Күлтегін туралы жыр

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 94 бет
Таңдаулыға:

Көне түркілік әдебиет дәстүрі және әдеби көркемдік шешім

Мазмұны:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4

I.Негізгі бөлім.
Көне түркілік әдбиет дәстүрі және көркемдік шешім ... ... ... ... ... ... ... 5- 7
0.1. Күлтегін мен Тоныкөк жырларындағы әдеби дәстүр іздері ... ... 17-31
II. Көне түркі жазба ескерткіштері мен эпостық жырлардың ұқсастығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32-51
0.1. Көнетүркілік жазбалардың зерделенуіндегі көркемдік шешім ... .52-73
0.2. Жазба ескерткіштердің графикалық мәні мен поэтикалық сарыны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74 -84
II. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85-86
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87-93

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі . Орхон жазба жәдігерліктерінің композициялық құрылысының өзіндік ерекшеліктері бар. Бүл ерекшеліктер сол дәуірдің әдеби дәстүрін байланысты болса керек. Біз әңгіме етіп отырған (Күлтегін ) және (Тоныкөк) жырлары өз заманының белгілі бір әдеби талаптарына сәйкес жазылғаны мәлім.
Европа мен орыс әдебиетінде ерте уақыттан көне руна жазбаларының зерттелуі қолға алынып, сара жолға қойылған. Әдебиет - халық өмірінің айнасы болса, халықтың дәстүріне, дамуына тигізетін оның әсері орасан зор. Осыған орай көне дәуірдегі әдебиетті түсініп, талдау үшін біз ең алдымен сол әдебиетті тудырған халықтың өзімен танысып, олардың өмірі жайлы деректерге молырақ көңіл бөлгеніміз абзал..
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Руна жазбаларындағы адамдардың құлиеленушілік қоғамның талабына сәйкес бұрынғы туысқандық ұйымдастыру арқылы басқару жүйесі жарамады. Осыған орай, адамдар рулық санадан босатылып, олардың жеке еңбегі, жеке иелігі, еркіндігі бірінші орынға шығуы тиіс еді. Әрине, бұл жағдайда мифологиялық көзқарас адамдардың талаптары мен қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Сондықтан мифтен гөрі шынайы көзқарас танытқан тарихи адамдарға бағыт-бағдар ерекше болды. Диплом жұмысының негізігі мақсат-міндеттері де осында.
Магистрлік жұмыстың зерттеу нысаны. Көне руна жазбаларының қазақ әдебиеті үшін маңызы ерекше. Түркілердің ұлы бабасы Бұмынның төңіректің төрт бұрышын өзіне қаратып хандық құрғаны, одан кейінгі замандарда хандықтан айырылып, халықтың төрт құбылаға шашылып кеткені, елсіз, төрсіз болғаны, халықтың жүдеп-жадап, кедейшілікке ұрынғаны сөз етіледі. Бұл кездегі адамдар табиғаты, дүниетанымы табиғат құбылыстары да бір-бірімен туысқандық қатынаста болады дегенге негізделді. Демек, бар әлемнің жаны бар және олар да белгілі бір ретте туысқандық, дәлірек айтсақ, ғарыштық әмбебап қауымдастықтан тұрады деп ұқты. Құлиеленушілік яғни, көне түркі жазбаларының туындаған тұста оның идеологиясына келсек, бұл ұғым өзгерек. Жұмыс нысаны осы тұсты қарастырады.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Құтлығ қаған (Онгин) ескерткіші. Күлтегін ескерткішіндегі жазу екі бөліктен тұрады. Оның бірі - кіші жазу, ал екіншісі - үлкен жазу. Ғылымда олар Кіші Күл тегін және Үлкен Күл тегін деп аталады. Осы ескерткіштердің мазмұны мен зерттелу жайы және ескерткіштерді зерттеген ғалымдардың еңбектері дереккөздер ретінде алынды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Ежелгі, көне ағымдардың бірі - филологиялық мектеп дәстүрін ұстанған оқымыстылар негізінен көркем шығарманың мәтінін зерттеп, бағалауға бой ұрған. Әдебиеттің әлеуметтік табиғатын ашудың есесіне, қоғамда атқаратын қызметін көрсетудің орнына бұл бағыт тексті бастыру, мазмұн баяндауды күйттейді, жеке сөздер, тіркестер, қолжазбалар тарихын бажайлайды. Филологиялық мектептің историография, библиография, текстология үшін маңызды кейбір табыстары болғанын айту ләзім" - дей келе, "Тарихи салыстыру мектебі яки компаративизм ағымының Россияда туын көтерген адамдар - А.Веселовский, В.Миллерлер. Мұндағы негізгі принцип - салыстыру. Дүние жүзінде капитализмнің дамуы нәтижесінде экономикалық қарым-қатынастар шеңбері ұлғайып, бір ел мен екінші ел, бір халық пен екінші халық жақындай түсті, жерге, байлыққа, қызығуымен қатар, әдебиет нұсқаларына да назар аударылды.
Компаративистер әр түрлі халықтар әдебиетіндегі жанрларды салыстыра қарап, форма мәселесіне, сюжеттің шығуына байланысты көптеген пікірлер айтқан. Әдебиеттің әлеуметтік маңызына, эстетикалық сипатына бұл әдіс те терең бойлай алған жоқ" - дейді.
Яғни, қазіргі тұста компаративистердің осы күйіне қарап, проблемалық мәселені алдыға тартады. Оны шешу алдағы уақыттың еншісінде болса, тарихи салыстыру мектебі, яғни компаративизм термині, қазақ әдебиеттану ғылымында кейінгі он, он - бес жылдың ішінде ғана ауызға алынғаны жасырын емес. Бұл терминнің өзі әлемнің әдебиеттану ғылымында өткен ғасырдың 50-жылдарында ғана кеңінен пайдаланыла бастады. Қазiргi ғылым мен техниканың қарыштап дамуына байланысты әдебиеттану ғылымында да түрлi терминдер мен атаулардың пайда болуы заңды да. Сондай терминнiң бiрi, әдебиет саласының бір бөлiгiне айналған, көне дәуірдегі әдеби мұраларды танудағы жоғарыдағы аталған әдеби компартивистика болмақ.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

I. Көне түркілік әдебиет дәстүрі және әдеби көркемдік шешім

Руникалық жазбаларының мазмұны, сюжеті, әдеби-көркемдік шешімі туралы айтқанда Ғұбайдолла Айдаровтың: Руна ескерткіштері қатарына VІ ғасырдың аяғы мен VІІ ғасырдың бас кезндегі Орхон, Селенгі, Тола өзендері мен Минусинск ойпатынан табылған Құтлығ қаған (Онгин), Білге қаған (Могилян), Күлтегін, Тонуқуқ, Мойын чор, Суджа және т.б. ескерткіштер жатады деген [ 1,9-б].
Енді төменде сол руникалық ескерткштерінің кейбіреулеріне оның ішінде руникалық жазбаларының мазмұны, сюжеті, әдеби-көркемдік шешіміне тоқталып өтелік.
Солардың бірі - Құтлығ қаған (Онгин) ескерткіші. Жазба нұсқа Орхон ескерткіштерінің ішіндегі ең көне ескерткіштердің бірі. Мұнда екінші түркі қағанатын қалпына келтірген Елтеріс (Құтлығ) қаған мен оның әйелі Ілбіге қатын жөнінде.
Моңғолияның Өвөрханғай аймағы, Уянга сұмынының орталығының оңтүстік-шығысында 17 шақырым Маньт-бүрд тауының солтүстік етегінде орналасқан. Аймақ орталығы Арвайхээр қаласынан 30 шақырым. Уянга сұмынының жанынан шығысқа қарай Таримал өзені ағады. Оған кішкентай Маньт бұлағы келіп құяды. Маньт бұлағы мен кешеннің арасы 300 м. Онгин кешені мен Таримал өзенінің арасы 5 шақырым. Таримал өзені атақты Онгин дариясына құяды. Зерттеушілер бұл кешенді осы өзеннің атымен Онгин ескерткіші деп атаған. Ал, Фин-угор қоғамының зерттеуші, саяхатшылары Таримал өзенінің атымен Тарималийн хушо (Таримал ескерткіші ) деп атаған. Орыс ғалымы П.К.Козлов Тараэлэн хушо (Тарималийн хөшө дегеннің бұрмаланған түрі) деп [2,114б]жазған.
Кешенді ең алғаш Н.М. Ядринцев 1891 жылы тауып, ұстындағы мәтіннен эстампаж алып, бірнеше мүсінтастарды фотоға түсіріп В.В.Радловтың қолына берген[3, 89 б] .
Онгин ескерткіші мәтінінің ұзын-ырғасы төмендегідей: 1.Ұлы бабасы Бұмынның төңіректің төрт бұрышын өзіне қаратып хандық құрғаны, одан кейінгі замандарда хандықтан айырылып, халықтың төрт құбылаға шашылып кеткені, елсіз, төрсіз болғаны, халықтың жүдеп-жадап, кедейшілікке ұрынғаны, алып ұлдары тас балбалға айналғаны сөз етіледі.
2. Ақыры жоғарыдан ұлы Тәңірінің жарылқауымен ел болғандығын айта келіп, Құтлұғ Елтеріс Қапаған қағанмен билігін іске асыру үшін өмірге келгенін мәлімдейді.
3. Ел-етміш-явғудың ұлдары Ышбара Тамған-чор явғу,оның інісі билік құрған (Білге) Ыщбара Тамған тархан ұрпақтары 65 атаға жеткенін, өздерін сол бір атаның ұрпақтары екенін баяндайды.
4. Кешен иесі Теңіркен Баға-Тархан Қытайдың солтүтігінде мекендейтін Оғыз ішіндегі Жеті ерендер жауласқан кезде соларды бағындырып, Түрік қағанатының қол астында ұстап, ел еткендігі үшін қағаннаттың сол қанат басшысына тағайындалып, әкімшіліктік шен шад лауазымын алғаны жайында дерек береді.
5. Осылайша бағы өсіп тұрған заманда тоғыз оғыздың бегі қағанатқа қарсы шығып жауласады. Сонда бұл кешен иесі тоғыз оғыздар жағына шығады. Осылай беделден айырылады. Елде бүлік етек алады. Бектер өзара жауласады (Бұл арада Қапаған өлген соң оның ұлдары мен Күлтегін арасындағы оқиғаны меңзейді).
6. Осылайша ел бүлініп тұрғанда бұрынғы райынан қайтып,Білге қағанды ойлап, алаңдап, оған қызмет етуге бел байлап, қарсы болғандардың ебтеріне (күрендеріне) шабуыл жасап, бетін бері қаратады.
7. Өзінің қандас, ет жақын інілеріне, бауыр-балаларына Елтеріс қағанның аруағы алдында адал болу керектігін айтып, Білге қағанды жақтап, соны қолдап, түрік тағын аман алып қалу парыз екенін дәлелдеп, ақыл-кеңес беріп үгіттейді. Сөйтіп Білге қағанға қызмет еткенін, жоғалтқан атақ-даңқына қайта ие болғанын сөз етеді.
8. Оның ұлу жылының шілде айында қайтыс болғанын хабарлай отырып, киелі кешенін орнатуды мойнына алып, қазына-мүлкіне ие болғанын мәтін жазып отырған ұлының атынан мәлімдейді.
Кешен кімге арналған? Оның аты кім? Міне осы сұрақ ғасырдан астам уақыт ғалымдары сенделтіп келді. В.В. Радлов, С.Е. Малов Елтеріс қаған кешені деп таныса, А.Н. Бернштам Қапаған қағандікі дегенді айтты. Г.Клосон Алп Элетміш кешені деп дәлелдейді, В.Войтов Онгин мәтініндегі Алп-Элетміш қытай жылнамаларына Дусифу деген атпен белгілі болған қайраткердің түрікше аты дегенді айтады. Оның пікірінше бұл екі есім бір-ақ адам, Дусифу (Дуси-бег) - Елтеріс қағанның ортаншы інісі. Түрік қағанатының төлес қанатының басшысына тағайындалғандықтан явгу лауазымын алған. Ескерткіштегі кешен иесінің өмір жолы тым күрделі болғандықтан, мәтін мағынасы да тым күрделі. Шешімін бірден тап басып тауып айту өте қиын. Десе де мен В.В. Радлов, С.Е. Малов, Г. Клосон сияқты әйгілі түріктанушы ғалымдардың пікірлері өте орынды.
Өйткені:
1.Елді ел етуші басшы әр қағанатта бірнеше адам болғанымен, оның біреуі ғана ел қағаны болады. Бірінші түрік қағанатында Бұмын қаған ғана Ел сөзін қосып атаған. Бұмыннан басқа Істемі, Мұхан, Таспар, Хелилердің біреуінде ондай лауазым болмаған, әрі болуға да тиісті емес еді. Екінші, Түрік қағанытында Құлұғ-явғуға Елтеріс, Біріккен түрік қағанытында Тур-айынға Ел етміш лауазымы берілген. Байырғы түрік қағанатты алғаш орнатушыға ғана Ел сөзі қосылған лауазым берген. Дусифу (қыт.) Елтеріс Құтлығқа көмекші болғаны болмаса, қағанатты орнатушы, елді ел етуші емес.
2.Онгин мәтінінің 4-жолындағы сөйлем Ел-етміш явғудың ұрпақтары Ышбара Тамған Тархан, Ышбара Тамған чур явғу, оның інісі Білге Ышбара-Тархан ел билегендер еді,олардың кіндігінен тарағандар барлығы 65 атаға жеткен. Осы екі атаның баласы едік дегенді мәтінде қадап көрсеткен.
3.Мәтінде (5-жол) ganym baya tenirken - Әкем Баға Теңіркен деп тасқа қашап қалдырған. Онымен қатар қағанатпен жауласқан Оғыз ішіндегі Жеті-ерен (жеті-ру) тайпасын бағындырғандығы үшін, әрі оны түрік қол астында ел етіп ұстағандығы үшін әкімшіліктік шад лауазымы берілген. Сөйтіп оның толық атақ-лауазым - Баға Теңіркен шад. Міне, киелі орын осы адамға арналып қойылған.
4.Ескерткіш ұстынның жоғарғы жағындағы ашина түріктердің рәмізі болған серке таңбасы және ұстынды тасбақаның бейнесі қашалған іргетасқа қондырып отырғызған ерекшеліктері Баға Теңіркен шадтың қаған тұқымынан шыққан адам екндігіне дәлел бола алады. Онымен қатар жоғарыдағы Ел-етміш Явғудың ұрпақтары болғандығы туралы мәлімет Баға Тәңіркен шадтың қаған тұқымының ақсүйектер әулетінен екендігіне қосымша дәлел. Бұл арадағы Ел-етміш явғу отырғаны қайраткер Бұмын-қаған болуы мүмкін.
Ел-етміш явғу кім? Жоғарыда айтқанымыздай, 716 жылға дейін түрік қағанатында Еллауазымы Құтлұғ явғу, Бумын қаған екеуіне ғана берілген. Қытай жылнамасының 84 бума, 49-баянында Ел-қаған Бұмын деп белгілеген. Демек түрік ішінде бұл лауазымды Ел-етміш қаған Бұмын деп атаған болу керек. Осы Ел-етміш (Бұмын) қағанның екі ұлынан тараған ұрпақтар Баға Тәңіркен шадтың заманында 65 атаға жеткендігін Онгин ұстынына жазғанын жоғарыда айттық. Бұл аталардың үрім-бұтақтары екінші Түрік қағанатын орнатушы Құтлұғ Елтеріс қаған, оның інілері Қапаған(Мочжо-Бөгу-чор), Дусифу явғулар. Қапаған тоғыз-оғыздың байырқулықтарына қапияда басын алдырғаннанкейін қағанат ішінде тақ таласының бүліншілігі басталды. Қапағанның үлкен ұлы Тоңа-тегін ( Tung-o teie) Бесбалықта мерт болып, кіші ұлы Инелі ( Fu-ku) қаған хан тағына ие болу үшін күреседі. Ел екіге бөлініп, қағанат қақ жарылады. Бір жағында Инелі - қаған, екінші жағында Күлтегін. Міне, осы кездегі бүліншілікті Онгин ұстынында buzyunca - бүліншілік деп атаған. Жеті-ерендерді (жеті-ру)басқарып тұрған Баға Теңіркен шад алғашында толқып, қай жағын қолдарын білмей қатты қиналған. Жаңылысқан да болар, ол арасы мәтінде айқын емес. Дей тұрғанмен, Онгин жазуының 10-жолында ekin ara ja yy bolmys - бектер өзара жауласты - деп жаза отырып, бұларға араласпайтынын мәлімдейді. Сөйтіп тұрып, Білге қағанға алаң болып тұрғанын жасырмайды. Күш Күлтегін жағына ауып, Білге қағанның беделі жүріп тұрғандықтан, әрі түрік тағын аман сақтап қалу үшін соңынан Күлтегін, Білге қағандар жағына шығуға шешім қабылдайды. Ол туралы Онгин мәтінінің 10-жолында анық жазылған. Онда: Біз кезінде Елтеріс қағаннан бөлінбеген едік, теріс бұрылмаған едік - деп аруақты еске ала отырып, ...Білге қағаннан бөлінбейік, азбайық - деп туған-туыс, аға-бауыр, ұлдарына ақыл-кеңес беріп, Білге қағанға қызмет ететінін, әрі күш-қуатын арнайтынын жазып қалдырған. Сондықтан да Ел-етміш Бумын қағанды еске алып, оның екі ұлы Ышбара Тамған Тархан-чор, явғу Ышбара Тамған-тархандардан тараған, қаны бір, жаны бір ұрпақтар екенін айтып, ынтымаққа шақырады. Ол аз десеңіз, кешенге қойылатын бірінші балбал кешен иесінің қолымен өлтірілген аруақтың мүсіні болуға тиісті еді. Алайда осы дәстүр бұл жерде бұзылған. Баға Теңіркен шадқа арналған Онгин киелі кешенінің бірінші балбалына Ел-етміш Бұмынның кіндігінен тараған ұрпақ, екі Ышбара Тарханның балбалы шаншылған. Бұнысы бір жатырдың ұрпағы бір-біріңе қанжар жұмсап шабуылдап ұлы бабаларың қос Ышбара Тарханды екінші рет өлтірдіңдер дегенді айт ып тұрғандай.
Баға Теңіркен шад ұлу жылы өлген. Жылдығына дейін киелі орынды (байырғы түрікші - joya) орнатуға тиісті. Ол 716, 728 жылғы ұлу жылдарына дөп келеді. Мәтіннің Баға Теңіркен шад Елтеріс Құлтұғ пен Қапаған қағандарға қызмет ету үшін өмірге келгендігін мәлімдей отырып, Білге қағанға күш-қуатын беруге келіскенін анық жазып қалдырған. Олай болса Білге қағанға еңбек етіп үлгірсе де, көңіл көншитіндей қызмет ете алмаған сияқты. Юілге қағанның хан тағына отырған жылы 716-жыл. Кешен иесі Баға Теңіркен шад осы жылы қайтыс болған. Сондықтан да Білге қағанға байланысты мәлімет жоқтың қасы. Кешенді орнатушы - Баға Теңіркен шадтың ұлы. Демек, оның аты мәтінге түспеген. Баға Теңіркен шад зерттеуші В.В.Войтовтың ұсынып отырған Дусифу явғу (To-si-fu yabyu) болуы мүмкін [4. 45-50 бб.]. В.Войтовтың ұсынысы орынды. Тек қана Алп-Элетміш дегені шындыққа келмейді.
Дусифу явғу, Ел Төресі Құтлұғ қаған мен Қапаған қағанның ұрпақтары Білге қаған, Инелі қағандардың шайқасы кезінде хан тұқымының ішінде ақылшы болуға құқылы жалғыз адам. Ъан ұрпақтарын керістірмей,келістіруге тиісті адамның әдепкіде жаңылғаны көрініп тұр. Байырғы түріктердің кешен орнату дәстүрінің кейбір жора-жосынын бұзып, баба балбалын Баға Теңіркен шад кешеніне қойдыруы осыған дәлел бола алады. Онгин кешеніндегі екінші ескерткіш ұстын тағы да осы әулеттің хан тұқымына арналған. Оның дәлелі - ұстын басында тұрған ашина әулетінің символы. Үшінші ескерткіш ұстын - аналық әулет қайраткерінің атына қойылған. Өйткені ол ұстынның ірге тасында жолбарыстың рельефі бар. Жолбарыс- аналық әулеттің символы.
Мәтіннің12-жолындағы ең соңғы Sub jer tenri ot(ledi) - су, жер, тәңірі өтінді деген сөйлем осы кешен иесіне немесе мәтін жасаушыға байланысты аса бір үлкен құпияның ішке бүгіп тұрғандай.
Ғ.Айдаров: Орхон ескерткіштері ішіндегі мазмұны мен көлемі жағынан ерекше саналатын көне түркі жазбаларының бірі - Күлтегінге арналған ескерткіш. Күлтегін - Құтлұғ (Ілтеріс) қағанның кіші ұлы.Жазбада тарихи оқиға баяндалады. Онда Шығыс түркі қағанат мен оның құрамына інген көптеген түркі тайпаларының тарихи деректер берілген[1. 4 б].
Мырзатай Жолдасбеков: 634-635 жылдары Түркі қағанаты (шекарасы Іле өзені болып) Батыс және Шығыс Түркі қағанаты деп бөлінген. Ескерткіштер түргеш-бұлардың бес аймағы, он оқ халқының бір бөлігі еді деген сөз бар. Ендеше олар кейін қазақ халқының құрамына кірген арғын, керей, уақ, алшын, найман одағының жалпы аты болу керек. Түркеш дулаттың бір тайпасы екені анық, оны ғылымдар мойындаған. Бірақ оның Орхон түріктерімен туыстығы ауызға алынбаған. Ал енді Орхон түріктерінің бір кезде Ілеге қайтып келгендігін еске алсақ, онда олардың қазақ халқының көне тайпаларынан екеніне де көз жетті деп ойлаймыз[5. 34-б].
Күлтегін ескерткішіндегі жазу екі бөліктен тұрады. Оның бірі - кіші жазу, ал екіншісі - үлкен жазу. Ғылымда олар Кіші Күл тегін және Үлкен Күл тегін деп аталады.
Орхон жазба жәдігерліктерінің композициялық құрылысының өзіндік ерекшеліктері бар. Бүл ерекшеліктер сол дәуірдің әдеби дәстүрін байланысы болса керек. Біз әңгіме етіп отырған (Күлтегін ) және (Тоныкөк) жырлары өз заманының белгілі бір әдеби талаптарына сәйкес жазылғаны мәлім.
Немат Келімбет: Тасқа қашап түсірілген бұл жазулардың әрбір руналық жолында, яғни құлыптастағы әрбір қатар жазуды бір емес, бірнеше сөйлем бар. Дәлірек айтсақ, ұзыннан-ұзақ етіп құлыптасқа бедерлеп жазылған руналық бір жол жазудың өзі - бір ғана ойды білдіруге арналған бірнеше сөйлемне, яғни бір топтамаға, циклға қамтылған сөйлемдерден тұрады. Мұнда автордың оқырманға айтпақ болған негізгі ойы әдеттегідей бір сөйлемнен екіншісіне емес, бір циклдан екінші циклға беріліп жатады. Бір цикл көлемі жағынан - руналық жазудың бір жолына шамалас болып келеді [6,18 б].
Егер Үлкен Күл тегін Түркі ордасы тарихының негізгі бөлігі болса, Кіші Күл тегін жазуды мерзімі жағынан кейін тұрғанына қарамай осы тарихтың кіріспе бөлімі іспеттес. Бұл кіріспе бөлім Көк Түрікке арнай айтылады, кейінгі бөлімде баяндалған тарихтың сабақтары жинақталып, қорытылып, тұжырымдалып айтылады да, келесі сөзді - Үлкен Күл тегінде Ел тұтқысы (Ел өсиеті) деп атайды.
Кіші жазу. Ол 13 жолдан тұрады. Мұнда алдымен Күлтегіннің туған ағасы Білге қаған (Могилян) жөнінде біраз сөз болады. Оның таққа отырғандығы, батыс пен шығыс, солтүстік пен оңтүстік арасындағы халықтарға, әсіресе тоғыз оғыз бектеріне, өз тумалары мен жақындарына жасаған үндеуі баяндалады.
Теңрі тег теңіреді болмуш Теңгрідей тәңіріде болған
Түрік Білге қаған бұл кезде Түрк Білге қаған бу өдке отырдым.
олуртым. Сөзімді түгел естідіңдер,
Сабымын түкеті өсідгіл, кейінгі іні-жиенім, оғланым,
оғланым,
бірікі оғушым, будыным. бегі тайпам, халқым.
Көптеген түркі тайпалары, Білге қаған ел билігін өз қолына алғанша, тұрмыстық қиындығына шыдамай, әр жаққа бытырап көшкен еді. Білге қаған мемлекет басына отырғаннан кейін, енді олар Білге қаған маңына қайта жиналып, ел бола бастайды. Қағанның ұйғаруы бойынша олардың астанасы енді Өтүкен тауы болды.
Өткен йыш олурсар, ште буң йоқ - Өтүкен тауында отырса, елде мұң (қайғы) болмас.
Сөйтіп, Білге қаған түркі тайпалары үшін көп еңбек етті. Оларды жинады, Күлтегін ел қатарына қосады. Ол үшін Қолтайдағы Шандун провинциясына дейін, Тоғыз Ерсенке, одан әрі Тибетке, кейіндегі Иінчу (Сырдария) өзенінен өтіп, Темір қақпаға дейін жетеді. Мұның бәрі ескерткіште біркелкі әңгіме болады.

Ілгерү Шануң йазық(қ)а тегі Ілгері Шантуң жазығына
дейін соғыстым.
сүледім. Теңізге кішкене жетпедім.
Тонуйқа кічігі тегмедім Бергі Тоғыз Ерсенге дейін
Бергерү Тоқуз Ерсенке тегі соғыстым.
сүледім. Тибетке кішкене жетпедім.
Түпүтке кічіт тегмедім. Кейінгі Сырдария өзенін өте.
Қурығару Иінчу үч(үз) кече, Темір Қақпаға дейін соғыстым.
Тамір қапығқа тегі сүледім.
Ел арасында бейбітшілік орнату үшін көрші елдермен, оның ішінде, табғаштермен қарым-қатынас жасаудың өте қажет екендігі ескерткіште арнайы сөз болады. Алайда қаған қоластындағы бірсыпыра тайпалар ел арасындағы болып жатқан қиыншылық пен күйзеліске шыдамай, өз жұртын тастап, еөрші табғаштарға бағынғаны да баяндалады.
Теңрі йарылқадуқ үчүн, Тәңірі жарылқағаны үшін,
өзүм қутым бар үчүн қаған өзімнің құтым болғаны үшін
олуртым. қаған болдым.
Қаған олурып, йоқ чығай будунығ Қаған болып, жарлы халықты
Бай қылтым, аз будунығ үкүш бай қылдым, аз халықты көп
қылтым. қылдым.
Бұдан кейінгі Білге қағанның ойы, мақсаты киелі жазудың соңғы жолдарында әңгіме етіледі:
Түрік беглер, будун, буны есідің. Түрк бектері мен халқы,
Неңнең собым ерсер, беңгү ташқа бұны есітіңдер. Қандай сөзім
уртым. Табғач қағанта бедзчі бар болса, мәңгі тасқа
келуртім, бедізтім. Менің себы- жаздым. Табғаштан оюшылар
мын сымады. әкелдім. Ойғыздым. Менің
сөзімді бұзбады.
Кіші жазудың ең соңында өздері ұйғарған жерге қойылған ескерткіш туралы сөз болып, оның бетіндегі жазуларды жазған қағанның туысы Иоллығ тегін екені әңгіме болады.
Беңгү таш тоқымдым, бітедім. Мәңгі тас (ескерткіш) орнаттым,
Ана көрүп, анча біліңі. жаздым. Оны көріп, ұғыңдар. Бұл
Бу біти бітігіме атысы жазуды жазған туысы
Иоллығ тегін. Иоллығ тегін.
Күлтегін (кіші жазу) жыры әрқайсысы өз алдында дербес, әрі сюжеттің жағынан бір-бірімен тығыз байланысты сегіз циклдан тұрады. Әрбір цикл - мазмұны жағынан бір-бір хикая болып келеді. Оның бірінші циклы қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі; екінші циклы - Түркі қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді; үшінші цикл - түріктердің әскери жорықтарын хикая етеді; төртінші цикл - көршілес табғаш халқының қастандық әрекеттері туралы әңгіме; бесінші цикл - табғаштармен қатынасу түріктерге ажал қатерін төндіретіні жайында хикая; алтыншы цикл - түркі халқының көреген емес екенін өкінішпен жырлауға арналған; жетінші цикл - түркі халқының даңқын көкке көтерген Білге қаған екендігі жөнінде айтылған жыр; сегізінші цикл - осы ескерткіш-жырды жазуға себеп болған жәйттерді баяндауға арналған.
Ежелгі түркі поэзиясына тән дәстүр бойынша, осындай әрбір циклдың өзі міндетті түрде мынадай үш элемеиттен тұратын болған: 1. Оқиғаның басталуы; 2. Сол оқиға желісінің біртіндеп ұлғая түсуі; 3. Осы циклда айтылуға тиісті ой-пікірдің түйіні. Мәселен, Күлтегін (кіші жазу) жырының екінші циклы - Түрік қағанаты жерінің ұланғайыр кең екендігін суреттеуге арналған.
Міне, осы екінші топтаманың алғашқы үш жолы оқиғаның басталуы - Білге қағанның қол астындағы халыққа қарата айтқан үндеу сөзі болып келеді:
Toquz oyuz baglari buduny
By sabymyn adguti asid
Qatyydy tynla [7, 71].

(Тоғыз оғыз бектері, халқы,
Бұл сөзімді мұқият тыңда,
Терең ұқ.) [7,140].

Екінші топтаманың бұдан кейінгі төрт жол өлеңі жырда айтылып отырған оқиғаның өрістей түскені болып табылады. Бұл төрт жол Түрік қағанаты жерінің кеңдігін суреттуге арналған:

Iiqar kun toysuqqa
Birqar kun ortusynaru
Quryyaru kun batsqyna
Jyryaru tun ortusynaru [7, 71].

(Ілгері - күн шығысында,
Оң жақта - күн ортасында,
Кейін - күн батысында,
Сол жақта - түн ортасында) [8,40].

Екінші топтаманың соңындағы екі жол жыр осы циклдың түйіні болып табылады. Мұнда түрік елінің халқы еөп екені айтылады:

Anta icraki budun qor mana korur
Ansa budun qor itdim [9, 71].

(Осының ішіндегі халықтың бәрі қарайды
Халықты осыншама көбейттім) [8,40].

Сөйтіп, Күлтегін (кіші жазу) жырында сегіз цикл, яғни, сегіз хикая бар. әрбір цикл өзі үш элементтен (оқиғаның басталуы, өрістеп ұлғаюы, түйіні)тұрады.
Ал Ел тұтқысы деп аталатын Үлкен Күлтегін үш бөлімнен тұрады: бірінші - 550-716 жылдардағы тарих, екінші - Күл тегіннің 700-716 жылдардағы жүргізген ішкі-сыртқы жорықтарынын тарихы, үшінші - Күл тегін некролог.
Бірінші бөлімнің өзі төрт желіге құрылған:
Түркі қағанатынын құрылуы; Бұмын қаған билігінен соң түркі бектерінін ала ауыз болуы, жат жұртқа тәуелді күйге түсті; Елтеріс қағаннын Елтеріс пен Қапағаннын Елтеріс балалары Білге шад пен Күл тегіннің ішкі-сыртқы жорықтары.
Ал Күл тегін некрологы үш бөлек: бірінші - Күл тегінге арналған Қоштасу сөз (жоқтау); екінші - Күл тегін асына (жерленуіне) қай-қай елдерден кімдердің келгені жайлы ұзын тізім; үшінші, Күл тегіннің қашан, қанша жасында өлгені, ескерткіш тастың қай кезде қойылғаны жайлы дерек.
Енді Күлтегін ескерткішінің үлкен жазуы мәтінінің композициялық құрылысына талдау жасап көрейік. Үлкен жызудағы Күлтегін жыры көлемі жағынан 428 өлең өлең жолынан тұрады. Мұның өзі құлыптастағы руналық жазу бойынша есептегенде ұзыннан-ұзақ 53 қатар жазу болып шығады.
Бұл жырдың ерекшелігі - осы жыр бір-біріне толық дербес тұрған алты хикаядан, яғни алты оқиғадан құралған деуге болады. Бірінші хикая - түркі халқының ұлы ата-бабалары туралы; екінші хикая - түріктерді табғаштардың бағындырып алғаны жөнінде; үшінші хикая - Елтеріс қағанды сипаттауға арналған;төртінші хикая - Қапаған қаған туралы; бесінші хикая - Білге қағанды жыр еткен; алтыншы хикая - Күлтегін туралы жыр. Түрік халқының ата-бабалары ұлы адамдар болғаные жырлауға арналған бірінші хикая - құлыптастағы руналық жазудың бірінші - төртінші жолдарын толық қамтиды.
Бірінші хикая - төрт циклдан тұрады. Бірінші циклда - түрік халқының үстіне билік жүргізу үшін бір кезде Білге қағанның ата-бабалары отырғаны жырланады.;екінші цикл - Білге қағанның ата-бабалары жасаған әскери жорықтары турал; үшінші цикл - түрік халқының арғы ата-тегінің адамгершілік қасиеттері жоғары болғаны жайында; төртінші цикл - Білге қағанның ата-бабаларын жоқтап-жылауға арналған. Мұнда да әрбір цикл өз ішіне міндетті түрде үш элементті қамтиды - бастаушы (орысша зачин), осы циклдағы оқиғаның өрістеуі және түйіні.
1. Осы циклдың басталуы үш жол өлеңнен тұрады. Мұнда жер мен көктің және адамның жаралу туралы әңгіңме болады:

Uza kok tanri
Asra jayyz jir qylyntuqda
Akin ara kizi oyly qylynmys [10, 74].

(Биікте Көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған) [11,44].

2. Циклдың екінші бөлімінде - оқиға өрістей түседі. Білге қағанның ата-бабасы адам баласы үстіне билік жүргізу үшін отырғаны екі жол өлеңде айтылады:

Kisi oylynta uzd acun apam
Bumyn qayan lstmi qayan olurmys [11,44].

(Адам баласы үстіне ата-тегім -
Бумын қаған, Істемі қаған отырған) [11,44].
3. Осы циклдың қорытынды бөлімінде - екі жол өлеңде Білге қағанның ата-тегінің билік жүргізуі бүкіл түркі халқы үшін игілік әкелгені баяндалады:

Olurypan turk budunyn ilin torusin
Tuta birmis iti birmis [11,44].

(Отырып, түркі халқының ел-жұртын
Қалыптастырған, иелік еткен) [11,44].

Бірінші хикаяның алғашқы циклы осымен аяқталады. Бұл хикаяның қалған екінші, үшінші және төртінші циклдарының композициялық құрылысы да дәл осы үлгіде болып келеді.
Ал енді осы Күлтегін (үлкен жазу) жырының мазмұны жағынан аса қызықтысы, композициялық құрылысы зор шеберлікпен жасалғаны - алтыншы хикаясы.
Күлтегін ескерткішінің (үлкен жазу) алтыншы хикаясын Күлтегін батырдың жауынгерлік жорықтары жөнінде жазылған ғажайып жыр-дастан деуге болады. Алтыншы хикая он үш топтамадан тұрады.
Міне, осы алтыншы хикаяның бірінші циклы Күлтегіннің әскери қызметінің алғашқы сәттері қалай болғанын суреттеуден басталады. Бұл циклдың басталуы - он жастағы бала жігітке Күлтегін деген ерлік есім қалай берілгенін төрт жол жырда баяндап береді. Сосын оқиға желісі ұлғайып, Күлтегіннің туған жер үшін жүргізген қанды шайқастары (он жол өлеңде) көрсетіледі. Ал, циклдың қорытынды бөлімінде (бір жол жыр) Күлтегіннің теңдесі жоқ жеңістері жыр болады:

Isig kucig birur
Bunca torug qazyanyr

Inim Kut tigin
Ozinca kargak bolty [11,44].

Бұл жырдың жолма-жол аудармасы:

Ісін-күшін беріп,
Осыншама ел жинап,

Інім Күлтегін
Өзі қайтыс болды [11,44].

Бұдан кейін оқиға желісі ұлғая түсіп, Күлтегін батырдың туған жері үшін ерлікпен шайқасқаны көрсетіледі. Батыр соғдыларға және табғаштарға қарсы қан майданға шығады. Күлтегін он жасында ер атанады:

On jasda Umai tag ogim qatun qutyna
Inim Kultiqin ar at bulty [11,45].

(Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына
Інім Күлтегін ер атанды) [11,46].

Бұдан кейінгі жолдарда Күлтегіннің соғдыларға қарсы күресі, табғаштың бес мың әскерімен болған соғысы жыр болады. Мұнда Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды деген сөз бар. Ол жауды жеңіп, қаруларын қолға түсіреді. Сонымен, алтыншы хикаяның екінші топтамасында Күлтегіннің туған жер үшін жүргізген қанды шайқастары жырланады. Ал, топтаманың қорытынды бөлімінде Күлтегіннің теңдесі жоқ жеңістері зор мақтанышпен айтылған. Соның нәтижесінде түрік елі өзінің егемендігін алып, дербес халық болғандығы баяндалады:

Il jamai il bolty
Budun jama budun bolty [11,47].

(Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық болды) [11,47].

Күлтегін жырының бұдан кейінгі хикаялары түркілердің түргеш, соғды, оғыз, т.б. қарсы соғысы Күлтегіннің тайсалмай сол қанды майдандарда ұлы Еркін, Құшы Тұтық, аздардың елтебері сияқты жаулармен жекпе-жек арпалысы суреттеледі. Жырда Күлтегін түркі елінің төрт бұрышындағы барлық жауды жеңіп, елде тыныштық, бейбіт өмір орнатады. Күлтегін түркі халқын тәуелсіз етті, байлыққа кенелтті деген пікір айтылады. Жырдың басты идеясы - түркі халқын ауыз бірлікке, сыртқы жауға қарсы ұйымдасқан күреске, ата-баба жолын берік ұстауға шақыру болып табылады.
Автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік ұстаған кездерінде ешкімге тәуелсіз, жақсы өмір сүргенін жырлай келіп, ол жолдан тайып, дұшпаннан алданған сәттерінде:
Бек ұлдары - құл болды,
Пәк қыздары - күң болды, -
дейді [11,44].
Жыр соңында Күлтегін өлгенде бүкіл түркі халқы қатты қайғырып, аза тұтқаны, оны жоқтап-жерлеу салтанатына әлемнің төрт бұрышынан көп елшілер, батырлар, тас қашайтын шеберлер, таңбашылар (мөр иесі), бектер, т.б. келгені айтылады. Күлтегін батырды жерлеуге татабы елінен келгендерді Удар-Сеңгун, табғаш қағанынан - Ісиі-Лікең бастап келді. Күнбатыстағы Соғды, Бершекер, Бұхар ұлыстарының халқынан - Нең-Сеңгун, Тархан ұлы, он оқ елі мен түргеш қағаннан - Мақраш таңбашы және Оғыз Білге таңбашы, қырғыз Тардуш Чур Күлтегінді жерлеуге қатысқаны жырда зор шеберлікпен баяндалған.
Орхон жазба ескерткіштері ішінде Тоныкөк жыры ерекше орын алады. Бұл жырдың жазылу стилі, көркемдік тәсілдері, композициялық құрылымы, идеялық мазмұны жағынан Күлтегін жырына өте-мөте ұқсас. Әсіресе, композициялық құрылымы - циклдар мен элементтердің атқаратын қызметі құдды Күлтегін жырындағыдай болып келеді.
Әрине, Тоныкөк жырынын сюжеті, оқиғалары басқаша болып келеді. Мұндағы басты қаһарман-қағанның кеңесшісі Тоныкөк. Ол өзі туралы:
Ақыл иесі,
Сөз иесі мен болдым,-
дейді. Ал, дұшпандары Тоныкөктін ақын айыбы екенін мойындайды:
Қағаны - алып екен,
Ақыл Гөйгі - білгір екен.
Егер Күлтегін жырында түркі елінің белгілі бір соғыстағы жеңісіне себеп болған негізгі нәрсе - Күлтегін батырдын ерлігі деп көрсетілсе, ал, Тоныкөк жырында автор дәл сол шайқаста жеңіске Тоныкөктін ақыл-айласы арқасында ғана жеттік деп көрсетеді.
Бұл жырдың басты қаһарманы батыр емес, бүкіл түркі елінің дана қарты, тіпті Білге қаған мен Күлтегіннің әкесі Елтеріс қағанға да кезінде ақылғой болған Тоныкөк қарт. Сондықтан бұл жырда уағыз-өсиет, нақыл сөздер көбірек ұшырасады:
Жұқаны бүктеу - оңай,
Жіңішкені үзу - оңай.
Немесе:
Қол қосылса - күш өсер.

Яки:
Өлімнен ұят күшті, т.б.
Тоныкөк жыры да көлемді. Ол 313 өлең жолынан тұрады. Мұның өзі құлпытаста 62 руналық жазу жолына сыйып тұр. Жырдың жалпы оқиға жемісін зерттеушілер он төрт циклға, яғни он төрт хикаяға бөліп қарастырады. Күлтегін жырындағы секілді мұнда да да әрбір цикл үш элементтен: оқиғаның басталуы, оқиға жемісінің өрістеуі және қорытынды бөлімнен тұрады.
Бірінші циклда түркі халқының табғаштарға бағынышты болып қалу тарихы, екіншіде - аман қалған түркілердің бас қосып, бірігуі, үшіншіде - сол біріккен халықты басқаратын қаған сайлаудың қиын болғандығы, қаған сайлаудағы Тоныкөктің зор роль атқарғаны, төртіншіде - Елтерісті қаған етіп жариялағаны, ел ішіндегі тыныштыққа сырттан қатер төне бастағаны, бесіншіде - оғақдардан тыңшы келіп, олар түркі елін шаппақ болып жатқаны, алтыншыда - түркі халқының жауларымен күрестің қиындығы және осы қиындықты жеңудегі Тоныкөктің ролі, жетіншіде - оғыздармен болған соғыс туралы, сегізінші циклдан бастап, ол үшінші циклға дейін түркілердің түркі тайпаларымен жүргізген қиян-кескі соғыстары жыр етіп баяндалады.
Тоныкөк жырының ең соңғы - он төртінші циклы бүкіл жырдың қорытындысы сияқты. Мұнда түркілердің өз елі, жері үшін жүргізген соғыстарын атап-атап айтады да, соның бәрінде түркілердің жеңіске жеткенін, сол жеңістер өзінен-өзі келмегені, оған Тоныкөк өзінің ақыл-кеңесімен, ерлік істерімен қыруар үлес қосқаны сөз зергерлеріне ғана тән зор шеберлікпен суреттеледі.
Ал Білге қаған ескерткіші Ел етміш Біліге Тур-айын қағанның өзіне арнап империя атынан орнатқан ескерткіші. Бұл жырда қағанның 739-759 жылдар аралығындағы қағандықта сіңірген еңбегі, ерлігін, реформасын, қағандықтың саяси тарихын паш етеді. Бұл жыр мәтінің төрт бөлімге бөліп қарауға болады. Онда:
1. Бірінші бөлім мәтінің 1-10 жолдарында мына оқиғалардан хабардар етеді.
а) Тур-айынның қаған тағының лауазым атауы - Ел етміш Біліге қаған;
б) Қағанның туып өскен жері, елі - Тегірес елі. Өтүкен елі туралы;
в) Түрік - қыпшақ әулеті 500 жыл қаған тағына отырғаны туралы және өзінің туып -өскен тоғыз-оғыз тайпалық одағының басын қосып біріктіріп, қоластына алғаны туралы деректер;
г) Алғашқы Түрік Ордасына қарсы көтеріліп, басмыл қарлуқтарды жақтас ете отырып қағандықты құлатқаны туралы тарихи деректер берілген;
2. Екінші бөлімге 11-21 жолдардағы тарихи оқиғаны енгізуге болады:
а) Бұрынғы жақтасы қарлұқ тайпасының сатып кеткендігі, олармен шайқасы, қарлұқтардың батыстағы он-оққа бірігіп кеткені туралы деректер б) Қаған тағына таласқан Тай Біліге - тұтықпен шайқасы және ішкі тайпалармен шайқасы, жеңістері;
в) Біріккен түрік қағандығын ічрекі (ордалық), тардуш (оң ), төлес (сол) қанатқа бөліп, мемлекеттік басқару аппаратын құруы ;
г) Жоғарыдағы саяси-тарихи жеңістеріне арнап, 750-751 жылдары Тэс дариясының басына екі рет Орда тігіп, Тэс ескерткішін 752 жылы Айбаш, Тоқуш өзендерінің құйылысына Орда тігіп, Тарият ескерткішін орнатқаны хақында толық деректер берілген;
3. Үшінші бөлімге 22-42 - жолдардағы тарихи оқиғалар енгізген жөн:
а) басмыл, қарлұқ, түргеш, чік, қырғыздармен соғысы, жеңісі және осы ұлы шайқаста ерлік көрсеткен сарбаздарға ризалығы;
б) Қаған ордасын Орхон жағасындағы бұрынғы Түрік қағандығының қаған ордасына апарып орналастырғаны туралы қызықты дерек бар. Бұл деректі зерттеуші түрколог ғалымдар Біріккен қағандықтың (Уйғур) Ел етміш Біліге қағаны Орхон бойына Ел орда қаласын тұрғызды деп аударды.
Қытай жылнамаларында: Күлтегін қайтыс болған кезде Таң империясының министрлері мен емшілерін Біліге қаған осы Орхон бойындағы астанасында қабылдаған.
4. Біздің шартты түрде бөліп қарап отырған төртінші бөлімге 43-50
жолдардағы мәліметтері қаралған :
а) Таң империясындағы Ань Лушань көтерілісін басуға империя тарапынан Ел етміш Біліге қағаннан көмек сұрағаны, қағанның қарулы қолы көтерілісшілерді бір жылдың ішінде басып, жөнге келтіруі сөз болады;
б) Селенгі дариясының бойында Бай-балық атты шаһар тұрғызып, оның шығыс пен батысты жалғастырулы үлкен сауда орталығына айналуы.
Ал жоғарыда сөз еткен Білге қаған, Күлтегін, Тоңұқуқ жырларын жазған адам кім? Соған келейік. Жырда: Түрік Білге қағанның еліне арнап жаздырдым. Мен - Білге Тоңұқуқ. Және: Бұл жазуды жаздырған Йоллық тегін деген сөздер бар. Йоллық тегін - Білге қағанның немересі. Тегін деп хан тұқымдарын атаған. Хан ұлдары әкесіне мен сізге құлмын, яғни бағынамын деген мағынада айтуынан, олрды Күлтегін деп атап кеткен. Тек, тегі сөздері қазақ тілінде бүгінге дейін бар сөз. Йоллық тегін тарихта қаған емес, ақын ретінде аты қалды. Сонымен, бұл жырларды жазған Тоңұқұқ, Йоллықтегін болып шығады [12. 66-б].
Демек, жырдың әр цикылында көріп отырғанымыздай сол кездегі қоғамдық тарихи жағдайлар мен халықтың тарихы мен тағдыры тұрмыс-тіршілігі, болмысы көрінеді. Бабалар тұрымысы мен мінез құлқындағы ержүретілік пен қайсарлық, батырлықтың іздері кейінгі халықтық жырларда негіз болған батырларымыздың бейнесін көз алдымызға алып келеді.

1.1 Күлтегін мен Тоныкөк жырларындағы әдеби дәстүр іздері.

Тәуелсіздік алған жылдан бері даму даңғылымыз - анық, мақсатымыз - айқын. Жан-жақты дамуды қолға алған қарқынды дамушы мемлекет үшін тарихын тарамдап, әдебиетін тереңдеп зерттеп болашақ ұрпақтың санасына жеткізу - бүгінгі күннің кезек күттірмес қолға алынған мәселесі. Егемен ел болғаннан кейін алыстағы бауырымыз бен аталастарымызды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.