Қазақ тілінде фразеологизмдердің зерттелуі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

Жұмыстың сипттамасы. Тіл - қоғамдық қарым-қатынастың ерекше сипатын білдіретін құнды құрал. Тіл - халықтың ұрпақтан ұрпаққа ғасырлар бойы үзіліссіз беріліп келе жатқан ұлттық мұрасы. Халық тілінің құнарлы да, сүбелі бейнесі сол халықтың көркем әдебиеті арқылы көрінеді. Көркем туынды - ұлт мәдениетінің негізгі көрсеткіші. Көркем сөз кестесімен өрілген әдеби шығармалардың бейнелілігі мен дәлдігін, ұлттық тілдің сұлу айшықтарын ашып көрсететін тілдік құралдардың бірі - фразеологизмдер. Фразеологизмдер - барлық тілдерге тән әмбебап құбылыс. Сондықтан да ол барлық тілдерде кеңінен зерттелуде. Түркі және басқа тілдердің фразеологиясы бойынша осы күнге дейін жүргізіліп келе жатқан жан-жақты зерттеулер фразеологизм құбылысының сан алуан тұлғалық және мағыналық түрлерін анықтады. Қазақ тіл білімінде тағам атауларына байланысты фразеологизмдерге арналған толық және нәтижелі зерттеулер жүргізілді.

Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда жалпы тағам атауларына қатысты фразеологизмдер жүйесінің тиісті дәрежеде зерттелгенімен, дене мүшелері атауларына қатысты тұрақты тіркестердің лингвистикалық табиғаты, контексте қолданылу ерекшеліктері семантикалық, өзгеріп-түрлену нормасы жағынан, контекст құрамындағы басқа тілдік бірліктермен байланысы тұрғысынан әлі де терең және арнайы зерттеуді қажет етеді. Сондықтан да диплом жұмысымызда сөз етіп отырған мәселенің сонылығы мен ғылыми-практикалық мәні, өзектілігі мен өзгешелігі, осы айтылғандармен байланысты. Қазақ тілі материалы негізінде соматикалық фразеологизмдерді концептуалдық тұрғыдан зерттеу тіл білімінде маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ дене мүшелері атауларына байланысты фразеологизмдердің концептуалдық өрісін айқындап, лингвомәдени ерекшеліктерін саралау өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Диплом жұмысының зертету нысаны. Қазақ тіліндегі дене мүшелеріне қатысты фразеологизмдердің концептуалдық сипаты.

Диплом жұмысында қолданылған негізгі әдіс-тәсілдері. Жұмыста сипаттамалы, салыстырмалы тәсілдер, компоненттік талдау тәсілі, атаулық тіркестердің семантикалық типологиясы, сондай-ақ, статистикалық талдау әдісі қолданылады.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілідегі дене мүшелері атауларына қатысты фразеологиялық тіркестердің концептуалдық ерекшеліктерін анықтау - зерттеудің негізгі мақсаты. Осы мақсатқа жету үшін мынадай нақты міндеттерді шешу көзделді:

- ұлттық ерекшелікті көрсететін лексиканың мағыналық құрылымын зерделеу;

- қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдердің құрылымдық- семантикалық ерекшеліктерін анықтау;

- қазақ тіліндегі дене мүшелеріне қатысты тұрақты тіркестердің лексико-семантикалық сипатын ашу;

- дене мүшелеріне қатысты фразеологизмдердің концептуалдық және линвгомәдени ерекшеліктерін анықтау.

Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:

- дене мүшелеріне қатысты фразеологизмдердің этимологиясына талдау жасалды;

- соматизмдердің лексика-семантикалық құрылымы айқындалды;

- дене мүшелеріне қатысты фразеологизмдердің стильдік және лингвомәдени ерекшеліктері айқындалды;

- қазақ тіліндегі дене мүшелері атауларына байланысты фразеологизмдердің концептуалдық сипаты сараланды.

Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Жұмыста қарастырылған соматикалық атаулардың сипаты ашылып, дене мүшелері атаулары лексемалары жүйеленіп, соматикалық фразеологиялық тіркестердің құрамы белгіленді. Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар лексикография теориясы мен практикасы, тарихи лексикология, тарихи диалектология, этнолингвистика, лингво-елтаным, лингво -мәдениеттаным, т. б. ғылыми пәндердің нысанасындағы теориялық мәселелерді айқындауға, дамытуға жәрдемін тигізеді.

Диплом жұмысының теориялық-әдістанымдық негіздерін Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, Т. Жанұзақов, В. В. Виноградов, О. Н. Трубачев, В. Г. Костомаров, Е. М. Верещагин, Л. А. Покровская, М. Ш. Сарыбаева, Х. А. Арғынбаев, Ц. Д. Номинханов, Н. П. Дыренкова, Л. Жолдасбекова сынды зерттеушілердің еңбектері құрады.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, негізгі екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТІРКЕСТЕРДІҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Қазақ тілінде фразеологизмдердің зерттелуі

Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан баталып, бүгінгі күнге дейін зерттеушілер назарына ілігіп, зерттеу обьектісіне айналып, әлі толастамай келеді. Осы уақыттағы зерттеулерді шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болды:

ХХ ғасырдың ортасы мен 60 жылдар арасы - қазақ фразеологиясын теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.

60 - 70 жылдар - қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы. ХХ ғасырдың соңғы он жылы - фразеологизмдерді, этнолингвистикалық, этномәдени тұрғыдан зерттеу және салыстырмалы фразеология.

Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зеттеуге алғашқа кезеңде ұлттық тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар дені түгел назар аударды. Фразеологизмдердің теориялық - практикалық мәселелерін І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, К. Аханов, Р. Сәрсенбаев және кейінгі буын зерттеушілер А. Байтелиев, Қ. Қалыбаева, Н. Қашанова, С. Сәтенова т. б. фразеологизмдердің тақырыптық - мағыналық топтарын, синтаксистік қызметін арнайы зерттеп, тұжырымдар жасады.

Фразеологияны дербес пән ретінде қарастыру туралы ой тастап, түркі тілдес халықтар тіл білімінде осы мәселеге байланысты зерттеудің тууына игі әсер еткен, қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу жүргізген, сол жайында еңбек жазған І. Кеңесбаев болды. Академик Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білуде мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, қолдану тиянақтылығы сияқты «үш белгіге немесе үш критерийге сүйене, яғни табан трей отырып, бүкіл қазақ тілі құрамындағы құбылыстарды ең негізгі үлен арнаға бөлеміз. Оның біріншісі - фразеологиялық түйдектер, екіншісі - фразеологиялық тіркестер деп аталады. Фразеологиялық тіркестер өз ішінен екіге бөлінеді: а) түйін тіркес; ә) түйіс тіркес» деп тұжырымдады [1, 102]

С. Аманжолов фразеологизмдерді зерттеуді қолға алу керектілігін атап өтті, бағыт - бағдарын көрсетеді және фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы айтып өтеді.

Н. Сауранбаев фразеологияға не жатады дегенге көңіл аударады. «Қазіргі қазақ тілі» оқулығына фразеология бөлімін енгізген Ғ. Мұсабаев та фразеологиялық ерекшеліктерге көп көңіл бөлген. К. Аханов мәтелдер мен шектеулі тіркестерді фразеологиялық тіркестер құрамында қарастырып, өзінің «Тіл біліміне кіріспе» атты жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының лексикология тарауында қазақ тілі фразеологиясына В. В. Виноградовтың классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р. Сәрсенбаев «Мақал - мәтелдер мен нақыл сөздердің фразеологияға қатысы, бұлардың тұрақтылығы мен эвфониялық құбылыста қолдану сипатына байланысты, осы сипаттар арқылы бұларды фразеологиялық единицалар тобына қосып қараймыз деп атап өтеді. Сонымен қатар тіркестердің бір түріне жататын мақал - мәтелдердің тілік ерекшеліктеріне тоқталады» [2, 89]

Қазақ фразеологизмдерін зерттеудің екінші кезеңінде 60 - жылдары ғалымдар фразеологизмдер мен тұрақты тіркестер бір ме, олраға не жатады дегенге көңіл бөлді. Р. Сәрсенбаевтың «қазақ мақал - мәтелдерінің лексика - стелистикалық ерекшеліктері» атты кандидаттық диссертциясында, С. Исаевтың «қазақ тілінің тұрақты сөз тіркестерінің бір типі жөнінде» мақаласында осы ерекшеліктерге назар аударған. Осы жылдарда жеке авторлар шығармаларындағы фразеологизмдердің қолдануына да көңіл аударып, сөз таптарын жүйеледі, сөйлемдегі беретін мағынасына қарай топтады. Ә. Болғанбаевтың «қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәнді тұрақты сөз тіркестері», М. Белбаеваның «Сұлтанмахмұт шығармаларындағы фразалық тіркестер» мақалалары мен осы жылдары қорғалған Х. Қожахметовтың «Ғ. Мустафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар», Е. Бектұрғановтың «М. Әуезовтың «Абай жолы» роман - эпопеясындағы тұрақты сөз тіркестері» кандидаттық диссертациялары сол кезеңнің ізденіс нәтижелері еді.

Жетпісінші жылдарда фразеологизмдерді өзге құбылыстардан айыру жөнінде А. Байтелиев кандидаттық диссертация қорғап, Ә. Қайдаров пен Р. Жайсақова, А. Елешова қазақ фразеологизмдерін классификациялау мәселесіне көңіл аударды. Осы кезеңде қазақ фразеологизмдерінің өзге тілделде берілуі және өзге тілдердегі шығармаларды қазақ тіліне аударғандағы фразеологизмнің берілуі жайлі тілші ғалымдар назарын аударды. Ө. Айтбаев пен К. Дүйсетаеваның еңбектерін атауға болады.

Академик І. Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі он мыңнан аса фрозаны қамтыған «қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» шықты.

Үшінші кезең - қазақ фразеологиясын жан - жақты зерттеу кезеңі. 80 - жылдар алдыңғы кезеңдегі жұмыстардың заңды жалғасы болды. Қазақ фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра зерттеу, аударма мәселесі жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды.

Ж. Қонақбаева антоним фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде салыстыра зерттесе, Д. Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы біргу жолдарына (калькалау жолымен, дәл баламасының берілуіне) назар аударды.

Осы жылдарда қазақ фразеологиясын зерттеуде М. М. Копаленко мен З. Д. Попованың жаңа әдісін (семейный анализ) қолдану тәжрибелері жүзеге асты. Р. М. Таев пен Ф. Р. Ахметжанованың ғылыми еңбектерінде фразеологизмдердің семантикалық табиғатына талдау жасағанда сол әдіс - компоненттердің денотатив және конотатив мағынасын айқындау әдісі қолданылған.

Осы кезеңде қазақ және орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу нәтижесінде «Қазақша - Орысша фразеологиялық сөздік» жасалды.

Бұл кезеңдегі тағы бір ерекшелік - тұрақты тіркестің тарихи қалпын зерттеуге көңіл бөлінді. Р. Сыздықованың «Қадырғали Жалайридің «Жами-ат-тауарих» атты шығармасындағы тұрақты тіркестерді» зерттеуі.

Қазақ фразеологиясын зерттеудің төртінші кезеңі 90 - жылдардан бастап бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Бұл кезеңде тіл білімінің осы саласында жан - жақты әрі өте көп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдердің этимологиясына көңіл аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалды. Фразеологизмдердің этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста жатқан этнопсихологиялық және мәдени - танымдық аспектідегі кейінгі он жылдықта академик Ә. Қайдаров пен оның шәкірттерінің еңбектерінде көрініс табады.

С. Сәтенова қазақ тілінде мал шаруашылығана байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестердің табиғатын зерттесе, Ш. Сейітова өсімдікке байланысты тұрақты тіркестерге этнолингвистикалық сипаттама берді, ал Қ. Ғабитханұлы наным - сенімге байланысты тұрақты тіркестерге талдау жасайды. Б. Қызбаева соматикалық етістік фразеологизмдерді зерттейді.

Фразеологизмдердің тұлғалық сипаты мен мағыналық сырына үңіле - зерттеу - қазақ фразеологизмдеррін ұлттық тіл табиғатын ашуға қосылған үлкен үлес. Осындай еңбектердің қатарына С. Сәтенованың «Қос тағанды фразеологизмдердің тілдік поэтикалық табиғаты», Г. Смағұлованың «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық - мәдени аспектілері» докторлық диссертацияларын атауға болады.

Уақытында орыс ғалымдары А. А. Шахматов, Ф. Ф. Фортунатов, А. А. Потебня тұрақты сөз тіркестерін синтаксистік тұрғыдан зерттеп, фразеологияға үлкен үлес қосты. Академик Ф. Ф. Фортунатов және оның мектебі тұрақты тіркестерді, олардың сыңарларын сематикалық және грамматикалық белгілері жағынан зерттеу проблемаларын қойды. Академик А. А. Шахматов өзінің «Синтакис русского языка» атты еңбегінде тілде кездесетін құрамындағы сөздер бір - бірінен ажырамай тұтас күйінде қолданылатын тіркестердің зор маңызы тек лексикология үшін емес, грамматика үшін де аса маңызды деген пікір айтады [3, 136] .

Қазіргі қазақ фразеологизмдерін зерттеу І. Кеңесбаев көрсеткен барлық бағытта жүріп жатыр. Олар мынандай бағыттар: фразеологизмдердің басқа құбылыстардан айырмашылығы, фразеологиялық мағынаның қалыптасуы, олардың ішкі құрлымы, фразеологизм және синонимия, фразеологизмнің стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдерді жеке автродың қолдануы т. б. [1, 96] .

Тіл-тілдің сөздік қорын, сөз байлығын зерттейтін саланың бірі-фразеология. Фразеология теориясы, тұрақты тіркестердің жүйелік мәнінің қалыптасу ерекшеліктерін, жалпы фразеологизмдер туралы ғылымның мәселелерін талдау сонау өткен ғасырдың алғашқы кезеңдерінен басталады. Фразеологияның лингвистикалық пән ретінде қалыптасуы француз текті швейцар ғалымы Шарль Баллидің атымен байланысты. Ол тіл білімі тарихында тілдегі тұрақты сөз тіркестерді арнайы және жүйелі түрде зерттеу қажеттігін алғаш негіздеп, еңбектерінде талдау жолдарын көрсетті.

Фразеология теориясы дамуының келесі кезеңі орыс ғалымы В. В. Виноградовтың есімімен байланысты. Фразеология мәселелерінің аумағы кеңейіп, лингвистикалық әдебиеттерде В. Л. Архангельскийдің, О. С. Ахманованың, А. М. Бабкиннің, В. П. Жуковтың, В. Н. Телияның, Н. М. Шанскийдің, Н. Н. Амосованың, А. В. Куниннің және т. б. ғалымдардың белгілі еңбектері фразеология теориясын дамыта түсті. Қазақ тіл білімінде фразеологияның жалпы және нақты мәселелері бойынша ғылыми еңбектер жазылды. Олардың қатарында фразеология мәселелеріне арналған І. Кеңесбаевтың, М. М. Копыленконың, Р. Сарсенбаевтың, К. Ахановтың, Ә. Қайдардың, Г. Смағұлованың, С. Сатенованың, Э. Самекбаеваның, Н. Уәлидің, Р. Авакованың және т. б. еңбектерін атап көрсетуге болады.

Тіл арқылы қатынас жасау процесінде сөздер, әдетте, жеке дара күйінде емес, бір-бірімен тіркесіп қолданылады. Сөздердің тілдің грамматикалық заңдарына орайласып, емін-еркін тіркесуінен синтаксистік единицалар - еркін (ерікті) сөз тіркесі мен сөйлемдер жасалады[3, 107] . Сөздердің жалпы тіркесі және синтаксистік (еркін) сөз тіркесі сөздердің бір-бірімен емін-еркін тіркеуінен жасалады. Бірақ сөздер бір-бірімен жапа тармағай тіркесе бермейді, мағыналарының үйлесімділігі болғанда ғана, тіркесіп жұмсалады. Мағыналық үйлесімділік сөздердің бір-бірімен семантикалық жақтан үйлесуге бейімділігі дегенді білдіреді. Еркін сөз тіркесінде оны құрастырушы сыңарлар (сөздер) мағыналық үйлесімділік шеңберінде басқа сыңарлармен (сөздермен) ауыса алады. Мысалы: оқушымен сөйлесу-мұғаліммен сөйлесу-қойшымен сөйлесу; оқушымен әңгімелесу- мұғаліммен әңгімелесу- қойшымен әңгімелесу; оқушымен кездесу- мұғаліммен кездесу және т. б. Осылар тәріздес еркін сөз тіркестерін және олардың түрлерін грамматиканың синтаксис саласы зерттейді.

Сөздердің еркін тіркесіне сырттай ұқсас, бірақ іштей, яғни тілдік табиғаты жағынан, оған қарама-қарсы қойылатын оймақ ауыз, жүрек жұтқан, жүрегі тас төбесіне шығу, ат-тонын ала қашу, ер қашты болу тәрізді тіркестер бар. Бұлар құрамы жағынан тұрақты болып келеді де, бүтіндей оралым бұрыннан тіркескен, дағдылы қалпын сақтайды, сыңарлары " ешкімнің еркіне көнбей", " өзінен-өзі тіркесіп қойған" тәрізді болып ұғынылады.

Мұндай тіркестер сөздердің еркін (ерікті) тіркесіне (свободное сочетание слов) немесе фразеологиялық оралым (фразеологический оборот) деп аталады. [2, 36] Фразеологиялық оралымдарды фразеология зерттейді.

Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, мағынасы бір тұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік единица, әдетте, фразеологиялық оралым деп аталады [2, 38] . Олардың қатарына, мысалы, орыс тілінде глубокая осень, глубокая печаль, волчий аппетит, перемывать косточки, сдержать слово, медвежья услуга тәрізді тұрақты сөз тіркестері, қазақ тілінде қас қаққанша, көзді ашып жұмғанша, қас пен көздің арасында, ит арқасы қияңда, ит өлген жерде, тайға таңба басқандай, үріп ауызға салғандай, ат үсті қарау, мидай дала, ата мекен, ата жау, су ми, су жүрек тәрізді тұрақты сөз тіркестері енеді. Бұл фразеологиялық оралымдардың әрқайсысы сөздердің бір-бірімен тіркесе жұмсалуынан жасалғанмен, мағынасы жағынан бір тұтас, құрамы мен құрылымы жағынан тұрақты единица ретінде ұғынылады. Фразеологиялық оралым тілде басқа единицалармен, атап айтқанда, бір жағынан, сөзбен, екінші жағынан, еркін сөз тіркесінен де ажырату үшін, оған (фразеологиялық оралымға) тән басты белгілермен қасиеттерді айқындап алу қажет. Бұл арада фразеологиялық оралымға тән белгілерге қатысты алдын-ала ескертетін бір жай бар: фразеологиялық оралым өзінің табиғаты жағынан - екі жақты құбылыс. Фразеологиялық оралымның екі жақтылығы, жоғарыда аталып өткеніндей, бір жағынан, оның дара сөзге ұқсас, екінші жағынан, еркін сөз тіркесінен ұқсас болып келуінен көрінеді. Осыған орай, фразеологиялық оралымның белгілері де екі бағытта қызмет атқарады[3, 69] . Анығырақ айтқанда, фразеологиялық оралымды сөзбен жақындастыратын белгі оны (фразеологиялық сөз тіркесін) еркін сөз тіркесінен ажырататын белгі ретінде, ал фразеологиялық оралымды сөзден ажырататын белгі оны еркін сөз тіркесімен жақындастыратын белгі ретінде қызмет ете ала ды. Енді, фразеологиялық оралымға тән белгілерге және ол белгілердің екі бағытта қызмет етуіне тоқталайық.

Фразеологиялық оралымға өте-мөте тән, басты белгі - оның даяр қалпында жұмсалу белгісі (признак воспроизводимости) .

Фразеологиялық оралымдар қарым-қатынас процесінде сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында бір тұтас (бүтін) единица ретінде жұмсалады.

Фразеологиялық оралымның бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесіне салыстырғанда, ашық-айқын көрінеді. Мысалы, суды қайнату, түймені қадау, қолды жуу, қысқа жіп, қойдың аузы және т. б, осылар тәріздес еркін сөз тіркестері қатынас жасау процесінде, сөйлесу кезінде жеке сөздердің бір-бірімен емін-еркін тіркесіп айтылуынан жасалса, қаны қайнау (ызалану), соры қайнау (сорлау), түймедейді түйедей ету (асыра айту, үлкейту), қол қусырып (бостан-бос, әрекетсіз), қысқа жібі күрмеуге келмеу (жетімсіздік, жоқшылық), қой аузынан шөп алмас (момын, жуас) т. б. осылар тәріздес фразеологиялық оралымдар тіркескен күйінде бүтін қалпында жадымызда сақталады да, сөйлеу кезінде олардың сыңарлары (сөздер) сөйлеушінің қалауы бойынша тіркеспейді, бүтіннің бөлшектері бұрыннан өзінше тіркесіп қойған қалпында бір тұтас даяр күйінде қолданылады. Сөйлеу кезінде фразеологиялық оралымды қолданушы адам оның құрамына енетін сөздерді өзінше (өз қалауынша) тіркестірмейді, тұтасқан күйін бұзбай, қаз-қалпында (даяр күйінде) қайталай қолданылады. Мұндай қасиет оралымға ғана емес, сомен бірге лексикалық единица-сөзге де тән. Мысалы, әдемі (сүйкімді), дәулетті, ұялмау (шіміркенбеу), лезде (жылдам), үндемеу (қысылу, сасқалақтау), ашулану ызалану, қыру жою, қараңғы деген сөздер де және бұларға белгілі дәрежеде синонимдес болып үріп ауызға салғандай, мұртын балта шаппайды, аузы мұрны қисаймастан, көзді ашып-жұмғанша, қас пен көздің арасында, қас қаққанша, аузына құм құйылу, жұмған аузын ашпау, жаны мұрнының ұшында, жанын қоярға жер таппау, ер тоқымын бауырына бауырына алу, тамырына балта шабу, көзге түртсе көргісіз тәрізді фразеологиялық. оралымдарды даяр қалпында жұмсалу қасиетімен сипатталады. Бұлар (сөзбен фразеологиялық оралым) өйлеу кезінде конструкцияланбайды, даяр тұрған құрылыс материалы сияқты қызмет етеді, тұтас қалпында не еркін сөз тіркесінің, не сөйлемнің құрамына енеді [4, 54]

Сонымен, фразеологиялық оралымның даяр қалпын сақтай отыра қолданылу белгісі оны сөзбен жақындастырады да, еркін сөз тіркестерінен ажыратады. Фразеологиялық оралымға тән белгілер бірден екі бағытта қызмет етеді деуіміз де осыдан. Фразеологиялық оралымға сөйлеу кезінде конструкцияланбайтын, өзінің даяр тұрған қалпын сақтай отыра жұмсалатын, бір тұтас бүтін единица фразеологиялық единица, ал еркін сөз тіркесі - сөйлеу кезінде белгілі-бір үлгі лер бойынша конструкцияланатын (құрастырылатын), осыған орай, сөйлеушінің тілді белгілі бір заңдарына сәйкестендіріп өзінше құрастыруына көнетін единица (синтаксистік единица) даяр қалпы қайталану белгісі сөзбен фразеологиялық оралымға бірдей қатысты барлық басқа белгілерді, атап айтқанда, фразеологиялық оралымның сондай ақ сөздің құрамы мен құрылымының тұрақтылық белгісімен мағыналық тұтастық белгісін ашып айқындайды [4, 89] .

Фразеологиялық оралым мағына тұтастығымен сипатталады. Оның өзіне ғана тән, меншікті мағынасы бар және ол мағына фразеологиялық оралымды құрастырушы сыңарлардың мағыналарына тәуелсіз, өздігінен өмір сүреді. Фразеологиялық оралымның мағыналық тұтастығы, оның семантикасы құрастырушы сыңарлардың мағыналарының жиынтығына сәйкес келмегенде де сақталынады. Басқаша айтқанда, мағыналық жақтан фразеологиялық оралым бір бүтін, бір тұтас единица ретінде көрінеді де, оның семантикасында құрастырушы сыңарлардың мағыналардың жиынтығына сәйкес келгенде де сақталынады. Мысалы, тайға таңба басқандай немесе соқырға таяқ ұстатқандай (ашық-айқын), қаны қайнау (ызалану, ашулану), көзді ашып жұмғанша немесе қас қаққанша лезде, өте жылдам, су жүрек, қорқақ, ер жүрек батыл, түймедейді түйедей ету, асыра үлкейту, тамырына балта шабу, құрту, жою, қуанышқа бөлену, қуану, шаттыққа бөлену, шаттану деген фразеологиялық оралымдар бүтіндей фразеологизмнің семантикасымен оны құрастырушы сыңарлардың ара қатысы жағынан әртүрлі әр типтес болғанымен, мысалға келтірілген фразеологиялық оралымдардың әрқайсысы да мағына тұтастығымен бүтінділігімен сипатталады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.