыдан да жан-жақты зерттелген. Соның ішінде проф. Л. В. Бондарко еңбегінің орны бөлек. Тілдің дыбыс құрылымының аса маңызды бөлшектерінің бірі - буын. Сөйлеу желісінен артикуляциялық талданым нәтижесінде бөліп алуға болатын ең кіші айтылым бірлік, яғни ең қысқа үзік буын болып табылады. Сөйлеу үстінде фонеманың көрінісі болып табылатын тіл дыбыстары өзара бірігіп қана айтылады 5, 122 б. деп жазады ғалым. Артикуляциялық тұрғыдан бөлшектенбейтін дыбыс тізбегі буын құрайтын болып шықты, яғни буынды сөйлеу үстінде жеке-жеке дыстарға тарата алмаймыз. Ендігі жердегі қиын мәселе буын шегінің фонетикалық белгілерін тауып, соның арқасында буыннан буынды ажыратып алу болып табылады. Бір қарағанда буын мен буынның ара жігін ажырату қиын емес сықылды. Соған қарамай оны іске асырудың фонетикалық ережелерін табу оңай болмай отыр. Проф. М.И.Матусевич осыған орай былай деп жазады: Однако, несмотря на то что практически членение речи на слоги не представляет ни для кого затруднений, все же те принципы, согласно которым происходит это членение, т.е. определить границы слога, представляется одной из самых трудных проблем фонетики 2, 166 б.. Ғалым өзінің ойын одан әрі тарата келіп, буын жігі мәселесіне деген мынадай қорытынды жасайды: Буын жігін іздегенде дауыссыздардың әртүрлі қарқынмен айтылатынына сүйену керек. Оның бірінші түрі - бас қарқынды дауыссыздар, олар қарқынды басталып, соңына қарай әлсірей беретін дауыссыз дыбыстар, ондай дауыссыздар буынның соңында тұрады. Екінші түрі - аяқ қарқынды дауыссыздар, олар әлсіз басталып, соңына қарай күшейе келіп, қарқынды аяқталатын дауыссыз дыбыстар, ондай дауыссыздар буынның басында тұрады. Үшінші түрі - қос қарқынды дауыссыздар, олар қарқынды басталып, сонан соң әлсірей келіп, соңына қарай қайтадан қарқынды аяқталады. Қос қарқынды (кейде оларды геминаттар деп те атайды) дауыссыздар тек дауыстыаралық шепте орналасады да буын жігі олардың арасындағы ең әлсіз тұсынан өтеді 2, 170 б.. Бұл қағиданы мойындамайтын ғалымдар да бар. Дегенмен, акад. Л.В.Щерба шәкірттерінің ұстанатын басты ережесі осы болып табылады.
Буын құрамындағы дыбыстардың артикуляциялық тұрғыдан өзара кірігуі күрделі жасалым болып табылады. Дыбыстардың негізгі артикуляциясы әртүрлі өзгерістерге ұшырап жатады. Кейбір дыбыстар бастапқы артикуляциясынан айрылып қалуы да мүмкін. Жаңа қосалқы артикуляциялар пайда болып жатуы да мүмкін. Ендеше проф. Л.В.Бондарконың сөзіне құлақ асайық: ...слог - не простая комбинация гласного с согласным, а произносительная единица. Это значит, что при артикулировании слога каждый человек не произносит по отдельности составляющие это слог звуки (гласный и согласный), а определенным образом объединяет их. Эта произносительная общность звуков, их особенно тесная связь между собой, отражается и на их акустических характеристиках: ведь если звуки связаны между собой, то артикуляция каждого из них влияет и на артикуляцию соседнего, а это приводит и к изменениям в звучании 5, 123 б.. Әрбір тілді зерттеп жүрген ғалымдардың басты міндеті осындай күрделі артикуляциялық құбылыстың ішінен сол тілге тән "буын артикуляциясын" тауып, оны сараптап шығу. Сөйтіп сол тілге ғана тән бірегей белгілердің басын ашу керек болады.
0.2 Қазақ (түркі) тіліндегі буын жайы
Қазақ тілінің буын жігіне байланысты проф. Ә.Жүнісбек төмендегідей пікір ұсынады: Қазақ тіліндегі буын құрылымының талданым нәтижесі буын жігінің неге оңай табылатын себебін көрсетті, оның белгілі бір фонологиялық негізі бар екен. Түркі тілдеріндегі буын жігінің оңай табылатын себебі буын төрт үндесім әуездің бірімен айтылады, сондай-ақ түркі тілдерінде (дәстүрлі фонетикада қалыптасқан көзқарасқа керісінше) буыннан кіші морфема жоқ 6, 25 б.. Сонымен ғалым пікірі бойынша қазақ тіліндегі буынның басты өзгешелік белгісі оның үндесім тұрқында болып табылады. Басқаша айтқанда буын құрамындағы дыбыстар өзара белгілі бір әуез арқылы кірігеді, сөйтіп барып бір буын құрайды. Буын құрап тұрған дыбыстардың арасындағы өзара әуез бірлік қазақ (түркі) тілдерін өзге тілдерден бөлектеп тұратын ерекше белгі. Осы тұрғыдан қарағанда қазақ тіліндегі буынның әуез белгісі туыстас тілдерді (түркі тілдерін) өзара біріктіріп тұратын типологиялық ортақ, ал туыс емес тілдерді өзара ажыратып тұратын типологиялық айырым белгі болып шығып отыр.
І.Кеңесбаевтың пікірінше қазақ тіліндегі буынның негізі дауысты дыбыс болып табылады, ал дауыссыздар сол дауыстыларға икемделіп тұрады. Ғалым орыс тіл біліміндегі қарқын теориясын қолдайтынын білдіреді [7, Б. 66-67].
Түркі және қазақ тіліндегі буын құрылымын қарастыра келіп акад. А.Қайдаров оның алты түрін атайды және олардың негізінен барлық түркі тілдеріне тән екеніне тоқталады [8, 181 б.].
Проф. М.Исаев қазақ және ағылшын тілдерінің фонетикалық ерекшеліктерін өзара салыстыра келіп, қазақ тілінің өзіндік іргелі белгісі жайлы Қазақ тіліндегі дыбыс түрленімі қазақ сөзінің сингармонизм заңдылығынан туындайды. Сингармонизм әуезі (жуан, жіңішке, еріндік, езулік) көрінетін тірек бірлік буын болып табылады [9, 41 б.] деген пікірге тоқтайды. Ғалым еңбегінің басты ерекшелігі зерттеу нысаны ретінде жазба мәтінді емес, сөйленім мәтінді алғандығында. Сондықтан зерттеу нәтижелері қазақ тілінің шынайы айтылым тұрқын, жазу ықпалынан бөліп алып, дәл көрсетеді.
Қазақ тіліндегі буын мәселесін сингармонизм тұрғысынан арнайы қарастырған Ж.Нәзбиев болды: ...сингармонизмнен туындайтын буын сапасының сипаттамасына, яғни бірыңғай әуездің физиологиялық және акустикалық көрінісіне көңіл аударамыз. Басқаша айтқанда, біз буын түрлеріне (ашық, тұйық, бітеу) немесе буын құрамындағы дыбыстардың ассимилятив түрленіміне (қатаңдау, ұяңдау ...) емес, буынның артикуляциялық, акустикалық және перцепциялық жалпы сипатына көңіл бөлеміз [10, 2 б.]. Бұдан байқайтынымыз автор буынның фонологиялық бірлік ретіндегі сипаттамаларына баса назар аударады. Автор зерттеуі буынның үндестік белгілерін талдауға арналған.
Қазақ тілінің буын категориясына алғаш арнайы көңіл бөліп, оны зерттеу объектісіне айналдырған З.Өтебаева болатын. З.Өтебаева проблеманың зерттелу тарихын өте тәптіштеп және тиянақты саралап шыққан, мол теориялық материалды қамтыған.
Ол өзінің кандидаттық диссертациясында Научная новизна предлагаемого исследования заключается в экспериментально-фонетическом изучении структуры слога и слогоделения в казахском языке. Проведенное объективное исследование показало, что по интонограммам можно определить количество слогов в слове, слоговые границы выявляется на спектрограммах, представляющих картины связи качественно различных звуков, составляющих слог, и происходящие в них изменения [11, 5 б.] деп жазған болатын. Ғалым буын проблемасын шешудің жолын акустикалық тұрғыдан қарастырады да негізінен экспериментті-фонетикалық әдісті пайдаланады. Буын құрамындағы дыбыстардың созылымдылығын, қарқынын және спектрін жан-жақты қарастырады. Буын табиғатын осы акустикалық параметрлердің сандық-сапалық өзгерістерінен іздейді. Дыбыс акустикасын басты белгі ретінде қарастырады.
Соның нәтижесінде З.Өтебаева буын теориясының тарихын талдай келіп, оның ішіндегі артикуляциялық теорияға сын көзімен қарайды. Недостатком этой концепции, как и других артикуляционных теорий, является то, что они не объясняют механизм слогоделения и не могут указать местонахождение слоговой границы. Таким образом, артикуляционные теории, сводящие проблему к работе органов артикуляции, оказались неэффективными для исследования слога. При подобном подходе основные вопросы, связанные со слогом (такие как описание структуры слога, слоговых границ), остаются вне поля зрения исследователя [11, 12 б.]. Ғалымның ойынша буын табиғатын артикуляциялық тұрғыдан шешу мүмкін емес, буынға қатысты көптеген фонетикалық құбылыстар көзге ілінбей қалады.
З.Өтебаева негізінен сол кездегі буын табиғатына деген басым көзқарасты қолдайды және эксперментті-фонетика бәрін шешіп береді деген бағытты ұстанады.
Алайда ол кезде қазақ фоникасында әлі де болса басы ашылмай жатқан мәселелердің басы баршылық еді. Бертін келе қазақ тілінің артикуляциялық базасы жайлы соңғы мәліметтер буын табиғатына деген көзқарасты түбегейлі өзгертті және оны зерттеудің артикуляциялық әдістемесін тауып берді. Оның ең бастысы қазақ тіліндегі үстеме артикуляция теориясы болды. Шындығында, егер біз тек дыбыстардың негізгі артикуляциясын ғана ескеретін болсақ, онда буын ғана емес, өзге де фонетикалық құбылыстардың басын аша алмаған болар едік. Дыбыстардың негізгі артикуляциясы олардың жалаң сипаттамасы ғана болып қала беретін еді. Негізгі артикуляцияға үстеме артикуляцияның қосылу арқасында қазақ фонетиксындағы көптеген мәселелердің басын ашуға мүмкіндік туды. Мысалы, дыбыстың жасалу орнына қатысты мәлімет (айталық, тіл ұшы немесе тіл ортасы) дыбыстың тек жасалу орнын ғана көрсетеді де қояды. Ал оған үстеме артикуляция қосылса, онда біздің естілім тұрғыснан түйсінетін дыбыс реңтерінің саны мен мөлшері бірнеше есе көбейіп кетеді екен. Міне, осы соңғы үстеме артикуляциядан туындайтын фонетикалық мәліметтер дыбыс, буын, сөз табиғатына қатысты көптеген беймәлім жаңалықтарды табуға көмектеседі.
Қазақ тілінің буын құрылымын талдағанда евроцентристік бағыт ұстанады, соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыстары дауысты (гласный), үнді (сонант) және салдыр (шумный) болып үшке бөлінеді. Дыбыстардың бұлай жіктелім реті үнді-европа тіл біліміне тән екенін білеміз. Бұл олардың тіліне тән белгі болып табылады. Ал қазақ тілі үшін мұндай жіктелім әдісі жарамайды. Себебі қазақ тілінің морфологиялық құрылысы дауыссыздардың үнді, ұяң және қатаң болып үш топқа жіктелуін қатаң талап етеді (түбір мен қосымшаның арасындағы үндестік байланысты мысалға алсақ та жетеді).
Жалпы буын мәселесіне келгенде ғалымдар арасында алшақ пікір жоқ, алайда буын шегін анықтауға келгенде ортақ пікір таба қою қиын. Өйткені әр тілдің өз заңдылығы бар. Соңғы кезде түркі тілдерінде сөз соңына түсетін тұрақты екпін бар деген қағида о бастан қалыптасып қалған. Сондықтан да сөздің шегін сөз соңындағы екпін көрсетеді деп есептеледі. Осы пікір түркі, оның ішінде қазақ тіл білімінде, әбден орнығып алған. Проф. Л.Р.Зиндер Функцию разграничения слов в связной речи часто приписывают связанному ударению. В языках, в которых ударение всегда падает на первый или последний слог слова, можно по месту ударения судить о том, какой слог перед нами - начальный или конечный. Однако этого недостаточно для того, чтобы узнать точную границу, отделяющую данное слово от предшествующего или последующего 1, 249-250 б. деген пікір ұсынады. Соңғы кездегі сингармонизм теориясына жүгінетін болсақ, ғалымның пікірін талассыз қабылдауға тура келеді. Оның үстіне қазақ тілінде екпіннің жоқ екенін дәлелденген жай деп есептеу керек [есть ли].
Жалпы тіл білімінде буын күрделі тілдік құбылыстардың қатарына жатқызылады да оған зерттеушілер арнайы көңіл бөліп отырады. Буынның табиғатына қатысты да бірнеше теория бар. Буын теориясына арналған зерттеулерге тоқтала келіп, проф. М.И.Матусевич былай деп жазады: Вопросы слога и слогоделения с давних пор интересовали лингвистов. Старую теорию, что слог определяется наличием гласной (т.е. сколько гласных, столько и слогов), существовавшую у древних греков и индийцев, сменили затем теории экспираторная, сонорная и теория мускульного напряжения, в некоторых случаях и комплексное рассмотрение слога (2, 167 б.). Бұл жерде екі нәрсені байқауға болады. Бірінші, буын тарихы өте әріден басталады екен. Екінші, буын табиғаты жайлы зертеушілер әзірге бір тоқтамға келе қойған жоқ. Алайда, сол теориялардың ішінен ең көп тарағаны қарқын (экспираторная теория), дауыс (сонорлық) және айтылым қуаты (теория мускульного напряжения) теориялары болып отыр. Қарқын теориясын ұстанған зерттеушілер сөйлеу үстіндегі ауа бір қалыпты шықпайды, керісінше, ауа қарқыны бір күшейіп, бір басылып дүркін-дүркін шығады. Бір дүркін шыққан ауа толқыны бір буын болып табылады деп түсіндіреді. Сонда ауаның қарқыны бәсеңдеген сәт буын мен буынның арасындағы шегара болмақшы. Ал дауыс теориясы бойынша сөйлеу үстіндегі дыбыстарға үн қатысы бірдей болмайды. Бір дыбыс басым дауыспен айтылса, екінші дыбыс, керісінше, бәсең үнмен айтылады. Сөйтіп басым үнмен айтылған дыбыс қасындағы бәсең дауыспен айтылған дыбысты өзіне бағындырып отырады. Басым дыбыс пен бәсең дыбыс өзара тіркесіп бір буын құрап отырады. Соңғы буынның айтылым қуатына байланысты теория бойынша бір дыбысты айтқанда сөйлеу мүшелеріне күш көп түседі, ал енді бір дыбыстарды айтқанда, керісінше, сөйлеу мүшелері босаң қатысады. Ендеше сөйлеу мүшелеріне көп күш түсіп жасалған дыбыс босаң айтылған дыбысты өзіне тартып, буын қүрап отырады. Сонымен бір ғана буын құбылысын үш теория үш түрлі анықтап отыр.
Қазақ тілі білімінде бұл теориялар арнайы сөз болмаған. Сөйтіп қазақ тіліндегі буынның тілдік және физиологиялық табиғатының әзірге басы ашылмаған. Лингвистикалық анықтамалар тек буынның дыбыс құрылымы мен оның түрлерін ғана анықтап беріп отыр.
Жалпы лингвистикадағы буын теориясы тұрғысынан қараса буынның тілдік табиғаты аса күрделі құбылыстардың бірі болып табылады екен. Ендеше қазақ тіліндегі буын құбылысының артикуляциялық және акустикалық табиғатын ашу, ең бастысы қазақ тіліндегі буынды буын етіп тұрған лингвистикалық пәрмен не деген сұраққа жауап беру керек сықылды. Басқаша айтқанда, қазақ тіліндегі буынның дыбыс құрамы мен оның шегарасының фонетикалық сипаты мен көрінісінің басын ашып алу керек.
Түркі лингвистиксындағы буынға көзқарасты проф. Н.А.Баскаков былай деп баяндайды: Түркі тілдеріндегі фраза, сөйлем, сөз тіркесі және жеке сөздің құрылымы буынның қарқынды (экспираторлық) жасалымын дәлелдейді. Түркі буынының өзінің дыбыс құрамы мен буын жігіне қатысты өзіндік ерекшеліктері болумен қатар, өзге тілдермен үйлесіп жататын ортақ белгілері де жоқ емес (12, 176 б.).
А.Байтұрсынов сөйлеу мен сөйлем, сөйлем мен сөз, сөз бен буын, буын мен дыбыс желісін бір-бірінен туындатып, арасын үзбей өзара байланыстырып қарайды. Сөздерді буынға бөлудің жолын қарастыра келіп, "Буыншы әріп басқалардың ортасында қамауда тұрса, ол буынға "бітеу" деп ат қойындар; буын аяғы буыншы әріпке тірелсе, ол буынға "ашық" деп ат қойыңдар; буын буыншыдан басқа әріпке тірелсе, ол буынға "тұйық" деп ат қойыңдар" (13, 344-345 б.) деп, буын түрлерін саралап береді. Сондағы "буыншы" әріптеріміз дауысты дыбыстар болып шығады. Буын кұраудағы дауысты әріптердің мәнін "әлгі әріптер кіріспейтін буын" болмайды деп көрсетеді. "Буындардың бір әріптілерін бір бөлек, екі әріптілерін бір бөлек, үш әріптілерін бір бөлек, төрт әріптілерін бір бөлек шығарып жазындар" (13, 344 б.) деген тапсырма жаттығуынан А.Байтұрсыновтың буынның дыбыс кұрамын да анықтап кеткенін көруге болады. Сөйтіп осы күнгі қазақ тілінде тек дауыстылардың ғана буын құрай алатындығы, буын түрлері, олардың дауысты-дауыссызға қатысты дыбыс құрамы мен буын аттары жайлы алғашқы мәліметтің бастау көзі болып отыр.
Буын мәселесіне арналған келесі лингвистикалық еңбектер осы А.Байтұрсынов ережелерін негізге алып отырады. Айырмашылық тек буын түрлері мен олардың атауларына қатысты болып келеді. Проф. Қ.Жұбанов буынның дыбыс құрамына қарай алты түрін көрсеткен (14, 361 б.). "Фонациялық ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан бір немесе бірнеше дыбыс тобын буын дейміз. Демек, буын экспирация арқылы (өкпедегі ауаны сыртқа шығару арқылы) жасалады" дей келіп, осы үрдісті проф. І.Кеңесбаев та ұстанады, буын түрлерін ашық, түйық және бітеу деп бөліп, олардың алты түрлі дыбыс құрамын көрсетеді (7, Б. 260-261.). Буын сипатын, түрлерін, жігін, дыбыс құрамын кеңінен талдаған С.Мырзабеков "Буын - ... ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы" (15, 101 б.) деген анықтама береді. Ал буын түрлерін "Құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың орын тәртібіне қарай қазіргі қазақ тіліндегі буынның екі түрі бар: ашық буын және тұйық буын. Бұлай бөлу буынның теориялық та, практикалық та мәніне сай келеді және есте сақтауға ыңғайлы" (15, 103 б.) деп көрсетеді. Буын түрлері мен оның дыбыс құрамының осы іспеттес анықтамасы қазақ тілі оқулықтарында ең кең тараған сипаттамасы болып табылады. Ал буынның "Слог -- наименьшая, фонологически значимая единица, участвующая в словоразличении, в смыслоразличении. Слог является одной из важнейших единиц звукового строя языка. Изучение структуры слога выявляет основные фонетические закономерности языка" (16, 58 б.) деген жалпы теориялық анықтамасын академиялық еңбектерден кездестіреміз. Сонымен буын түрлерінің жіктелімі мен дыбыс құрамына қатысты пікірдің қазақ лингвистикасында бірыңғай екенін байқауға болады.
Қазақ тіліндегі буын қондырғы (инструментал) әдісімен де зерттелген (17, 60 б.). Буынның, оның құрамындағы дыбыстардың сандық-сапалық нәтижелері буын жігін ажыратудың акустикалық көрсеткіштері бола алатындығы дәлелденген. Буын құбылысын сингармонизммен тікелей байланыстыра отырып, проф. Ә.Жүнісбеков Қазақ тіліндегі дыбыс түрленімі қазақ сөзінің сингармонизм заңдылығынан туындайды. Сингармонизм әуезі (жуан, жіңішке, еріндік, езулік) көрінетін тірек бірлік буын болып табылады (6, Б. 24-25) деп, теориялық қорытынды жасайды. Қазақ тіліндегі буын орфоэпиясын (айтылымын) сөз еткенде осы теориялық қисынды басшылыққа алынады. Буын құрамындағы дыбыстар белгілі бір қатаң жүйеге бағынып барып басы бірігетін болса, онда оның артикуляциялық негіздемесі болу керек. Артикуляциялық негіздің акустикалық (естілім) нәтижесі болады. Қазіргі кездегі қондырғы құралдар мен компьютерлік программалар буын және оның құрамындағы дыбыстар тіркесінің акустикасын көрнекі суреттеп бере алады. Ендеше буынның басынан аяғына дейінгі яғни өне бойындағы дыбыстар тізбегінің суретін алып, буын орфоэпиясының артикуляциялық және акустикалық көрінісін байқап-бақылауға болады деп болжам жасауға болады.
Қазақ тіліндегі буын түрлерінің, әсіресе, олардың дауысты немесе дауыссыз дыбысқа бітуінің морфологиялық деңгейге тікелей қатысы бар екендігі белгілі. Себебі келесі жалғанар қосымша дауыстыға басталады ма, әлде, дауыссызға басталады ма, ол -- алдыңғы буынның соңғы дыбысына тікелей байланысты кездері болады. Сонымен қатар алдыңғы буынның соңғы дыбысы мен соңғы буынның бастапқы дыбысының арасында да дауыс қатысына тікелей байланысты тұстары бар: буынның дауысты, қатаң, ұяң немесе үнді дыбысқа бітуіне қарай қосымшаның бастапқы дыбысы құбылып отырады. Осы зандылықтар қазақ тілі үшін аса актуал болып табылады. Ендеше қазақ тілінің буын жүйесін буын түрлері мен оның дыбыс құрамын дауысты-дауыссыз тұрғысынан ғана жіктеп қойған жеткіліксіз болады екен. Мұндай жіктелім тасымал талабына сай келіп, тасымал ережелерін ғана құрастыруға ғана жарайды. Лексика (сөз) деңгейінде кемістігі жоқ талдау морфология (қосымша) деңгейінде жарамай қалып жатыр. Лексикалық деңгейде буын түрлері мен оның дыбыс құрамы үшін түбір сөздің де, туынды сөздің де мәртебесі бірдей: бақ та бір сөз, бақташы да бір сөз. Екі жағдайда да бақ - бітеу буын, ал та -- ашық буын. Осы жіктелім тасымал үшін жеткілікті. Ал морфологиялық деңгей үшін: бақ бірлігінің бітеу буын екендігі жеткіліксіз, оның қатаң дауыссызға аяқталып отырғанын қоса ескеру керек. Ендеше та ашық буыны, біріншіден, дауысты дыбыстан бастала алмайды, егер дауысты дыбыстан басталатын болса, онда бақ бірлігі бітеу буын бола алмайды. Екіншіден, ол тек дауыссыз дыбыстан басталады, оның үстіне бастапқы дыбыс тек қатаң дыбыс болу керек. Бастапқы дыбыс қатаң дауыссыз болмаса, бақ пен та тіркесе алмайды. Сондықтан буын құбылысының өзін екі деңгей түрғысынан қарастырған жөн сықылды. Ол үшін буынның дыбыс құрамын іштей тағы жіктей түсуге тура келеді.
Буынның дыбыс құрамы іштей екі салаға жіктеледі.
Бірінші, буын құрамындағы дыбыстың дауыс қатысына қарай, мысалы, төмендегі бітеу буындар соңғы дауыссыздың дауыс қатысына қарай жіктеледі: жаз - үнді дауыссызға аяқталып тұр, жас - қатаң дауыссызға аяқталып түр; жан - үнді дауыссызға аяқталып тұр. Сонда, мысалы, ілік септік жалғауының варианттары бұлардың әрқайсысына талғап қана жалғанады: жаздың - ұяң з дауыссызынан кейін тек ұяң д дауыссызы, жастың - қатаң с дауыссызынан кейін тек қатаң т дауыссызы, жанның - үнді н дауыссызынан кейін тек үнді н дауыссызы.
Екінші, буын құрамындағы дыбыстың әуез қатысына қарай, мысалы, төмендегі бітеу буындар соңғы дауыссыздың әуез қатысына қарай жіктеледі: қаз -- жуан езулік дауысызға аяқталып тұр; кез жіңішке езулік дауыссызға аяқталып тұр, құз -- жуан еріндік дауыссызға аяқталып түр; күз -- жіңішке еріндік дауыссызға аяқталып түр. Сонда, мысалы, тағы да ілік септігінің жалғауының варианттары бұлардың әрқайсысына талғап қана жалғанады: қаздың - жуан езулік з дауыссызынан кейін тек жуан езулік д дауыссызы, кездің - жіңішке езулік з дауыссызынан кейін тек жіңішке езулік д дауыссызы, құздұң - жуан еріндік з дауыссызынан кейін тек жуан еріндік з дауыссызы, күздүң - жіңішке еріндік з дауыссызынан кейін тек жіңішке еріндік д дауыссызы.
Әрине бұл зандылықтардың реті бір түбірден бір қосымшаға қарай бірдей бола бермейді: соңғы ұяң дыбыстан кейін келесі буынның бастапқы дыбысы ұяң бола бермей, үнді де бола береді. Алайда басты заңдылық яғни дыбыс талғампаздық әруақытта сақталып отырады.
Сонда қазақ тіліндегі буынның басқы және аяққы дыбыстарының артикуляциялық және акустикалық белгілерінің лингвистикалық мәні бар болып шықгы. Лингвистикалық мәні бар фонетикалық құбылыстың әрқашан да артикуляциялық және акустикалық тірегі болады.
Бұл -- іргелес дыбыстардың арасындағы фонетикалық шарт.
Ал буын құрамындағы дыбыстардың бір-біріне икемделуі сингармонизм заңына байланысты екендігі жайлы деректер жеткілікті. Қазақ лингвистикасындағы сингармонизм теориясы көп мәселенің басын ашып берді. Сингармонизмді теориялық тұрғыдан зерттеу жеткілікті. Енді болса буын артикуляциясы мен акустикасын кешенді инструментал зерттеудің нысанына айналдыру кезекте тұр. Мысалы, қи (қый), ки (кій), құй (құй), күй (күй) немесе қиын (қыйын), киін (кійін), құйын (құйұн), күйін (күйүн) деген т.б. сөдердің буын құрамын сингармонизм тұрғысынан сипаттап шығу тек дауысты дыбыстарға байланысты болмау керек. Сингармонизмнің артикуляциялық белгісі ауыз куысындағы тілдің көлденең және еріннің езулік-еріндік қалпына қатысты десек, онда буынды бөліп-жармай, бүтін буынның тіл мен ерін артикуляциясын яғни "буын артикуляциясын" сипаттап шығу керек.
Жалпы лингвистикалық, сондай-ақ түркологиялық ғылыми әдебиеттерге сүйенетін болсақ қазақ тіліндегі буын құбылысын сингармонизмнен тыс зерттеуге болмайды деп жорамал жасаймыз. Себебі буын, оның дыбыс құрамы, дыбыстардың үндесім құрамы, ең бастысы буын жігін табудың әдісі сингармонизм арқылы шешілуге тиіс.
Тіл құрамындағы басты бірліктердің бірі ретінде буынның тіл құрылымында алатын орны ерекше. Сондықтан да қазақ тілінің граммматикаларында (оқулықтар, оқу-әдістемеліктер мен оқу-құралдары) міндетті түрде буынға арналған бөлім беріліп отырса [18;19;20;21;22], буын жайына арналған зерттеулер де жоқ емес [23;24], өзге ұлт мектептеріне арналған оқулықтарда буын жайлы мәліметтер бар [25;26]. Алайда қазақ тілі грамматикалары мен өзге де сол саладағы еңбектерде буынның құрылымы мен дыбыс құрамы ғана сөз болып келді. Ал зерттеу еңбектері болса, негізінен буынның акустикалық белгілерін сипаттауға арналды. Сөйтіп буынның артикуляциялық сипаты назардан тыс қалып келді. Егер кез-келген тілдік бірліктің (оның ішінде буын да бар) негізінде алдымен артикуляция жататынын ескерсек, онда буын мәселесінің шешімін артикуляциядан іздеуіміз керек болады. Ал оның акустикасы мен естілім белгілері сол артикуляциядан барып туындайтын қасиеттер екені лингвистикада даусыз дәлелденген.
Қазақ тіл біліміндегі буын проблемасы негізінен буынның құрылым түрлері мен олардың дыбыс құрамын анықтауға арналған. Ал оның
фонетика-фонологиялық табиғаты, тілдегі қызметі мен буын жігі мәселелеріне көп көңіл бөлінбей келді.
Жоғарыда айтылғандай, жалпы лингвистика тұрғысынан алғанда буын проблемасы өте күрделі лингвистикалық құбылыс ретінде әлі күнге дейін пікір-талас объектісі болып келеді. Өзге тілдердегі буын мәселесіне көптеген диссертациялар мен монографиялар арналып жатыр [27;28;29;30].
Қорыта келгенде, буын табиғаты және оның шегара белгілері жайлы негізгі пікірлер осы айтылғандарға келіп саяды. Өзге де пікірлер айтқан ғалымдар бар, бірақ бәрінің негізгі мазмұны осы іспеттес.
1.3 Буын орфографиясындағы әліпби қайшылықтары
Қазақ тілі жалғамалы (агглютинатив) тіл болғандықтан кез-келген туынды сөз қосымша жалғану арқылы жасалады. Ендеше қазақ тіліндегі түбір сөздің өзі болсын, немесе одан жасалған туынды сөз болсын көп буынды болып келе беретіні заңды. Сөздің көп буынды болып келгеніне қарамай, қазақ тіліндегі буын жігі оңай табылады. Себебі табиғаты бөлек өзге тілдердегідей, мысалы, орыс тіліндегідей бір буын құрамында бірнеше дауыссыз қосақталып жүрмейді, оның үстіне қазақ тілінде бір сөздің құрамында екі дауысты қатар тұрмайды. Сөйтіп қазақ сөздерінің құрамындағы дауысты-дауыссыздардың кезектесіп келіп отыратын жүйелі реті буынға бөлу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz