Абайдың ақын шәкірттерінің мұрасын зерттеудегі еңбектерінің салмағын межелеу
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ----------------------------------- -----3-8
I тарау Қ.Мұхаметхановтың өмірбаяны және әдеби мұрасы--------9-31 бет
ІІ тарау Қ.Мұхамедханов-әдебиет зерттеушісі ------------------------32-62бет
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ---------63-64бет
Әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ----------------------------65-66бе т
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ қоғамының көркем ойы саналатын рухани мұраларымызды тану, зерттеу ұлттық сананы байытып, болашақ ұрпағымыздың сөз өнерін қастерлей отырып, ой-парасатын биіктетері сөзсіз. Кеңес дәуірі кезінде қазақ халқының рухани байлығы біршама айтылғанымен, көптеген ұлттық қазыналарымыз жайында сөз қозғауға мүмкіндік болмады. Жасанды түрде қолдан тұншықтырылып, тасада қалдырылып келді. Қазақ әдебиетінің тарихы ұлттық мүдде тұрғысынан қарқынды зерттеле бастаған бүгінгі таңда рухани құндылықтарымызға жауапкершілікпен қарап, жекелеген тұлғалардың қызметі мен шығармашылық мұраларына талдау, зерттеу жүргізіп, тиісті бағасын беріп, ғылыми айналымға енгізу міндеті жаңа маңызға, жаңа сапаға көтерілді.Зерделеу мен зерттеу нысаны да жаңа арнаға бет бұра бастады. Қоғамдық көзқарастың жаңаруы әдебиетіміздің ақтаңдақ беттерінен саналатын әдеби мұраларды тың серпіліспен зерттеуді қажет етеді. Осы негізде жаңаша пайымдаулар жасалып, ұлттық рухани мүдде тұрғысынан тың толғамдар түйінделді. Шәкәрім Құдайбердіқұлы, Әріп Тәңірбергенов, Әсет Найманбаев, Көкбай Жанатаев, Уәйіс Шондыбаев, Мағауия Құнанбаев, Тұрағұл Құнанбаев, Төлеу Көбдіков, Мұқа Әділханов, Баймағамбет Айтқожаұлы, Тайыр Жомартбаев сынды Абайдың ақын шәкірттері халқымен қайта қауышты. Мұралары ел игілігіне айналып, ғылыми жүйеге түсе бастады.
Ғұмыр кешкен заманы бір, алаш деген тілегі ортақ, қаламгерлік мұраты ұқсас ақын-жазушыларды танып-білудегі зерттеушілер ұстанымы мен мүдде-пайымынан әдебиеттану ғылымы дамиды. Заман ағысына қаймықпай қарсы жүзіп, қазақ әдебиетінің күрделі кезеңдері мен жетістіктерін басынан өткен керген әрі даму бағытын анықтаған қазақ әдебиетіндегі ірі тұлғалардың бірі -
Қайым Мұхамедханов. Бала жасынан ұлт зиялыларының ақыл-өнегесінен сусындаған Қ.Мұхамедханов қазақ әдебиетін зерттеу ісіне өлшеусіз үлес
қосты. Іргелі ғылым саласы саналатын абайтанудың өркендеу ісінде Қайым Мұхамедхановтың еңбегі елеулі. М.Әуезовтің кеңесі бойынша 1940 жылдан бастап Абайдың ақын шәкірттерін зерттеу мәселесімен шұғылданып, ақын шәкірттерінің әдеби мұраларын жинақтап, ғылыми негізге түсіріп, ұлттық құндылықтарын нақтылады. Халқымыздың рухани мұраларына баға беруге мүмкіндік бермеген тоталитарлық жүйенің жымысқы мақсаты - халықтың тарихи жадынан қара үздіріп, өткенін ұмыттыру. Кеңес заманының осындай пиғылына қайшы келетін Абайдың ақын шәкірттері деген ұғымды тиянақтағаны үшін Қ.Мұхамедхановқа жазықсыз жала тағылып, бас бостандығынан да айырылды. Абайға өмірінің ақырына дейін қызмет етем деген ғалымдық сертінің үдесінен шығып, адам төзбес қиянатқа, қорлыққа шыдып бақты.
Абай шығармаларының текстологиясын зерттеу Қ.Мұхамедхановтың бастамасымен жүзеге асқан әдебиеттегі соны үрдіс еді. Абайдың ақындық мектебінің Шәкәрім, Әріп, Тұрағұл, Көкбай сынды дарынды шәкірттері халық жауы ретінде танылғанда, Абай шығармаларының мәтін түзу мәселесі туралы сөз қозғаудың өзі әдеби ерлікпен пара-пар іс болды. Абай шығармаларының текстологиясын зерттеу Абайтану ғылымының үлкен тарауы екені анық. Осы ғылым саласы Абай шығармаларының канондық мәтінін жүйелеуден басталады десек, Қ.Мұхамедханов абайтану ғылымының көш басынан табылмақ. Бүгінгі күнде Қайым Мұхамедханов негіздеген мәтін Абай шығармашылығының бірден-бір жүйеленген, толық мағынасындағы текстологиялық тиянақты үлгісі болып табылады.
Абайтану ғылымынан өзге де қазақ әдебиеті тарихына қатысты сын-зерттеулері Қайым Мұхамедхановтың зертеушілік аясының, ғалымдық
қарым-құлашының кеңдігін даралайды. Тарихы бағзы заманнан тамыр тартатын халық ауыз әдебиеті, оның рухани құнарынан өскен бүгінгі әдебиетіміздегі дау тудырып жүрген мәселелердің тарихи әділетіне жетуге зерттеушінің сын-зерттеу мақалалары маңызды ой, құнды пікірімен сипатталады.
Қазақ әдебиеті тарихының зерттелуіне тың екпін қосып, әдеби өмірге белсене араласқан Қайым Мұхамедхановтың шығармашылық мұрасының жанрлық қыры мен мазмұндық сыры әр алуан.
Қ.Мұхамедхановтың мәнді мұрасының бір саласы - өлеңдері. Қайымды ақын ретінде танытатын туындылары азаматтық рух биіктігімен, тақырыптық кесектігімен дараланады. Қазақ ССР-нің тұңғыш Әнұранында елдікті, ерлікті дәріптейтін ұлт болмысының ашылуы-Қайым қаламының құрамына ғана тән қасиет. Қазақ даласының Гомері атанған Жамбыл Жабаевтың 75 жылдық шығармашылық мерейтойына арналған Одақтық ақындар мүшайрасында Қ.Мұхамедхановтың Жамбыл атты толғауы бас жүлдені жеңіп алды. Өз заманында ақындық биік тұғырдан көріне білген автордың шығармашылық қуаты ұлтжандылық пен шыншылдықтан нәр алады.
Шығыс және батыс әдебиетінің жауһарлары саналған туындылардың терең иірімдеріне үңіле отырып, сол әдебиет үлгілерінің көркемдік табиғатын солғындатпай ана тілімізде сөйлету аудармашыларға мол жауапкершілікті міндеттейді. Қазақ әдебиетінің маңызды саласы саналған көркем аударма өнерінің өркендеу жолы Қ.Мұхамедханов есімімен тікелей байланысты. Аудармашы Қ.Мұхамедхановтың тәржімалары да өзіндік зерттеуді, заман талабына сай баға беруді қажет етеді.
Қ.Мұхамедханов қаламынан туған пьесалары драматургия саласындағы
өзіндік орнын айқындап, оның драматург ретіндегі шығармашылық қырын белгілейді. Тарихи тақырыпқа жазылған Комиссар Ғаббасов, Ер Білісай
сынды пьесалары- тарихи шындықты көркемдік шешіммен өре білген туындылар.
Қ.Мұхамедхановтың ғылыми және шығармашылық мұрасы туралы мерзімді баспасөз беттерінде біраз аталғаны болмаса, арнайы ғылыми түрде жүйелі назарға алынған жоқ. Қ.Мұхамедхановтың қазақ әдебиеттану ғылымындағы келелі істерін ескере отырып, оның әдеби мұраларын, зерттеу еңбектерін уақыт тынысымен бірлікте алып қарастыруды диссертациялық жұмысымыздың басты міндеті етіп алдық.Сол себептен де, біз Қайым Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылық жолын жан-жақты қарастырмақпыз. Осы мақсатты міндетке жету үшін 1938 жылдан бері мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген ғалымның шығармаларын, жеке мұрағатындағы деректерді, мұрағаттану орталықтарында сақталған құжаттарды жинап, өзара салыстырып, жүйелі түрде жан-жақты зерттеуді нысана етіп алдық. Сол арқылы ғалым тұлғасын сомдап, шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, ғылыми айналымға енгізу зерттеудің өзектілігін танытады. Жалпы алғанда, Қайым Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылық мұрасы ғылыми негізде тұңғыш рет зерттеу нысанына айналып отыр.
Абайтанушы, текстолог, ақын, аудармашы, драматург, ұлағатты ұстаз Қайым Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылығы ғылыми тұрғыда арнайы зерттелмеген. Біздің еңбегіміз осы орайда алғашқы зерттеулердің қатарына жатады. Қ.Мұхамедхановтың баспа жүзінде 1981 жылы Комиссар Ғаббасов деген атпен пьесаларының топтама жинағы жарық көрді. Ал, ғалымның зерттеушілік бағытын айқындайтын, зерттеу еңбектерні 1959 жылы Абай шығармаларының текстологиясы жайында және Мағауия Құнанбаев (өмірі мен шығармашылығы), 1993-97 жылдары Абайдың ақын шәкірттері және 1995 жылы Абай мұрагерлері жарыққа шықты, ал 2005 жылы Қ.Мұхамедханов деген атпен көп томдық шығармалар жинағының 1-4 томдары баспа жүзін көрді.
Қайым Мұхамедхановтың абайтану ғылымының қалыптасуына сіңірген еңбегі, ақындық,аудармашылық шеберлігі, драматургия саласында жеткен жетістіктері, ұстаздық озық тәжірибесі жайында пікірлер мерзімді баспасөз беттерінде жарияланғандығын айта кетуіміз орынды. Мәселен, әр жылдары Ы.Дүйсенбаев, Ғ.Сармурзин, М.Мырзахметов, М.Сұлтанбеков, Қ.Ергөбек, Қ.Жүсіпов, А. Еспенбетов, Т.Жұртбаев, Н.Алексеев, Д.Сейсенұлы тағы да басқа зерттеуші ғалымдар, қаламгерлердің Қ.Мұхамедхановтың өміріне қатысты әр деңгейде жарияланған мақалалары оның шығармашылық ғұмырнамасын, қайраткерлік, суреткерлік тұлғасын тануда маңызды сипатқа ие болмақ.
Қ.Мұхамедхановтың зерттеушілік қырларын ашып тану мақсатында атқарылып отырылған бір алуаны-оның әр жылдардағы еңбектерін жинақтап, кітап етіп шығару. Бүгінгі күнге дейін Қайымды танудағы атқарылған
еңбектер ғалым мұраларын насихаттау, жинақтап жариялау сынды деңгейде тұр. Қ.Мұхамедхановтың мұралары Семейдегі Абай қорық-мұражайында, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Отырар кітапханасы ғылыми орталығында, Қ.Мұхамедхановтың балаларының қолында сақталған. Мүмкіндігінше сол материалдардың барлығымен танысып, сараптап, зерттеу еңбегімізде пайдаландық. Бүгінде ғалымның барлық мұраларын жинақтап, ғылыми түсініктер беріп, көп томдық жинақ етіп шығару жоспарланып отыр.Осындай игі мақсаттың толайым жемісі
ретінде Алаш мұрасы сериясымен 2005 жылы шыққан көп томдық шығармалар жинағының 1-4 томдарын атауға болады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Бітіру жұмысының басты мақсаты, негізгі нысаны Қайым Мұхамедхановтың қазақ әдебиеті тарихын зерттеудегі еңбегі, сонымен қатар әдеби мұраларының ұлттық дүниетанымын, көркемдік ерекшелігі мен жанрлық сипатына қарай талдау жасау. Осы негізде әдеби мұрасына лайықты баға беріп, қазақ әдебиеті тарихынан алатын өзіндік орнын белгілеуге талпыныс жасалды. Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы Орталық кітапханасында, Ұлттық кітапханада, Семейдегі Абай атындағы әмбебап кітапханада, Семей қаласындағы Абайдың республикалық тарихи-мәдени, әдеби-мемориалдық қорық-мұражайының қолжазба қорында, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Отырар кітапханасы ғылыми орталығында, Шығыс Қазақстан облысы Қазіргі заман тарихы құжатнама орталығында сақталған материалдарды саралап, жүйелеп, ғылыми зерттеу нысанына айналдыру;
Қайым Мұхамедхановтың шығармашылық өмірбаянын ғылыми жүйеге түсіріп, көпшілік оқырманға ұсыну;
Қ.Мұхамедхановтың лирикалық шығармаларының өлшем-өрнектерін, сөз қолдану ерекшеліктерін саралай келе ақындық, даралық қырларын ғылыми тұрғыдан бекіту;
аударма жанрына қосқан үлесін айқындау;
драма саласындағы табыстарын нақтылау;
абайтану ғылымының қалыптасуына қосқан үлесін саралау;
Абайдың ақын шәкірттерінің мұрасын зерттеудегі еңбектерінің салмағын межелеу;
Абай шығармаларын текстологиялық тұрғыдан зерттеуге сіңірген үлесін сараптау;
Қазақ әдебиеті тарихына қатысты сын-зерттеу мақалаларында көтерілген мәселелердің өміршеңдігі мен ұлттық құндылық ретіндегі бағасын нақтылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Қ.Мұхамедхановтың шығармашылық мұрасы естелік мақала көлемінде болмаса, арнайы зерттелмеген тың тақырып ретінде зерттеудің ғылыми
жаңалығын негіздейді. Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы төмендегідей мәселелерден көрініс табады:
Қ.Мұхамедхановтың шығармашылық ғұмырбаянын тұңғыш рет жан-жақты ғылыми тұрғыда жүйелеу;
Қайым Мұхамедхановтың өміріне қатысты деректер алғаш рет мұрағат құжаттарымен нақтыланып, ғылыми айналымға енгізу;
Қайым Мұхамедхановтың өлеңдері мен поэмаларына талдау жасау;
драмалық туындыларына әдеби талдау;
аударма жанрының дамуына қосқан еңбегі саралау;
абайтану ғылымының қалыптасуына, дамуына қосқан үлесі, Абайдың ақын шәкірттері мұраларын жинақтап, ғылыми айналымға енгізудегі ғалымның өзіндік ұстанымдарын айқындау;
мәтінтану саласындағы жетістіктерін зерттеу объектісіне ендіру;
әр жылдарда баспасөз беттерінде жарияланған сын,зерттеу мақалаларын сұрыптап талдау.
Осындай сараптаулар мен ғылыми тұрғыда жүйелеу тұтаса келіп бітіру жұмысының ғылыми жаңалығын құрайды.
Бітіру жұмысының құрылымы
Зерттеу жұмысының міндеттеріне сәйкес жұмыс екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының негізгі мазмұны
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі мен зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу әдістері, теориялық және практикалық маңызы, сарапталуы, құрылымы сөз болды.
І тарау
Қ.Мұхамедхановтың өмірбаяны және әдеби мұрасы
Қайым (Ғабдулқайым) Мұхамедханов 1916 жылы 5 қаңтарда Ертіс өзенінің сол жақ жағалауындағы Заречная Слободкада (қазіргі Жаңасемейде) дүниеге келді.
Ғалым, абайтануды ғылыми негіздеуші, шәкәрімтанудың негізін қалаушы, текстолог, Семейде Абай мұражайын ұйымдастырушы, ұстаз, ақын, жазушы, драматург, әдеби аудармашы, қоғам қайраткері.
Қазақ ССР Гимнінің авторы, КСРО Жазушылар одағының мүшесі, Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының, Жазушылар одағы сыйлығының, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының және Халықаралық Абай академиясының (Лондон) Алтын медалінің иегері, профессор, КСРО және Қазақстан халық ағарту ісінің үздігі; Семей, Аягөз қаласының, Жаңасемей, Абай аудандарының Құрметті азаматы; 1000-ден аса ғылыми еңбектің авторы.
Адам болмысы мен танымының қалыптасуы нәр алып сусындап өскен ортасымен тығыз байланыста болмақ. Есейген ортасының рухани құнарлы болуы - адам болашағының ғибратты болмағының кепілі. Қайым Мұхамедхановтың әкесі Мұхамедхан Сейітқұлұлының шаңырағы зиялылардың бас қосып кеңесетін ордасы болды. М.Сейтқұлов - аса мейірімді, білімді, жомарт, алашордашы, ислам уағызшысы болған адам еді. Оның қазақ мәдениетінің белгілі қайраткерлерін қалыптастыру жолындағы еңбегі ерен. Сейтқұлов ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың алғашқы үш онжылдығында қазақ халқының рухани дамуына ықпал етті. Ол көптеген қолжазбалар мен тарихи өлең-жырларды жинақтаушы және мәдени мұраны сақтаушы. Мұхаметхан Сейтқұлов 1937 жылдың 2 желтоқсаны күні түнде атылды. Кейін ақталған. М.Сейтқұловтың үйіне Абай, Шәкәрім, Абай шәкірттері, белгілі мәдениет қайраткерлері, жазушылар мен баспагерлер жиналатын. Үйдің үлкен залының бір бөлігін мазмұнға бай кітапхана алып тұратын, мұнда көптілді әлем классикасы, жаздырып алынған және әр жерден әкелінген сол заманның газет-журналдары болды. Қайымның әкесі қазақ, орыс, татар, араб тілдерінде оқитын және аса жомарт адам еді. [11,31-32] Ауқатты әке Семей қаласында шығып тұрған газет-журналдарға демеушілік қызмет жасайды. Сейтқұловтың қаржыландыруымен Сары-Арқа газеті, 1918 ж. бастап Ж.Аймауытов және М.Әуезовтың редакциясымен Абай журналы шығарылатын. Әлихан Бөкейханов Семейдің солжағалауында өткен жиында қалаға бастапқы Алаш атауын қайтару туралы мәселе көтерген кезде, Сейтқұлов оған қолдау беріп, қалаға Алаш атауын қайтаруды нақтылы дәлелдермен қорғаған. Осындай заманалар мен дәстүр жалғастығының мысалдары аз емес. Бұл жөнінде Қ.Мұхамедханов естелегінде былай дейді: Әкемнің сол жағалаудағы еңселі шатырлы үйі халқымыздың арғы-бергідегі бетке ұстар қаймақтары Әлихан, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан, Шәкәрім, Көкбай, Иса, Әміре, Мұхтар, Халел Ғаббасов, Мәннен Тұрғанбаевтар жатып, кеңесетін думанды отау болыпты[1,25-26]. Қ.Мұхамедхановтың Алаш қаласы атанған Семей топырағында дүниеге келіп, рухани құнары мол ортада тәрбиеленуі оны биік белестерге көтерілуіне айрықша ықпал етеді. М.Дулатовтың қызы Гүлнар Дулатова әкелерінің дос болғанын еске алады. 1911 жылы Сейтқұлов Міржақып Дулатовты кепілдік салып, тұтқыннан босатады. Ал Шәкәрімнің белгілі фотосуреті Сейтқұловтың үйіне келген кезде түсірілген. Сонымен бірге, Сейтқұлов Шәкәрімнің қамаудан босап шығуына көмектеседі.
Туған үйдің жылуы, қоршаған ортасы, білім өрісі өзінің елі мен жерін шынайы сүйетін, сондай-ақ ғылыми-мәдени құндылықтарды сақтауды ниет еткен тұлғаны қалыптастырды. Қайым әкесінің жазушылар мен композиторлар, халық ақындары, өнер адамдарымен жақын байланысын байқады. Алаш зиялылары Семейдегі (Заречный слободкада, ескі атауы Алаш) Сейтқұловтың үйін кездесу орны ретінде таңдады. Алты жастағы Қайым әкесінің үйінде алғаш рет М.Әуезовты көрді, ол мұнда жиі қонақта болатын. Қайымның әкесі М.Әуезовтың Еңлік-Кебек, Қарагөз және т.б. пьесаларының алғашқы репетициясын жасауға қолайлы жағдайлар жасады.
1937-жыл. Қараша. Рамазан айы. Мұхамедханның отбасы да ораза ұстаған. Бір күні, сәресі сәтінде, есік алды дабыр-дұбырға толып кетті. Әлдекім есікті тоқпақтады. Үш кісі баса-көктеп кіріп келіп, отағасына мылтық кезеп: Тұрыңдар! Сендер тұтқындалдыңдар! деп ақырды. Қару-жарақты топ ес жиғызбады, әкелі-балалы екеуін тұтқындап алып кетті. Қайымды ертеңінде босатты, ал әкесін алып қалды. Мұхамедханнан көпке дейін хабар-ошар болмады да, әйтеуір, күндердің бір күнінде әлгі сұсты кабинеттегілердің: кеңеске дұшпан мұсылман діншілдері тобының мүшесі Мұхамедхан Сейітқұлұлы 10 жылға сотталып, хабарласу, хат жазу құқы жойылып, Сібірге айдалды деген сәлемі келді. Сейітқұловтар отағасының тұтқындалған соң үш күннен кейін атып тасталғанын бертінде, 1990-жылы ғана біле алды. Қайда жерленгені беймәлім. Үйінде фотосуреті де қалмады (бәйбішесі Мақыпжамалдың ғана суреті кейін табылды). Тұтқындалғанының ертеңінде бүкіл мүлкі, қағаздары, кітапханасы тып-типыл етіліп тәркіленген болатын. Ойраны шыққан отбасында Мұхаңнан қалған жалғыз белгі - КСРО Жоғарғы кеңесі президиумының 1989-жылғы көкек айының 25-і күні Репрессия құрбандарына қатысты шындықты қалпына келтіру жарлығының 1-бабы негізінде Мұхамедхан Сейітқұлұлы ақталды, деген бір жапырақ қағаз ғана.
Иә, ол жаңалық бертінде болды. Оған дейін, сол 1937-жылы, қара қақпан Қайымға да құрылды. Халық жауының баласы институттан дереу қуылды. Гәзеттер: халықтың жауы болған бай баласы адал еңбекшілердің ортасында жүруге тиіс емес! [3,36-37] деп қиқулады. Әшкереленген Қайым жұмыс іздеп сенделді: темір жолда вагоннан жүк түсірді; көмір тасыды... шеті қылтиған жұмыстың ешбірінен бас тартпады, арланбады. Бар ойы өзіне қарап қалған ағайындарын, туыстарын асырап-сақтау болды. Институтқа қайтадан қызметке орналаса алғанына дейінгі аралықта көп жыл өтті...
Қайым жас кезінен әкесінің достары берген тапсырмаларды орындайтын - мысалы, Ыдырыс Мұстамбаевтың тапсырмасы - кітапты араб харпімен, көркем жазумен көшіру немесе түрлі тілдерге аудару. Қайым өзінің алғашқы өлеңдерін үйге келген әкесінің достарына оқитын. М.Сейтқұлов 1921, 1928, 1932 және 1937 ж.ж. қуғын-сүргінге және тәркілеуге ұшырады. М.Сейтқұловтың үлкен ұлы Қайымға отбасын асырау үшін 15 жастан бастап көп жұмыс істеуге тура келді. Ол кемежайда жүк тасушы, жұмысшы, кадр бөлімі қызметкері, мәдениет қызметкері, мұғалімдік қызмет атқарды. Екі жылдық қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін әзірлеу курсынан кейін, Семей пединститутына түсіп, 1941 жылы экстернмен аяқтайды. Қайым 17 жастан бастап Семей қаласының әртүрлі мекемелерінде сабақ бере бастады. Үздік педагог-тәлімгер өмірінің 60 жылдан астамын жастарды тәрбиелеу және білім беру ісіне арнады.
Әкесі тұтқындалғаннан кейін Қайым Педагогикалық институттан қуылады. Сол кезде жасөспірім жігітке әкесінің досы Мұхтар Әуезов моральдық тұрғыда қолдау береді, ол Қайым үшін ғұмыр бойы тәлімгер және ұстаз болып қалды. Шәкірт ұстазына өмірінің соңына дейін адал болды. Адамдарды жақсы танитын М.Әуезов Қайымның бойынан ерекше дарын, имандылық пен адалдықты байқайды. М.Әуезов Қайымды Абай туралы роман-эпопея жазу барысында түрлі тапсырма орындайтын ғылыми тілші етіп алады. Ол бұл кезде Алматыда еді, ал нақтылайтын жағдайлар тек шалғай ауылдардағы ақсақалдармен әңгіме кезінде, мұрағаттарда, түрлі қалаларға хат жазып, хабар алмасу арқылы ғана нақтыланатын.
1930-жылдардың аяғында Абай мұрасы, оның шәкірттері мен ізбасарларына жойылып кету қаупі туды. Абай Сөзі бұрмаланды, шығармалары ғылыми тұрғыда зерттелмеді. Қолжазбалары мен жеке заттары жоғалды, өмірінің куәгері болған қариялар азайды.
М.Әуезов қазақ мәдениетінің елеулі бөлігін сақтауға бағытталған бірқатар тапсырманы өзінің шәкірті Қайымға сеніп тапсырды:
* Абайдың тұңғыш Мұражайын ашуға негіздеме қалау
* Абай шәкірттері мен ізбасарларының мектебін құру және сақтау
* Ойшыл-ақынның құнды сөзін текстологиялық талдау әдісімен сақтап қалу үшін барын салды.
Қайым жүк көлігімен шалғай ауылдарға айлап сапар шекті. Абайды көзі көрген қариялармен, өмірі мен шығармашылығынан хабардар адамдармен әңгімелесіп, тұрмыстық заттардың, киімдер мен кітаптардың, Абай қолжазбаларының шынайылығын нақтылады. Қайым Мұхамедханов 1940 жылы Қазақстанда, Семей қаласында тұңғыш Мемлекеттік әдеби-мемориалды Абай мұражайын ұйымдастыруға өлшеусіз еңбек сіңірді. Көшбасшылық идея. Десек те, идеяны өмірде іске асыру - көшбасшы болудан да артық. Мұражайды нөлден бастап құру - әркімнің қолынан келе бермейтін іс, кейбіреулер іргетасын құруға жауапкершілік алады. Қ.Мұхамедханов ұстазы М.Әуезовпен бірге Семей қаласында алғашқы ғимаратты таңдады. Ал Қайымның досы және әріптесі Борис Акерман іс-сапарлар мен зерттеулер кезінде үнемі жанынан табылды. Сол кезеңде 500 жәдігер нақтыланды, барлық жәдігерлерге ғылыми сипаттама беріліп, мұражай бойынша толық Жолбасшы құрал жазылды. Мұндай негіздемесіз мұражайдың құрылмасы анық еді. Қызметін мұражайда аға ғылыми қызметкер болып бастаған Қайым, жоғары оқу орнында сабақ беруін жалғастырды, ал 1947 жылы Мұражай ҚазССР-і Ғылым Академиясы қарамағына өткізілген кезде және ғылыми қызметті сақтап қалу мақсатында, Академия Президенті Қ.Сәтпаевтың бұйрығымен ол Мұражай директоры болып тағайындалып, 1951 ж. репрессияға дейін басшылық етті. Қайым сонда да педагогикалық қызметін ешқашан тастамады. Профессор Е.Исмаилов сол кездің өзінде: Қ.Мұхамедханов мемлекеттік Абай мұражайын алғашқы ұйымдастырушы және ғылыми қызметкердің бірі ретінде қазақ әдебиетінің классигі Абайдың өмірі мен шығармашылығына тікелей қатысы бар ерекше құнды қолжазбаларды, мұрағаттық, фольклорлық материалдарды жинақтады. (1945 ж.)
Қ.Мұхаммедхановтың мұрағатында 636 бет қолжазба сақталған. Бұл өзі жинаған Абай шәкірттерінің шығармалары. Сол кездегі құжаттер мен материлдарға қарағанда, диссертант 1945 жылы диссертация қорғауға дайын болған. Ал, Қайым Мұхаммедхановтың осы жылдар аралығында Абай шәкірттері туралы жинаған тың деректері мен нақты ғылыми дереккөздері ғалымдар арасында кеңінен пайдаға асып, ғылыми кітаптарға, мақалаларға сілтемесі беріліп қолданыла бастаған. Осылайша, Қайымның еңбегі ғылыми ортаға түсіп, танылған.
1951 жылғы Абайдың әдебиет мектебі диссертациясы қорғауынан жазылған Стенограммада диссертация жетекшісі М. Әуезовті оппонент ретінде де көрсеткен. Бұл бәлкім, интеллигенцияны репрессиялаудың екінші кезеңі басталып жатқан қиын-қыстау кезде ғылыми еңбекті қорғау үшін жасалған әрекет шығар.
Жарық көріп отырған материалда 1951 жылдың 7 сәуіріндегі Стенограмманың түпнұсқасы толықтай сақталған: көп нүктелер, кейбір сөйлемдердің жоқтығы, аяқталмаған ой, сөз сөйлемдер.
Қайым Мұхаммедханов атындағы Мәдениет және білім қоғамдық қоры 1951 жылғы Қайым Мұхаммедхановтың диссертациялық қорғауы, сондай-ақ, соның ізінше абайтану саласында орын алған пікірталастар және ғалым қалай қуғынға түсіп, репрессияланғаны жайындағы мұрағат құжаттары мен материалдарын қалпына келтірді.
Бұл кітаптың жария болуы - тарихи шындықтың жарық көру және кәсіби білікті, азаматтық парасттылығы мен ар-ұяты, рухы биік адамдарды тәрбиелеуге қосылған үлкен олжа.
Қ.Мұхамедханов 1924 жылы Жаңасемейдегі бастауыш қазақ мектебінде білім алады. Алғаш хат танытқан ұстазы Тұрлықан Қасенұлының ұлағаты да жас таланттың талабының ұшталуына негіз болды.
Сен маған сегіз жастан танытқан хат,
Өмірде мынаны сүй, мынау деп жат.
Талпынтып мені әлпештеп өсірген сен,
Баулыған балапандай темір қанат
-деп болашағынан мол үміт күттірген жас Қайымның тырақ алды туындысының ұстазына арналуында зор мән бар еді [2,3-4].
1928 жылы дәулетті әке мүлкі кәмпескеленіп, қуғын-сүргінге ұшырайды. Бұғанасы бекімеген бала Қайым жетімдік, мұқтаждықты басынан кешіреді. Талан-таражға түскен әке үйі мектепке айналдырылады.Қ.Мұхамедхановтың 1929-32 жылдары колхоз жастары мектебінде, 1932-35 жылдары әр түрлі мекемелерде техникалық жұмысшы болып істейді.
Кеңестік идеологиялық басты мақсаты-ұлтты рухани дербестіктен айыру, халық қамын ойлаған азаматтарды жалған айып тағып қоғамнан аластату. Адал еңбегімен жиған малын ұлт мүддесіне демеушілік қылуға арнаған әкесінің айдауға түсуі Қ.Мұхамедхановтың алдына сан мәрте кедергі болып шығып, мектептен шығарады.Бүкіл ғұмырын ұстаздық жолға арнаған Қ.Мұхамедханов жиырма жасында пән мұғалімдер даярлайтын курсқа түсіп, қосымша қаражат табу мақсатымен Семей облыстық оқу бөлімі ұйымдастырған екі жылдық мұғалімдер даярлайтын курста сабақ береді. Семей қаласындағы мұрағатта сақталған мұғалімдер даярлайтын курстың Педагогикалық Кеңес мәжілісінің хаттамасында, сонымен қатар пән мұғалімдерін даярлайтын курс студанттерінің оқу үлгерімі жайынан мағлұмат беретін құжатта Қ.Мұхамедханов есімінің кездесуі көп жайды аңғартса керек.
Қ.Мұхамедханов 1938 жылы Семей педагогикалық институтының филология факультетіне оқуға түседі. Оны үздік бағамен аяқтап, оқытушы болып жұмыс істеуге жолдама алады.Ұстаздық қызметін жалғастыра жүріп, Семей қаласында Абай мұражайын ұйымдастыру, қалыптастыру ісіне белсене араласады.Абайдың немере інісі Әрхам Кәкітайұлымен бірлесе отырып, мұражайда ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығына қатысты құнды заттар, қолжазбалар, құжаттарды жинастырады. Бүгінде кемелденіп қорық-мұражайға айналған үйдің ғылыми әдеби ортасының қалыптасу ісі де Қ.Мұхамедхановтың табандылығымен жүзеге асты.
Әркімнің пешенесіне жазылған мөлшерлі ғұмыры бар. Пенделік пайымдау бойынша бұл -- әліптік ақиқат. Осы негізден шығарсақ, Қайым Мұхаметханұлының ғұмыры сексен сегіз жылды қамтыды.
Осы орайда Абай сөзіне ден қойсақ:
Ақыл мен жан - мен өзім, тән менікі,
Мені мен менікінің мағынасы екі.
"Мен" өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
"Менікі" өлсе өлсін, оған бекі, - дейді ақын.[12,4-5]
Осы санаттағы ажалсыз "Меннің" иесі ең алдымен Абай ағаның өзі десек, ақын жолымен жүрген ізбасарлары мен рухани мұрагерлері де уақыт пен кеңістікте әлдебір межемен шектелмей, өмірлерін жалғастыра бермек.
Қалың жұртшылық бұл кісіні көбінесе кеңестік Қазақ республикасының мемлекеттік әнұранына мәтін жазған ақын ретінде біледі десек, екі тармақ өлең туындыгерді шынайы абырой шыңына шығарған. Қазақ жанының ұлы қасиетін жанартау жалынындай лапылдатып, асқақтата танытқан:
Ер қазақ ежелден еркіндік аңсаған,
Бостандық өмір мен ар үшін қиған жан.
Ары мен азаттығының жолында қазақтың бары мен жаны құрбан екендігін кеңестік билікке (Ұлы Отан соғысы аяқталғанға дейінгі он сегіз жылда Кеңес одағының әнұраны жоқ еді) алдын-ала ескерткен деп ұғынуға лайықты осы сөздердің ақиқа - тына 1986 жылғы желтоқсанда бүкіл адамзат көз жеткізді. Намысына тиген, еркіндігін құрсаулаған империяның оспадар өктемдігіне бостандықсүйгіш қазақтың ұлдары мен қыздары бұратаналар ішінде қаһармандықпен бірінші болып қарсы шығып тәуелсіздікке жол ашты.
Ақын сөзінің азаматтық арқауы босаңсыған сәті жоқ. Елдік, адамшылық мұраттарды қозғайтын жайлардың баршасына қолма-қол үн қатудан айнымағандығын желтоқсаншыларға бағыштаған дұға-батасы, жендеттерге лағнет-қарғысы дерлік жоғарыда келтірілген үзінді дәлелдеп тұр емес пе?! Әрдайым ізгілікті көксеген жүрегінен бұрқ етіп атылған жыр шумақтары аз емес. Жариялану жайы, әрине, бөлек әңгіме. Коммунистік аңсарға кереғар өлең-жырға өріс берілмеген дәуірде әлгі тәрізді шығармалар, әлбетте, оқырманға беймәлім қала беретін. Сондай өзгеше бағалы суырыпсалма өнердің үздік бір мысалын жұрт назарына ұсыналық. Қасым Аманжоловпен және тағы бірер ақынмен отырған кезде бұлардың қасына жүзі жадау, ұлты чешен ақсақал келе қалады. Сол мезетте Қайым орнынан ұшып тұрып, қартты құшағына ала, былай деген екен:
Ат болсаң, тұяқтының тұлпарысың,
Құс болсаң, қияқтының сұңқарысың,
Бұл күнде азып-тозып қаңғып жүрген
Кешегі ер Шәмілдің ұрпағысың!
Осының өзі саналы оқырманды тебірентетін, бір дастанға бара-бар жеке шығармадай мейлінше әсерлі. "Халықтар көсемі" депортациялап, тирандық әңгіртаяқ соққысына ұшыратқан чешен ұлысының мүшкіл халге түсуімен байланысты бауырмалдық күйінішке қоса, мұнда Абылай мен Кенесары заманынан бері отарлық езгіден құтыла алмай, "коммунизм жұмағына" жұтылу қатерінде мұң шегіп отырған қазақтың да өңменін найзағай жарқылындай шарпып өтерлік серпін бар ғой. Ақын Қайым дүние азабынан ширыққан, түңіле дал болған, қайсарлана жігерленген көңіл әуенін де жеріне жеткізе жырлай алған. Мысалы:
Жай жүрсем, табалады "ұтылды" деп,
Қатты жүрсем, күндеді "құтырды" деп,
Орта жүрсем, онда да көре алмады,
"Бұл өзі ақылды адам сықылды" деп.
Қ.Мұхамедханов - 1940 жылдан Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі.Осы жылдардан өнімді шығармашылық жолы басталған Қ.Мұхамедханов Абайдың әдеби мектебі [2,5-6] деген жалпы атпен Ақылбай, Мағауия, Әубәкір, Әріп ақынның өмірі мен шығармашылық жолдарын зерттеп жазған мақалалары баспасөз беттерінде жариялай бастайды. Абай мұрасының зерттелі, тану мәселесін дұрыс жолға қойылуына белгілі абайтанушылармен қатар Қ.Мұхамедханов та үлес қосты. Қ.Мұхамедханов 1947 жылы Семейдегі Абай мұражайының директоры қызметіне тағайындалады. Бұған дейін басшылық әр ай сайын ауысып, мұражай ісінің жандануында тиянақ болмады. Мұражай үйінде Абай шығармашылық мұрасының жиналу, насихатталу, зерттелу ісі ретті тәртіпке түспей, керісінше қызыл қоғамды дәріптеу басты орында тұрды. Мұражай жұмысын дұрыс ұйымдастырып, абайтану ісінің ғылыми орталығына айналдыру тікелей Қ.Мұхамедхановтың көреген басшылығымен жүзеге асты.
Ұлы ақынның шәкірттерінің мұраларын жүйелеп, әдеби айналымға енгізу мақсатында Қ.Мұхамедханов қыруар жұмыс атқарды. 1951 жылы 7 сәуірде М.О.Әуезовтің жетекшілігімен Абайдың әдебиет мектебі деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғайды. Бұл қорғау Абай мұрасын зерттеу жөніндегі айтыстың тууына себепші болады.Қазақ КСРО Ғылым академиясы мен Қазақсатан Жазушылар Одағы Президиумдарының Қазақ әдебиетінің классигі А.Құнанбаевтың өмірі мен творчествосын ғылыми жолмен зерттеу жөніндегі айтыстың қорытындысы туралы біріккен қаулысында диссертант еңбегі теріс бағаланады.Ұлтшылдық - буржуазиялық концепцияны көздеген деген желеумен Қ.Мұхамедхановты 25 жылға бас бостандығынан айырады.
1954 жылдың 9-желтоқсанында Қазақ ССР Жоғары Сотының Қаулысы бойынша Қ.Мұхамедхановқа қатысты сот үкімі күшін жойса да, саяси тұтқынды босатуға асықпады. Тек 1955 жылы ғана азаттық алып, еліне қайтып оралады.
Семей педагогикалық институтында оқытушылық қызметін қайта жалғастырған Қ.Мұхамедханов Абайдың ақын шәкірттері мәселесі әлі де
тиым салынған жабық тақырып бола тұрса да, ғылыми pерттеу нысаны етуге табандылық танытып, Абай шығармаларының текстологиясы жайында ғылыми еңбек жазуға кіріседі. 1959 жылы басылып шыққан Абай шығармаларының текстологиясы еңбегі бүгінде абайтану саласының маңызды бөлігін құрайды. Айтқанының барлығы саяси қалыпқа салынып, өз халқыңды мақтан тұтқаның үшін ұлтшыл атанатын заманды [4,16-17] Абай мұраларына қайыра ден қоюуы Қ.Мұхамедхановтың ерік-жігерін танытады.
Бастаған ісін жалғастырып, 1959 жылы Абай төңірегіндегі ақындар тақырыбындағы диссертациясын сәтті қорғап шығады.Осы ғылыми еңбегінде диссертант Абай мұрасын, әдеби мектебін ұлттық мүдде тұрғысынан қарайды. Абайдың ақын шәкірттері шығармаларының халықтық мәнін, реалистік сипатын ашып, әдеби мектеп ретіндегі қызметін нақтылайды.
Түрмеден босап келген соң Қ.Мұхамедханов жарты ғасырға жуық Семей педагогикалық институтында оқытушы болып қызмет атқара жүріп қазақ әдебиетінің өзекті мәселелеріне арналған ғылыми зерттеу мақалаларын да жариялайды.
1987 жылы Халық депутаттары қалалық Кеңесінің шешімімен Қайым Мұхамедхановқа ұстаздық ғылыми, қоғамдық зор қызметі, қаланың творчестволық интеллигенциясын қалыптастыру, Ертістің Семей өңірінде театр өнерін орнықтырып, дамыту және қала мен облыс қажетіне халық
ағарту мамандарын тәрбиелеу ісіне қосқан еңбегі үшін Семей қаласының құрметті азаматы атағы беріледі.
Кешегі ғылыми полемикалық нысанына айналған абайтану ғылымы өрістеп, жаңа ғылыми сапаларға көтеріліп өзінің ендігі болашақ бағыт-бағдарын айқындап, бүгінде қазақ әдебиеттану ғылымының іргелі саласына айналды. М.Әуезов тұңғыш рет іргетасын қалап, Қ.Мұхамедханов ғылыми тақырып етіп өрістеткен Абайдың ақын шәкірттері мәселесі сол ғылыми саласының мәнді тарауы болды.
Қазақ әдебиеттану ғылымының даму тарихымен тағдырлас абайтану мәселесін игеруде ғалымның ұстанымы - тарихи әділетті қалпына келтіру. Абайдың әдеби ортасын ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу болды. Қ.Мұхамедхановтың Абай айналасындағы ақындар монографиясының негізінде (1950 ж.) жазылған Абайдың ақын шәкірттері [4,20-21] атты зерттеу еңбегі 1993-97 жылдар аралығында төрт кітап болып жарық көрді. Ұзақ жылдардағы ғылыми зерттеуінің жемісі ретінде бағаланған бұл топтамада 14 зерттеу еңбегі, оның ішінде он үш ақынға арналған жеке зерттеулері бар. Сонымен қатар, кітаптарда Абай шәкірттерінің Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, Кәкітай, Көкбай, Уәйіс, Әріп, Әубәкір, Әсет, Тайыр, Баймағамбет, Иманбазар, Әрхам, Қайым Мұхамедханов тапқан, жинастырған, баспаға дайындаған, түсініктемелерін жазған шығармалары жарияланған былай қойғанда, Тұрағұл,
Ақылбай, Мағауия, Көкбай, Әріп бастаған дарынды да, талантты ақындар легінің халқымен қайта қауыштыру әдебиеттану ғылымында
Қ.Мұхамедхановтың ғалымдық табандылығына тиесілі. Бұл рухани мұралар кеңес заманында жүзеге асыру мүмкін болмаған ғалым ізденістерінің заңды жалғасы болды.
Ғ.Мұхамедхановтың ұлы ақын мұрасын жинастыру, мәтінін түзеу әрі Абайдың әдеби мектебін негіздеу жолында атқарған еңбектері абайтану ғылымына зор бағаға ие болды. 1995 жылы Халықаралық Абай академиясы Президиумының шешімімен Алтын медальмен марапатталып, 1996 жылы ҚР Мемлекеттік және Қазақстан Жазушылар Одағының Абай атындағы Халықаралық сыйлықтары берілді.
Қазақ көркем ой жүйесіндегі өзекті мәселелері анықтаған Қ.Мұхамедханов үнемі ізденісте жүретін ғалымдар санатынан. Абайтанушы ақын, драматург, ағартушы, ұлағатты ұстаз, профессор Қайым Мұхамедханов 2004 жылдың 3 шілдесінде 89 жасқа қараған шағында дүниеден өтті. Ғұмырының басым бөлігін азапта, тартыс-күресте өткізді. Бірақ Қ.Мұхамедханов мұның біріне де мойымай ақырғы деміне дейін абайтану ғылымына абыройлы қызмет етті. Қажымай , талмай, қайрат тауып, Абайдың әдеби мектебін халықтың рухани игілігіне айналдырды. Қ.Мұхамедханов өзінің ғалымдық мұраты арқылы ұмтылмас өмір тапты.
Қайымның шығармашылық ғұмырбаяны, ғалымдық өсу жолы халқымыздың рухани кемелденуімен тығыз байланысты. Қазақ қоғамының көркем ой жүйесін саралауда әрқашан ұлт мүддесін жоғары қоя білді. Оның зерттеушілік ұстанымы мен мұраты болмысымызды биіктетуден еш айнымайды. Алаш өмірінің рухани ақиқатын айтуда бас кетсе де тартынбады. Қайымның өмір жолы ұлт тарихының өзіндей келешек нәсілі рухани ерліктерге бастар өнеге болмақ. Қ.Мұхамедхановты шыңдаған, ғалымдық қайсарлыққа бастаған өмір жолы ХХ ғасырда қазақ халқының басынан өткерген кезеңдердің куәсі іспеттес. Тар жол тайғақ кешсе де, алған
бағытынан тартынбай елдігімізді танытар асуларды бағындырды. Абайтану ғылымының ендігі алар бел-белестерінің бағыттын, атқарар міндеттерін нұсқады.
Қазақ ұлтының асыл қазынасы мен мәдени мұрасын танытуға бар саналы ғұмырын арнаған Қайым Мұхамедханов сөз өнерінде, әдебиеттану ғылымында қадау-қадау еңбектер қалдырып, ақыл-ойлы, дарынды суреткер, парасатты ғалым ретінде танылды.
Әрбір зерттеушінің тағылым алған мектебі, арман еткен ой-мұраты болады. Кейбіреулер орыс әдебиетінің әсер тағылымын үлгі тұтады. Енді біреулер шығыс әдебиетімен байланыс мәселесіне ден қояды. Демек әдебиет тарихщылары алған тәрбиесіне, көрген өнегесіне, көздеген мақсатына орай қалыптасады. Осы тұрғыдан алып қарағанда көрнекті әдебиет тарихшысы Қайым Мұхамедхановты Алаш әдебиеті рухында тәрбиеленген қайраткер деп танимыз.
Біздің ұлттық әдебиетіміздің рухани көздері әлі зерттеліп болған жоқ. Совет әдебиеті біржақты таптық идеологияның әдебиеті болды, онда ұлттық өрлеу мұратын көтеруге жол жабық еді. Осыған байланысты Қайым Мұхамедхановтың тағдыры ерекше қиын болып қалыптасты. Алаш әдебиеті тұлғаларының еңбегін зерттегені үшін жиырма бес жылға сотталып, ұзақ жыл бойында ғылыми жұмыстан аластатылды. Тек кейінгі жылдарда ғана өзінің сүйікті тақырыбынзерттеуге мүмкіндік тапты. Қайым Мұхамедханов бертінде Абайдың жүз елу жылдығына байланысты ақын шығармаларының текстологиясын тексеріп, тәртіпке келтіәруге мүмкіндік алды. Осы тарапта ол ғылым үшін көп пайдалы қызмет атқарды. Абайдың өмірін білеміз деген адам көп, бірақ білгірі аз.Қайым Мұхамедханов Абайдың жүз елу жылдық мерейтойы қарсаңында Алматыға шақырылды. Сонда бір топ әдебиетшілермен бірлесе отырып, Абай шығармаларының текстологиясын қарады. Абай мұрасының тақырыптық құрамын, жанрын, түрлі салаларын жақсы білетін Қайымның белсенді араласуы арқасында Абай энциклопедиясы дүниеге келді.
Қайым ағаның зор еңбегі - Абай мектебінің қайраткерлері, ақын-жазушылары туралы бес кітап шығаруы. Мен Алаш әдебиетін таза ұлттық қазақ әдебиеті деп ұғамын. Қазақ идеологиясын, рухын, туын көтерген- Алаш әдебиеті. Кеңес заманында ұлттық рухты ардақ тұтқандар қуғындалды ғой. Бір Мұхтар Әуезовтің өзінің көрмеген қорлығы жоқ, ол 1929-1932 жылдары екі жылдай түрмеде жатты. Ақырында 1932 жылы кеңестік идеологияны қолдаймын деп хат жазды. Түрмеден шыққаннан кейін де Әуезов КГБ-ның бақылауынан құтылған жоқ. 1953 жылдары Мұхтар Әуезовті қамауға әрекеттер жасалды. Әйтеуір, Мәскеуге сатылып шығып кетіп, сонда орыс, еврей достарының арасында аман қалды. Қайым Мұхамедханов әдебиет тарихы туралы көптеген құнды мақалалар жариялады. Ол еңбектердің екі ерекшелігін айтуға болады. Біріншіден, ол- Абайтанушы, Алаш зиялыларының мұрасын зерттеуші. Екіншіден, ол дүрмекке ат қосып, социалистік реализм теориясына ерген жоқ. Ол не жазса да, ақиқаттан ауытқымады. Бұхар, Шортанбай, Дулат туралы мақалаларында көп тың мағлұматты айтты. Он сегізінші ғасырда Абылай хан бастаған ұлт-азаттық күрестің идеологы Бұхар жыраудың өмірбаянын қайтадан жазды. Жырау Бұхар қаласы маңында туылып, Түркістан атырабында есейгенін дәлелдеді. Бұхар жырау айтқан ғой: Абылай, мен сені алғаш көргенде тоғыз жасар ұл едің,Түркістанда жүр едің,-деп.[8,23-24] .Ол Бұқар жырау шығармашылығына терең талдау жасаған ғалым. Бұл туралы Бапан бидің баласы Саққұлақ шешеннен туатын Ералының Тұрсынбай деген баласынан Бапан би шежірелерін алып, тың деректер
пайдаланған.Абылай заманы, Бұхардың ел бірлігін жырлауы тарихи оқиғалармен бірлікте, тұтас байланыста қарастырады. Бұхардан бастап Абайға дейінгі əдебиетімізде үзілмей келе жатқан үлкен өзек, ұзақ желібайланыс бар екенін дəлелдейді. Оның екінші бір құнды пікірі Əсет Найманбаев туралы əр түрлі деректер келтіргені. Ə.Найманбаевтың Абаймен байланысы, 3 жыл өнер мектебінен өтуі, Абайдың Əсетке бата бергендігін жинақтай келіп, Əсеттің жан-жақты зерттелген шығармашылық өмірбаянын жасайды.Оқырманға ой салатын өнегелік сөздері бізгеаса қажет екенін терең зерттеп айтты. Туған əдебиетімізге өзіндік жолы, өзіндік үнімен келген Əріп Тəңірбергенов
шығармаларында Абай поэзиясымен сабақтастық бар деп шебер талдаған.
Халық жауы деп жарты ғасырдан астам уақыт ескерусіз қалған Шəкəрімніңқазақ халқының тарихында алатын орны ерекше. Қазақ халқының көркемдік ойыныңүздік үлгісін туғызған Шəкірімді зерттеудегі ғалымның еңбектерінің маңызы зор. 2006 жылы Семейден шыққан Шəкəрімтану мəселелері атты сериялық ғылымдық жинақтың үлкен бір бөлімі Қ.Мұхамедханұлының Шəкəрімді зерттеуіне арналған. Қ.Мұхамедханұлы:Əдебиетіміздің тарихында ұзақ жылорны ойсырап келген, елге белгілі болған ақындарды еске алғанда, ең алдымен Шəкəрімді атауымыз орынды деп білемін. Өйткені, ол Абайдың нағыз мұрагерлерінің бірі, бірі болғанда да бірегейі, дейді [4, 27б.]. Қайым Мұхамедханұлы Шəкəрімнің өмірі, Құнанбайдың немересі 7 жасынанжетім қалып, 15 жасында ақындыққа бой ұрғаны, Шəкəрімнің мектебі - Абай,дей келе, Меккеге қажылық үшін емес, Стамбул, Парижде болып тілді меңгеру үшін барды, - деп көрсетеді. Шəкəрімнің шежіре жазу үшін, ғұлама ғалымдардың
еңбектерімен таныс болғанына нақты дəлел береді. Араб ғалымы Табаридың:Тарихи ғұмұлген, Ж.Баласағұнның Құтты білік,Əбілғазының шежіресінжақсы білгенін айтып өтеді. 1911 жылы Орынборда басылып шыққан Шəкəрімнің Түрік, қырғыз, қазақ, һəм хандар шежіресіне талдау жасайды.
Зерттеудің құндылығы Қайымның шежірені жік-жікке бөліп тіл мен əдебиет, аңыздар, хандар туралы қазақ тарихында айтылмаған тың мағлұматтар беріп қарастыруында еді. Шəкəрім шежіресіндегі тарихи оқиғалар 1723 жылғы Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама сөзіне түсінік береді. Ел жаяу жүріп табаны ақ жем болып, көлге келіп сұлап жатуы. Сонда бір қария осы оқиға тарихта қалады, - деп елді жұбатқан екен.Ол Шақшақұлы Жəнібек батыр, келіп сұлаған көлі Саумалкөл екен деп дəйектеледі. Зерттеуші ғалым Шəкəрім шежіресіндегі кейбір сөздердің мағынасына үңілген.
Мына заман қай заман, бағы заман,
Басымыздан бақ-дəулет ұшқан заман.
Берілген үзіндідегі бағы араб сөзі, [5, 320б.] ертеде дегенді білдірсе, береке-бірлігі кеткен қазақ елінің ауыр тұрмысын осылай берген деп қорытады. Шəкəрім жазған: Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек, Нартайлақ пен Айсұлу тарихи дастандар, себебі шежіре,тарих, мағлұмат поэмалардың өн бойында қатар келіп сабақтасып отыратынын айтыпөтеді. Осындай оқиға Еңлік-Кебекте айтылады. Еңлік-Кебек 1934 жылы Мұхтар Əуезовтың мұрағатынан табылғанын мысалға келтіреді. Ал Қалқаман-Мамыр поэмасында Шəкəрім мына шежіреге сүйенгенін саралайды. Əйтеке бидің тоқалынан Қалқаман батыр туады, Мəмбетей бай қызына ғашық болуы. Қ.Мұхамедханұлы Шəкəрім шығармаларының баспадан басылып шығуы туралы да дерек берген. 1912 ж. Қазақ айнасы Семейде, 1912 ж. Еңлік-Кебек Семейде, 1911 ж. Мұсылмандық шарты Орынборда, 1921 ж. Лəйлі-Мəжнүн Ташкентте Шолпан журналының бірнеше санында жəне 1925ж. Əділ-Мария романы жарияланған.
Сонымен қатар Шəкəрімнің Семейде шығатын Қазақ тілі (1924ж.), Таң (1925 ж.), Шолпан (1921 ж.)журналында мақалалары, өлеңдері жарияланы тұрғанына дəлел келтірген. Сазгерлік өнерден де хабары бар Шəкəрім жазған20-дан астам əндерді тізбектеген.
Зерттеу жұмысының соңында Шəкəрім тартқан қайғы-қасірет айтылған. Үлкен баласы Ғафур мен Баязит деген ұлдары түрмеге жабылады.Осыған шыдамай Ғафур өзін-өзі бауыздап өлтіреді. Одан кейін Ахат Семей түрмесіне жабылады. Шəкəрім Ғафурдың өліміне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ----------------------------------- -----3-8
I тарау Қ.Мұхаметхановтың өмірбаяны және әдеби мұрасы--------9-31 бет
ІІ тарау Қ.Мұхамедханов-әдебиет зерттеушісі ------------------------32-62бет
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ---------63-64бет
Әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ----------------------------65-66бе т
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ қоғамының көркем ойы саналатын рухани мұраларымызды тану, зерттеу ұлттық сананы байытып, болашақ ұрпағымыздың сөз өнерін қастерлей отырып, ой-парасатын биіктетері сөзсіз. Кеңес дәуірі кезінде қазақ халқының рухани байлығы біршама айтылғанымен, көптеген ұлттық қазыналарымыз жайында сөз қозғауға мүмкіндік болмады. Жасанды түрде қолдан тұншықтырылып, тасада қалдырылып келді. Қазақ әдебиетінің тарихы ұлттық мүдде тұрғысынан қарқынды зерттеле бастаған бүгінгі таңда рухани құндылықтарымызға жауапкершілікпен қарап, жекелеген тұлғалардың қызметі мен шығармашылық мұраларына талдау, зерттеу жүргізіп, тиісті бағасын беріп, ғылыми айналымға енгізу міндеті жаңа маңызға, жаңа сапаға көтерілді.Зерделеу мен зерттеу нысаны да жаңа арнаға бет бұра бастады. Қоғамдық көзқарастың жаңаруы әдебиетіміздің ақтаңдақ беттерінен саналатын әдеби мұраларды тың серпіліспен зерттеуді қажет етеді. Осы негізде жаңаша пайымдаулар жасалып, ұлттық рухани мүдде тұрғысынан тың толғамдар түйінделді. Шәкәрім Құдайбердіқұлы, Әріп Тәңірбергенов, Әсет Найманбаев, Көкбай Жанатаев, Уәйіс Шондыбаев, Мағауия Құнанбаев, Тұрағұл Құнанбаев, Төлеу Көбдіков, Мұқа Әділханов, Баймағамбет Айтқожаұлы, Тайыр Жомартбаев сынды Абайдың ақын шәкірттері халқымен қайта қауышты. Мұралары ел игілігіне айналып, ғылыми жүйеге түсе бастады.
Ғұмыр кешкен заманы бір, алаш деген тілегі ортақ, қаламгерлік мұраты ұқсас ақын-жазушыларды танып-білудегі зерттеушілер ұстанымы мен мүдде-пайымынан әдебиеттану ғылымы дамиды. Заман ағысына қаймықпай қарсы жүзіп, қазақ әдебиетінің күрделі кезеңдері мен жетістіктерін басынан өткен керген әрі даму бағытын анықтаған қазақ әдебиетіндегі ірі тұлғалардың бірі -
Қайым Мұхамедханов. Бала жасынан ұлт зиялыларының ақыл-өнегесінен сусындаған Қ.Мұхамедханов қазақ әдебиетін зерттеу ісіне өлшеусіз үлес
қосты. Іргелі ғылым саласы саналатын абайтанудың өркендеу ісінде Қайым Мұхамедхановтың еңбегі елеулі. М.Әуезовтің кеңесі бойынша 1940 жылдан бастап Абайдың ақын шәкірттерін зерттеу мәселесімен шұғылданып, ақын шәкірттерінің әдеби мұраларын жинақтап, ғылыми негізге түсіріп, ұлттық құндылықтарын нақтылады. Халқымыздың рухани мұраларына баға беруге мүмкіндік бермеген тоталитарлық жүйенің жымысқы мақсаты - халықтың тарихи жадынан қара үздіріп, өткенін ұмыттыру. Кеңес заманының осындай пиғылына қайшы келетін Абайдың ақын шәкірттері деген ұғымды тиянақтағаны үшін Қ.Мұхамедхановқа жазықсыз жала тағылып, бас бостандығынан да айырылды. Абайға өмірінің ақырына дейін қызмет етем деген ғалымдық сертінің үдесінен шығып, адам төзбес қиянатқа, қорлыққа шыдып бақты.
Абай шығармаларының текстологиясын зерттеу Қ.Мұхамедхановтың бастамасымен жүзеге асқан әдебиеттегі соны үрдіс еді. Абайдың ақындық мектебінің Шәкәрім, Әріп, Тұрағұл, Көкбай сынды дарынды шәкірттері халық жауы ретінде танылғанда, Абай шығармаларының мәтін түзу мәселесі туралы сөз қозғаудың өзі әдеби ерлікпен пара-пар іс болды. Абай шығармаларының текстологиясын зерттеу Абайтану ғылымының үлкен тарауы екені анық. Осы ғылым саласы Абай шығармаларының канондық мәтінін жүйелеуден басталады десек, Қ.Мұхамедханов абайтану ғылымының көш басынан табылмақ. Бүгінгі күнде Қайым Мұхамедханов негіздеген мәтін Абай шығармашылығының бірден-бір жүйеленген, толық мағынасындағы текстологиялық тиянақты үлгісі болып табылады.
Абайтану ғылымынан өзге де қазақ әдебиеті тарихына қатысты сын-зерттеулері Қайым Мұхамедхановтың зертеушілік аясының, ғалымдық
қарым-құлашының кеңдігін даралайды. Тарихы бағзы заманнан тамыр тартатын халық ауыз әдебиеті, оның рухани құнарынан өскен бүгінгі әдебиетіміздегі дау тудырып жүрген мәселелердің тарихи әділетіне жетуге зерттеушінің сын-зерттеу мақалалары маңызды ой, құнды пікірімен сипатталады.
Қазақ әдебиеті тарихының зерттелуіне тың екпін қосып, әдеби өмірге белсене араласқан Қайым Мұхамедхановтың шығармашылық мұрасының жанрлық қыры мен мазмұндық сыры әр алуан.
Қ.Мұхамедхановтың мәнді мұрасының бір саласы - өлеңдері. Қайымды ақын ретінде танытатын туындылары азаматтық рух биіктігімен, тақырыптық кесектігімен дараланады. Қазақ ССР-нің тұңғыш Әнұранында елдікті, ерлікті дәріптейтін ұлт болмысының ашылуы-Қайым қаламының құрамына ғана тән қасиет. Қазақ даласының Гомері атанған Жамбыл Жабаевтың 75 жылдық шығармашылық мерейтойына арналған Одақтық ақындар мүшайрасында Қ.Мұхамедхановтың Жамбыл атты толғауы бас жүлдені жеңіп алды. Өз заманында ақындық биік тұғырдан көріне білген автордың шығармашылық қуаты ұлтжандылық пен шыншылдықтан нәр алады.
Шығыс және батыс әдебиетінің жауһарлары саналған туындылардың терең иірімдеріне үңіле отырып, сол әдебиет үлгілерінің көркемдік табиғатын солғындатпай ана тілімізде сөйлету аудармашыларға мол жауапкершілікті міндеттейді. Қазақ әдебиетінің маңызды саласы саналған көркем аударма өнерінің өркендеу жолы Қ.Мұхамедханов есімімен тікелей байланысты. Аудармашы Қ.Мұхамедхановтың тәржімалары да өзіндік зерттеуді, заман талабына сай баға беруді қажет етеді.
Қ.Мұхамедханов қаламынан туған пьесалары драматургия саласындағы
өзіндік орнын айқындап, оның драматург ретіндегі шығармашылық қырын белгілейді. Тарихи тақырыпқа жазылған Комиссар Ғаббасов, Ер Білісай
сынды пьесалары- тарихи шындықты көркемдік шешіммен өре білген туындылар.
Қ.Мұхамедхановтың ғылыми және шығармашылық мұрасы туралы мерзімді баспасөз беттерінде біраз аталғаны болмаса, арнайы ғылыми түрде жүйелі назарға алынған жоқ. Қ.Мұхамедхановтың қазақ әдебиеттану ғылымындағы келелі істерін ескере отырып, оның әдеби мұраларын, зерттеу еңбектерін уақыт тынысымен бірлікте алып қарастыруды диссертациялық жұмысымыздың басты міндеті етіп алдық.Сол себептен де, біз Қайым Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылық жолын жан-жақты қарастырмақпыз. Осы мақсатты міндетке жету үшін 1938 жылдан бері мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген ғалымның шығармаларын, жеке мұрағатындағы деректерді, мұрағаттану орталықтарында сақталған құжаттарды жинап, өзара салыстырып, жүйелі түрде жан-жақты зерттеуді нысана етіп алдық. Сол арқылы ғалым тұлғасын сомдап, шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, ғылыми айналымға енгізу зерттеудің өзектілігін танытады. Жалпы алғанда, Қайым Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылық мұрасы ғылыми негізде тұңғыш рет зерттеу нысанына айналып отыр.
Абайтанушы, текстолог, ақын, аудармашы, драматург, ұлағатты ұстаз Қайым Мұхамедхановтың өмірі мен шығармашылығы ғылыми тұрғыда арнайы зерттелмеген. Біздің еңбегіміз осы орайда алғашқы зерттеулердің қатарына жатады. Қ.Мұхамедхановтың баспа жүзінде 1981 жылы Комиссар Ғаббасов деген атпен пьесаларының топтама жинағы жарық көрді. Ал, ғалымның зерттеушілік бағытын айқындайтын, зерттеу еңбектерні 1959 жылы Абай шығармаларының текстологиясы жайында және Мағауия Құнанбаев (өмірі мен шығармашылығы), 1993-97 жылдары Абайдың ақын шәкірттері және 1995 жылы Абай мұрагерлері жарыққа шықты, ал 2005 жылы Қ.Мұхамедханов деген атпен көп томдық шығармалар жинағының 1-4 томдары баспа жүзін көрді.
Қайым Мұхамедхановтың абайтану ғылымының қалыптасуына сіңірген еңбегі, ақындық,аудармашылық шеберлігі, драматургия саласында жеткен жетістіктері, ұстаздық озық тәжірибесі жайында пікірлер мерзімді баспасөз беттерінде жарияланғандығын айта кетуіміз орынды. Мәселен, әр жылдары Ы.Дүйсенбаев, Ғ.Сармурзин, М.Мырзахметов, М.Сұлтанбеков, Қ.Ергөбек, Қ.Жүсіпов, А. Еспенбетов, Т.Жұртбаев, Н.Алексеев, Д.Сейсенұлы тағы да басқа зерттеуші ғалымдар, қаламгерлердің Қ.Мұхамедхановтың өміріне қатысты әр деңгейде жарияланған мақалалары оның шығармашылық ғұмырнамасын, қайраткерлік, суреткерлік тұлғасын тануда маңызды сипатқа ие болмақ.
Қ.Мұхамедхановтың зерттеушілік қырларын ашып тану мақсатында атқарылып отырылған бір алуаны-оның әр жылдардағы еңбектерін жинақтап, кітап етіп шығару. Бүгінгі күнге дейін Қайымды танудағы атқарылған
еңбектер ғалым мұраларын насихаттау, жинақтап жариялау сынды деңгейде тұр. Қ.Мұхамедхановтың мұралары Семейдегі Абай қорық-мұражайында, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Отырар кітапханасы ғылыми орталығында, Қ.Мұхамедхановтың балаларының қолында сақталған. Мүмкіндігінше сол материалдардың барлығымен танысып, сараптап, зерттеу еңбегімізде пайдаландық. Бүгінде ғалымның барлық мұраларын жинақтап, ғылыми түсініктер беріп, көп томдық жинақ етіп шығару жоспарланып отыр.Осындай игі мақсаттың толайым жемісі
ретінде Алаш мұрасы сериясымен 2005 жылы шыққан көп томдық шығармалар жинағының 1-4 томдарын атауға болады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Бітіру жұмысының басты мақсаты, негізгі нысаны Қайым Мұхамедхановтың қазақ әдебиеті тарихын зерттеудегі еңбегі, сонымен қатар әдеби мұраларының ұлттық дүниетанымын, көркемдік ерекшелігі мен жанрлық сипатына қарай талдау жасау. Осы негізде әдеби мұрасына лайықты баға беріп, қазақ әдебиеті тарихынан алатын өзіндік орнын белгілеуге талпыныс жасалды. Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттер алдыға қойылды:
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы Орталық кітапханасында, Ұлттық кітапханада, Семейдегі Абай атындағы әмбебап кітапханада, Семей қаласындағы Абайдың республикалық тарихи-мәдени, әдеби-мемориалдық қорық-мұражайының қолжазба қорында, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Отырар кітапханасы ғылыми орталығында, Шығыс Қазақстан облысы Қазіргі заман тарихы құжатнама орталығында сақталған материалдарды саралап, жүйелеп, ғылыми зерттеу нысанына айналдыру;
Қайым Мұхамедхановтың шығармашылық өмірбаянын ғылыми жүйеге түсіріп, көпшілік оқырманға ұсыну;
Қ.Мұхамедхановтың лирикалық шығармаларының өлшем-өрнектерін, сөз қолдану ерекшеліктерін саралай келе ақындық, даралық қырларын ғылыми тұрғыдан бекіту;
аударма жанрына қосқан үлесін айқындау;
драма саласындағы табыстарын нақтылау;
абайтану ғылымының қалыптасуына қосқан үлесін саралау;
Абайдың ақын шәкірттерінің мұрасын зерттеудегі еңбектерінің салмағын межелеу;
Абай шығармаларын текстологиялық тұрғыдан зерттеуге сіңірген үлесін сараптау;
Қазақ әдебиеті тарихына қатысты сын-зерттеу мақалаларында көтерілген мәселелердің өміршеңдігі мен ұлттық құндылық ретіндегі бағасын нақтылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Қ.Мұхамедхановтың шығармашылық мұрасы естелік мақала көлемінде болмаса, арнайы зерттелмеген тың тақырып ретінде зерттеудің ғылыми
жаңалығын негіздейді. Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы төмендегідей мәселелерден көрініс табады:
Қ.Мұхамедхановтың шығармашылық ғұмырбаянын тұңғыш рет жан-жақты ғылыми тұрғыда жүйелеу;
Қайым Мұхамедхановтың өміріне қатысты деректер алғаш рет мұрағат құжаттарымен нақтыланып, ғылыми айналымға енгізу;
Қайым Мұхамедхановтың өлеңдері мен поэмаларына талдау жасау;
драмалық туындыларына әдеби талдау;
аударма жанрының дамуына қосқан еңбегі саралау;
абайтану ғылымының қалыптасуына, дамуына қосқан үлесі, Абайдың ақын шәкірттері мұраларын жинақтап, ғылыми айналымға енгізудегі ғалымның өзіндік ұстанымдарын айқындау;
мәтінтану саласындағы жетістіктерін зерттеу объектісіне ендіру;
әр жылдарда баспасөз беттерінде жарияланған сын,зерттеу мақалаларын сұрыптап талдау.
Осындай сараптаулар мен ғылыми тұрғыда жүйелеу тұтаса келіп бітіру жұмысының ғылыми жаңалығын құрайды.
Бітіру жұмысының құрылымы
Зерттеу жұмысының міндеттеріне сәйкес жұмыс екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының негізгі мазмұны
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі мен зерттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу әдістері, теориялық және практикалық маңызы, сарапталуы, құрылымы сөз болды.
І тарау
Қ.Мұхамедхановтың өмірбаяны және әдеби мұрасы
Қайым (Ғабдулқайым) Мұхамедханов 1916 жылы 5 қаңтарда Ертіс өзенінің сол жақ жағалауындағы Заречная Слободкада (қазіргі Жаңасемейде) дүниеге келді.
Ғалым, абайтануды ғылыми негіздеуші, шәкәрімтанудың негізін қалаушы, текстолог, Семейде Абай мұражайын ұйымдастырушы, ұстаз, ақын, жазушы, драматург, әдеби аудармашы, қоғам қайраткері.
Қазақ ССР Гимнінің авторы, КСРО Жазушылар одағының мүшесі, Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының, Жазушылар одағы сыйлығының, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының және Халықаралық Абай академиясының (Лондон) Алтын медалінің иегері, профессор, КСРО және Қазақстан халық ағарту ісінің үздігі; Семей, Аягөз қаласының, Жаңасемей, Абай аудандарының Құрметті азаматы; 1000-ден аса ғылыми еңбектің авторы.
Адам болмысы мен танымының қалыптасуы нәр алып сусындап өскен ортасымен тығыз байланыста болмақ. Есейген ортасының рухани құнарлы болуы - адам болашағының ғибратты болмағының кепілі. Қайым Мұхамедхановтың әкесі Мұхамедхан Сейітқұлұлының шаңырағы зиялылардың бас қосып кеңесетін ордасы болды. М.Сейтқұлов - аса мейірімді, білімді, жомарт, алашордашы, ислам уағызшысы болған адам еді. Оның қазақ мәдениетінің белгілі қайраткерлерін қалыптастыру жолындағы еңбегі ерен. Сейтқұлов ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың алғашқы үш онжылдығында қазақ халқының рухани дамуына ықпал етті. Ол көптеген қолжазбалар мен тарихи өлең-жырларды жинақтаушы және мәдени мұраны сақтаушы. Мұхаметхан Сейтқұлов 1937 жылдың 2 желтоқсаны күні түнде атылды. Кейін ақталған. М.Сейтқұловтың үйіне Абай, Шәкәрім, Абай шәкірттері, белгілі мәдениет қайраткерлері, жазушылар мен баспагерлер жиналатын. Үйдің үлкен залының бір бөлігін мазмұнға бай кітапхана алып тұратын, мұнда көптілді әлем классикасы, жаздырып алынған және әр жерден әкелінген сол заманның газет-журналдары болды. Қайымның әкесі қазақ, орыс, татар, араб тілдерінде оқитын және аса жомарт адам еді. [11,31-32] Ауқатты әке Семей қаласында шығып тұрған газет-журналдарға демеушілік қызмет жасайды. Сейтқұловтың қаржыландыруымен Сары-Арқа газеті, 1918 ж. бастап Ж.Аймауытов және М.Әуезовтың редакциясымен Абай журналы шығарылатын. Әлихан Бөкейханов Семейдің солжағалауында өткен жиында қалаға бастапқы Алаш атауын қайтару туралы мәселе көтерген кезде, Сейтқұлов оған қолдау беріп, қалаға Алаш атауын қайтаруды нақтылы дәлелдермен қорғаған. Осындай заманалар мен дәстүр жалғастығының мысалдары аз емес. Бұл жөнінде Қ.Мұхамедханов естелегінде былай дейді: Әкемнің сол жағалаудағы еңселі шатырлы үйі халқымыздың арғы-бергідегі бетке ұстар қаймақтары Әлихан, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан, Шәкәрім, Көкбай, Иса, Әміре, Мұхтар, Халел Ғаббасов, Мәннен Тұрғанбаевтар жатып, кеңесетін думанды отау болыпты[1,25-26]. Қ.Мұхамедхановтың Алаш қаласы атанған Семей топырағында дүниеге келіп, рухани құнары мол ортада тәрбиеленуі оны биік белестерге көтерілуіне айрықша ықпал етеді. М.Дулатовтың қызы Гүлнар Дулатова әкелерінің дос болғанын еске алады. 1911 жылы Сейтқұлов Міржақып Дулатовты кепілдік салып, тұтқыннан босатады. Ал Шәкәрімнің белгілі фотосуреті Сейтқұловтың үйіне келген кезде түсірілген. Сонымен бірге, Сейтқұлов Шәкәрімнің қамаудан босап шығуына көмектеседі.
Туған үйдің жылуы, қоршаған ортасы, білім өрісі өзінің елі мен жерін шынайы сүйетін, сондай-ақ ғылыми-мәдени құндылықтарды сақтауды ниет еткен тұлғаны қалыптастырды. Қайым әкесінің жазушылар мен композиторлар, халық ақындары, өнер адамдарымен жақын байланысын байқады. Алаш зиялылары Семейдегі (Заречный слободкада, ескі атауы Алаш) Сейтқұловтың үйін кездесу орны ретінде таңдады. Алты жастағы Қайым әкесінің үйінде алғаш рет М.Әуезовты көрді, ол мұнда жиі қонақта болатын. Қайымның әкесі М.Әуезовтың Еңлік-Кебек, Қарагөз және т.б. пьесаларының алғашқы репетициясын жасауға қолайлы жағдайлар жасады.
1937-жыл. Қараша. Рамазан айы. Мұхамедханның отбасы да ораза ұстаған. Бір күні, сәресі сәтінде, есік алды дабыр-дұбырға толып кетті. Әлдекім есікті тоқпақтады. Үш кісі баса-көктеп кіріп келіп, отағасына мылтық кезеп: Тұрыңдар! Сендер тұтқындалдыңдар! деп ақырды. Қару-жарақты топ ес жиғызбады, әкелі-балалы екеуін тұтқындап алып кетті. Қайымды ертеңінде босатты, ал әкесін алып қалды. Мұхамедханнан көпке дейін хабар-ошар болмады да, әйтеуір, күндердің бір күнінде әлгі сұсты кабинеттегілердің: кеңеске дұшпан мұсылман діншілдері тобының мүшесі Мұхамедхан Сейітқұлұлы 10 жылға сотталып, хабарласу, хат жазу құқы жойылып, Сібірге айдалды деген сәлемі келді. Сейітқұловтар отағасының тұтқындалған соң үш күннен кейін атып тасталғанын бертінде, 1990-жылы ғана біле алды. Қайда жерленгені беймәлім. Үйінде фотосуреті де қалмады (бәйбішесі Мақыпжамалдың ғана суреті кейін табылды). Тұтқындалғанының ертеңінде бүкіл мүлкі, қағаздары, кітапханасы тып-типыл етіліп тәркіленген болатын. Ойраны шыққан отбасында Мұхаңнан қалған жалғыз белгі - КСРО Жоғарғы кеңесі президиумының 1989-жылғы көкек айының 25-і күні Репрессия құрбандарына қатысты шындықты қалпына келтіру жарлығының 1-бабы негізінде Мұхамедхан Сейітқұлұлы ақталды, деген бір жапырақ қағаз ғана.
Иә, ол жаңалық бертінде болды. Оған дейін, сол 1937-жылы, қара қақпан Қайымға да құрылды. Халық жауының баласы институттан дереу қуылды. Гәзеттер: халықтың жауы болған бай баласы адал еңбекшілердің ортасында жүруге тиіс емес! [3,36-37] деп қиқулады. Әшкереленген Қайым жұмыс іздеп сенделді: темір жолда вагоннан жүк түсірді; көмір тасыды... шеті қылтиған жұмыстың ешбірінен бас тартпады, арланбады. Бар ойы өзіне қарап қалған ағайындарын, туыстарын асырап-сақтау болды. Институтқа қайтадан қызметке орналаса алғанына дейінгі аралықта көп жыл өтті...
Қайым жас кезінен әкесінің достары берген тапсырмаларды орындайтын - мысалы, Ыдырыс Мұстамбаевтың тапсырмасы - кітапты араб харпімен, көркем жазумен көшіру немесе түрлі тілдерге аудару. Қайым өзінің алғашқы өлеңдерін үйге келген әкесінің достарына оқитын. М.Сейтқұлов 1921, 1928, 1932 және 1937 ж.ж. қуғын-сүргінге және тәркілеуге ұшырады. М.Сейтқұловтың үлкен ұлы Қайымға отбасын асырау үшін 15 жастан бастап көп жұмыс істеуге тура келді. Ол кемежайда жүк тасушы, жұмысшы, кадр бөлімі қызметкері, мәдениет қызметкері, мұғалімдік қызмет атқарды. Екі жылдық қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін әзірлеу курсынан кейін, Семей пединститутына түсіп, 1941 жылы экстернмен аяқтайды. Қайым 17 жастан бастап Семей қаласының әртүрлі мекемелерінде сабақ бере бастады. Үздік педагог-тәлімгер өмірінің 60 жылдан астамын жастарды тәрбиелеу және білім беру ісіне арнады.
Әкесі тұтқындалғаннан кейін Қайым Педагогикалық институттан қуылады. Сол кезде жасөспірім жігітке әкесінің досы Мұхтар Әуезов моральдық тұрғыда қолдау береді, ол Қайым үшін ғұмыр бойы тәлімгер және ұстаз болып қалды. Шәкірт ұстазына өмірінің соңына дейін адал болды. Адамдарды жақсы танитын М.Әуезов Қайымның бойынан ерекше дарын, имандылық пен адалдықты байқайды. М.Әуезов Қайымды Абай туралы роман-эпопея жазу барысында түрлі тапсырма орындайтын ғылыми тілші етіп алады. Ол бұл кезде Алматыда еді, ал нақтылайтын жағдайлар тек шалғай ауылдардағы ақсақалдармен әңгіме кезінде, мұрағаттарда, түрлі қалаларға хат жазып, хабар алмасу арқылы ғана нақтыланатын.
1930-жылдардың аяғында Абай мұрасы, оның шәкірттері мен ізбасарларына жойылып кету қаупі туды. Абай Сөзі бұрмаланды, шығармалары ғылыми тұрғыда зерттелмеді. Қолжазбалары мен жеке заттары жоғалды, өмірінің куәгері болған қариялар азайды.
М.Әуезов қазақ мәдениетінің елеулі бөлігін сақтауға бағытталған бірқатар тапсырманы өзінің шәкірті Қайымға сеніп тапсырды:
* Абайдың тұңғыш Мұражайын ашуға негіздеме қалау
* Абай шәкірттері мен ізбасарларының мектебін құру және сақтау
* Ойшыл-ақынның құнды сөзін текстологиялық талдау әдісімен сақтап қалу үшін барын салды.
Қайым жүк көлігімен шалғай ауылдарға айлап сапар шекті. Абайды көзі көрген қариялармен, өмірі мен шығармашылығынан хабардар адамдармен әңгімелесіп, тұрмыстық заттардың, киімдер мен кітаптардың, Абай қолжазбаларының шынайылығын нақтылады. Қайым Мұхамедханов 1940 жылы Қазақстанда, Семей қаласында тұңғыш Мемлекеттік әдеби-мемориалды Абай мұражайын ұйымдастыруға өлшеусіз еңбек сіңірді. Көшбасшылық идея. Десек те, идеяны өмірде іске асыру - көшбасшы болудан да артық. Мұражайды нөлден бастап құру - әркімнің қолынан келе бермейтін іс, кейбіреулер іргетасын құруға жауапкершілік алады. Қ.Мұхамедханов ұстазы М.Әуезовпен бірге Семей қаласында алғашқы ғимаратты таңдады. Ал Қайымның досы және әріптесі Борис Акерман іс-сапарлар мен зерттеулер кезінде үнемі жанынан табылды. Сол кезеңде 500 жәдігер нақтыланды, барлық жәдігерлерге ғылыми сипаттама беріліп, мұражай бойынша толық Жолбасшы құрал жазылды. Мұндай негіздемесіз мұражайдың құрылмасы анық еді. Қызметін мұражайда аға ғылыми қызметкер болып бастаған Қайым, жоғары оқу орнында сабақ беруін жалғастырды, ал 1947 жылы Мұражай ҚазССР-і Ғылым Академиясы қарамағына өткізілген кезде және ғылыми қызметті сақтап қалу мақсатында, Академия Президенті Қ.Сәтпаевтың бұйрығымен ол Мұражай директоры болып тағайындалып, 1951 ж. репрессияға дейін басшылық етті. Қайым сонда да педагогикалық қызметін ешқашан тастамады. Профессор Е.Исмаилов сол кездің өзінде: Қ.Мұхамедханов мемлекеттік Абай мұражайын алғашқы ұйымдастырушы және ғылыми қызметкердің бірі ретінде қазақ әдебиетінің классигі Абайдың өмірі мен шығармашылығына тікелей қатысы бар ерекше құнды қолжазбаларды, мұрағаттық, фольклорлық материалдарды жинақтады. (1945 ж.)
Қ.Мұхаммедхановтың мұрағатында 636 бет қолжазба сақталған. Бұл өзі жинаған Абай шәкірттерінің шығармалары. Сол кездегі құжаттер мен материлдарға қарағанда, диссертант 1945 жылы диссертация қорғауға дайын болған. Ал, Қайым Мұхаммедхановтың осы жылдар аралығында Абай шәкірттері туралы жинаған тың деректері мен нақты ғылыми дереккөздері ғалымдар арасында кеңінен пайдаға асып, ғылыми кітаптарға, мақалаларға сілтемесі беріліп қолданыла бастаған. Осылайша, Қайымның еңбегі ғылыми ортаға түсіп, танылған.
1951 жылғы Абайдың әдебиет мектебі диссертациясы қорғауынан жазылған Стенограммада диссертация жетекшісі М. Әуезовті оппонент ретінде де көрсеткен. Бұл бәлкім, интеллигенцияны репрессиялаудың екінші кезеңі басталып жатқан қиын-қыстау кезде ғылыми еңбекті қорғау үшін жасалған әрекет шығар.
Жарық көріп отырған материалда 1951 жылдың 7 сәуіріндегі Стенограмманың түпнұсқасы толықтай сақталған: көп нүктелер, кейбір сөйлемдердің жоқтығы, аяқталмаған ой, сөз сөйлемдер.
Қайым Мұхаммедханов атындағы Мәдениет және білім қоғамдық қоры 1951 жылғы Қайым Мұхаммедхановтың диссертациялық қорғауы, сондай-ақ, соның ізінше абайтану саласында орын алған пікірталастар және ғалым қалай қуғынға түсіп, репрессияланғаны жайындағы мұрағат құжаттары мен материалдарын қалпына келтірді.
Бұл кітаптың жария болуы - тарихи шындықтың жарық көру және кәсіби білікті, азаматтық парасттылығы мен ар-ұяты, рухы биік адамдарды тәрбиелеуге қосылған үлкен олжа.
Қ.Мұхамедханов 1924 жылы Жаңасемейдегі бастауыш қазақ мектебінде білім алады. Алғаш хат танытқан ұстазы Тұрлықан Қасенұлының ұлағаты да жас таланттың талабының ұшталуына негіз болды.
Сен маған сегіз жастан танытқан хат,
Өмірде мынаны сүй, мынау деп жат.
Талпынтып мені әлпештеп өсірген сен,
Баулыған балапандай темір қанат
-деп болашағынан мол үміт күттірген жас Қайымның тырақ алды туындысының ұстазына арналуында зор мән бар еді [2,3-4].
1928 жылы дәулетті әке мүлкі кәмпескеленіп, қуғын-сүргінге ұшырайды. Бұғанасы бекімеген бала Қайым жетімдік, мұқтаждықты басынан кешіреді. Талан-таражға түскен әке үйі мектепке айналдырылады.Қ.Мұхамедхановтың 1929-32 жылдары колхоз жастары мектебінде, 1932-35 жылдары әр түрлі мекемелерде техникалық жұмысшы болып істейді.
Кеңестік идеологиялық басты мақсаты-ұлтты рухани дербестіктен айыру, халық қамын ойлаған азаматтарды жалған айып тағып қоғамнан аластату. Адал еңбегімен жиған малын ұлт мүддесіне демеушілік қылуға арнаған әкесінің айдауға түсуі Қ.Мұхамедхановтың алдына сан мәрте кедергі болып шығып, мектептен шығарады.Бүкіл ғұмырын ұстаздық жолға арнаған Қ.Мұхамедханов жиырма жасында пән мұғалімдер даярлайтын курсқа түсіп, қосымша қаражат табу мақсатымен Семей облыстық оқу бөлімі ұйымдастырған екі жылдық мұғалімдер даярлайтын курста сабақ береді. Семей қаласындағы мұрағатта сақталған мұғалімдер даярлайтын курстың Педагогикалық Кеңес мәжілісінің хаттамасында, сонымен қатар пән мұғалімдерін даярлайтын курс студанттерінің оқу үлгерімі жайынан мағлұмат беретін құжатта Қ.Мұхамедханов есімінің кездесуі көп жайды аңғартса керек.
Қ.Мұхамедханов 1938 жылы Семей педагогикалық институтының филология факультетіне оқуға түседі. Оны үздік бағамен аяқтап, оқытушы болып жұмыс істеуге жолдама алады.Ұстаздық қызметін жалғастыра жүріп, Семей қаласында Абай мұражайын ұйымдастыру, қалыптастыру ісіне белсене араласады.Абайдың немере інісі Әрхам Кәкітайұлымен бірлесе отырып, мұражайда ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығына қатысты құнды заттар, қолжазбалар, құжаттарды жинастырады. Бүгінде кемелденіп қорық-мұражайға айналған үйдің ғылыми әдеби ортасының қалыптасу ісі де Қ.Мұхамедхановтың табандылығымен жүзеге асты.
Әркімнің пешенесіне жазылған мөлшерлі ғұмыры бар. Пенделік пайымдау бойынша бұл -- әліптік ақиқат. Осы негізден шығарсақ, Қайым Мұхаметханұлының ғұмыры сексен сегіз жылды қамтыды.
Осы орайда Абай сөзіне ден қойсақ:
Ақыл мен жан - мен өзім, тән менікі,
Мені мен менікінің мағынасы екі.
"Мен" өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
"Менікі" өлсе өлсін, оған бекі, - дейді ақын.[12,4-5]
Осы санаттағы ажалсыз "Меннің" иесі ең алдымен Абай ағаның өзі десек, ақын жолымен жүрген ізбасарлары мен рухани мұрагерлері де уақыт пен кеңістікте әлдебір межемен шектелмей, өмірлерін жалғастыра бермек.
Қалың жұртшылық бұл кісіні көбінесе кеңестік Қазақ республикасының мемлекеттік әнұранына мәтін жазған ақын ретінде біледі десек, екі тармақ өлең туындыгерді шынайы абырой шыңына шығарған. Қазақ жанының ұлы қасиетін жанартау жалынындай лапылдатып, асқақтата танытқан:
Ер қазақ ежелден еркіндік аңсаған,
Бостандық өмір мен ар үшін қиған жан.
Ары мен азаттығының жолында қазақтың бары мен жаны құрбан екендігін кеңестік билікке (Ұлы Отан соғысы аяқталғанға дейінгі он сегіз жылда Кеңес одағының әнұраны жоқ еді) алдын-ала ескерткен деп ұғынуға лайықты осы сөздердің ақиқа - тына 1986 жылғы желтоқсанда бүкіл адамзат көз жеткізді. Намысына тиген, еркіндігін құрсаулаған империяның оспадар өктемдігіне бостандықсүйгіш қазақтың ұлдары мен қыздары бұратаналар ішінде қаһармандықпен бірінші болып қарсы шығып тәуелсіздікке жол ашты.
Ақын сөзінің азаматтық арқауы босаңсыған сәті жоқ. Елдік, адамшылық мұраттарды қозғайтын жайлардың баршасына қолма-қол үн қатудан айнымағандығын желтоқсаншыларға бағыштаған дұға-батасы, жендеттерге лағнет-қарғысы дерлік жоғарыда келтірілген үзінді дәлелдеп тұр емес пе?! Әрдайым ізгілікті көксеген жүрегінен бұрқ етіп атылған жыр шумақтары аз емес. Жариялану жайы, әрине, бөлек әңгіме. Коммунистік аңсарға кереғар өлең-жырға өріс берілмеген дәуірде әлгі тәрізді шығармалар, әлбетте, оқырманға беймәлім қала беретін. Сондай өзгеше бағалы суырыпсалма өнердің үздік бір мысалын жұрт назарына ұсыналық. Қасым Аманжоловпен және тағы бірер ақынмен отырған кезде бұлардың қасына жүзі жадау, ұлты чешен ақсақал келе қалады. Сол мезетте Қайым орнынан ұшып тұрып, қартты құшағына ала, былай деген екен:
Ат болсаң, тұяқтының тұлпарысың,
Құс болсаң, қияқтының сұңқарысың,
Бұл күнде азып-тозып қаңғып жүрген
Кешегі ер Шәмілдің ұрпағысың!
Осының өзі саналы оқырманды тебірентетін, бір дастанға бара-бар жеке шығармадай мейлінше әсерлі. "Халықтар көсемі" депортациялап, тирандық әңгіртаяқ соққысына ұшыратқан чешен ұлысының мүшкіл халге түсуімен байланысты бауырмалдық күйінішке қоса, мұнда Абылай мен Кенесары заманынан бері отарлық езгіден құтыла алмай, "коммунизм жұмағына" жұтылу қатерінде мұң шегіп отырған қазақтың да өңменін найзағай жарқылындай шарпып өтерлік серпін бар ғой. Ақын Қайым дүние азабынан ширыққан, түңіле дал болған, қайсарлана жігерленген көңіл әуенін де жеріне жеткізе жырлай алған. Мысалы:
Жай жүрсем, табалады "ұтылды" деп,
Қатты жүрсем, күндеді "құтырды" деп,
Орта жүрсем, онда да көре алмады,
"Бұл өзі ақылды адам сықылды" деп.
Қ.Мұхамедханов - 1940 жылдан Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі.Осы жылдардан өнімді шығармашылық жолы басталған Қ.Мұхамедханов Абайдың әдеби мектебі [2,5-6] деген жалпы атпен Ақылбай, Мағауия, Әубәкір, Әріп ақынның өмірі мен шығармашылық жолдарын зерттеп жазған мақалалары баспасөз беттерінде жариялай бастайды. Абай мұрасының зерттелі, тану мәселесін дұрыс жолға қойылуына белгілі абайтанушылармен қатар Қ.Мұхамедханов та үлес қосты. Қ.Мұхамедханов 1947 жылы Семейдегі Абай мұражайының директоры қызметіне тағайындалады. Бұған дейін басшылық әр ай сайын ауысып, мұражай ісінің жандануында тиянақ болмады. Мұражай үйінде Абай шығармашылық мұрасының жиналу, насихатталу, зерттелу ісі ретті тәртіпке түспей, керісінше қызыл қоғамды дәріптеу басты орында тұрды. Мұражай жұмысын дұрыс ұйымдастырып, абайтану ісінің ғылыми орталығына айналдыру тікелей Қ.Мұхамедхановтың көреген басшылығымен жүзеге асты.
Ұлы ақынның шәкірттерінің мұраларын жүйелеп, әдеби айналымға енгізу мақсатында Қ.Мұхамедханов қыруар жұмыс атқарды. 1951 жылы 7 сәуірде М.О.Әуезовтің жетекшілігімен Абайдың әдебиет мектебі деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғайды. Бұл қорғау Абай мұрасын зерттеу жөніндегі айтыстың тууына себепші болады.Қазақ КСРО Ғылым академиясы мен Қазақсатан Жазушылар Одағы Президиумдарының Қазақ әдебиетінің классигі А.Құнанбаевтың өмірі мен творчествосын ғылыми жолмен зерттеу жөніндегі айтыстың қорытындысы туралы біріккен қаулысында диссертант еңбегі теріс бағаланады.Ұлтшылдық - буржуазиялық концепцияны көздеген деген желеумен Қ.Мұхамедхановты 25 жылға бас бостандығынан айырады.
1954 жылдың 9-желтоқсанында Қазақ ССР Жоғары Сотының Қаулысы бойынша Қ.Мұхамедхановқа қатысты сот үкімі күшін жойса да, саяси тұтқынды босатуға асықпады. Тек 1955 жылы ғана азаттық алып, еліне қайтып оралады.
Семей педагогикалық институтында оқытушылық қызметін қайта жалғастырған Қ.Мұхамедханов Абайдың ақын шәкірттері мәселесі әлі де
тиым салынған жабық тақырып бола тұрса да, ғылыми pерттеу нысаны етуге табандылық танытып, Абай шығармаларының текстологиясы жайында ғылыми еңбек жазуға кіріседі. 1959 жылы басылып шыққан Абай шығармаларының текстологиясы еңбегі бүгінде абайтану саласының маңызды бөлігін құрайды. Айтқанының барлығы саяси қалыпқа салынып, өз халқыңды мақтан тұтқаның үшін ұлтшыл атанатын заманды [4,16-17] Абай мұраларына қайыра ден қоюуы Қ.Мұхамедхановтың ерік-жігерін танытады.
Бастаған ісін жалғастырып, 1959 жылы Абай төңірегіндегі ақындар тақырыбындағы диссертациясын сәтті қорғап шығады.Осы ғылыми еңбегінде диссертант Абай мұрасын, әдеби мектебін ұлттық мүдде тұрғысынан қарайды. Абайдың ақын шәкірттері шығармаларының халықтық мәнін, реалистік сипатын ашып, әдеби мектеп ретіндегі қызметін нақтылайды.
Түрмеден босап келген соң Қ.Мұхамедханов жарты ғасырға жуық Семей педагогикалық институтында оқытушы болып қызмет атқара жүріп қазақ әдебиетінің өзекті мәселелеріне арналған ғылыми зерттеу мақалаларын да жариялайды.
1987 жылы Халық депутаттары қалалық Кеңесінің шешімімен Қайым Мұхамедхановқа ұстаздық ғылыми, қоғамдық зор қызметі, қаланың творчестволық интеллигенциясын қалыптастыру, Ертістің Семей өңірінде театр өнерін орнықтырып, дамыту және қала мен облыс қажетіне халық
ағарту мамандарын тәрбиелеу ісіне қосқан еңбегі үшін Семей қаласының құрметті азаматы атағы беріледі.
Кешегі ғылыми полемикалық нысанына айналған абайтану ғылымы өрістеп, жаңа ғылыми сапаларға көтеріліп өзінің ендігі болашақ бағыт-бағдарын айқындап, бүгінде қазақ әдебиеттану ғылымының іргелі саласына айналды. М.Әуезов тұңғыш рет іргетасын қалап, Қ.Мұхамедханов ғылыми тақырып етіп өрістеткен Абайдың ақын шәкірттері мәселесі сол ғылыми саласының мәнді тарауы болды.
Қазақ әдебиеттану ғылымының даму тарихымен тағдырлас абайтану мәселесін игеруде ғалымның ұстанымы - тарихи әділетті қалпына келтіру. Абайдың әдеби ортасын ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу болды. Қ.Мұхамедхановтың Абай айналасындағы ақындар монографиясының негізінде (1950 ж.) жазылған Абайдың ақын шәкірттері [4,20-21] атты зерттеу еңбегі 1993-97 жылдар аралығында төрт кітап болып жарық көрді. Ұзақ жылдардағы ғылыми зерттеуінің жемісі ретінде бағаланған бұл топтамада 14 зерттеу еңбегі, оның ішінде он үш ақынға арналған жеке зерттеулері бар. Сонымен қатар, кітаптарда Абай шәкірттерінің Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, Кәкітай, Көкбай, Уәйіс, Әріп, Әубәкір, Әсет, Тайыр, Баймағамбет, Иманбазар, Әрхам, Қайым Мұхамедханов тапқан, жинастырған, баспаға дайындаған, түсініктемелерін жазған шығармалары жарияланған былай қойғанда, Тұрағұл,
Ақылбай, Мағауия, Көкбай, Әріп бастаған дарынды да, талантты ақындар легінің халқымен қайта қауыштыру әдебиеттану ғылымында
Қ.Мұхамедхановтың ғалымдық табандылығына тиесілі. Бұл рухани мұралар кеңес заманында жүзеге асыру мүмкін болмаған ғалым ізденістерінің заңды жалғасы болды.
Ғ.Мұхамедхановтың ұлы ақын мұрасын жинастыру, мәтінін түзеу әрі Абайдың әдеби мектебін негіздеу жолында атқарған еңбектері абайтану ғылымына зор бағаға ие болды. 1995 жылы Халықаралық Абай академиясы Президиумының шешімімен Алтын медальмен марапатталып, 1996 жылы ҚР Мемлекеттік және Қазақстан Жазушылар Одағының Абай атындағы Халықаралық сыйлықтары берілді.
Қазақ көркем ой жүйесіндегі өзекті мәселелері анықтаған Қ.Мұхамедханов үнемі ізденісте жүретін ғалымдар санатынан. Абайтанушы ақын, драматург, ағартушы, ұлағатты ұстаз, профессор Қайым Мұхамедханов 2004 жылдың 3 шілдесінде 89 жасқа қараған шағында дүниеден өтті. Ғұмырының басым бөлігін азапта, тартыс-күресте өткізді. Бірақ Қ.Мұхамедханов мұның біріне де мойымай ақырғы деміне дейін абайтану ғылымына абыройлы қызмет етті. Қажымай , талмай, қайрат тауып, Абайдың әдеби мектебін халықтың рухани игілігіне айналдырды. Қ.Мұхамедханов өзінің ғалымдық мұраты арқылы ұмтылмас өмір тапты.
Қайымның шығармашылық ғұмырбаяны, ғалымдық өсу жолы халқымыздың рухани кемелденуімен тығыз байланысты. Қазақ қоғамының көркем ой жүйесін саралауда әрқашан ұлт мүддесін жоғары қоя білді. Оның зерттеушілік ұстанымы мен мұраты болмысымызды биіктетуден еш айнымайды. Алаш өмірінің рухани ақиқатын айтуда бас кетсе де тартынбады. Қайымның өмір жолы ұлт тарихының өзіндей келешек нәсілі рухани ерліктерге бастар өнеге болмақ. Қ.Мұхамедхановты шыңдаған, ғалымдық қайсарлыққа бастаған өмір жолы ХХ ғасырда қазақ халқының басынан өткерген кезеңдердің куәсі іспеттес. Тар жол тайғақ кешсе де, алған
бағытынан тартынбай елдігімізді танытар асуларды бағындырды. Абайтану ғылымының ендігі алар бел-белестерінің бағыттын, атқарар міндеттерін нұсқады.
Қазақ ұлтының асыл қазынасы мен мәдени мұрасын танытуға бар саналы ғұмырын арнаған Қайым Мұхамедханов сөз өнерінде, әдебиеттану ғылымында қадау-қадау еңбектер қалдырып, ақыл-ойлы, дарынды суреткер, парасатты ғалым ретінде танылды.
Әрбір зерттеушінің тағылым алған мектебі, арман еткен ой-мұраты болады. Кейбіреулер орыс әдебиетінің әсер тағылымын үлгі тұтады. Енді біреулер шығыс әдебиетімен байланыс мәселесіне ден қояды. Демек әдебиет тарихщылары алған тәрбиесіне, көрген өнегесіне, көздеген мақсатына орай қалыптасады. Осы тұрғыдан алып қарағанда көрнекті әдебиет тарихшысы Қайым Мұхамедхановты Алаш әдебиеті рухында тәрбиеленген қайраткер деп танимыз.
Біздің ұлттық әдебиетіміздің рухани көздері әлі зерттеліп болған жоқ. Совет әдебиеті біржақты таптық идеологияның әдебиеті болды, онда ұлттық өрлеу мұратын көтеруге жол жабық еді. Осыған байланысты Қайым Мұхамедхановтың тағдыры ерекше қиын болып қалыптасты. Алаш әдебиеті тұлғаларының еңбегін зерттегені үшін жиырма бес жылға сотталып, ұзақ жыл бойында ғылыми жұмыстан аластатылды. Тек кейінгі жылдарда ғана өзінің сүйікті тақырыбынзерттеуге мүмкіндік тапты. Қайым Мұхамедханов бертінде Абайдың жүз елу жылдығына байланысты ақын шығармаларының текстологиясын тексеріп, тәртіпке келтіәруге мүмкіндік алды. Осы тарапта ол ғылым үшін көп пайдалы қызмет атқарды. Абайдың өмірін білеміз деген адам көп, бірақ білгірі аз.Қайым Мұхамедханов Абайдың жүз елу жылдық мерейтойы қарсаңында Алматыға шақырылды. Сонда бір топ әдебиетшілермен бірлесе отырып, Абай шығармаларының текстологиясын қарады. Абай мұрасының тақырыптық құрамын, жанрын, түрлі салаларын жақсы білетін Қайымның белсенді араласуы арқасында Абай энциклопедиясы дүниеге келді.
Қайым ағаның зор еңбегі - Абай мектебінің қайраткерлері, ақын-жазушылары туралы бес кітап шығаруы. Мен Алаш әдебиетін таза ұлттық қазақ әдебиеті деп ұғамын. Қазақ идеологиясын, рухын, туын көтерген- Алаш әдебиеті. Кеңес заманында ұлттық рухты ардақ тұтқандар қуғындалды ғой. Бір Мұхтар Әуезовтің өзінің көрмеген қорлығы жоқ, ол 1929-1932 жылдары екі жылдай түрмеде жатты. Ақырында 1932 жылы кеңестік идеологияны қолдаймын деп хат жазды. Түрмеден шыққаннан кейін де Әуезов КГБ-ның бақылауынан құтылған жоқ. 1953 жылдары Мұхтар Әуезовті қамауға әрекеттер жасалды. Әйтеуір, Мәскеуге сатылып шығып кетіп, сонда орыс, еврей достарының арасында аман қалды. Қайым Мұхамедханов әдебиет тарихы туралы көптеген құнды мақалалар жариялады. Ол еңбектердің екі ерекшелігін айтуға болады. Біріншіден, ол- Абайтанушы, Алаш зиялыларының мұрасын зерттеуші. Екіншіден, ол дүрмекке ат қосып, социалистік реализм теориясына ерген жоқ. Ол не жазса да, ақиқаттан ауытқымады. Бұхар, Шортанбай, Дулат туралы мақалаларында көп тың мағлұматты айтты. Он сегізінші ғасырда Абылай хан бастаған ұлт-азаттық күрестің идеологы Бұхар жыраудың өмірбаянын қайтадан жазды. Жырау Бұхар қаласы маңында туылып, Түркістан атырабында есейгенін дәлелдеді. Бұхар жырау айтқан ғой: Абылай, мен сені алғаш көргенде тоғыз жасар ұл едің,Түркістанда жүр едің,-деп.[8,23-24] .Ол Бұқар жырау шығармашылығына терең талдау жасаған ғалым. Бұл туралы Бапан бидің баласы Саққұлақ шешеннен туатын Ералының Тұрсынбай деген баласынан Бапан би шежірелерін алып, тың деректер
пайдаланған.Абылай заманы, Бұхардың ел бірлігін жырлауы тарихи оқиғалармен бірлікте, тұтас байланыста қарастырады. Бұхардан бастап Абайға дейінгі əдебиетімізде үзілмей келе жатқан үлкен өзек, ұзақ желібайланыс бар екенін дəлелдейді. Оның екінші бір құнды пікірі Əсет Найманбаев туралы əр түрлі деректер келтіргені. Ə.Найманбаевтың Абаймен байланысы, 3 жыл өнер мектебінен өтуі, Абайдың Əсетке бата бергендігін жинақтай келіп, Əсеттің жан-жақты зерттелген шығармашылық өмірбаянын жасайды.Оқырманға ой салатын өнегелік сөздері бізгеаса қажет екенін терең зерттеп айтты. Туған əдебиетімізге өзіндік жолы, өзіндік үнімен келген Əріп Тəңірбергенов
шығармаларында Абай поэзиясымен сабақтастық бар деп шебер талдаған.
Халық жауы деп жарты ғасырдан астам уақыт ескерусіз қалған Шəкəрімніңқазақ халқының тарихында алатын орны ерекше. Қазақ халқының көркемдік ойыныңүздік үлгісін туғызған Шəкірімді зерттеудегі ғалымның еңбектерінің маңызы зор. 2006 жылы Семейден шыққан Шəкəрімтану мəселелері атты сериялық ғылымдық жинақтың үлкен бір бөлімі Қ.Мұхамедханұлының Шəкəрімді зерттеуіне арналған. Қ.Мұхамедханұлы:Əдебиетіміздің тарихында ұзақ жылорны ойсырап келген, елге белгілі болған ақындарды еске алғанда, ең алдымен Шəкəрімді атауымыз орынды деп білемін. Өйткені, ол Абайдың нағыз мұрагерлерінің бірі, бірі болғанда да бірегейі, дейді [4, 27б.]. Қайым Мұхамедханұлы Шəкəрімнің өмірі, Құнанбайдың немересі 7 жасынанжетім қалып, 15 жасында ақындыққа бой ұрғаны, Шəкəрімнің мектебі - Абай,дей келе, Меккеге қажылық үшін емес, Стамбул, Парижде болып тілді меңгеру үшін барды, - деп көрсетеді. Шəкəрімнің шежіре жазу үшін, ғұлама ғалымдардың
еңбектерімен таныс болғанына нақты дəлел береді. Араб ғалымы Табаридың:Тарихи ғұмұлген, Ж.Баласағұнның Құтты білік,Əбілғазының шежіресінжақсы білгенін айтып өтеді. 1911 жылы Орынборда басылып шыққан Шəкəрімнің Түрік, қырғыз, қазақ, һəм хандар шежіресіне талдау жасайды.
Зерттеудің құндылығы Қайымның шежірені жік-жікке бөліп тіл мен əдебиет, аңыздар, хандар туралы қазақ тарихында айтылмаған тың мағлұматтар беріп қарастыруында еді. Шəкəрім шежіресіндегі тарихи оқиғалар 1723 жылғы Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама сөзіне түсінік береді. Ел жаяу жүріп табаны ақ жем болып, көлге келіп сұлап жатуы. Сонда бір қария осы оқиға тарихта қалады, - деп елді жұбатқан екен.Ол Шақшақұлы Жəнібек батыр, келіп сұлаған көлі Саумалкөл екен деп дəйектеледі. Зерттеуші ғалым Шəкəрім шежіресіндегі кейбір сөздердің мағынасына үңілген.
Мына заман қай заман, бағы заман,
Басымыздан бақ-дəулет ұшқан заман.
Берілген үзіндідегі бағы араб сөзі, [5, 320б.] ертеде дегенді білдірсе, береке-бірлігі кеткен қазақ елінің ауыр тұрмысын осылай берген деп қорытады. Шəкəрім жазған: Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек, Нартайлақ пен Айсұлу тарихи дастандар, себебі шежіре,тарих, мағлұмат поэмалардың өн бойында қатар келіп сабақтасып отыратынын айтыпөтеді. Осындай оқиға Еңлік-Кебекте айтылады. Еңлік-Кебек 1934 жылы Мұхтар Əуезовтың мұрағатынан табылғанын мысалға келтіреді. Ал Қалқаман-Мамыр поэмасында Шəкəрім мына шежіреге сүйенгенін саралайды. Əйтеке бидің тоқалынан Қалқаман батыр туады, Мəмбетей бай қызына ғашық болуы. Қ.Мұхамедханұлы Шəкəрім шығармаларының баспадан басылып шығуы туралы да дерек берген. 1912 ж. Қазақ айнасы Семейде, 1912 ж. Еңлік-Кебек Семейде, 1911 ж. Мұсылмандық шарты Орынборда, 1921 ж. Лəйлі-Мəжнүн Ташкентте Шолпан журналының бірнеше санында жəне 1925ж. Əділ-Мария романы жарияланған.
Сонымен қатар Шəкəрімнің Семейде шығатын Қазақ тілі (1924ж.), Таң (1925 ж.), Шолпан (1921 ж.)журналында мақалалары, өлеңдері жарияланы тұрғанына дəлел келтірген. Сазгерлік өнерден де хабары бар Шəкəрім жазған20-дан астам əндерді тізбектеген.
Зерттеу жұмысының соңында Шəкəрім тартқан қайғы-қасірет айтылған. Үлкен баласы Ғафур мен Баязит деген ұлдары түрмеге жабылады.Осыған шыдамай Ғафур өзін-өзі бауыздап өлтіреді. Одан кейін Ахат Семей түрмесіне жабылады. Шəкəрім Ғафурдың өліміне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz