Қазақ тіл білімінде концептілердің зерттелуі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
А. Құмарбек
Тақырыбы: Қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілері
5В020500- филология
Алматы - 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі _______________ Т.Ермекова
Хаттама № "__"_______2019 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілері
5В020500- филология
Орындаған: А.Құмарбек
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.к., проф.м.а. А.Ғ.Сембаева
Алматы - 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі - 61 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 44
Тірек сөздер: түр-түс, концепт, өріс, стиль, әлемнің тілдік бейнесі, поэзия.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілері
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде колоративтік концептілерді зерттеуге арналған жетерлік, бірақ қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерінің қолданылуы, олардың стильдік ерекшеліктері тұрғысынан әлі де терең зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы қазақ тіліндегі түр-түс ұғымдарымен жасалған күрделі аталымдардың шығу төркінін, қалыптасу жолдарын айқындау арқылы халық дүниетанымындағы тілдік таңбалардың мәні анықталды.
- түр-түс негізді күрделі атауларда аталым үдерісінің қалай жасалатынын, қалай қалыптасатынын қазақ халқының мифтік түсінігіндегі түстік белгілердің қызметі арқылы анықталды;
- поэзиядағы түр-түс концептілерінің қолданылу ерекшеліктерін анықталып, стильдік қызметі сараланды;
Диплом жұмысының мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерін танымдық негізде түсіндіру, олардың тілдегі стильдік, этнолингвистикалық ерекшеліктерін саралау.
Диплом жұмысының практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттағы зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге үлес қосады. Зерттеу нәтижелерін ұлттық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде, жоғарғы оқу орындарында Қазақ тілінің семантикасы, Сөзжасам пәндерін, когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған арнаулы курстарды жүргізуде, зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді әртүрлі сөздіктер құрастыруда пайдалануға болады.
Диплом жұмысын жазуда мынадай ғылыми-зерттеу әдістері пайдаланылды: сипаттау, синтездеу, салыстырмалы және компоненттік, концептуалдық талдау әдістері пайдалынылды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Тіл - тек қоғамдық құбылыс емес, философиялық және психолиялық құбылыс. Сонлықтан оны бірнеше ғылымдар тоғысында қарастырғанда ғана, тілдік құбылыстардың мән-мағынасын жете түсіне аламыз.
Бүгінде тілдік материалдарды қоғаммен, әлеммен, адамдық факторлармен байланысын зерттеу, зерделеу - қазіргі қазақ лингвистикасында да, әлемдік лингвистикада маңызды мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан, қазақ тіл білімін когнитвитік- концептуалдық тұрғыдан зерттеу және әдіснамалық негізін саралау үшін, оны әртүрлі бағыттағы ғылымдар тоғысында қарастыруды қажет етеді.
Әлемдік лингвистикадан бастау алатын когнитивтік зерттеулер бүгінгі күні қазақ тіл ғылымында да өзінің жемісін беруде.
Бүгінгі күні қазақ тіл білімінде тілдің табиғатын адам болмысымен, тұрмыс-тіршілігімен және оның таным-түсінігімен бірлікте талдаған, тіл және таным ұғымдарын жан-жақты териялық тұрғыдан зерттеген еңбектер аз емес. Өйткені бұл - заман талабы.
Ақиқат өмірді қабылдауды, түйсінуді және оның заңдылықтары мен қыр-сырын саралау, соның нәтижесінде алынатын ақпараттар мен мәліметтерді тілдік қор ретінде жүйелеу тілдің жүйесін, құрылымын және тілдік бірліктердің табиғатын жан-жақты талдауға, түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар тілдік бірліктерді философиялық, логикалық және психологиялық қағидалар негізінде зерттеу, тіл ғылымының үздіксіз дамуына ықпал етеді.
Бүгінгі таңда қазақ тіл біліміндегі концептуалдық зерттеулерді саралау, тілдегі ұғымдық бірліктерді - концептілерді жүйелеу, оларды когнитивтік парадигма тұрғысынан жіктеп, жүйелеу - қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі.
Қазақ тіл білімінің тарихын тілтаным мәселесімен байланыста қарастыру, соның негізінде жекеленген ұлттың, этностардың тілтанымдық тұжырымдамасымен танысу, сол арқылы қазақ халқының тіліндегі ұлттық құндылықтарға мән беру, оларға тіл біліміндегі жаңа бағыттар аясында қарастыру - қазақ тіл біліміндегі когнитивтік ұстанымдарды зерделеуге, оларды әлемнің тілдік бейнесіндегі тілдік материалдың бір бөлшегі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Әр халықтың тілін сол халықтың ұлттық болмысының, санасы мен салтынан тыс бөлуге келмейді. Әрбір ұлт өзін қоршаған ортадағы заттарды, нәрселерді, құбылыстарды, дүниені, ғаламды өзінің таным-түсінігіне, дүниені қабылдауына байланысты қабылдайды, тілінде бекітеді. Адам баласы өзін қоршаған шындық пен дүниедегі алуан түрлі құбылыстармен және олардың сапалық сипаттарымен тіл арқылы танысып, тіл арқылы сіңіреді. Тілдік сана арқылы түйсініп қана қоймай, тіл мен ойдың диалектикалық бірлігінің негізінде ақпаратты өзінше түйсініп, талдап, жаңа сапада қайта жаңғыртады, өңдейді, қорытады және баға береді. Соның нәтижесінде әр тұлғаның өзінің тілдік санасы мен тәжірибесі қалыптасады.
Қазіргі қазақ тіл біліміндегі тың мәселелердің бірі - қазақы танымға сай түр-түс концептілері тілдік сана, таным, түр-түстердің таңбалық және символдық сипаты тұрғысынан кешенді зерттеу. Қазақ тіл білімінде колоративтік концептілерді зерттеуге арналған жетерлік, бірақ қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерінің қолданылуы, олардың стильдік ерекшеліктері тұрғысынан әлі де терең зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерінің этнолингвистикалық ерекшеліктері
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерін танымдық негізде түсіндіру, олардың тілдегі стильдік, этнолингвистикалық ерекшеліктерін саралау. Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер қойылады:
- Қазақ тіліндегі түр-түс ұғымдарымен жасалған күрделі аталымдардың шығу төркінін, қалыптасу жолдарын айқындау арқылы халық дүниетанымындағы тілдік таңбалардың мәнін анықтау.
- Түр-түс негізді күрделі атауларда аталым үдерісінің қалай жасалатынын, қалай қалыптасатынын қазақ халқының мифтік түсінігіндегі түстік белгілердің қызметі арқылы дәлелдеу.
- Поэзиядағы түр-түс концептілерінің қолданылу ерекшеліктерін анықтап, ашып көрсету.
- Ақындардың шығармашылығында түр-түс концептілерін қолданудағы ерекшеліктерін, поэзиядағы түр-түс аталымдарының этнолингивистикалық сипатын айқындау;
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыстың тілдік деректері - Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1-10 т., 1974-1986), І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (1977), Ф.Р.Ахметжанова мен Қ.Т.Қайырбаеваның Түр-түске байланысты тұрақты сөз тіркестері (2000). Сондай-ақ, қазақ тіліндегі көркем әдебиет туындылары мен мерзімді баспасөз беттерінен мысалдар алынды.
Диплом жұмысындағы зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының барысында жинақтау, талдау, салыстыру, уәждемелік, семантикалық талдау, когнитивтік талдау әдістері пайдаланылды. Сөзжасам, аталым, уәждеме, когнитивтік теориялар, ғылыми тұжырымдар, танымдық лингвистиканың ғаламның тілдік бейнесі теориясының қағидалары басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- түр-түс негізді күрделі атауларда аталым үдерісінің қалай жасалатынын, қалай қалыптасатынын қазақ халқының мифтік түсінігіндегі түстік белгілердің қызметі арқылы анықталды;
- поэзиядағы түр-түс концептілерінің қолданылу ерекшеліктерін анықталып, стильдік қызметі сараланды;
- ақындардың шығармашылығында түр-түс концептілерін қолданудағы ерекшеліктері, поэзиядағы түр-түс аталымдарының этнолингивистикалық сипаты айқындалды;
-поэзиядағы түр-түс концептілерінің жаңаша қолданыстары, жаңа мағына жасаудағы түр-түс ұғымдарының танымдық қызметі анықталды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттағы зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге үлес қосады. Зерттеу нәтижелерін ұлттық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде, жоғарғы оқу орындарында Қазақ тілінің семантикасы, Сөзжасам пәндерін, когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған арнаулы курстарды жүргізуде, зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді әртүрлі сөздіктер құрастыруда пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. қазақ тіліндегі концептілердің зерттелуі
1.1 Қазақ тіл білімінде концептілердің зерттелуі
Адам санасында дүниенің бейнесін қалыптастыруда адамның сезіну, қабылдау, түйсіну, түсіну және ойлау, өзінше ұғыну сияқты барлық психикалық әрекеттері қатысады. Сол арқылы танылған дүниенің бейнесі дүниені танудың алғышарты болып табылады Ал, әрбір әлеуметтік жүйеде, әрбір қоғамның өркениеттік даму барысында дүние бейнесі өзіндік ерекшеліктерімен ажыратылып отырады. Олар негізгі концептілік және сезімдік қабылдаулары негізінде жеке адамның танып түсінген деңгейі дәрежесінде болады. Қоғам дамып, дүниенің қасиеттері одан әрі таныла бастаған сайын дүние бейнесінің мазмұны да өзгеріп отырады. Демек, ақиқат дүниенің бейнесі бір қалыпты құбылыс емес.
Адам санасындағы ақиқат дүниенің бейнесі тілдік таным арқылы қалыптасып, сараланып тілдік қорды құрауға қатысатыны сөзсіз. Тілдік қорды танымдық, антропоөзектік бағытта зерттеудің маңыздылығы күннен күнге артып отыр. Себебі, адам мен тілді бірлікте зерттегенде ғана ішкі мағыналық формасындағы өзгерістерді зерттеуге мүмкіндік туады [1,37]. Тіл білімі мен оның салаларының тарихы тереңде жатыр. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басынан бастап тіл білімінде тілдің түрлі ғылым салаларымен байланысы тоғысында көптеген жаңа бағыттар қалыптасты. Соның ішінде тілдік құбылыстар мен заңдылықтарды адамның санасы, болмысы мен танымы барысындағы өзіндік психикалық және танымдық қабілеттеріне байланысты зерттеулер жүргізіп, соған сәйкес жаңаша әдіс-тәсілдерді қолданыла бастады.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде тілді осы жаңа бағыттардың негізінде зерттеліп, қазақ тілінің құрылымдық және жүйелік, басқа да сипаттары мен қызметтерін айқындауға жаңаша тұрғыдан саралауға мүмкіндік туды. Тілді антропоцентристік парадигма тұрғысынан зертетудің негізгі мақсаты - тілдік субъектінің дүниетанымдық ерекшеліктерінің тілдің барлық деңгейлерінде семиотикалық жүйе ретінде көрініс табуын зерттеп, анықтау. Жаңа бағыттар тек қазақ тіл білімде ғана емес, жалпы әлемдік тіл біліміне үлкен өзгерістер әкелді. Тіл біліміндегі дәстүрлі зерттеулердің шеңбері кеңейіп, тілді адамның әлеуметтік ортасы мен ойлау әрекеті, олардың арасындағы байланыс тұрғысынан терең зерттеуге жол ашылды.
Тіл біліміндегі жаңа бағыттағы зерттеулердің негізгі мақсаты - тіл тілдік ақпаратты қабылдау, өңдеу, интерпретациялау және жадыда сақтауға қатысты өзгешеліктерді зерттеу болып саналады.
Әлемнің адам санасында бейнеленіп, тілде көрініс табуын Н.Я.Марр, А.А.Потебня. Н.Хомский, Н.Д.Артюнова, А.Вежбицкая, Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия сияқты тұлғалар қарастырған.
Олардың тұжырымдары тілді философия, психология, мәдениеттану ғылымдарының тоғысында қарауға арналған. Бүгінде бұл зерттеулердің қатары толығып, тілдік мәселелелерді логика, психология, лингвомәдениеттану, этнопедагогика сияқты бірнеше салалардың басын тоғыстыру арқылы қарастыру, толықтыруларға байланысты еңбектер қатары күннен күнге көбейіп келеді.
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика мәселелеріне ерекше көңіл бөліп, зерттек жүргізіп жүрген ғалымдар - Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Э.Сүлейменова, Р.Сыздықова, Ә.Қайдар, Н.Аитова Е.Жанпейісов, Қ.Жаманбаева, Б.Момынова, Г.Спанасова, Ф.Қожахметова,Н.Әмірбекова, Ж.Саткенова. Тілші ғалымдар тілді лексикология, этнолингистика, когнитология, лингвомәдениеттану салалары тұрғысынан қарастырып, тіл біліміндегі жаңа салалардың дамуына өзіндік үлестерін қосуда.
Бүгінгі этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, психолингвистика, лингвомәдениеттану сияқты жаңа ғылыми бағыттардың зерттеу нысаны - тілді индивитпен, ұлттың дүниетанымымен, мәдениетімен, тарихымен байланысты қарастыру
Тіл көрнекті болу үшін дерексіз нәрсе, деректі нәрседей, жансыз нәрсе жанды нәрседей суреттеліп, адамның сана-саңлауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек, [2, 154б.] - деген А.Байтұрсынұлының тұжырымы тілдің табиғаты мен қызметін, құдіретін танытады.
Сондықтан, адамның ой-өрісіне, әлемді қабылауына, түйсінуіне байланысты дүниенің танымдық бөлшектері тілде өзінше көрініс табады, өзінше бейнеленеді, ал тіл иесі танымдық ойын өз тілінде сақталған дүние бейнесіне сәйкес танытуға тырысады. Тілдегі ұлттың мәдени көрінісін анықтауда тиімді тәсілдердің бірі типологиясы әртүрлі тілдердегі (қазақ, орыс, ағылшын) дүниенің ақиқат бейнесін бейнелеудегі ұқсастықтар мен ерекшеліктерді айқындау болып саналады. Бұл салыстырулардың терең танымдық құрылым деңгейі кең тілдік білім аясында жүргізілуі тіл мен таным, тіл мен мәдениет сабақтастығын айқындауда және оның қазіргі заманға сай өзгеріп, дамуының үрдісін тануда маңызы ерекше.
Тіл - қоғамдағы қатынас құралы ретінде қоғамның ажырамас бөлігі, қажеттіліктердің бірі. Тіл - тек дүниені тану құралы ғана емес, сол тілді қолданушы халықтың негізін қалайтын ұлттық рухтың, ұлттық мәдениеттің көрінісі. Тілдің құдіретті күші халықтың ой-танымында, мінез-құлқында, әлеуметтік өмірінде сақталған. Өйткені адам баласының ой-санасы, сол арқылы істеген еңбегі, мінез-құлқына сай табиғатын қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын қалыптастыруы тұтастай бір мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің бірі[3, 65]
Сондықтан, тіл ғалам туралы білімді сыртқа көрсетіп қана қоймайды, ғұмырнамалық тәжірибенің түпсанада бедерленіп, үздіксіз сұлбалануына және оның айқындалуына, ұрпақтан-ұрпаққа жетілуіне қалтқысыз қызмет етеді. Демек, тілді жаңа ғасыр баспалдағында жаңа теориялық-танымдық үрдісте қарастырып, зерттеудің қажеттілігі туып отыр.
Қоғам мен ғылымның қазіргі тынысына сәйкес дамуы тіл біліміне ықпал етіп, лингвистикада жаңа бағыттар мен салалар пайда болуда. Тіл ғылымындағы жаңа бағыттар мен ағымдар тың ізденістерге жол ашады.
Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен екі жүйеде зерттеліп келеді. Біріншісі - құрылымдық, екіншісі - антропоөзектік.
Антропоөзектік парадигма өз шеңберінде гендерлік лингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, когнитивті лингвистика, прагмалингвистика, лингвопсихология, паралингвистика сияқты жаңа салалардың ғылыми негізін зерделеп-тануға ықпал етті. Қазіргі қазақ тіл білімінде тілсіз қатынасты зерттейтін паралингвистиканың қалыптасып дамуы - арнайы сөз етуді қажет ететін маңызды мәселе. Тіл ғылымының бұл саласы адамдар арасындағы қарым-қатынастың бейвербалды түрін қамтиды.
Адам тілінің конститутивтік табиғаты шартты түрде екі қағидаға негізделеді: біріншіден, адамның танымы ешқашан толық болмайды, ол қоғам өзгеруімен бірге толығып, өзгеріп отырады.
Тіл мен адамды байланысын былай көрсетуге болады: адамның тілі мен ойлауы; тіл мен адам физиологиясы; тіл және сана; тіл мен мәдениет; тіл мен қоғам; тіл және таным. Адамның тілге, тілдің адамға өзара ықпал етуінен туындаған осы салалардың әрқайсысының өзіндік зерттеу объектісі, тәсілдері, қолданылу аясы бар. Тіл білімінде бұған дейін тілді антропологиялық бағытта ғана қарастырып, оның ішкі әдістемелік бағыттары ретінде мына салалар үстірт қаралып келді:
1. Әлеуметтік лингвистика - тіл мен қоғам байланысын қарастыратын тіл біліміндегі жаңа бағыт.
2. Психолингвистика - тіл мен тұлғаның өзара байланысындағы индивидтің тұлғалық мінез-құлқы мен ұғымды қабылдау, оны санада өңдеу қасиеттерінің тілде көрініс табуын зерттейді
3. Лингвомәдениеттану - тілді тіл мен сол тілде сөйлейтін ұлттың мәдениетінің өзара байланысы тұрғысынан, ұлт мәдениетінің тілде сақталуы, тілде көрініс табуы, тіл арқылы ұлттың мәдени ерекшеліктерін зерттеуді қарастыратын сала.
4. Этнолингвистика - тілді ұлттың тарихымен, халықтың рухани мәдениетімен, ұлттың менталитетімен, халықтың шығармашылығымен, болмысымен бірлікте зерттейтін сала.
5. Паралингвистика - (грекше parа - маңы және лингвистика) - хабарланатын ойдың, пікірдің вербалды (сөзбен білдіру) тәсілдерімен қоса сөйлеу үстінде қолданылатын вербалды емес (тілден тысқары) амалдармен берілуін зерттейтін тіл білімінің саласы [4, 42].
Когнитивті лингвистика, метафораның когнитивті теориясы - ғаламның тілдік бейнесінің концепциялары тұрғысынан тіл білімін жүйелеу мен құрудың құралы. Жеке бір сөздің толық концептісі оның семантикалық және ассоциациялық өрісі арқылы айшықталады. Сөздің семантикалық және ассоциациялық өрісінде пайда болған ақпараттың ішінде когнитивті және прагматикалық мағыналардың элементтері суреттеледі. Біз бұдан "мәдени концепті" деп танылатын лексема концепті құрудағы өзінің лексиконы, синонимдік қатары, ассоциациялық қатынасы бар және семантикалық өрісі қомақты атау.
Д.С. Лихачев, В.Айрапетян, И.Д.Арутюнова, В.А. Маслова, А.Я.Гуревич, А.Н.Мороховский, Н.К.Рябцева, В.В.Колесов, А.Вежбицкаяның еңбектерінде "концепт" терминіне теориялық тұрғыдан жан-жақты қамтылған. Мысалы, Н.Д.Арутюнованың мәдени концептілер жайлы пікріне тоқталып өтейік: " ... Каждое из этих слов обладает своими зоканами, сочетаемости, своим лексиконом, фразеологий риторикой и шаблонами, своей областью референций, и поэтому, описывая и анализирую "язык" каждого культурного концептамы открываем доступ и соответствующему понятию" [3,3] .
Концептілік мәнге ие доминант сөздердің терминдік мағынасы әр ғылым саласында түрліше болады. Адам баласы күнделікті өмірде жан, тән, өмір, өлім, жақсылық, жамандық, ар-ұят т.б сөздерді қолданса да, олардың мағынасын ашып тереңіне ой жүгіртіп, оның мәнін анық түсіндіре алмауы мүмкін. Ол сөздердің беретін мағынасын, ұғым-түсінігін түсіндіру адамның тілді білу деңгейіне тәжірбиесіне қарай түрліше болады.
Концепт болатын сөздердің беретін ұғымын, мән - мағынасын түсіну арқылы жеке адамнан бастап, қоғамдық ұйымдардың, бір этностың я болмаса бір ұлттың, халықтың ой - өрісінің, сана - сезімі, өзіндік дүниеге деген көзқарасы айқындалады. Концептілік мәнге ие болған доминанттар рухани мәдениеттің басты-басты ұғым түсініктерін оның элементтері ретінде таңбалай отырып, олардың тілдегі мән-мағынасын барынша қамтиды. Рухани мәдени сөздердің лексикалық мағыналарын мазмұнын, түсінігін анықтау жаңа үстеме мән-мағынаның ашылуына ықпал етеді. Бұл өз кезегінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа бір қырынан тануға мүмкіндік береді.
Концептілік мәні басым негізгі сөздер - ұлттық мәдениеттің бір бөлшегі, сонымен бірге оны түсінудің негізі болып саналады. Бұл мәселе туралы тілші ғалым А. Вежбицкая: "Каждый язык национально спецефичен. При этом в языке отражаются, не только особенности природных условий и культуры, но и своеобразие национального характера его носителей", - деп көрсетеді [5,27].
Кейбір ғалымдар "концептілік мәнге ие доминант сөз" - деген терминді ұсынады. Демек, доминант сөздер тіл арқылы дүниені жан-жақты тануға, сонымен қатар мәдениетті қабылдап, ұғынуға ықпал етедіі. Бұндай сөздердің жаңа мағыналарының пайда болу механизмдерін танып білу арқылы сол мәдениет жайлы көптеген ақпараттар алынады. Концептілік мәнге ие доминант сөздерді талдау - ақиқат дүниенінің тілдік бейнесін тануға сипаттауға, ұлттық мәдениеттің дамуы , оның бүгінгі жай-күйі туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Р.С.Сүгірбекова: в этом смысле термин "концепт уместен и представляется довольно удачным :в одном термине концентрируется и принципы анализа слова с точки зрения его культурной значимости, и принцип анализа культуры посредством изучения ее найболее существенных понятии" - деген пікір айтады. [5,12]
Н.Д.Арутюнованың пікірінше: мәдени концепт - философиялық, этикалық тұрғыдан ұқсас терминдер. Бұндай сөздер таңбалайтын ұғымдарды философиялық этикалық ғылыми зерттеулер қарастырады. Әйтседе ондай сөздер кез-келген тілдің актив сөздік қорына енеді, яғни сол тіл иесінің әрбіреуіне түсінікті мағынада жасалады дегенойын қуаттауға болады [6,117-129].
В.А.Маслованың пайымдауынша мәдени ақпараттар тілдің номинативті бірліктері арқылы төрт тәсілмен беріледі, олар: "мәдени концептілер", "мәденисемалар", "мәдениая", "мәдени коннатациямен".
Мәдениеттің басты концептері концептінің негізгі (ключевыми концептами культуры) тек жеке тілдік тұлға емес, сонымен бірге лингвомәдени таным тұрғысынан жалпы қоғамдағы экзистенционалды (англ existential "имеющий"(выражающий) значения бытия) мағыналы әлем бейнесінің негізі болып табылатын тілдік бірліктерді айтады және мәдениеттің негізгі концептісіне ар, тағдыр, күнә, заң, бостандық, азаматтық, егемендік т.б дерексіз атауларды жатқызады. [7,51]
Д.С.Лихачевтың пікріне сүйенсек, концептілер адамның санасында белгілі бір мағынаға сілтеме ретінде және адамзаттың жалпы тілдік тәжірибесіне тарихи, ғылыми, әлеуметтік, прозалық, поэтикалық нұсқаушы ретінде пайда болады [8,6].
А.Я.Гуревич универсал мәдени концептілерді философиялық мәнді категориялар (мезгіл, кеңістік, себеп, өзгеріс, қозғалыс) және әлеуметтік сипаттағы "мәдени категориялар"деп жіктеп, әлеуметтік категорияларға бостандық, құқ, әділеттік, еңбек, байлық, жекеменшік т.б концептілер жататынын атап көрсетеді[9.85]
В.А.Маслова үшінші бір топ "ұлттық мәдени категорияларды" (категория национальной культуры) бөліп шығарғанды жөн көреді [ 7,51]. Мәселен, қазақтар үшін жан, тән, ар т.б ұғымдар концептінің ұлттық мәдени категорияларына жатады.
Дерексіз сөздерді мәдени сөздерге ғылыми терминдерге және идеологиялық сөздермен салыстыра қарастыратыны ғалымдар да бар. Яғни, бұл үш топтағы сөздердің семантикасын ажыратып қарастыруға мүмкіндік береді. Олар біріншіден, атқаратын қызметінің, екіншіден, пайда болу тәсілдерінің, үшішіден, беретін ұғымдарының әртүрлілігіне байланысты. Ғылыми терминдерді жекелеген тұлғалар жасайды, олардың алдына көлденең қоятын міндеті-жаңа идеялар мен концептілерге ат қою, олар ғылыми түсінікті қамтиды. Мәдени сөздерді әлеумет жасайды. Идеялогиялық термин сөздерді де жекелеген тұлғалар дүниеге әкеледі оны әлеумет қабылдайды. Ал, олардың міндет-үгіт-насихат, тапсырма жеке иллюзиялық түсінікті, яғни болмысты әсерлеп түсіндіру.[9,55] А.Н.Мороховскидің көзқарасы бойынша, мәдени сөздердің терминдерден айырмашылығы мынада: терминдер бір тілден екікші тілге оңай ұғынылады, ал мәдени сөздерді екінші бір тілге дәл аударып беру үлкен қиындықтар туғызады, себебі олардың әрбәреуінде сол ұлт мәдениеті мен ұлттың менталитеті бейнеленеді.
Біздің ойымызша дерексіз сөздердің өзі де концентілік мәнге ие доминант бола алады. Себебі, олардың мағынасы қандай да болмасын бір рухани мәдени ұғым - түсінікті толықтай бере алады. Сондай-ақ сөздердің "мәдениленуі" рухани немесе дерексіз категорялардың негізінде ғана емес, сонымен қатар әдет-ғұрыпты сипаттайтын , адамның жеклеген өзіндік қасиеттерін білдіретін сөздердің (тұрмыс, мінез-құлық, кедейлік, батырлық т.б) тіпті нақты іс-әрекеттердің (ән салу, суға жүзу, аңға шығу, балық аулау , егін салу) негізінде де іске асад. Жекелеген халықтар үшін мұндай сөздер жалпы мәдени мағынаға ие бола алады. Себебі, олар қандайда болмасын бір мәдени ерекше қасиеттерді білдіре алады .
Мәдени концептілік мәнге ие доминанттардың шеңберінде нақты жинақтаушы заттың лексиканың есебімен аясын кеңейе алады . Мәселен "отан" "отбасы", "көшпенділік тұрмыс", "жан", "тән","ар","өмір","өлім" ,"қайың" "көкбөрі" т.б көптеген өсімдік пен жануарлардың, тұрмыстық заттар мен басқа да көптеген құбылыстың атаулары жекелеген ұлттың өзіндік менталитетіне байланысты ерекше концептлік мәнге ие доминант болуы мүмкін .
Сөздердің мәдени концепт тізбегіне енуі олардың прагматикалық семантикалық сипаттарына байланысты. Осыған байланысты М.А.Күштаева былай дейді: қазақ тілінгі концептілерді мәдениеттің екі жағы іспетті материалдық және рухани мәдениеттің өзара байланысы ретінде қарастыру бағытын қарастыру қажет. [10,30].
Лингвистика мен философия ғылымдарының арасындағы өзара байланыс концепт терминінің пайда болуына себеп болды. Ой және ойлау формаларын зерттейтін логика ғылымында"концепт" термині "ұғым, түсінік" деген мағынада жұмсалады. Ал ойдың нәтижесінде адамның санасында жинақталатын білім, танымдық қор "Адамның әлем туралы жинақталған мәдени түсініктері бейнелейтін ғаламның тілдік бейнесіне айналады" [11,75]. Осы орайда М.А.Күштаева концептіні "адам дүние танымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік ретінде қарауды" жөн деп табады және концепт терминіне "рухани мәдениеттің тірек сөздері" мағынасында ғана түсінбейміз , себебі тірек сөз концепт сөзіне емес "мәдени концепт" тіркесіне балама ретінде қолданылады дейді. [10,31] "Концептілік мәні басым сөздер" деген терминді "ұлттық мәдени концепт" термині ретінде қолданса да болады.
Когнитивтік лингвистикалық зерттеулер Америкада - Хомский Н., Джонсон М., Лакофф Дж., Лангакер Р, Ресейде - Апресян Ю.Д., Кубрякова Е.М., Караулов Ю.Н. т.б. еңбектерінен бастау алады.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында ресей тіл білімінде "концепт" термині алғаш рет тіл арқылы қоршаған орта мен құбылысты, іс-әрекеттердің суреттеу мәселелеріне арналған зерттеулер аясында пайда болды. Концептілік талдауларға арналған алғашқы зерттеулер Д.С.Лихачев, В.В.Колесов секілді зерттеушілердің еңбегінде көрініс табады. Орыс философы С.А Аскольдов - Алексеев концепге былайша анықтама береді: "...некое общее понятие как содержание акта сознания, которое остается ...весьма загодочной величиной ,почти неуловимым мелькакием чего-то в умственном кругозоре, происходяшим при быстро произнесений и пониманий ...слов: концепт есть мысленное образование, которое замещает нам в процессе мысль неопределенное множество предметов одного и того не рода" [11,28] Ғалымның теориясының назар аударатын тұсы - біздің пайымдауымызша дерексіздіктің биік абстракцияның деңгейіне дейін ұмтылатын концептінің әрбір элементті иерархиялық бірікен құрылымда айқындалады.
Концепт сөз бен оның мағынасының арақатынасын білдіреді. Тілдік қолданыста адам баласының санасы сөздердің ұғымдарын толық қажетіне жарата алмайды, сондықтан да мағыналық элемент ретінде ұғым емес, ықшамдалған ең алғашқы ойдағы түсінік-ментальдық белгілер жұмсалады . Осылар концепт ретінде танылады. Концепт ықшамдалған түсінік емес "концепт эмбрион" понятие , так как ранше и в кем потенциально золожена та семантическая структура, те общее и частьные смысли, которые затем разворочиваются в понятие" [12,16].
Қазіргі кезеңде тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдік құбылыстарды тіл - этнос, тіл - мәдениет, тіл - қоғам мәселесі тұрғысынан зерттеуге бағытталған. Тілдің табиғатын тануға, сондай-ақ тілдік бірліктер мен таңбалардың концептуалдық өрісін ұлттық тұрғыдан қарастыруға арналған еңбектер аз емес, десе де танымындық, концептуалдық тұрғыдан тіл әлі де болса терең зерттеуді қажет етеді. Қазақ тіліндегі түрлі концептілерді зерттеуге арналған ғылыми еңбектер аз емес. Десе де ұлттың дүниетанымының бір бөлшегі, ұлттық мәдениеттің үлгісі болып табылатын түр-түс атауларының (символдар) концептілік қырларын ашатын жұмыстар әлі де жеткіліксіз. Дегенмен олар әр халықтың түсінігінде түрлі мән, мағынаға, символдық қасиеттерге ие, сондықтан қоңыр түстің қазақ тіліндегі концептілік аясын, оның этнолигнгвистикалық сипатын айқындау - бүгінгі қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі.
Қазақ тіл біліміндегі танымдық бағыттың қалыптасуында этнолингвистикалық зертеулердің мәні ерекше. Атап айтқанда, Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Ж.Манкеева, Г.Гиздатов, Б.Қасым, Г.Қосымова, Қ.Жаманбаева, Г.Зайсанбаева, С.Жапақов т.б. ғалымдардың зерттеулерінен когнитивтік бағыт бастау алады. Танымдық ғылымның нысаны болып саналатын таным, тіл мен ақыл, олардың өзара қатынасы сонау көне заманнан пікірталас тудырып келген түсініктер. Тіл мен ойлаудың өзара қатынасы - ертеде философтарды да ойландырған мәселе. Платонның Кратилі - тілдің танымдық жағынан ең алғаш философиялық талдауы болды. Платон пікірінше тілдің негізі - атаулардың қоршаған ортаны танып білуде абсолюттік дәлме-дәл еместігінде. Атаулар көмегімен қоршаған ортаны танып білу танымдық құрылымның төменгі сатысын ғана құрайды, ал бұл процестің ең жоғарғы сатысын байқап бағдарлап, мән мағынасын түсіне танып білу болып саналады [12.5 б]. Дүниетаным жеке адамның өмір сүруімен байланысты болумен бірге адамның қоғамдық өмірдегі орнына да қатысты.
Дүниетанымның жинақы көрінер жері - ұлттық дүниетаным. Ұлттық дүниетаным ұлттың бүкіл бітім-болмысымен, қоршаған ортасымен, шаруашылық жүйесімен, табиғат құбылыстарымен тығыз байланысты. Ұлттық дүниетаным түр-түс компонентті күрделі атауларда да орын алады. Түр-түстік ұғымды білдіретін сөздерден жасалған күрделі атау да басқа күрделі ұғымдық атаулар сияқты біртұтас лексика-грамматикалық бірлік деп танылатын, сыңарлары кем дегенде екі мағыналы лексемалардан тұратын аталым болып табылады. Күрделі ұғымдық атаулар номинациялық қызметпен қоса, танымдық қызмет атқарады. Қазіргі кезеңге дейін түр-түс атаулары түркі тілдерінде тіл білімінің морфологиялық саласында қаралып, лексика-грамматикалық тұлғалары анықталды. Этимологиялық тұрғыдан зерттеуге алынып, нәтижесінде күрделі ұғымдық атаулар категориясы белгілі бір жүйеге түсірілді. Түр-түске қатысты сөздер сапалық сын есім деп аталатын категорияда қамтылды. Қазақ тілінде бұған қатысты мәселелер І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов, М.Балақаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, т.б. қазақ тілі мамандарының еңбектерінде талданды. Күрделі сөздер тақырыбында түске қатысты күрделі аталым А.Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алып, 30-жылдардың ішінде Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, К.Аханов, А.Ысқақов, А.Ермеков, Г.Жаркешева, Ж.Шәкенов еңбектерінде күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар жайындағы мәселелер жан-жақты қарастырылған. Профессор Н.Оралбаева күрделі ұғымды білдіретін біртұтас лексикалық мағына деген ұғымды күрделі сөздің табиғатын айқындайтын, қасиетін ашатын негізгі ұстаным деп көрсетеді [5, 27-41б]. Күрделі аталымның лингвистикада көкейкесті мәселелердің бірі болып, өз деңгейінде шешімін таппай келе жатқандығын профессор Б.Қасым атап өтіп, күрделі атаудың 1) бір заттың атауы (аталым қызметі), 2) біртұтас мағынаны білдіруі, сөзжасамдық мағына қызметі, 3) сөйлемдегі қызметі тұрғысында үш қағиданың тоғысуынан заттық ұғым атауы қалыптасатынын көрсетті [13. 89 б].
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің тілдік материалдары түр-түс атауларының негізгі доминант (атауыш) мағынасынан басқа да семантикалық ерекшеліктері мен олардың халық дүниетанымына, тіршілігіне қатысты әр түрлі символдық мән-мағыналары да өз алдына зерттеу нысаны бола алатынын көрсетеді. Алайда, түркологияда, қазақ тіл білімінде түр-түс проблемасын жан-жақты, түркі тілдерінің фактілері негізінде тұлғалық-мағыналық ерекшеліктерін аша отырып зерттеген еңбектер көп емес. Түр-түс атауларының семантикалық ерекшеліктеріне алғаш рет көңіл бөліп зерттеген академик А.Н.Кононов болды. Ғалымның осы мәселеге қатысты Семантика цветообозначений в тюркских языках, Способы и термины определения стран цвета у тюркских народов, О семантике слов ақ и қара в тюркской географической терминологии атты ғылыми зерттеулері жарық көрді [14.17]. Қазақ тіл білімінде түр-түс атауларын бұрынғы зерттеулерден мүлдем басқа тұрғыда қарастырып, олардың табиғатына тән ерекшеліктерді халқымыздың тыныс-тіршілігімен, салт-санасымен, эстетикалық талғамымен байланыстыра зерттеп, түр-түстер табиғатын басқа қырынан танытқан ғалым - академик Ә.Т.Қайдар. Ғалым өз зерттеулерінде табиғаттағы түр-түстерге, олардың жер-су атаулары құрамындағы мағыналық ерекшеліктеріне шолу жасай отырып, төрт түлік мал түстеріне байланысты атаулардың семантикалық және этнографиялық сөз орамдарына ұйытқы болуын жан-жақты баяндайды
[15,108 б].
Сонымен түстердің дүниетанымдық қызметін көрсетуде Ж.А.Манкееваның сөзімен қорытындыласақ, олар өмір сүруді қамтамасыз ететін мәдениетке жататын дүниелердің мәдениетке қатысы адамдардың тек өмір сүруі үшін қажет мұқтаждықтарын ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге олардан жоғары тұратын социогендік, символдық және эстетикалық қажеттіліктерін де өтейді [23, 93 б].
1.2 Қазақ танымындағы түр-түс атауларының символдық мәні
Қазақ тілінің табиғатына тән бір ерекшелік: көптеген түр-түс атауларының шығу төркіні бүгінде белгісіз. Олардың кейбіреуін этимологиялық жолмен анықтауға болса да, кейбіреулерінің құпия сырын ашу мүмкін емес. Мәселен, ақ, боз, сұр, көк, кер, ала тәрізді бір буынды түр-түс атауларын талдап, анықтап жатудың қажеті де жоқ сияқты көрінеді. Өйткені бұлар одан әрі жіктеуге, морфемаларға бөлшектеуге келмейді. Бұл атауларды көне түркі заманынан бері келе жатқан байырғы ілкі түбірлер санатына жатқызуға болады. Көптеген түркі тілдерінде кездесетін бұл сөздердің түстік мағынасы да көне болса керек. Мысалы: ақ сөзі түркі тілдерінде ақахаға:қ формасында қолданылып, бір-біріне жақын үш топ мағынаны аңғартады: 1) ақ деген негізгі түстік мағына (белый); оның төңірегіне: ақшыл, көздің ағы, жұмыртқаның ағы, т.б.мағыналар туған; 2) ақ сөзінің ауыс мағыналары: кіршіксіз таза, кінәсіз, ақжүрек, адал; 3) керемет, тамаша, ғажайып. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не түстік негізі жайында ХХ ғасырдың өзінде-ақ түркологтар арасында әртүрлі пікірлер қалыптасты. Э.В.Севортян аға және әке деген туыстық атаулардағы екі сөздің де негізі ақ - оқ (қартаю) етістігінен өрбіген дегенді айтады. Жалпы сүт тағамдарын білдіретін ақ атауы (қымыз, сүт, шұбат, құрт т.б.) ақ етістігі негізінен өрбігенін аңғаруға болады. Оған дәлел ақ - ағу, жоғары-төмен жылжу, құйылу мәніндегі етістік. Сүттің төмен сауылып, сорғалап құйылатыны белгілі. Әрі өзі де ақ, басқа реңкі жоқ, өзгермейтін ақ түсті ақ атау да көңілге қонымды. Көне түркі тілінде үрүң атаудың тілден ығыстырылып шығуына да ақ сөзінің конверсиялануы әсер еткен. Көне мұраларда кездесетін таң ағару тіркесіндегі ақ жоғары көтерілу, таң көтерілу мағынасын беретін ақ - етістігінің әр түрлі сапада жеткендігін ғалым Б.Сағындықұлы дәлелдейді
[16, 137 б].
Енді бірқатар ғалымдар Қ.Ғабитханұлы, Т.Жанұзақов ақ сөзінің шығу төркінін ай космонимімен сабақтастырып, оның фонетикалық өзгерісінің схемасы ајаsајаај болуы мүмкін деп болжайды. Мұның дәлелі ретінде түркі тілдерінде үнемі қолданылатын ай йузлүк тіркесінің мағынасына тоқталады. Ай атауын ақ сын есімімен байланысты қарауының негізі бар. Сөздердің тілдегі қолданысы мен оның беретін мағынасына қарасақ, расында да ай атауы о баста заттың сын-сипатын білдіретін сөз болғанға ұқсайды. Қазақ тіліндегі айдын, айқын сөздері ай түбір сөзінің негізінде жасалған. Демек, ай сөзі о баста ақ деген түстік мағынаны білдіретін сөз болған, осы сөзден кейін келе қазіргі тіліміздегі сын есім ақ туындаған. Түркі тілдерінде й-қ-ғ дыбыстарының сәйкестігі бұрыннан бар құбылыс екендігін ескерсек, бұл өзгерісті айағақ түрінде көрсетуге болады. Сонымен ақ түс атауының шығу төркінін дәл басып айтудың қиындығы ақ сөзінің көнелігіне байланысты болып отыр.
Тілші-ғалым А.Жеңісқызы жас сөзінің төркінін уақыт өлшемі жыл сөзімен қатар бағдарлайды. Деректерге сүйене отырып, мынадай қорытындыға келуге болады: жыл мен жас сөзінің семантикалық қатарына ылғал, жаңа туылған, жас шөп, көз жасын жатқызуға болады. Осы мағыналардың тууына көк өнімдерінің дымқыл, ылғал болуымен, әсіресе, таңертеңгі шық түскен кездегі күйімен байланысты көз жасы деген мәнге ие болған тәрізді [17.104]
Көк сөзінің көкшіл, көгірек деген түстік мағыналарына орнығуы адам танымы арқылы танылған зат пен құбылыстардың танымдық құрылымы арқылы берілетін бейненің ортақ сипатымен байланысты. Аспанды көк деп атап, көк тәңірге табынған, көк бөрінің ұрпағы саналған түркі тектес халықтардың танымында аспанның түсі барлық осы түстес белгілерге атау ретінде берілген. Неге аспан деп аталынбаған деген сұраққа аспан сөзінің өзі таза түркілік емес, әрі қолдану уақыты да кейін енген деуге болады. Көк сөзі - түркі тектес халықтарға ортақ сөз. Заттық мәндегі көк (аспан) пен түр-түс атауы көкті синкретикалық түбір деп қарастырып жүр. Аспан мағынасындағы көк сөзі мен онымен түстес нәрселердің салыстырмалы түрде көк аталуы әбден мүмкін. Көне түркі тілдерінде көк сөзінің бір мағынасы тамыр, көкяң қазіргі түркі тілдерінде тамырлас ұғымын береді. Бұл көкең туыстық атауымен де байланысты. Мұндай мағына көгі жақсы, көгі жаман тіркестерінде сақталған. Бұлар көне жазба ескерткіштерінде де кездеседі. М.Қашқаридың еңбегіндегі көгің кім тіркесінің аудармасы шыққан тегің қандай дегенді білдіреді[18,142]
Қазақ тілінде де, жалпы түркі тілдерінде де сары түс атауы сындық мағынада қолданылады. Жоғарыдағы талданған түр-түс атаулары сияқты бұл сөздің де шығу тегін, этимологиясын анықтау қиындық туғызады. Сары сөзінің негізгі түстік мағынасымен қатар түрлі-түрлі ауыс мағыналары да бар Сары сөзі - жиі қолданыста болатын, көп жағдайда түсті білдіретін лексема. Бірақ ол да кез келген қолданысында түсті білдіре бермейді. Сары сөзі жер-су атауларымен тіркескенде сар тұлғасында қолданылатынын байқау қиын емес. Топономист Е.Қойшыбаев сар сөзі топонимдік атаулармен тіркескенде көбінесе айқын, кең, негізгі, басты деген мағынада жұмсалатынын айтады. Ал Р.Сыздықова сары алтын тіркесіндегі сары сөзінің мағынасы қоспасыз, таза, ал сары уайым дегендегі сары сөзі парсы тілінде уайым, қайғы екенін айта келіп, сары уайым тіркесі бір мағыналы екі сөздің қабаттаса айтылуынан пайда болып, бала-шаға, бекер-босқа сияқты бір сыңары парсыша - уайым (сар), екіншісі - қазақша уайым сөзінен жасалған плеонастық тіркес болып табылады, - дейді [19, 106 б]. Сондай-ақ сары алтын тіркесіндегі сары сөзінің негізгі мағынасы таза, шынайы екендігінде дау жоқ, ал сары уайым тіркесіндегі сары сөзі түсті білдірмейді, плеонастық тіркес те емес. Себебі, сар(ы) сөзінің түркі тілдеріндегі бір мағынасы - шын, нағыз. Е.Қойшыбаевтың сары туралы айқын, анық көрінген, басты деуі қисынды. Осыған орай сары уайым - негізгі, анық уайым, ал сарыла күту - шыдаммен, нағыз күту дегенге саяды. Сары сөзінің нағыз, таза деген мағынасының барлығын тарихшы ғалым Х.Көктәнді де сары сөзіне берген талдамасында анықтайды. Ғалым сары сөзінің түбірін сасо деп бөліп алып, са түбірі дала деген ұғымды білдіретінін айтады. Кейбір тарихшылар сары ұйғыр дегенді көне ұйғыр ұғымын береді деген пікір айтады [19, 148 б]. Бұл асылы, таза далалық ұйғыр деген сөз. Ра - таза, шын деген сөз. Со - дала, со сөзі , салқар (сш), сақара деген сөздердің түпкі буынында сақталған. Сайын сөзі жеке тұлғасында ұғынықсыз болған соң, кейін халықтың өзі сайын дала деп калькалық тәсілмен көшірме аударма жасаған. Осы күнге дейін бұл екі сөз қосарланып айтылады.
Көк сөзінің тілдік таңба ретіндегі мағынасы: Ашық аспан тәрізді түс. Ал символ ретінде көк сөзі басқа семантикалық мәнде көрінеді. Ә.Марғұлан көк түс - көкке табынудың, аспанның символы екендігін атап көрсетеді. Қазақ ұғымында көк түс - ең таза, киелі, қасиетті түс. Көк түс - аспанға берілген, оның тәңірлік сипаты болған. Түр-түстің бір тобы негізгі номинативтік мағынасына жақын, о бастағы семантикалық байланысын әлі де үзе қоймаған, логикалық қатыстығын түгел жоймаған сыбайлас мағыналар болып келсе, енді бірі - бүгінгі таңда қатыстығы алыс, тіпті мүлдем байқалмайтын, алшақ жатқан мағыналар:
1. Негізгі лексикалық, сын есімге тән мағына: Ақ серке қой бастайды, Ақын жігіт той бастайды деген мақалдағы ақ серке тіркесіндегі ақ сөзі өзінің тура түстік мағынасында тұр.
2. Ауыс мағына: мұның өзі де іштей неше түрге жіктеледі, сүттен ақ, судан таза дегендегі ақ атауы - өзіне тән көптеген ауыс мағыналардың тек бір қырын ғана - күнәдан таза, айыбы жоқ, таза адам дегенді аңғартып тұр.
3. Туынды мағына: Кедейдің аузы аққа тигенде, мұрны қанапты дегендегі ақ атауы сүт, сүт тағамдары деген мағынада жұмсалып тұр. Бұл мағынаның туынды болуы, сүт тағамдарының басқа қасиеттеріне емес, түріне, түсіне байланысты жасалуында [20,97]
4. Символдық мағына. Түр-түстердің негізгі лексикалық мағынасы белгілі бір зат пен құбылысқа тән бояу реңкті анықтау нәтижесінде, ауыс мағынасы олардың арасындағы логикалық байланыс пен ұқсастықтан, туынды мағынасы мотивтік сәйкестік негізінде пайда болса, символдық мағынаның қалыптасуы бұлардан сәл өзгешелеу. Символдық мән-мағына әдетте, нақтылы заттармен бірге олардың сыртқы бояу реңкіне байланысты және қоғамдық өмір салты, дәстүр, ұлттық таным, әдет-ғұрыпқа қатысты қалыптасуы шарт. Бейне бұл жағдайда барынша кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
А. Құмарбек
Тақырыбы: Қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілері
5В020500- филология
Алматы - 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі _______________ Т.Ермекова
Хаттама № "__"_______2019 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілері
5В020500- филология
Орындаған: А.Құмарбек
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.к., проф.м.а. А.Ғ.Сембаева
Алматы - 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі - 61 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 44
Тірек сөздер: түр-түс, концепт, өріс, стиль, әлемнің тілдік бейнесі, поэзия.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілері
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде колоративтік концептілерді зерттеуге арналған жетерлік, бірақ қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерінің қолданылуы, олардың стильдік ерекшеліктері тұрғысынан әлі де терең зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы қазақ тіліндегі түр-түс ұғымдарымен жасалған күрделі аталымдардың шығу төркінін, қалыптасу жолдарын айқындау арқылы халық дүниетанымындағы тілдік таңбалардың мәні анықталды.
- түр-түс негізді күрделі атауларда аталым үдерісінің қалай жасалатынын, қалай қалыптасатынын қазақ халқының мифтік түсінігіндегі түстік белгілердің қызметі арқылы анықталды;
- поэзиядағы түр-түс концептілерінің қолданылу ерекшеліктерін анықталып, стильдік қызметі сараланды;
Диплом жұмысының мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерін танымдық негізде түсіндіру, олардың тілдегі стильдік, этнолингвистикалық ерекшеліктерін саралау.
Диплом жұмысының практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттағы зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге үлес қосады. Зерттеу нәтижелерін ұлттық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде, жоғарғы оқу орындарында Қазақ тілінің семантикасы, Сөзжасам пәндерін, когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған арнаулы курстарды жүргізуде, зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді әртүрлі сөздіктер құрастыруда пайдалануға болады.
Диплом жұмысын жазуда мынадай ғылыми-зерттеу әдістері пайдаланылды: сипаттау, синтездеу, салыстырмалы және компоненттік, концептуалдық талдау әдістері пайдалынылды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Тіл - тек қоғамдық құбылыс емес, философиялық және психолиялық құбылыс. Сонлықтан оны бірнеше ғылымдар тоғысында қарастырғанда ғана, тілдік құбылыстардың мән-мағынасын жете түсіне аламыз.
Бүгінде тілдік материалдарды қоғаммен, әлеммен, адамдық факторлармен байланысын зерттеу, зерделеу - қазіргі қазақ лингвистикасында да, әлемдік лингвистикада маңызды мәселелердің бірі болып саналады. Сондықтан, қазақ тіл білімін когнитвитік- концептуалдық тұрғыдан зерттеу және әдіснамалық негізін саралау үшін, оны әртүрлі бағыттағы ғылымдар тоғысында қарастыруды қажет етеді.
Әлемдік лингвистикадан бастау алатын когнитивтік зерттеулер бүгінгі күні қазақ тіл ғылымында да өзінің жемісін беруде.
Бүгінгі күні қазақ тіл білімінде тілдің табиғатын адам болмысымен, тұрмыс-тіршілігімен және оның таным-түсінігімен бірлікте талдаған, тіл және таным ұғымдарын жан-жақты териялық тұрғыдан зерттеген еңбектер аз емес. Өйткені бұл - заман талабы.
Ақиқат өмірді қабылдауды, түйсінуді және оның заңдылықтары мен қыр-сырын саралау, соның нәтижесінде алынатын ақпараттар мен мәліметтерді тілдік қор ретінде жүйелеу тілдің жүйесін, құрылымын және тілдік бірліктердің табиғатын жан-жақты талдауға, түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар тілдік бірліктерді философиялық, логикалық және психологиялық қағидалар негізінде зерттеу, тіл ғылымының үздіксіз дамуына ықпал етеді.
Бүгінгі таңда қазақ тіл біліміндегі концептуалдық зерттеулерді саралау, тілдегі ұғымдық бірліктерді - концептілерді жүйелеу, оларды когнитивтік парадигма тұрғысынан жіктеп, жүйелеу - қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі.
Қазақ тіл білімінің тарихын тілтаным мәселесімен байланыста қарастыру, соның негізінде жекеленген ұлттың, этностардың тілтанымдық тұжырымдамасымен танысу, сол арқылы қазақ халқының тіліндегі ұлттық құндылықтарға мән беру, оларға тіл біліміндегі жаңа бағыттар аясында қарастыру - қазақ тіл біліміндегі когнитивтік ұстанымдарды зерделеуге, оларды әлемнің тілдік бейнесіндегі тілдік материалдың бір бөлшегі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Әр халықтың тілін сол халықтың ұлттық болмысының, санасы мен салтынан тыс бөлуге келмейді. Әрбір ұлт өзін қоршаған ортадағы заттарды, нәрселерді, құбылыстарды, дүниені, ғаламды өзінің таным-түсінігіне, дүниені қабылдауына байланысты қабылдайды, тілінде бекітеді. Адам баласы өзін қоршаған шындық пен дүниедегі алуан түрлі құбылыстармен және олардың сапалық сипаттарымен тіл арқылы танысып, тіл арқылы сіңіреді. Тілдік сана арқылы түйсініп қана қоймай, тіл мен ойдың диалектикалық бірлігінің негізінде ақпаратты өзінше түйсініп, талдап, жаңа сапада қайта жаңғыртады, өңдейді, қорытады және баға береді. Соның нәтижесінде әр тұлғаның өзінің тілдік санасы мен тәжірибесі қалыптасады.
Қазіргі қазақ тіл біліміндегі тың мәселелердің бірі - қазақы танымға сай түр-түс концептілері тілдік сана, таным, түр-түстердің таңбалық және символдық сипаты тұрғысынан кешенді зерттеу. Қазақ тіл білімінде колоративтік концептілерді зерттеуге арналған жетерлік, бірақ қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерінің қолданылуы, олардың стильдік ерекшеліктері тұрғысынан әлі де терең зерттеуді қажет етеді.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерінің этнолингвистикалық ерекшеліктері
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ поэзиясындағы түр-түс концептілерін танымдық негізде түсіндіру, олардың тілдегі стильдік, этнолингвистикалық ерекшеліктерін саралау. Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер қойылады:
- Қазақ тіліндегі түр-түс ұғымдарымен жасалған күрделі аталымдардың шығу төркінін, қалыптасу жолдарын айқындау арқылы халық дүниетанымындағы тілдік таңбалардың мәнін анықтау.
- Түр-түс негізді күрделі атауларда аталым үдерісінің қалай жасалатынын, қалай қалыптасатынын қазақ халқының мифтік түсінігіндегі түстік белгілердің қызметі арқылы дәлелдеу.
- Поэзиядағы түр-түс концептілерінің қолданылу ерекшеліктерін анықтап, ашып көрсету.
- Ақындардың шығармашылығында түр-түс концептілерін қолданудағы ерекшеліктерін, поэзиядағы түр-түс аталымдарының этнолингивистикалық сипатын айқындау;
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыстың тілдік деректері - Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1-10 т., 1974-1986), І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (1977), Ф.Р.Ахметжанова мен Қ.Т.Қайырбаеваның Түр-түске байланысты тұрақты сөз тіркестері (2000). Сондай-ақ, қазақ тіліндегі көркем әдебиет туындылары мен мерзімді баспасөз беттерінен мысалдар алынды.
Диплом жұмысындағы зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының барысында жинақтау, талдау, салыстыру, уәждемелік, семантикалық талдау, когнитивтік талдау әдістері пайдаланылды. Сөзжасам, аталым, уәждеме, когнитивтік теориялар, ғылыми тұжырымдар, танымдық лингвистиканың ғаламның тілдік бейнесі теориясының қағидалары басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- түр-түс негізді күрделі атауларда аталым үдерісінің қалай жасалатынын, қалай қалыптасатынын қазақ халқының мифтік түсінігіндегі түстік белгілердің қызметі арқылы анықталды;
- поэзиядағы түр-түс концептілерінің қолданылу ерекшеліктерін анықталып, стильдік қызметі сараланды;
- ақындардың шығармашылығында түр-түс концептілерін қолданудағы ерекшеліктері, поэзиядағы түр-түс аталымдарының этнолингивистикалық сипаты айқындалды;
-поэзиядағы түр-түс концептілерінің жаңаша қолданыстары, жаңа мағына жасаудағы түр-түс ұғымдарының танымдық қызметі анықталды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттағы зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге үлес қосады. Зерттеу нәтижелерін ұлттық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде, жоғарғы оқу орындарында Қазақ тілінің семантикасы, Сөзжасам пәндерін, когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған арнаулы курстарды жүргізуде, зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді әртүрлі сөздіктер құрастыруда пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. қазақ тіліндегі концептілердің зерттелуі
1.1 Қазақ тіл білімінде концептілердің зерттелуі
Адам санасында дүниенің бейнесін қалыптастыруда адамның сезіну, қабылдау, түйсіну, түсіну және ойлау, өзінше ұғыну сияқты барлық психикалық әрекеттері қатысады. Сол арқылы танылған дүниенің бейнесі дүниені танудың алғышарты болып табылады Ал, әрбір әлеуметтік жүйеде, әрбір қоғамның өркениеттік даму барысында дүние бейнесі өзіндік ерекшеліктерімен ажыратылып отырады. Олар негізгі концептілік және сезімдік қабылдаулары негізінде жеке адамның танып түсінген деңгейі дәрежесінде болады. Қоғам дамып, дүниенің қасиеттері одан әрі таныла бастаған сайын дүние бейнесінің мазмұны да өзгеріп отырады. Демек, ақиқат дүниенің бейнесі бір қалыпты құбылыс емес.
Адам санасындағы ақиқат дүниенің бейнесі тілдік таным арқылы қалыптасып, сараланып тілдік қорды құрауға қатысатыны сөзсіз. Тілдік қорды танымдық, антропоөзектік бағытта зерттеудің маңыздылығы күннен күнге артып отыр. Себебі, адам мен тілді бірлікте зерттегенде ғана ішкі мағыналық формасындағы өзгерістерді зерттеуге мүмкіндік туады [1,37]. Тіл білімі мен оның салаларының тарихы тереңде жатыр. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басынан бастап тіл білімінде тілдің түрлі ғылым салаларымен байланысы тоғысында көптеген жаңа бағыттар қалыптасты. Соның ішінде тілдік құбылыстар мен заңдылықтарды адамның санасы, болмысы мен танымы барысындағы өзіндік психикалық және танымдық қабілеттеріне байланысты зерттеулер жүргізіп, соған сәйкес жаңаша әдіс-тәсілдерді қолданыла бастады.
Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде тілді осы жаңа бағыттардың негізінде зерттеліп, қазақ тілінің құрылымдық және жүйелік, басқа да сипаттары мен қызметтерін айқындауға жаңаша тұрғыдан саралауға мүмкіндік туды. Тілді антропоцентристік парадигма тұрғысынан зертетудің негізгі мақсаты - тілдік субъектінің дүниетанымдық ерекшеліктерінің тілдің барлық деңгейлерінде семиотикалық жүйе ретінде көрініс табуын зерттеп, анықтау. Жаңа бағыттар тек қазақ тіл білімде ғана емес, жалпы әлемдік тіл біліміне үлкен өзгерістер әкелді. Тіл біліміндегі дәстүрлі зерттеулердің шеңбері кеңейіп, тілді адамның әлеуметтік ортасы мен ойлау әрекеті, олардың арасындағы байланыс тұрғысынан терең зерттеуге жол ашылды.
Тіл біліміндегі жаңа бағыттағы зерттеулердің негізгі мақсаты - тіл тілдік ақпаратты қабылдау, өңдеу, интерпретациялау және жадыда сақтауға қатысты өзгешеліктерді зерттеу болып саналады.
Әлемнің адам санасында бейнеленіп, тілде көрініс табуын Н.Я.Марр, А.А.Потебня. Н.Хомский, Н.Д.Артюнова, А.Вежбицкая, Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия сияқты тұлғалар қарастырған.
Олардың тұжырымдары тілді философия, психология, мәдениеттану ғылымдарының тоғысында қарауға арналған. Бүгінде бұл зерттеулердің қатары толығып, тілдік мәселелелерді логика, психология, лингвомәдениеттану, этнопедагогика сияқты бірнеше салалардың басын тоғыстыру арқылы қарастыру, толықтыруларға байланысты еңбектер қатары күннен күнге көбейіп келеді.
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика мәселелеріне ерекше көңіл бөліп, зерттек жүргізіп жүрген ғалымдар - Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Э.Сүлейменова, Р.Сыздықова, Ә.Қайдар, Н.Аитова Е.Жанпейісов, Қ.Жаманбаева, Б.Момынова, Г.Спанасова, Ф.Қожахметова,Н.Әмірбекова, Ж.Саткенова. Тілші ғалымдар тілді лексикология, этнолингистика, когнитология, лингвомәдениеттану салалары тұрғысынан қарастырып, тіл біліміндегі жаңа салалардың дамуына өзіндік үлестерін қосуда.
Бүгінгі этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, психолингвистика, лингвомәдениеттану сияқты жаңа ғылыми бағыттардың зерттеу нысаны - тілді индивитпен, ұлттың дүниетанымымен, мәдениетімен, тарихымен байланысты қарастыру
Тіл көрнекті болу үшін дерексіз нәрсе, деректі нәрседей, жансыз нәрсе жанды нәрседей суреттеліп, адамның сана-саңлауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек, [2, 154б.] - деген А.Байтұрсынұлының тұжырымы тілдің табиғаты мен қызметін, құдіретін танытады.
Сондықтан, адамның ой-өрісіне, әлемді қабылауына, түйсінуіне байланысты дүниенің танымдық бөлшектері тілде өзінше көрініс табады, өзінше бейнеленеді, ал тіл иесі танымдық ойын өз тілінде сақталған дүние бейнесіне сәйкес танытуға тырысады. Тілдегі ұлттың мәдени көрінісін анықтауда тиімді тәсілдердің бірі типологиясы әртүрлі тілдердегі (қазақ, орыс, ағылшын) дүниенің ақиқат бейнесін бейнелеудегі ұқсастықтар мен ерекшеліктерді айқындау болып саналады. Бұл салыстырулардың терең танымдық құрылым деңгейі кең тілдік білім аясында жүргізілуі тіл мен таным, тіл мен мәдениет сабақтастығын айқындауда және оның қазіргі заманға сай өзгеріп, дамуының үрдісін тануда маңызы ерекше.
Тіл - қоғамдағы қатынас құралы ретінде қоғамның ажырамас бөлігі, қажеттіліктердің бірі. Тіл - тек дүниені тану құралы ғана емес, сол тілді қолданушы халықтың негізін қалайтын ұлттық рухтың, ұлттық мәдениеттің көрінісі. Тілдің құдіретті күші халықтың ой-танымында, мінез-құлқында, әлеуметтік өмірінде сақталған. Өйткені адам баласының ой-санасы, сол арқылы істеген еңбегі, мінез-құлқына сай табиғатын қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын қалыптастыруы тұтастай бір мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің бірі[3, 65]
Сондықтан, тіл ғалам туралы білімді сыртқа көрсетіп қана қоймайды, ғұмырнамалық тәжірибенің түпсанада бедерленіп, үздіксіз сұлбалануына және оның айқындалуына, ұрпақтан-ұрпаққа жетілуіне қалтқысыз қызмет етеді. Демек, тілді жаңа ғасыр баспалдағында жаңа теориялық-танымдық үрдісте қарастырып, зерттеудің қажеттілігі туып отыр.
Қоғам мен ғылымның қазіргі тынысына сәйкес дамуы тіл біліміне ықпал етіп, лингвистикада жаңа бағыттар мен салалар пайда болуда. Тіл ғылымындағы жаңа бағыттар мен ағымдар тың ізденістерге жол ашады.
Қазіргі заман лингвистикасында тіл негізінен екі жүйеде зерттеліп келеді. Біріншісі - құрылымдық, екіншісі - антропоөзектік.
Антропоөзектік парадигма өз шеңберінде гендерлік лингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, когнитивті лингвистика, прагмалингвистика, лингвопсихология, паралингвистика сияқты жаңа салалардың ғылыми негізін зерделеп-тануға ықпал етті. Қазіргі қазақ тіл білімінде тілсіз қатынасты зерттейтін паралингвистиканың қалыптасып дамуы - арнайы сөз етуді қажет ететін маңызды мәселе. Тіл ғылымының бұл саласы адамдар арасындағы қарым-қатынастың бейвербалды түрін қамтиды.
Адам тілінің конститутивтік табиғаты шартты түрде екі қағидаға негізделеді: біріншіден, адамның танымы ешқашан толық болмайды, ол қоғам өзгеруімен бірге толығып, өзгеріп отырады.
Тіл мен адамды байланысын былай көрсетуге болады: адамның тілі мен ойлауы; тіл мен адам физиологиясы; тіл және сана; тіл мен мәдениет; тіл мен қоғам; тіл және таным. Адамның тілге, тілдің адамға өзара ықпал етуінен туындаған осы салалардың әрқайсысының өзіндік зерттеу объектісі, тәсілдері, қолданылу аясы бар. Тіл білімінде бұған дейін тілді антропологиялық бағытта ғана қарастырып, оның ішкі әдістемелік бағыттары ретінде мына салалар үстірт қаралып келді:
1. Әлеуметтік лингвистика - тіл мен қоғам байланысын қарастыратын тіл біліміндегі жаңа бағыт.
2. Психолингвистика - тіл мен тұлғаның өзара байланысындағы индивидтің тұлғалық мінез-құлқы мен ұғымды қабылдау, оны санада өңдеу қасиеттерінің тілде көрініс табуын зерттейді
3. Лингвомәдениеттану - тілді тіл мен сол тілде сөйлейтін ұлттың мәдениетінің өзара байланысы тұрғысынан, ұлт мәдениетінің тілде сақталуы, тілде көрініс табуы, тіл арқылы ұлттың мәдени ерекшеліктерін зерттеуді қарастыратын сала.
4. Этнолингвистика - тілді ұлттың тарихымен, халықтың рухани мәдениетімен, ұлттың менталитетімен, халықтың шығармашылығымен, болмысымен бірлікте зерттейтін сала.
5. Паралингвистика - (грекше parа - маңы және лингвистика) - хабарланатын ойдың, пікірдің вербалды (сөзбен білдіру) тәсілдерімен қоса сөйлеу үстінде қолданылатын вербалды емес (тілден тысқары) амалдармен берілуін зерттейтін тіл білімінің саласы [4, 42].
Когнитивті лингвистика, метафораның когнитивті теориясы - ғаламның тілдік бейнесінің концепциялары тұрғысынан тіл білімін жүйелеу мен құрудың құралы. Жеке бір сөздің толық концептісі оның семантикалық және ассоциациялық өрісі арқылы айшықталады. Сөздің семантикалық және ассоциациялық өрісінде пайда болған ақпараттың ішінде когнитивті және прагматикалық мағыналардың элементтері суреттеледі. Біз бұдан "мәдени концепті" деп танылатын лексема концепті құрудағы өзінің лексиконы, синонимдік қатары, ассоциациялық қатынасы бар және семантикалық өрісі қомақты атау.
Д.С. Лихачев, В.Айрапетян, И.Д.Арутюнова, В.А. Маслова, А.Я.Гуревич, А.Н.Мороховский, Н.К.Рябцева, В.В.Колесов, А.Вежбицкаяның еңбектерінде "концепт" терминіне теориялық тұрғыдан жан-жақты қамтылған. Мысалы, Н.Д.Арутюнованың мәдени концептілер жайлы пікріне тоқталып өтейік: " ... Каждое из этих слов обладает своими зоканами, сочетаемости, своим лексиконом, фразеологий риторикой и шаблонами, своей областью референций, и поэтому, описывая и анализирую "язык" каждого культурного концептамы открываем доступ и соответствующему понятию" [3,3] .
Концептілік мәнге ие доминант сөздердің терминдік мағынасы әр ғылым саласында түрліше болады. Адам баласы күнделікті өмірде жан, тән, өмір, өлім, жақсылық, жамандық, ар-ұят т.б сөздерді қолданса да, олардың мағынасын ашып тереңіне ой жүгіртіп, оның мәнін анық түсіндіре алмауы мүмкін. Ол сөздердің беретін мағынасын, ұғым-түсінігін түсіндіру адамның тілді білу деңгейіне тәжірбиесіне қарай түрліше болады.
Концепт болатын сөздердің беретін ұғымын, мән - мағынасын түсіну арқылы жеке адамнан бастап, қоғамдық ұйымдардың, бір этностың я болмаса бір ұлттың, халықтың ой - өрісінің, сана - сезімі, өзіндік дүниеге деген көзқарасы айқындалады. Концептілік мәнге ие болған доминанттар рухани мәдениеттің басты-басты ұғым түсініктерін оның элементтері ретінде таңбалай отырып, олардың тілдегі мән-мағынасын барынша қамтиды. Рухани мәдени сөздердің лексикалық мағыналарын мазмұнын, түсінігін анықтау жаңа үстеме мән-мағынаның ашылуына ықпал етеді. Бұл өз кезегінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа бір қырынан тануға мүмкіндік береді.
Концептілік мәні басым негізгі сөздер - ұлттық мәдениеттің бір бөлшегі, сонымен бірге оны түсінудің негізі болып саналады. Бұл мәселе туралы тілші ғалым А. Вежбицкая: "Каждый язык национально спецефичен. При этом в языке отражаются, не только особенности природных условий и культуры, но и своеобразие национального характера его носителей", - деп көрсетеді [5,27].
Кейбір ғалымдар "концептілік мәнге ие доминант сөз" - деген терминді ұсынады. Демек, доминант сөздер тіл арқылы дүниені жан-жақты тануға, сонымен қатар мәдениетті қабылдап, ұғынуға ықпал етедіі. Бұндай сөздердің жаңа мағыналарының пайда болу механизмдерін танып білу арқылы сол мәдениет жайлы көптеген ақпараттар алынады. Концептілік мәнге ие доминант сөздерді талдау - ақиқат дүниенінің тілдік бейнесін тануға сипаттауға, ұлттық мәдениеттің дамуы , оның бүгінгі жай-күйі туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Р.С.Сүгірбекова: в этом смысле термин "концепт уместен и представляется довольно удачным :в одном термине концентрируется и принципы анализа слова с точки зрения его культурной значимости, и принцип анализа культуры посредством изучения ее найболее существенных понятии" - деген пікір айтады. [5,12]
Н.Д.Арутюнованың пікірінше: мәдени концепт - философиялық, этикалық тұрғыдан ұқсас терминдер. Бұндай сөздер таңбалайтын ұғымдарды философиялық этикалық ғылыми зерттеулер қарастырады. Әйтседе ондай сөздер кез-келген тілдің актив сөздік қорына енеді, яғни сол тіл иесінің әрбіреуіне түсінікті мағынада жасалады дегенойын қуаттауға болады [6,117-129].
В.А.Маслованың пайымдауынша мәдени ақпараттар тілдің номинативті бірліктері арқылы төрт тәсілмен беріледі, олар: "мәдени концептілер", "мәденисемалар", "мәдениая", "мәдени коннатациямен".
Мәдениеттің басты концептері концептінің негізгі (ключевыми концептами культуры) тек жеке тілдік тұлға емес, сонымен бірге лингвомәдени таным тұрғысынан жалпы қоғамдағы экзистенционалды (англ existential "имеющий"(выражающий) значения бытия) мағыналы әлем бейнесінің негізі болып табылатын тілдік бірліктерді айтады және мәдениеттің негізгі концептісіне ар, тағдыр, күнә, заң, бостандық, азаматтық, егемендік т.б дерексіз атауларды жатқызады. [7,51]
Д.С.Лихачевтың пікріне сүйенсек, концептілер адамның санасында белгілі бір мағынаға сілтеме ретінде және адамзаттың жалпы тілдік тәжірибесіне тарихи, ғылыми, әлеуметтік, прозалық, поэтикалық нұсқаушы ретінде пайда болады [8,6].
А.Я.Гуревич универсал мәдени концептілерді философиялық мәнді категориялар (мезгіл, кеңістік, себеп, өзгеріс, қозғалыс) және әлеуметтік сипаттағы "мәдени категориялар"деп жіктеп, әлеуметтік категорияларға бостандық, құқ, әділеттік, еңбек, байлық, жекеменшік т.б концептілер жататынын атап көрсетеді[9.85]
В.А.Маслова үшінші бір топ "ұлттық мәдени категорияларды" (категория национальной культуры) бөліп шығарғанды жөн көреді [ 7,51]. Мәселен, қазақтар үшін жан, тән, ар т.б ұғымдар концептінің ұлттық мәдени категорияларына жатады.
Дерексіз сөздерді мәдени сөздерге ғылыми терминдерге және идеологиялық сөздермен салыстыра қарастыратыны ғалымдар да бар. Яғни, бұл үш топтағы сөздердің семантикасын ажыратып қарастыруға мүмкіндік береді. Олар біріншіден, атқаратын қызметінің, екіншіден, пайда болу тәсілдерінің, үшішіден, беретін ұғымдарының әртүрлілігіне байланысты. Ғылыми терминдерді жекелеген тұлғалар жасайды, олардың алдына көлденең қоятын міндеті-жаңа идеялар мен концептілерге ат қою, олар ғылыми түсінікті қамтиды. Мәдени сөздерді әлеумет жасайды. Идеялогиялық термин сөздерді де жекелеген тұлғалар дүниеге әкеледі оны әлеумет қабылдайды. Ал, олардың міндет-үгіт-насихат, тапсырма жеке иллюзиялық түсінікті, яғни болмысты әсерлеп түсіндіру.[9,55] А.Н.Мороховскидің көзқарасы бойынша, мәдени сөздердің терминдерден айырмашылығы мынада: терминдер бір тілден екікші тілге оңай ұғынылады, ал мәдени сөздерді екінші бір тілге дәл аударып беру үлкен қиындықтар туғызады, себебі олардың әрбәреуінде сол ұлт мәдениеті мен ұлттың менталитеті бейнеленеді.
Біздің ойымызша дерексіз сөздердің өзі де концентілік мәнге ие доминант бола алады. Себебі, олардың мағынасы қандай да болмасын бір рухани мәдени ұғым - түсінікті толықтай бере алады. Сондай-ақ сөздердің "мәдениленуі" рухани немесе дерексіз категорялардың негізінде ғана емес, сонымен қатар әдет-ғұрыпты сипаттайтын , адамның жеклеген өзіндік қасиеттерін білдіретін сөздердің (тұрмыс, мінез-құлық, кедейлік, батырлық т.б) тіпті нақты іс-әрекеттердің (ән салу, суға жүзу, аңға шығу, балық аулау , егін салу) негізінде де іске асад. Жекелеген халықтар үшін мұндай сөздер жалпы мәдени мағынаға ие бола алады. Себебі, олар қандайда болмасын бір мәдени ерекше қасиеттерді білдіре алады .
Мәдени концептілік мәнге ие доминанттардың шеңберінде нақты жинақтаушы заттың лексиканың есебімен аясын кеңейе алады . Мәселен "отан" "отбасы", "көшпенділік тұрмыс", "жан", "тән","ар","өмір","өлім" ,"қайың" "көкбөрі" т.б көптеген өсімдік пен жануарлардың, тұрмыстық заттар мен басқа да көптеген құбылыстың атаулары жекелеген ұлттың өзіндік менталитетіне байланысты ерекше концептлік мәнге ие доминант болуы мүмкін .
Сөздердің мәдени концепт тізбегіне енуі олардың прагматикалық семантикалық сипаттарына байланысты. Осыған байланысты М.А.Күштаева былай дейді: қазақ тілінгі концептілерді мәдениеттің екі жағы іспетті материалдық және рухани мәдениеттің өзара байланысы ретінде қарастыру бағытын қарастыру қажет. [10,30].
Лингвистика мен философия ғылымдарының арасындағы өзара байланыс концепт терминінің пайда болуына себеп болды. Ой және ойлау формаларын зерттейтін логика ғылымында"концепт" термині "ұғым, түсінік" деген мағынада жұмсалады. Ал ойдың нәтижесінде адамның санасында жинақталатын білім, танымдық қор "Адамның әлем туралы жинақталған мәдени түсініктері бейнелейтін ғаламның тілдік бейнесіне айналады" [11,75]. Осы орайда М.А.Күштаева концептіні "адам дүние танымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік ретінде қарауды" жөн деп табады және концепт терминіне "рухани мәдениеттің тірек сөздері" мағынасында ғана түсінбейміз , себебі тірек сөз концепт сөзіне емес "мәдени концепт" тіркесіне балама ретінде қолданылады дейді. [10,31] "Концептілік мәні басым сөздер" деген терминді "ұлттық мәдени концепт" термині ретінде қолданса да болады.
Когнитивтік лингвистикалық зерттеулер Америкада - Хомский Н., Джонсон М., Лакофф Дж., Лангакер Р, Ресейде - Апресян Ю.Д., Кубрякова Е.М., Караулов Ю.Н. т.б. еңбектерінен бастау алады.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында ресей тіл білімінде "концепт" термині алғаш рет тіл арқылы қоршаған орта мен құбылысты, іс-әрекеттердің суреттеу мәселелеріне арналған зерттеулер аясында пайда болды. Концептілік талдауларға арналған алғашқы зерттеулер Д.С.Лихачев, В.В.Колесов секілді зерттеушілердің еңбегінде көрініс табады. Орыс философы С.А Аскольдов - Алексеев концепге былайша анықтама береді: "...некое общее понятие как содержание акта сознания, которое остается ...весьма загодочной величиной ,почти неуловимым мелькакием чего-то в умственном кругозоре, происходяшим при быстро произнесений и пониманий ...слов: концепт есть мысленное образование, которое замещает нам в процессе мысль неопределенное множество предметов одного и того не рода" [11,28] Ғалымның теориясының назар аударатын тұсы - біздің пайымдауымызша дерексіздіктің биік абстракцияның деңгейіне дейін ұмтылатын концептінің әрбір элементті иерархиялық бірікен құрылымда айқындалады.
Концепт сөз бен оның мағынасының арақатынасын білдіреді. Тілдік қолданыста адам баласының санасы сөздердің ұғымдарын толық қажетіне жарата алмайды, сондықтан да мағыналық элемент ретінде ұғым емес, ықшамдалған ең алғашқы ойдағы түсінік-ментальдық белгілер жұмсалады . Осылар концепт ретінде танылады. Концепт ықшамдалған түсінік емес "концепт эмбрион" понятие , так как ранше и в кем потенциально золожена та семантическая структура, те общее и частьные смысли, которые затем разворочиваются в понятие" [12,16].
Қазіргі кезеңде тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдік құбылыстарды тіл - этнос, тіл - мәдениет, тіл - қоғам мәселесі тұрғысынан зерттеуге бағытталған. Тілдің табиғатын тануға, сондай-ақ тілдік бірліктер мен таңбалардың концептуалдық өрісін ұлттық тұрғыдан қарастыруға арналған еңбектер аз емес, десе де танымындық, концептуалдық тұрғыдан тіл әлі де болса терең зерттеуді қажет етеді. Қазақ тіліндегі түрлі концептілерді зерттеуге арналған ғылыми еңбектер аз емес. Десе де ұлттың дүниетанымының бір бөлшегі, ұлттық мәдениеттің үлгісі болып табылатын түр-түс атауларының (символдар) концептілік қырларын ашатын жұмыстар әлі де жеткіліксіз. Дегенмен олар әр халықтың түсінігінде түрлі мән, мағынаға, символдық қасиеттерге ие, сондықтан қоңыр түстің қазақ тіліндегі концептілік аясын, оның этнолигнгвистикалық сипатын айқындау - бүгінгі қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі.
Қазақ тіл біліміндегі танымдық бағыттың қалыптасуында этнолингвистикалық зертеулердің мәні ерекше. Атап айтқанда, Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Ж.Манкеева, Г.Гиздатов, Б.Қасым, Г.Қосымова, Қ.Жаманбаева, Г.Зайсанбаева, С.Жапақов т.б. ғалымдардың зерттеулерінен когнитивтік бағыт бастау алады. Танымдық ғылымның нысаны болып саналатын таным, тіл мен ақыл, олардың өзара қатынасы сонау көне заманнан пікірталас тудырып келген түсініктер. Тіл мен ойлаудың өзара қатынасы - ертеде философтарды да ойландырған мәселе. Платонның Кратилі - тілдің танымдық жағынан ең алғаш философиялық талдауы болды. Платон пікірінше тілдің негізі - атаулардың қоршаған ортаны танып білуде абсолюттік дәлме-дәл еместігінде. Атаулар көмегімен қоршаған ортаны танып білу танымдық құрылымның төменгі сатысын ғана құрайды, ал бұл процестің ең жоғарғы сатысын байқап бағдарлап, мән мағынасын түсіне танып білу болып саналады [12.5 б]. Дүниетаным жеке адамның өмір сүруімен байланысты болумен бірге адамның қоғамдық өмірдегі орнына да қатысты.
Дүниетанымның жинақы көрінер жері - ұлттық дүниетаным. Ұлттық дүниетаным ұлттың бүкіл бітім-болмысымен, қоршаған ортасымен, шаруашылық жүйесімен, табиғат құбылыстарымен тығыз байланысты. Ұлттық дүниетаным түр-түс компонентті күрделі атауларда да орын алады. Түр-түстік ұғымды білдіретін сөздерден жасалған күрделі атау да басқа күрделі ұғымдық атаулар сияқты біртұтас лексика-грамматикалық бірлік деп танылатын, сыңарлары кем дегенде екі мағыналы лексемалардан тұратын аталым болып табылады. Күрделі ұғымдық атаулар номинациялық қызметпен қоса, танымдық қызмет атқарады. Қазіргі кезеңге дейін түр-түс атаулары түркі тілдерінде тіл білімінің морфологиялық саласында қаралып, лексика-грамматикалық тұлғалары анықталды. Этимологиялық тұрғыдан зерттеуге алынып, нәтижесінде күрделі ұғымдық атаулар категориясы белгілі бір жүйеге түсірілді. Түр-түске қатысты сөздер сапалық сын есім деп аталатын категорияда қамтылды. Қазақ тілінде бұған қатысты мәселелер І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов, М.Балақаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, т.б. қазақ тілі мамандарының еңбектерінде талданды. Күрделі сөздер тақырыбында түске қатысты күрделі аталым А.Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алып, 30-жылдардың ішінде Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев, К.Аханов, А.Ысқақов, А.Ермеков, Г.Жаркешева, Ж.Шәкенов еңбектерінде күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар жайындағы мәселелер жан-жақты қарастырылған. Профессор Н.Оралбаева күрделі ұғымды білдіретін біртұтас лексикалық мағына деген ұғымды күрделі сөздің табиғатын айқындайтын, қасиетін ашатын негізгі ұстаным деп көрсетеді [5, 27-41б]. Күрделі аталымның лингвистикада көкейкесті мәселелердің бірі болып, өз деңгейінде шешімін таппай келе жатқандығын профессор Б.Қасым атап өтіп, күрделі атаудың 1) бір заттың атауы (аталым қызметі), 2) біртұтас мағынаны білдіруі, сөзжасамдық мағына қызметі, 3) сөйлемдегі қызметі тұрғысында үш қағиданың тоғысуынан заттық ұғым атауы қалыптасатынын көрсетті [13. 89 б].
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің тілдік материалдары түр-түс атауларының негізгі доминант (атауыш) мағынасынан басқа да семантикалық ерекшеліктері мен олардың халық дүниетанымына, тіршілігіне қатысты әр түрлі символдық мән-мағыналары да өз алдына зерттеу нысаны бола алатынын көрсетеді. Алайда, түркологияда, қазақ тіл білімінде түр-түс проблемасын жан-жақты, түркі тілдерінің фактілері негізінде тұлғалық-мағыналық ерекшеліктерін аша отырып зерттеген еңбектер көп емес. Түр-түс атауларының семантикалық ерекшеліктеріне алғаш рет көңіл бөліп зерттеген академик А.Н.Кононов болды. Ғалымның осы мәселеге қатысты Семантика цветообозначений в тюркских языках, Способы и термины определения стран цвета у тюркских народов, О семантике слов ақ и қара в тюркской географической терминологии атты ғылыми зерттеулері жарық көрді [14.17]. Қазақ тіл білімінде түр-түс атауларын бұрынғы зерттеулерден мүлдем басқа тұрғыда қарастырып, олардың табиғатына тән ерекшеліктерді халқымыздың тыныс-тіршілігімен, салт-санасымен, эстетикалық талғамымен байланыстыра зерттеп, түр-түстер табиғатын басқа қырынан танытқан ғалым - академик Ә.Т.Қайдар. Ғалым өз зерттеулерінде табиғаттағы түр-түстерге, олардың жер-су атаулары құрамындағы мағыналық ерекшеліктеріне шолу жасай отырып, төрт түлік мал түстеріне байланысты атаулардың семантикалық және этнографиялық сөз орамдарына ұйытқы болуын жан-жақты баяндайды
[15,108 б].
Сонымен түстердің дүниетанымдық қызметін көрсетуде Ж.А.Манкееваның сөзімен қорытындыласақ, олар өмір сүруді қамтамасыз ететін мәдениетке жататын дүниелердің мәдениетке қатысы адамдардың тек өмір сүруі үшін қажет мұқтаждықтарын ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге олардан жоғары тұратын социогендік, символдық және эстетикалық қажеттіліктерін де өтейді [23, 93 б].
1.2 Қазақ танымындағы түр-түс атауларының символдық мәні
Қазақ тілінің табиғатына тән бір ерекшелік: көптеген түр-түс атауларының шығу төркіні бүгінде белгісіз. Олардың кейбіреуін этимологиялық жолмен анықтауға болса да, кейбіреулерінің құпия сырын ашу мүмкін емес. Мәселен, ақ, боз, сұр, көк, кер, ала тәрізді бір буынды түр-түс атауларын талдап, анықтап жатудың қажеті де жоқ сияқты көрінеді. Өйткені бұлар одан әрі жіктеуге, морфемаларға бөлшектеуге келмейді. Бұл атауларды көне түркі заманынан бері келе жатқан байырғы ілкі түбірлер санатына жатқызуға болады. Көптеген түркі тілдерінде кездесетін бұл сөздердің түстік мағынасы да көне болса керек. Мысалы: ақ сөзі түркі тілдерінде ақахаға:қ формасында қолданылып, бір-біріне жақын үш топ мағынаны аңғартады: 1) ақ деген негізгі түстік мағына (белый); оның төңірегіне: ақшыл, көздің ағы, жұмыртқаның ағы, т.б.мағыналар туған; 2) ақ сөзінің ауыс мағыналары: кіршіксіз таза, кінәсіз, ақжүрек, адал; 3) керемет, тамаша, ғажайып. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде, оның заттық не түстік негізі жайында ХХ ғасырдың өзінде-ақ түркологтар арасында әртүрлі пікірлер қалыптасты. Э.В.Севортян аға және әке деген туыстық атаулардағы екі сөздің де негізі ақ - оқ (қартаю) етістігінен өрбіген дегенді айтады. Жалпы сүт тағамдарын білдіретін ақ атауы (қымыз, сүт, шұбат, құрт т.б.) ақ етістігі негізінен өрбігенін аңғаруға болады. Оған дәлел ақ - ағу, жоғары-төмен жылжу, құйылу мәніндегі етістік. Сүттің төмен сауылып, сорғалап құйылатыны белгілі. Әрі өзі де ақ, басқа реңкі жоқ, өзгермейтін ақ түсті ақ атау да көңілге қонымды. Көне түркі тілінде үрүң атаудың тілден ығыстырылып шығуына да ақ сөзінің конверсиялануы әсер еткен. Көне мұраларда кездесетін таң ағару тіркесіндегі ақ жоғары көтерілу, таң көтерілу мағынасын беретін ақ - етістігінің әр түрлі сапада жеткендігін ғалым Б.Сағындықұлы дәлелдейді
[16, 137 б].
Енді бірқатар ғалымдар Қ.Ғабитханұлы, Т.Жанұзақов ақ сөзінің шығу төркінін ай космонимімен сабақтастырып, оның фонетикалық өзгерісінің схемасы ајаsајаај болуы мүмкін деп болжайды. Мұның дәлелі ретінде түркі тілдерінде үнемі қолданылатын ай йузлүк тіркесінің мағынасына тоқталады. Ай атауын ақ сын есімімен байланысты қарауының негізі бар. Сөздердің тілдегі қолданысы мен оның беретін мағынасына қарасақ, расында да ай атауы о баста заттың сын-сипатын білдіретін сөз болғанға ұқсайды. Қазақ тіліндегі айдын, айқын сөздері ай түбір сөзінің негізінде жасалған. Демек, ай сөзі о баста ақ деген түстік мағынаны білдіретін сөз болған, осы сөзден кейін келе қазіргі тіліміздегі сын есім ақ туындаған. Түркі тілдерінде й-қ-ғ дыбыстарының сәйкестігі бұрыннан бар құбылыс екендігін ескерсек, бұл өзгерісті айағақ түрінде көрсетуге болады. Сонымен ақ түс атауының шығу төркінін дәл басып айтудың қиындығы ақ сөзінің көнелігіне байланысты болып отыр.
Тілші-ғалым А.Жеңісқызы жас сөзінің төркінін уақыт өлшемі жыл сөзімен қатар бағдарлайды. Деректерге сүйене отырып, мынадай қорытындыға келуге болады: жыл мен жас сөзінің семантикалық қатарына ылғал, жаңа туылған, жас шөп, көз жасын жатқызуға болады. Осы мағыналардың тууына көк өнімдерінің дымқыл, ылғал болуымен, әсіресе, таңертеңгі шық түскен кездегі күйімен байланысты көз жасы деген мәнге ие болған тәрізді [17.104]
Көк сөзінің көкшіл, көгірек деген түстік мағыналарына орнығуы адам танымы арқылы танылған зат пен құбылыстардың танымдық құрылымы арқылы берілетін бейненің ортақ сипатымен байланысты. Аспанды көк деп атап, көк тәңірге табынған, көк бөрінің ұрпағы саналған түркі тектес халықтардың танымында аспанның түсі барлық осы түстес белгілерге атау ретінде берілген. Неге аспан деп аталынбаған деген сұраққа аспан сөзінің өзі таза түркілік емес, әрі қолдану уақыты да кейін енген деуге болады. Көк сөзі - түркі тектес халықтарға ортақ сөз. Заттық мәндегі көк (аспан) пен түр-түс атауы көкті синкретикалық түбір деп қарастырып жүр. Аспан мағынасындағы көк сөзі мен онымен түстес нәрселердің салыстырмалы түрде көк аталуы әбден мүмкін. Көне түркі тілдерінде көк сөзінің бір мағынасы тамыр, көкяң қазіргі түркі тілдерінде тамырлас ұғымын береді. Бұл көкең туыстық атауымен де байланысты. Мұндай мағына көгі жақсы, көгі жаман тіркестерінде сақталған. Бұлар көне жазба ескерткіштерінде де кездеседі. М.Қашқаридың еңбегіндегі көгің кім тіркесінің аудармасы шыққан тегің қандай дегенді білдіреді[18,142]
Қазақ тілінде де, жалпы түркі тілдерінде де сары түс атауы сындық мағынада қолданылады. Жоғарыдағы талданған түр-түс атаулары сияқты бұл сөздің де шығу тегін, этимологиясын анықтау қиындық туғызады. Сары сөзінің негізгі түстік мағынасымен қатар түрлі-түрлі ауыс мағыналары да бар Сары сөзі - жиі қолданыста болатын, көп жағдайда түсті білдіретін лексема. Бірақ ол да кез келген қолданысында түсті білдіре бермейді. Сары сөзі жер-су атауларымен тіркескенде сар тұлғасында қолданылатынын байқау қиын емес. Топономист Е.Қойшыбаев сар сөзі топонимдік атаулармен тіркескенде көбінесе айқын, кең, негізгі, басты деген мағынада жұмсалатынын айтады. Ал Р.Сыздықова сары алтын тіркесіндегі сары сөзінің мағынасы қоспасыз, таза, ал сары уайым дегендегі сары сөзі парсы тілінде уайым, қайғы екенін айта келіп, сары уайым тіркесі бір мағыналы екі сөздің қабаттаса айтылуынан пайда болып, бала-шаға, бекер-босқа сияқты бір сыңары парсыша - уайым (сар), екіншісі - қазақша уайым сөзінен жасалған плеонастық тіркес болып табылады, - дейді [19, 106 б]. Сондай-ақ сары алтын тіркесіндегі сары сөзінің негізгі мағынасы таза, шынайы екендігінде дау жоқ, ал сары уайым тіркесіндегі сары сөзі түсті білдірмейді, плеонастық тіркес те емес. Себебі, сар(ы) сөзінің түркі тілдеріндегі бір мағынасы - шын, нағыз. Е.Қойшыбаевтың сары туралы айқын, анық көрінген, басты деуі қисынды. Осыған орай сары уайым - негізгі, анық уайым, ал сарыла күту - шыдаммен, нағыз күту дегенге саяды. Сары сөзінің нағыз, таза деген мағынасының барлығын тарихшы ғалым Х.Көктәнді де сары сөзіне берген талдамасында анықтайды. Ғалым сары сөзінің түбірін сасо деп бөліп алып, са түбірі дала деген ұғымды білдіретінін айтады. Кейбір тарихшылар сары ұйғыр дегенді көне ұйғыр ұғымын береді деген пікір айтады [19, 148 б]. Бұл асылы, таза далалық ұйғыр деген сөз. Ра - таза, шын деген сөз. Со - дала, со сөзі , салқар (сш), сақара деген сөздердің түпкі буынында сақталған. Сайын сөзі жеке тұлғасында ұғынықсыз болған соң, кейін халықтың өзі сайын дала деп калькалық тәсілмен көшірме аударма жасаған. Осы күнге дейін бұл екі сөз қосарланып айтылады.
Көк сөзінің тілдік таңба ретіндегі мағынасы: Ашық аспан тәрізді түс. Ал символ ретінде көк сөзі басқа семантикалық мәнде көрінеді. Ә.Марғұлан көк түс - көкке табынудың, аспанның символы екендігін атап көрсетеді. Қазақ ұғымында көк түс - ең таза, киелі, қасиетті түс. Көк түс - аспанға берілген, оның тәңірлік сипаты болған. Түр-түстің бір тобы негізгі номинативтік мағынасына жақын, о бастағы семантикалық байланысын әлі де үзе қоймаған, логикалық қатыстығын түгел жоймаған сыбайлас мағыналар болып келсе, енді бірі - бүгінгі таңда қатыстығы алыс, тіпті мүлдем байқалмайтын, алшақ жатқан мағыналар:
1. Негізгі лексикалық, сын есімге тән мағына: Ақ серке қой бастайды, Ақын жігіт той бастайды деген мақалдағы ақ серке тіркесіндегі ақ сөзі өзінің тура түстік мағынасында тұр.
2. Ауыс мағына: мұның өзі де іштей неше түрге жіктеледі, сүттен ақ, судан таза дегендегі ақ атауы - өзіне тән көптеген ауыс мағыналардың тек бір қырын ғана - күнәдан таза, айыбы жоқ, таза адам дегенді аңғартып тұр.
3. Туынды мағына: Кедейдің аузы аққа тигенде, мұрны қанапты дегендегі ақ атауы сүт, сүт тағамдары деген мағынада жұмсалып тұр. Бұл мағынаның туынды болуы, сүт тағамдарының басқа қасиеттеріне емес, түріне, түсіне байланысты жасалуында [20,97]
4. Символдық мағына. Түр-түстердің негізгі лексикалық мағынасы белгілі бір зат пен құбылысқа тән бояу реңкті анықтау нәтижесінде, ауыс мағынасы олардың арасындағы логикалық байланыс пен ұқсастықтан, туынды мағынасы мотивтік сәйкестік негізінде пайда болса, символдық мағынаның қалыптасуы бұлардан сәл өзгешелеу. Символдық мән-мағына әдетте, нақтылы заттармен бірге олардың сыртқы бояу реңкіне байланысты және қоғамдық өмір салты, дәстүр, ұлттық таным, әдет-ғұрыпқа қатысты қалыптасуы шарт. Бейне бұл жағдайда барынша кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz