Электронды ақпарат құралдары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Ж.Жасыұзақ
Тақырыбы: Электрлнды БАҚ прагматикалық -коммуникативтік жүйесі
5В012100 - қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Алматы -2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі _______________ Т.Ермекова
Хаттама № "__"_______2019 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Электрлнды БАҚ прагматикалық -коммуникативтік жүйесі
5В012100 - қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: Ж.Жасыұзақ
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.к., проф.м.а. А.Ғ.Сембаева
Алматы - 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі - 65 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 40
Тірек сөздер: фразеологизм, концепт, соматизм, өріс, тұрақты тіркес
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Электронды ақпарат құралдары
Диплом жұмысының өзектілігі. Электронды БАҚ дискурсының коммуникатвитік және прагматикалық сипаты үнемі әрі үздіксіз байланыста болады. Диплом жұмыында қазақ тіліндегі электронды бұқаралық ақпарат құралдары материалдары бойынша тілдік зерттеу негізінде алғаш рет қазақ тіл білімінде кешенді түрде және антропоөзектілік үрдісте қарастырылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы - бүгінгі электронды БАҚ бұқаралық коммуникацияны жүзеге асырушы маңызды құрал болғандықтан оның бүкіл қызметі мен нәтижелерін медиа-мәтідерге прагмаикалық-коммуникативтік тұрғыдан талдау жасалды;
- электронды БАҚ таза ақпараттық қызмет атқаратын қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның, бүтіндей бір басылымның саяси-идеологиялық ұстанымының көрсеткіші ретінде қолданылатындығы дәлелденді;
- қазіргі қазақ БАҚ жиналған тілдік материал негізінде қазақ баспасөзінде шығармашылық, тақырыптық, прагматикалық коммуникативтік еркіндіктің орын алып келетіндігі айқындалды;
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының мақсаты - қоғамдағы өзгерістерге байланысты тіліміздің бүгінгі даму кезеңінде орын алған өзгерістердің қазіргі қазақ электронды баспасөзіндегі көрінісін жан-жақты қарастыра отырып бүгінгі медиа-мәтінді прагматикалық-коммуникативтік сипаттарын анықтау және сол арқылы тіліміздің қазіргі жай-күйіне лингвопрагматикалық тұрғыдан баға беру.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Диплом жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары бүгінгі қазақ тіл біліміндегі прагмалингвистика, мәтін лингвистикасы, социолингвистика, когнитивтік лингвистика, психолингвистика, стилистика, лингвомәдениеттану ғылымдарының дамуына өзіндік ықпал етеді деп санаймыз.
Диплом жұмысын жазуда мынадай ғылыми-зерттеу әдістері пайдаланылды: сипаттау, салыстырмалы - тарихи және компоненттік талдау әдістері пайдалынылды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Диплом жұмысының сипаттамасы. Ең алғаш ХХ ғасырдың екінші жартысында әскери мақсатта құрылған ғаламтор өз өрісін кеңейту барысында көпшілік қолданысындағы құралға айналды. Құрал дейтін себебім, қажетті деректердің барлығы болмаса да денін таба алатын мүмкіндігі бар. Ал алғашқы адамдардың тасқа қашалған мәліметтері түрлі кезеңдерден өтіп түрі мен түсін өзгерткені белгілі. Қолданысқа қалам, қағаз еніп хат, хабар, бұйрық, үкім, құжаттар мен заңдар жазыла бастағанда олардың бұқара қолданысына көшу тәсілдері пайда болды. Тарих қойнауындағы бірінші мемлекеттерде бұл мәселенің мән жайын өз тұсында жетік меңгерді. Осылай Ежелгі Рим немесе сол кезеңдерден кейінгі һәм бұрынғы алап империялардың алаңдарынан бастау алған дәстүрлі БАҚ жаңалықтарды желілік түрде жылдам жинауға жағдай жасайтын интернет келген кезеңде, көлеңкеде қалғаны рас. Сондай-ақ қоғамдық қолданыстан толық қалмаса да жаңа толқынның тасасында тұрған газет, журнал, радио, теледидар әлеуметтік қажеттілікті аз қамтитын ақпатар арналарына айналары сөзсіз. Осыған орай жалқы мақсаттан жалпы міндеттерді атқарушы арна болып қалыптасқан ғаламтордың болашағы қандай, оған салалас келетін дәстүрлі БАҚ бағыттарына деген сауалдар атлған тақырыпқа арқау болды.
Диплом жұмысының өзектілігі. Электронды ақпарат құралдары қоғам өміріндегі күрделі әлеуметтік, саяси, мәдени, қоғамдық, экономикалық мәселелерді көтеретін, көпшіліктің пікірін қалыптастыратын насихат пен үгіттеудің қуатты түрі болып табылады. Еліміз егемендік алғаннан кейінгі жылдары қазақ тіліндегі БАҚ құралдарының тілі айтарлықтай өзгерді, мазмұндық тың өзгерістер, шығармашылық тәсілдердің алуан түрде қалыптасуы байқалды. Бұқаралық сананың заман өзгерісіне байланысты жаңа деңгейге көтерілуі электронды БАҚ-қа қойылатын талап пен оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретінде талғамының да өзгеруіне әкелді.
Электронды БАҚ тілі антропоөзектіліктің негізгі ұғымдарының, адамның білім аясы мен коммуникативтік үдерістің қосындысы деп пайымдаған дұрыс. Ал адамның білім аясы мен ментальды санасын сабақтастыру дискурсты соңғы кездері когнитивті негізде қарастыруды талап етіп отыр. Электронды ақпарат құралдары бір жағынан, өзінің мақсаты мен діттемі жағынан прагматикаға бағытталса, екінші жағынан, коммуникацияға қатысушылардың ментальді үдерісіне, танымы мен қабылдауына бағытталған. Электронды БАҚ дискурсының коммуникатвитік және прагматикалық сипаты үнемі әрі үздіксіз байланыста болады. Диплом жұмыында қазақ тіліндегі электронды бұқаралық ақпарат құралдары материалдары бойынша тілдік зерттеу негізінде алғаш рет қазақ тіл білімінде кешенді түрде және антропоөзектілік үрдісте қарастырылды.
Дипломн жұмысының зерттеу нысаны коммуникациялық үдерістерді жүзеге асыратын және тарататын, электронды бұқаралық ақпарат құралдары тілінің коммуниктативік және прагматикалық сипаттары.
Диплом жұмысыынң зерттеу пәні қазақ тілді электронды басылымдар беттеріндегі саяси дискурстың прагматикалық және коммуникативтік жүйесі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты - қоғамдағы өзгерістерге байланысты тіліміздің бүгінгі даму кезеңінде орын алған өзгерістердің қазіргі қазақ электронды баспасөзіндегі көрінісін жан-жақты қарастыра отырып бүгінгі медиа-мәтінді прагматикалық-коммуникативтік сипаттарын анықтау және сол арқылы тіліміздің қазіргі жай-күйіне лингвопрагматикалық тұрғыдан баға беру. Бұл үшін мынадай міндеттер қойылды:
қазіргі тіл біліміндегі БАҚ құралдары тілінің зерттелуіне шолу жасай отырып, боның өзге салалармен байланысы анықтау, БАҚ тілінің негізгі ұғым категориялары мен теориялық мәселелерін анықтау;
электронды БАҚ арқылы жүзеге асырылатын ақпараттық-коммуникативтік үдерістерді айқындау - медиа-мәтіндерде қолданылатын тілдік бірліктерді сапалық, мәдени тұрғыдан саралу;
электронды медиа-мәтіндердің берілу тәсілдерін, олардың тілдік және бұқаралық санаға әсер етуі мүмкіндіктерін зерттеу;
электронды қазақ медиа-мәтінінің тыңдарман, оқырманға әсерін, мәтін талдау арқылы саралау;
- электронды бұқаралық ақпарат құралдары және оның өзекті категориялары - адресант пен адресаттың рөлдерін сөйлеу актілерінің деңгейлерінде қарастыру;
Жұмыста қолданылған зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмыста тілдік материалды жинақтау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау, прагматикалық талдау, эксперименттік сауалнама әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Бүгінге дейін құрылымдық лингвистика тұрғысынан бірнеше ғылыми еңбекте қарастырылған баспасөз тілі жұмысымызда электронды ақпарат көздерін антропоцентристік тұрғыдан, яғни оқырманға әсер етуші ақпарат кеңістігінің көрінісі ретінде қарастырылғандығында. Сонымен қатар жазба мәтіндегі тілдік және бейтілдік құралдар оларды пайдаланушы субъектілердің мақсат-мүдделері мен прагматикалық интенциясын жеткізуші тәсілдер ретінде қарастырылды. Осындай прагмалингвистикалық талдау нәтижесінде төмендегі өзекті мәселелер бірінші рет өз шешімін тапты:
- бүгінгі электронды БАҚ бұқаралық коммуникацияны жүзеге асырушы маңызды құрал болғандықтан оның бүкіл қызметі мен нәтижелерін медиа-мәтідерге прагмаикалық-коммуникативтік тұрғыдан талдау жасалды;
- электронды БАҚ таза ақпараттық қызмет атқаратын қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның, бүтіндей бір басылымның саяси-идеологиялық ұстанымының көрсеткіші ретінде қолданылатындығы дәлелденді;
- қазіргі қазақ БАҚ жиналған тілдік материал негізінде қазақ баспасөзінде шығармашылық, тақырыптық, прагматикалық коммуникативтік еркіндіктің орын алып келетіндігі айқындалды;
- БАҚ тілінде қолданылатын тілдік тәсілдерге, троптардың қолданылу ерекшеліктеріне талдау жасалды;
- электронды газет мәтіндерінде қолданылатын авторлық неологизмдер тілдік қайталамалар, метафоралар сынды тілдік бірліктерге талдау жасалды;
- медиа-мәтіндегі бейвербалды амалдардың қолданылуы сараланып, БАҚ тілінің мәдениеті, адресат пен адресанттың тілдік этикетінің деңгейі қарастырылды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары бүгінгі қазақ тіл біліміндегі прагмалингвистика, мәтін лингвистикасы, социолингвистика, когнитивтік лингвистика, психолингвистика, стилистика, лингвомәдениеттану ғылымдарының дамуына өзіндік ықпал етеді деп санаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, анықтамадан, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы диссертациялық жұмыстың көлемі ... бетті құрайды.
І БАҚ ТІЛІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
3.1. Бұқаралық ақпарат құралдары тілінің зерттелу тарихы
Соңғы жылдар еншісінде жаһандану үдерісінің жандануына тікелей әсерін тигізген ғаламтордың дәстүрлі БАҚ пен бір қоғамда қатар қызымет етуі. Сондай ақ аталған ақпараттық арналардың бірін бірі толықтырп, өзара бәсекелестіктің проблемаларын зерттеу. Жұмыс тақырыбының өзектілігі ақпараттың әлемдегі рөлінің күннен-күнге артып келе жатқандығы және ақпараттық қауіпсіздіктің кез-келген жоғары дамыған мемлекеттің ұлттық қауіпсізідігің ажырамас саласына айналғандығымен байланысты. Негізі тереңде жатқан журналистиканың мән-маңызы туралы қазақ еліндегі аталған бағыттардың негізін салушылардың бірі М. Барманқұловтың тұжырымы басты бағытқа арқау бола алады.
Соңғы жылдарғы ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуын ақпараттық төңкеріс деп атаған Д.Г.Балуев өз еңбектерінде ақпаратқа анықтама беріп, ақпараттық төңкеріс нәтижесінде мемлекеттің рөлінің өзгеретіндігін ескертеді. Оның пікірінше ақпараттық революцияның салдарының бірі - иерархиялық құрылымдардың рөлінің төмендеуі. Сонымен қатар ақпараттық технологиялар халықаралық қақтығыстардың жаңа түрлерін тудырғанын атап өтеді.
Бұқаралық ақпарат құралының рөлі қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйе болмасын маңызы зор. Саяси түсіндірме сөздіктің анықтамасы бойынша, бұқаралық ақпарат құралы (БАҚ) - арнайы техникалық құралдардың көмегімен, кез келген тұлғаларға әртүрлі мәліметтерді ашық жариялауға арналған әлеуметтік мекемелер [1, 108 б.]. Қоғамның өмір сүруін қамтамасыз етудегі электронды БАҚ-тың рөлі зор. 1840 жылы француз ғалымы О. де Бальзак баспасөзді төртінші билік деп атады. Олай деп атауы да жөнді. Қазіргі уақытта электронды БАҚ-тың алар орны мен ықпалы айтарлықтай. Электронды БАҚ-тың көмегімен әлеуметтік-қоғамдық ортада үгіт-насихат, шындық болмыс халық назарына ұсынылып отыр.
Дәстүрлі БАҚ-тың қарқынды дамуы - баспа, радио, теледидар, әлемдік жаһантор - Интернеттің пайда болуы мен таралауы - бірыңғай ақпараттық кеңістіктің, ерекше үздік те озық ортаның, көптеген медиаағымдар жиынтығының пайда болуына алып келді. Осының бәрі тілдік қолданыстардың ерекшелігіне, тілдегі өзгерістердің сипатына ықпал етпеуі мүмкін емес. Қазіргі кезде бұқаралық ақпарат құралы оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды - радио), әрі тыңдауға әрі көруге болатын (аудио - визуалды - теледидар) болып үшке бөлінеді. Әлемдік жаһанторды, яғни Интернетті төртінші түріне де жатқызып жүргендер бар.
БАҚ визуалды, аудиалды, аудиовизуалды болып үлкен үш топқа бөлінеді. Бұлардың бәріне ортақ негізгі қызмет:
- белгілі бір факт, уақиға, мәселе жөнінде жұртшылыққа ақпарат беру;
- факт, уақиға жөнінде түсінік, баға беру;
- танымдық, тәрбиелік, ағартушылық мазмұнда ақпарат бере отырып, жұртшылықтың (оқырмандардың, тыңдармандардың, көрермендердің) білім қорын молайтуға ықпал жасау;
- жұртшылықтың қоғамдық, әлеуметтік, саяси көзқарасына әсер ету. БАҚ-тың бұл функциясы әсіресе саяси-әлеуметтік акциялар кезінде күшейе түседі;
- геоденистік ақпарат беру, яғни жұртшылықтың көңіл-күйін көтеретіндей ақпарат беру [2, 207 б.].
Бұқаралық қатынастың екі түрлі аспектісін бажайлауға болады.Біріншісі - заттық-логикалық, фактуалды, атап айтқанда, интеллектуалдық, дескриптивті, объективті, концептуалды фактуалды ақпарат. Бұлар қарым-қатынас жасаушылармен, ситуациямен байланысты емес. Екіншісі - прагматикалық, атап айтқанда, бағалауыштық, субъективті ақпарат. Бұл ақпараттың кызметі (функциясы) реципиентке әсер ету, ықпал жасау және коммуникатор сөз арқауы болып отырған зат, құбылыс, уақиғаға өзінің қатысын (көзқарасын) білдіру болып табылады [2, 241 б.].
Ғылыми-техникалық революцияның дамуына байланысты пайда болып, ақпарат таратудың біртіндеп күрделенген түріне айналған БАҚ-тың түрлері аудиалды және аудиовизуалды түрлері болып табылады. Қазақ тіл білімінде радио және теледидар тілін арнайы зерттеген еңбектер қатарына Г.А. Машинбаеваның Теледидар тілінің лингвопрагматикалық аспектілері атты кандидаттық диссертациясын, М.М. Увайсованың Жарнама тілі: лингвопрагматикалық аспект кандидаттық диссертациясын, С.А.Асанбаеваның Жарнама саласындағы мемлекеттік тілді қолданудың социолингвистикалық өзекті мәселелері атты кандидаттық диссертацияларын жатқызсақ болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде теледидар хабарларының тілі туралы жазған мақалалар көбейіп келеді. Кейбір жазушылар хабар айдарын жүргізетін тележүргізушілерге сын айтып, тілдік ерекшеліктерінде диалектикалық қолданыстар басым екендігін, тілдік норманы, яғни әдеби норманы сақтау керектігі мәселелері жөнінде жазылып жатқан мақалалар да аз емес. Мемлекетіміздің тіл саясатын дұрыс бағытқа бұру БАҚ-тағы ең пәрменді ақпарат құралы теледидар арқылы жүзеге асады.
Теледидар тілін зерттеу қызық да күрделі мәселе, өйткені теледидар құрылымы түрлі жанрларды қамтиды. Телехабарларда белгілі бір жанрды қолдану үрдісі адресант пен адресаттың қатысуына қарай жүзеге асады. Теледидарда адресант - мәтін - адресат факторы да өзінің маңыздылығымен ерекшеленеді. Тележүргізуші телехабарды жүргізген кезде адресат факторын, ол қалай қабылдайды деген мәселелерді үнемі есепке алып отыруы қажет. Ақпарат жеткізудің негізгі құралы теледидардың маңыздылығы туралы ғалымдардың пікірлері бар. Мысалы, А.Юровский Басқа ақпарат құралдары, басқа өнер түрлері немесе публицистикамен салыстырғанда теледидар басым жағдайға адамға қоғамның, халықтың рухани тұрмысымен таныса алуына, басқа адамдармен етене араласып, олардың ойы, іс-әрекеті, мақсаты мен арманы туралы білуіне мол мүмкіндік береді. Міне, оның қоғамдық мәні де осында. Кез келген өнер салалары сияқты теледидар саласы да қоғамның қызығушылығынан, оның қоғамдық қызметінен тыс өмір сүре алмайды, - деп жазды [3, 56 б.]. Мерзімді басылымдармен салыстырғанда радио тілі мен теледидар тілінде ұқсастықтар басым.
Мерзімді басылымдар тілі - жазба тіл. Аудио және аудиовизуалды БАҚ түрлері - ауызекі немесе ауызша сөйлеу тілі. Ғалым Ә. Болғанбаевтың тұжырымдауы бойынша: Газет - әдеби тілдің бірінші баспалдағы. Барлық өнегелік пен шеберліктің шыңдалып, таралатын жері де осы [4, 169]. Ал ғалым Б.Момынова Газет - жалпыхалықтың ақпарат құралы, сондықтан ондағы кез келген материал кез келген оқырманның жасына, кәсібіне, мәртебесіне қарамастан тез түсіне алатындай болып жазылуы тиіс. Сондықтан да газет беттерінде халыққа таныс емес терминдер, кәсіби сөздер, жаргондар мейлінше сақтықпен қолдануы жөн. Сөз қолданысқа қатаң қарау газеттік-публицистикалық стильдің тағы бір ерекшелігін, атап айтқанда, жалпыға түсініктілігін қамтамасыз етеді, - деп баспасөз тілінің ерекшелігін атап өтті. Қазіргі қазақ мерзімді баспасөз тілі - коммуникативтік қызметі жағынан үлкен аудиторияны қамтитын беделді жазба нұсқаларының бірі, сондықтан да ол сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеудің бірден-бір доминант үлгісіне айналып отыр [5, 175 б.].
Газет - біріншіден, қоршаған ортаны түсініп білуге көмектесетін құрал, екіншіден, адамдардың саяси білімділігінің, іс-әрекетінің белгілі бір оқиғаға баға бере алуының деңгейі мен ерекшелігін көрсететін, сонымен қатар әлеуметтік құндылықтарды, дәстүрлерді, саяси қарым-қатынастарды реттейтін өлшемдердің мазмұны мен сапасын, саяси мәдениеттілікті ашып көрсететін саяси мәтін, үшіншіден, өзінің лингвистикалық ерекшеліктерімен айқындалатын тілдік көрініс [5, 55 б.]
Радио мен теледидар тілінде нормадан ауытқудың түрлері мен типтері басымырақ. Атап өтетін болсақ, нормадан прагматикалық мақсаттағы ауытқудың какоземия, фразеологизмдердің құрамын бұзып қолдану, сөзді тіркеспейтін сөзбен тіркестіру, сөзді түрленбейтін қосымшалармен түрлендіру, амплификация, анадиплозис, антиэллипсис, сонымен қатар, нормалардың логикалық, онтологиялық, этологиялықтүрлерін қолдану жиі кездеседі.
Теледидар бүгінгі күнде дамып келе жатқан бұқаралық ақпарат құралдарының жетекші салаларының біріне айналды. Бұл бір күннің, я бір жылдың нәтижесі емес, теледидар тарихындағы әрбір талант өз үлесін аяусыз қосты.Телехабарлар тілін лингвопрагматикалық аспектіде зерттеп, кандидаттық диссертация жазған ғалым Г.А. Машинбаева бұл салаға қатысты жазылған ғылыми зерттеу жұмысы әзірге біреу ғана. Д.З. Ғаббасованың ток-шоудағы теледидарлық диалогты қазақ және неміс тілдерінде салыстырмалы түрде талдап, теледидар тілін бір ғана жанр аясында қарастыруы теледидар тілін зерттеудің алғашқы қадамы болып табылады ,-дейді [6,3б. ]. Ал ғалым, Н. Уәли Қазақ сөз мәдениетінің негіздері тақырыбындағы докторлық диссертациясында публицистикалық дискурс және сөз мәдениетіне ерекше көңіл бөлген [3, 205].
Телехабарлар тілінің зерттелу тарихына шолу жасамас бұрын, телевизиясөзінің пайда болу тарихына зер салайық.
Телевизия сөзінің пайда болғанына тура бір ғасырдан сәл-ақ асыпты. Дәлірек айтқанда бұл термин 1900 жылғы 18 тамызда Парижде өткен IV Халықаралық Бүкіләлемдік Париж көрмесі аясындағы электротехникалық конгресте жария болды.Оны ойлап тапқан әрі ғылымға енгізген орыс инженері Константин Дмитриевич Перский Қашықтықтан көру жайындаатты өзінің француз тіліндегі баяндамасын телевизион деген сөзбен бастаған.Бірқатар шетелдік тарихшыларды бұл жағдай,яғни телевизия сөзінің авторы жалғыз Перский екенін еріксіз мойындатуға мәжбүр етті.Содан бастап жаңа термин күні бүгінге дейін жер бетінің біраз тілдерінде қолданылып келеді. [7, 21б.].
Бұдан бір ғасырдан бұрын телевизион сөзі пайда болып,ал теледидар көру әркімге арман болса,бүгінгі күнде теледидар бұқаралық ақпарат құралдарының ерекше бір түрі ретінде сипатталып,жан-жақты зерттелуде. В.Егоровтың Терминологиялық сөздігінде телевизия ұғымына мынадай түсінік береді: Телевидение-создание и массовое распространение аудиовизуальной информации в определенной системе взаимодействия с аудиторией. Под аудиовизуальной информацией понимается любое предоставление в распоряжение населения или отдельных лиц средствами телевизионной техники знаков, сигналов, надписей, изображений, звуков или иных сообщений, не носящих характер частной корреспонденций. В понятие телевидение входят трансляций, передача или прием знаков, сигналов, изображений, звуков или сведений любого рода посредством проводной связи, оптических систем, радиотехники или иных электромагнитных систем [8,92б]. Бұл пікірден соң теледидардың бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды түрі екенін білеміз.
Теледидар дегеніміз - айналамыздағы болып жатқан жаңалықтарды, әлемдік елеулі оқиғаларды жеткізетін маңызды құрал. Тележурналистика саласын зерттеуші ғалым С. Масғұтов былай деп жазады: Телевизия арқылы асқар биік шыңдардың ақ қар, көк мұзын, Ай мен алыс планеталардың бедер- бейнесін, микроорганизмдердің тіршілік тынысын - бәрі - бәрін көруге болады. Ол үшін атқа мініп, алыс сапарға аттанып, айшылық жол жүрудің қажеті жоқ. Небір кереметтердің бәрі - өз - өзінен алдыңа келіп, алақаныңа қонғандай болып жатады. Көгілдір экранның сиқырлы сыры осындай.
Қазақ теледидарының тарихында қалған Қадыр Дәуітов, Марат Барманқұлов, Құсман Игісінов, Сұлтан Оразалин, Сағат Әшімбаев, Амангелді Жақсыбеков, Ғаділбек Шалахметов, Жанна Ахметова, Нұртілеу Иманғалиұлы, Бейбіт Құсанбек өздері өмір сүрген қоғамның көкейкесті мәселелерін хабарларының өзекті тақырыбы етсе, Ләзиза Аймашева, Мәриам Айымбетова, Тыныс Өтебаев, Бақытжамал Ерманова, Рәбиға Аманжоловалар қазақ телевизиясының дамуына үлестерін қосып, дикторлық мектепті қалыптастырды.1958 жылы қабырғасы қаланған қазақ теледидарына бүгінгі күні 55 жыл толып отыр. Осыған орай теледидар тілі, оның тарихы тың зерттеулерді қажет етеді.
Қазақ тіл білімінде ғалымдарымыз телехабарлардың тілін, олардың стильдік ерекшеліктерін зерттеуге енді бетбұрыс жасап жатыр. Телехабарлар тілі туралы ғылыми зерттеу еңбектері жоқтың қасы десек те болады. Бұл туралы ғалым Г.А. Машинбаева: Қазақ тілінде теледидар тілін арнайы зерттеп жазылған лингвистикалық зерттеулер болмағанымен, қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың тіл білімінің телебағдарламаларға байланысты біраз мәселелерін қозғайтын мақалаларын баспасөз беттерінен кездестіріп келеміз. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі теледидар хабарларының тілі жөніндегі мақалалардың басым көпшілігі 90 жылдардың екінші жартысынан бері қарай көбейіп келеді. Мұның бірінші себебі қарапайым халық өміріне электронды ақпарат құралдарының жақын енуі дәл осы кезбен тұспа-тұс келеді. Екіншіден, XX ғасырдың 90 жылдарынан кейінгі еліміздің егеменді мемлекет болуымен байланысты, ұлттық тіліміздің мемлекеттік мәртебе алуы себеп болды,- дейді.[6, 62б.].
Осы бағыттағы зерттеу жұмыстары академик М. Серғалиевтің 1994 жылы Халық кеңесі, Ана тілі, Егемен Қазақстан басылымдарында жарық көрген Көгілдір экраннан айтылар сөз немесе осы төңіректегі кейбір ойлар, Ой мен сөдің жарасымы немесе телехабарлар тіліндегі кемшіліктер туралы, сол сияқты Радио және телехабарлар тілі туралы мақалаларынан бастау алады. 1999 жылы Мемлекеттік тіл: терминология іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі жинағында жарық көрген Хабар бағдарламасының стилі мен тілі туралы атты мақаласы және 2004 жылы ғалым М.Балақаевпен бірігіп шығарған Қазақ тілінің мәдениеті атты оқулығы толықтырылып басылып шықты. Ғалым ғылыми жұмыстарында жалпы тіл мәдениеті мен телехабарлар тіліне тұжырымдама жасап,сөздердің қолданылу заңдылықтары мен ерекшеліктері туралы ойын атап айтты.
Келесі кезекте телехабарлар тілін лингвопрагматикалық сипатта терең зерттеген ғалым Г.А. Машинбаеваны атап өтуімізге болады. Теледидар тілінің лингвопрагматикалық аспектілері тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Ғалым зерттеу жұмысының Бұқаралық ақпарат құралдарының зерттелу тарихы және теориялық түсініктері атты бірінші тарауында тіл біліміндегі прагматикалық зерттеулерге,теледидардың пайда болу тарихына, БАҚ тілінің зерттелуіне, БАҚ тіліндегі тірек терминдердің түсінігіне, ақпарат ұғымының түсінігіне, бұқаралық коммуникация ұғымының қалыптасуына, медиа, масс-медиум және де телехабарлар жанрына тоқталады. Ғалым өз еңбегінде былай дейді: Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз- ғылым мен техниканың дамып отырған кезеңі. Бұл құбылыстың дәлелін біз бұқаралық ақпараттарды тарату құралдарының пәрменділігінен көруімізге болады. Қазіргі кезде бұқаралық ақпарат құралдары оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды - радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиалды - визуалды - теледидар) болып үшке бөлінеді. Электронды БАҚ-тың бүгінгі күні ана тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді бұқаралық насихат құралдары - радио, теледидар, газет болса, осылардың бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса айтып кетуімізге болады. [6-62].
Ғалым диссертациялық жұмысының соңында мынандай қорытындыға келеді: теледидар тілінде публицистикалық стиль ерекшеліктерімен қоса көркем әдеби тілі стилі,оның жанрлары,ғылыми стильдің кеңсе, іс-қағаздары стилі, ауызша сөйлеу стилінің, оның да әртүрлі жанрларының белгілері болады. [6,3 б.].
Бұдан басқа үшінші кезекте ғалым Н. Уәли Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері (2007) атты докторлық диссертациясында сөз мәдениетінің когнитивтік және лингвомәдени аспектілерін, сөз мәдениетінің лингвоэкологиялық аспектілерін, тілдік тұлғаның мәдени тілдік құзыретін,сондай-ақ тілдік және тілдік емес нормадан прагматикалық мақсаттағы ауытқудың түрлері мен типтерін, публицистикалық дискурс, көркем дискурс, іскери дискурстың және сөйлеу тілінің сөз мәдениетімен арақатынасын қарастырған.
Н.Уәли ғылыми зерттеу жұмысының бір тарауын Публицистикалық дискурс және сөз мәдениеті деп атап, онда бұқаралық ақпарат құралдарын және оның тілдік, коммуникативтік нормаларын, сөз бедерлеудің құралдарын, радио, телехабар субьектілерінің ерекшеліктерін: коммуникативтік факторларды және публицистикалық дискурсты қарастырған [7, 205-240 бб.].
Телехабарлар тіліне қатысты зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде ғалым Н. Уәлидің осы диссертациялық жұмысы зерттеудің теориялық негіздерін ашуда басшылыққа алынған негізгі зерттеу жұмысы болды.
Т. Қаймолдинов Тележурналистің шешендік өнеріне байланысты толғаныстар мен ойлар деген мақаласында шешендік өнердің тек теледидар арқылы ғана кең қанат жаятынын, осы ретте сөз теру,сөзді ұтымды және орнымен қолдану керектігін айтып өтеді.А. Байтұрсыновтың Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға, 2)қиялға, 3) көңілге деген ұлағатын есте сақтауды ұсынады. Өйткені тілдің баюы, сөйлеу тәсілінің кеңеюі оқу,көру және сезіну шарттарына саяды. Ал тележурналистикада шала- шарпы, асығып, шалағай,берекесіз сөз сөйлеп, ділмарсу арқылы шешендік өнердің майын ішем дегендер қателеседі. Тележурналистің шешендігі, тұлғасы сөз арқылы анықталатындығын және қай заман, қай уақыт, қай орта болмасын сөз қолданысы сол адамның қандай дәрежеде, деңгейде екенін сездіретінін дәлелдеуге тырысқан зерттеуші ежелгі дәуірдің шешендері сияқты сөзді дұрыс қолданудың төрт түрінің қамтылуын талап етеді. Олар: біріншіден, сөз сөйлеу үшін не қажет екенін айқындау керек; екіншіден, оның қаншалықты қажет екенін сезіну; үшіншіден, кімнің алдында, кімге қажет екенін аңғару; төртіншіден, қай уақытта, қашан қажет екенін тап басып айту [9, 184- 186 бб.]
Тележурналистика теледидар арқылы дайындалатын және таратылатын ақпараттың ерекшеліктері мен заңдылықтарын, сонымен қатар оның басқа да бұқаралық ақпарат құралдарымен, мәдениетпен және аудиториямен байланысын қарастырады. Теледидар туралы ғылым мен адамдар арасындағы, яғни ақпаратты таратушы - ақпарат көзі - ақпаратты қабылдаушы арасындағы әлеуметтік - психологиялық қиындықтардың алдын алудың жолдарын зерттейді. Теледидардың функциялары мен қағидаттары; телехабарлардың тақырыптық - жанрлық құрылымы мен бағыттылығы; теледидар арқылы көрерменге әсер ету ерекшеліктері; теледидар мен басқа бұқаралық ақпарат құралдарының өзара әсері; теледидар мен оның оның аудиториясының кері байланысы, яғни жауап ретіндегі әрекеті және т.б. - барлығы теледидардың теориялық негіздерін құрайды. Олар телехабарлар тіліне әсер ететін экстралингвистикалық факторлар болып табылады. Оларсыз телехабарлар тілін егжей - тегжейлі зерттеу мүмкін емес, өйткені телехабарлар мәтіні сол телехабарды құрайтын ерекшеліктерге орайлас құрастырылады. Сондықтан телехабарлар тілінен басқа, яғни тележурналистиканың лингвистикалық қырынан басқа, жалпы тележурналистиканың әртүрлі мәселелерін өз зерттеу жұмыстарының нысанына айналдырған бірқатар журналист мамандардың, тележурналистика саласында зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың еңбектері де қарастырылып, олардың телехабарлар тілін зерттеуде қажеттілігі көрінді. [10, 11 б.]
Осыған орай, қазақ тележурналистикасы туралы біршама зерттеулер баршылық. Соның ішінде шоқтығы биігі - профессор Марат Барманқұловтың еңбектері. Республикамызда телевизияның бастауында тұрған, оның теориясын күнделікті тәжірибесімен ұштастырып, қатар дамытқан ғалымның үлкен мектебі қалыптасты, бүгінде шәкірттері сан салада жемісті еңбек етуде. М. Барманқұлов тележурналистиканың теориясы мен тәжірибесін жан - жақты ашып, соның ішінде технологиясын да жіктеп, жіліктеп берді, - дейді қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының жаңа технология негізінде даму мәселелерін зерттеген ғалым А. А. Бейсенқұлов.
Тележурналистика саласында Н. Омашұлының жетекшілігімен бірнеше ізденушілер зерттеу еңбектерін жазды. Атап өтсек: Ғалым О. Бүркітов қазақ әдеби тілінің публицистикалық ерекшелігіне көп назар аударған. Ғалым айтып өткендей, публицистикалық стильдің негізгі ерекшелігін атқаратын қызметімен байланыстыра отырып зерттеген. Публицистикалық стильдің ақпаратты хабарлау (коммуникативтік қызмет), әсер ету немесе үлгі-насихат қызметінен (экспрессивтік қызмет) публицистикалық стильге тән функционалдық ерекшеліктер туындайтынын көрсетеді. Ғалым О. Бүркітов 1996 жылы Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі атты кандидаттық диссертациясын қорғап шықты.
Зерттеу жұмысын қазақ телепублицистикасына арнаған ғалым С. Қисымов Қазақ публицистикасының зерттелуі: ізденістер, проблемалар (1998) атты кандидаттық диссертациясында ғалым жалпы ақпаратты хабар терминімен өзектейді. Бұл ұғымға мынадай түсініктеме береді. Хабар - қарапайым сөзбен айтқанда кез келген адамның өзін қоршаған ортада болып жатқан оқиғалар, құбылыстар туралы алатын мәлімет дерегі. Осы мәлімет пен дерек нәтижесінде адамдарға сол оқиғалар мен құбылыстар туралы алатын мәлімет дерегі. Осы мәлімет пен дерек нәтижесінде адамдарда сол оқиғалар мен құбылыстар туралы белгілі бір көзқарас, пікір қалыптасады. Мұны ғылым тілінде белсенді түйсіну мен белсенді түйсіну мен белсенді сөйлеу немесе жалпы таным процесі деп атайды [11, 126 б.].
Ғалым Н. Шыңғысова Қазақ теледидары жастар бағдарламасының проблемалары (1999) атты дисссертациялық жұмысында жастар тақырыбындағы хабарлардың мәселелерін көтеріп, хабарлардың түр, мазмұн,мақсатын айқындайды. Жастар хабарларының түрлендіріп, жаңартып жеткізу жолдарын айтып өтеді.
Қ.Ж. Тұрсын - тележурналистика саласында көлемді жұмыстар жүргізген ғалым. Ғалымның Қазақ теледидарындағы дәстүр және жаңашылдық (1999) атты кандидаттық диссертациясында қазақ теледидарындағы дәстүрлі іздерге, жаңаша мүмкіндіктерге талдау жасаған. Ғалым түйінді ойын былай жеткізеді: Дәстүр мен жаңашылдық - қоғамның даму барысындағы бұрынғы мен соңғы кезеңдердің байланысын білдіретін жалпы ұғым. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жобалар, көзқарас-түсініктер жатады. Жаңашылдық - өткен өмірдің, кешегі күннің тәжірибесі мен табыстарынан мазмұны бай, дәрежесі жоғары заман талабына жауап беретін, бұрынғы мен соңғының тар шеңберінен шығып, болашаққа кең жол сілтейтін аса құнды әрекеттер [12, 9 б.]
Қазақ тележурналистикасының қалыптасу, даму проблемалары (2006) атты докторлық диссертациясында ғалым Қ. Ж. Тұрсын отандық тележурналистиканың қалыптасу, даму кезеңін Кеңес теледидарының өткен жолдарымен қатар ала отырып қарастырады. Себебі ол кезең ғалымның айтуы бойынша, партиялық басшылықтың қатаң жүйесіне негізделген процестен бөлек өмір сүруге болмайтын уақыт болған еді.
А.А. Бейсенқұлов Қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының жаңа технология негізінде даму проблемалары (2001) атты кандидаттық диссертациясында бүгінгі телевизияның басты ерекшелігі кірігу (конвергенция) үрдісінен туындайтындығын және бұл сала жаңа ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялардың ықпалымен жаңа арнаға бейімделе бастағанын айтып өтеді. [13,65].
Ғалым Ж. Әбдіжәліқызы Тікелей эфир табиғаты және кәсіби шеберлікті шыңдаудың проблемалары (2002) атты кандидаттық диссертациясында тележурналистердің тікелей эфир алдында сөз сөйлеу мәдениеті туралы жазады.
Ғалым Ә. Молдабеков Хабар ақпараттық агаенттігі: даму проблемалары (2002) атты диссертациялық жұмысында Хабар телеарнасының ұстанған саясатына, телеарнадағы хабарлардың сипатына, ерекшеліктеріне талдау жасайды. Ғалым Хабар арнасындағы қорытынды жаңалықтарды ресми сиапттағы ақпарат жанрына жатқызады. Қорытынды жаңалықтардағы репортаж жанрына, телерепортерлерге қойылатын талап- тілектерге талдау жасайды. Ғалым репортажды бір мезгілде өз бойына суреттеме, сұхбат, есептік элементтерін жинақтаған синтетикалық жанр ретінде қарастырады. [14,35б.].
Ғалым Ж. Д. Сейтжанова Қазақстан ақпарат агаенттіктері мен қалыптасып дамуын зерттеді. Ғалымның айтуынша, ақпарат агенттіктеріне тән ерекшеліктер мынада: Ақпарат агенттігі барлық ақпарат құралдары- газет,журнал, телевизия, радио үшін ортақ бір ақпарат әзірлейді, оның толық, болмаса бір бөлігін пйдалану - жазылушының құзіретінде, қойылар басты талап - ақпарат агенттігіне сілтеме жасау қажеттілігі [12, 117б.]
Ғалым Ұ. М. Есенбекова өзінің Қазақ телепублицистикасы: ұлттық сана, салт- дәстүрлер мәселелері (2003) атты кандидаттық диссертациясында жалпы қазақ телепублицистикасын ұлттық сипат негізінде қарастырды. Ғалым жаңалықтар бағдарламасына ерекше тоқталып өтіп жаңалықты жүргізуші мәртебесі күнделікті экраннан өтіп жатқан актуалды хабарлама арқылы дайындалатындығын дәлелдеді.
Ғалым А. А. Мұсабекова Қазіргі қазақ публицистикасында экспрессия мен эмоцияны білдірудің тілдік құралдары (2004) атты зерттеу ғылыми жұмысында адамның сөйлеу қызметіне атсалысатын эмоция мен экспрессивтік құралдарды, яғни адамның сезім күйлерін сипаттайтын псхолингвистикалық құрылымдарды тілдік тұрғыдан ғана емес, психологиялық, әлеуметтік және философиялық тұрғыдан зерттеп қарастырған. Ғалым эмоцияны адамның тіршілік қанағаттануы мен қанағаттанбауынан туатын психологиялық күй тұрғысында, ал экспрессияны эмоцияның айшығы, тіл арқылы бейнеленген көрініс түрінде көрсетеді. Сондай - ақ ғалым эмоционалдық экстралингвистикалық негіз ретінде алып, оны субьектінің түйсінуі, сезімі мен эмоцияның негізінде обьектінің бағалылығы жайлы айтушының пікірі ретінде қарастырды. [16, 130б.]
Басылым беттерінде жарық көрген мақалаларға келер болсақ, Хабар телеарнасына 10 жыл толуына орай, Қ. Олжайдың Терезесінен түскен теледүния деп аталын деп аталатын мақаласында Хабар арнасының тілі біршама талқыланған.
Телехабарлар тілі туралы зерттеулер орыс тіл білімінде жан - жақты жүргізілген. Бірақ шетелдік ғалым мамандардың бұл бағытта жарық көрген еңбектерінде зерттеу нысаны ретінде қазақ тілді хабарлар емес, халықтың өз сөйлеу тілінде жүргізілетін телехабар материалдары алынып, сол тілдің өз заңдылықтары мен ерекшеліктеріне сәйкес талдаулар жасалған. Дегенмен бұл зерттеу жұмыстарында телехабарлар тіліне қатысты жалпы тіл білімінің теориялық мәселелері де көтерілгендіктен, шетелдік ғалымдардың телехабарлар тіліне байланысты ғылыми еңбектерін қарастыруды дұрыс санадық. Нақтырақ айтқанда, О. А. Лаптеваның Живая русская речь с телеэкрана: Разговорный пласт телевизионной речи в нормативном аспекте деп аталатын оқулығында сөз, сөз оралымдарына тән ерекшеліктерді тыңдай, бақылай және белгілей отырып, әдеби тіл, оның қазіргі заманғы сипаты және нормаға сәйкестігі, тілдік бейне, тілдік даралық сияқты көптеген мәселелер көтеріледі. Ғалым жоғарыда көрсетілген еңбегінде телехабарлар тілін әдеби тіл құбылысы ретінде қарастырады, сонымен қатар кодталған стандартты жалпыға ортақ әдеби норманың құбылуын және одант ауытқу жолдарын, сондай - ақ узуалды ауызша әдеби норманың қалыптасу жолын зерттейді.
Келесі кезекте Д.К. Ефимовтің Терминосфера СМИ в русском и английском языках атты диссертациялық жұмысын айтуға болады. Ғалым зерттеу жұмысында бұқаралық ақпарат құралдарындағы орыс және ағылшын терминдерін коммуникативтік - когнитивтік, категориялық - ұғымдық аспектілерде салғастыра зерттейді.
Спорт репортажының тілін зерттеуде Истрате Петрудің Лингвостилистические и риторические особенности репортажа как жанра СМИ (на материале футбольного репортажа атты кандидаттық диссертациясында спорт репортажын беру дәстүрі мен ерекшелігі, комментарийлердің ең жақсы үлгілері мен бұл дәстүрлердің қазіргі телекомментатрлардың қызметінде жалғасын табуы қарастырылады. Автор спорт журналстикасының лингвостилистика, риторика саласындағы негізгі бағыттарын көрсетеді.
К.Д. Кирия тележаңалықтар саласында Текст в новостях атты қашықтықтан оқытудың электрондық курсын және Роль экстралингвистических факторов в создании телевизионных новостей атты мақала жазып, онда тележаңалықтар жасауға әсер ететін экстралингвистикалық факторларды және оларсыз телемәтіннің тілдік ерекшелігін талдау мүмкін болмайтындығын ескерте отырып, тележаңалықтар жасауға және олардың тіліне қатысты экстралингвистикалық факторлардың рөлін ұжым болып жасалатын медиаөнім, уақыттың шектеулі болуы, телекомпания идеологиясы, телеарна саясаты, көрерменнің ақпаратты қабылдауын жеңілдету сияқты түсініктерге талдай жасай отырып көрсетеді.
Бұдан басқа В.М. Кэрролдың Новости на ТВ, Л.В. Матвеева, Ю.В. Мочалова, Т.Я. Аникеева сияқты авторлардың бірлесе жазған Психология телевизионной коммуникаций атты еңбектері, Д. Рэндаллдың Универсальный журналист, П. Стэнлидің Телевизионный репортаж, К.Д. Туркованың Испоьзование экспрессивно-оценочной лексики в новостях, О специфике языка теле-и радивещания с точки зрения практика, Речь телеведущих новостных программ: творчество или стандартизация сияқты бірқатар еңбектері мен ғылыми зерттеу жұмыстары жарық көрген. Онда телехабарлар тіліне қатысты мәселелер жан-жақты ашылған.
Сонымен, қазақ тележурналистикасы мәселелеріне, телехабарлар тілінің жалпы зерттелу жолына тоқтала отырып, қазақ тіл білімінде телехабарлар тілін, олардың стильдік ерекшеліктерін зерттеу жұмыстары әлі де толықтыруды, жан-жақты зерттеуді қажет ететіндігін көреміз.
1.1. Жаһандану дәуірінде БАҚ дамуы
Баспасөздің қоғамдағы орны ерекше. Оның тарихы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастау алатыны белгілі. Қазақ елі Ресей империясының құрамына енгеннен кейін, бұл аймақта өз саясатын орнықтырып, насихаттау мақсатында газеттер ашты.
Қазақ баспасөзін зерттеген ғалым Ө. Әбдіманов қазақ баспасөзінің беташарлары қазақ тілінде шығарылған Түркістан уәлаяты газеті (1870-1882) мен Дала уәлаяты газеті (1888-1912) болғанымен, негізінен, патша өкіметінің орыстандыру саясатының тірегі, өкімет көздеген мақсат-мүдденің насихатшысы рөлін атқарғанын айтады. [17,57] Және бұл газеттерді қазақ даласында бұған дейін патшалық Ресейдің билеуші аппараттары алдымен аударма ретінде шығарып, бірте-бірте олар дербес газет дәрежесіне дейін көтерілген. Бұған дейін баспасөздің маңыздылығын түсінген зиялыларымыз да өз кезінде осы мәселені айтып кеткен.
Міржақып Дулатов сол кезде баспасөзді күшейту, көркейту жолында істелетін шаралар қандай болу керек, соларды жобалап, ұйғарған шараларды жүзеге асыру үшін Қазақстан баспасөз үмесін жариялағанын айта келе, Біздің баспасөзіміз күшті болса, қазір Баспасөз көркейту ұраны шақырылмас еді, баспасөз үмесі жарияланбас еді -дейді.[18,7]
Қазіргі таңға келсек, Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдарының қызмет ете бастағанына аз уақыт болған жоқ. Бұл уақытта мерзімді баспасөздің талайы ашылып, талайы жабылды. Олардың ішінде партиялық, қоғамдық-саяси, экономикалық, білім мәселелері, денсаулық, мәдениет пен өнер жөніндегі, тіпті, әйелдер мен балаларға арналған басылымдар да болды. Мемлекетіміздің қарқынды даму заманында бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі күннен-күнге күшейіп келеді. Оның халық өміріне өз әсерін тигізері сөзсіз. Өйткені баспасөздің, теледидардың, радионың қызметі оның санымен емес, ұлттық мүддеге негізделген қызметімен өлшенеді. Бұған дейін оқырман тек мәліметті түрлі тармақта оқумен, көрумен немесе тыңдаумен ғана шектелетін болса, бүгінгі оқырман интернет арқылы мәліметті көріп, тыңдап, оқып қана қоймай өзінің пікірін қосып, ол туралы өзгелерге хабарлап, тіпті өзі де ақпарат жасаушыға айналады. Бір сөзбен айтқанда оқырмандар өздерінің газеттерін өздері жасай алатын деңгейге жетіп отыр.
Қазақша ресурстардың мазмұны ағылшын немесе орыс тіліндегі ресурстарды түгелдей алмастыра алмас. Себебі, ағылшын тілі ақпараттық технологияның тіліне айналды. Әйткенмен шет тіліндегі сайттарды қолданудың артықшылықтары болғанымен, өзіндік қаупі бар. Мысалы, ресейлік mail.ru ойын-сауықтық коммуникациялық порталы қазақша әріптерді қолдамайды. Оны қолданушылар қазақша сауатты жазудан қалып барады. Интернет қолданушылар жай ғана ұсынған өнімнің жетегінде кетпей өзіне қажетті контентті өзі түзуі үшін ІТ сауаттылықты қолға алуымыз керек. ІТ сауаттылық дегеніміз - тек интернетке кіріп шығуды білу, mail.ru-ды қолдану ғана емес, ол интернеттегі бар бағдарламаны өз қажеттілігіне икемдей алу. Пайдаланушы қолда бар өнімді ғана пайдаланып, соның жетегінде кетсе оны сауатты қолданушы деу қиын.
Ақпарат ұғымы латының information сөзінен шыққан. Ол: а) танысу, ә) көрініс, б) түсінік деген ұғымды білдіреді. Осы сөздің тура мағынасы - түйсіну, жаңаны алып, бұрынғы білімге қатыстыру. Бұл тұрғыды ақпарат сөзінің мағынасы А.Преображенскийдің Орыс тілінің этимологиялық сөздігі еңбегіндегі білім сөзімен мағыналас. Берілген анықтаманың кеңінен қолданылуы осы тақырыпта ақпарат сөзінің мағынасын толық ашуға көмектеседі. Ақпарат сөзінің мағынасын ашуда оның сандық аспектісін зерттеу елеулі рөл атқарды. К. Шеннон мен В. Винер негізін қалаған ақпарат теориясы осы үшін статистикалық - мүмкіндіккөрінісін қолданды, яғни шама, алу деңгейінен белгісіздікті азайту мүмкіндігімен сипатталды. Осыдан ақпарат ұғымы кеңейді, енді ол тек қана адамзаттыққарым-қатынас аспектісін ғана емес, техникалық және жаратылыстану ғылымдарындағы бүкіл коммуникациялық құбылыстарды білдіретін болды.
Ақпарат коммуникациясының бірнеше түрі бар: обьективті және обьективсіз (гнесеологиялық), атрибутивті және қызметтік (антология), әлеуеттік және өзекті (прагматика). Әлеуметтік ақпарат адамға тән хабарды білдіреді. Ақпараттың осы түрінде соңғы он жылдықта оның сандық қасиетімен қатар сапалық шама қасиеті, мәселен, сеиантикалық және прагматикалық қастеті анықталды. Оның семантикалық қасиеті ақпараттың басқа да семиотикалық аспектілерімен бірге қарастырылады. Ақпаратты прагматикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі үлкен мағынаға ие болады. Ішінара оның бағалылығы ұғымы туралы көп талас тудырады. Прагматикалық қатынас-ақпарат пен субьектінің қатынасы болса, семантикалық қатынас- ақпарат пен обьектінің қатынасы. Бұл олардың басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Ж.Жасыұзақ
Тақырыбы: Электрлнды БАҚ прагматикалық -коммуникативтік жүйесі
5В012100 - қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Алматы -2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі _______________ Т.Ермекова
Хаттама № "__"_______2019 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Электрлнды БАҚ прагматикалық -коммуникативтік жүйесі
5В012100 - қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: Ж.Жасыұзақ
Ғылыми жетекшісі
Ф.ғ.к., проф.м.а. А.Ғ.Сембаева
Алматы - 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі - 65 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 40
Тірек сөздер: фразеологизм, концепт, соматизм, өріс, тұрақты тіркес
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Электронды ақпарат құралдары
Диплом жұмысының өзектілігі. Электронды БАҚ дискурсының коммуникатвитік және прагматикалық сипаты үнемі әрі үздіксіз байланыста болады. Диплом жұмыында қазақ тіліндегі электронды бұқаралық ақпарат құралдары материалдары бойынша тілдік зерттеу негізінде алғаш рет қазақ тіл білімінде кешенді түрде және антропоөзектілік үрдісте қарастырылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы - бүгінгі электронды БАҚ бұқаралық коммуникацияны жүзеге асырушы маңызды құрал болғандықтан оның бүкіл қызметі мен нәтижелерін медиа-мәтідерге прагмаикалық-коммуникативтік тұрғыдан талдау жасалды;
- электронды БАҚ таза ақпараттық қызмет атқаратын қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның, бүтіндей бір басылымның саяси-идеологиялық ұстанымының көрсеткіші ретінде қолданылатындығы дәлелденді;
- қазіргі қазақ БАҚ жиналған тілдік материал негізінде қазақ баспасөзінде шығармашылық, тақырыптық, прагматикалық коммуникативтік еркіндіктің орын алып келетіндігі айқындалды;
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының мақсаты - қоғамдағы өзгерістерге байланысты тіліміздің бүгінгі даму кезеңінде орын алған өзгерістердің қазіргі қазақ электронды баспасөзіндегі көрінісін жан-жақты қарастыра отырып бүгінгі медиа-мәтінді прагматикалық-коммуникативтік сипаттарын анықтау және сол арқылы тіліміздің қазіргі жай-күйіне лингвопрагматикалық тұрғыдан баға беру.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Диплом жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары бүгінгі қазақ тіл біліміндегі прагмалингвистика, мәтін лингвистикасы, социолингвистика, когнитивтік лингвистика, психолингвистика, стилистика, лингвомәдениеттану ғылымдарының дамуына өзіндік ықпал етеді деп санаймыз.
Диплом жұмысын жазуда мынадай ғылыми-зерттеу әдістері пайдаланылды: сипаттау, салыстырмалы - тарихи және компоненттік талдау әдістері пайдалынылды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Диплом жұмысының сипаттамасы. Ең алғаш ХХ ғасырдың екінші жартысында әскери мақсатта құрылған ғаламтор өз өрісін кеңейту барысында көпшілік қолданысындағы құралға айналды. Құрал дейтін себебім, қажетті деректердің барлығы болмаса да денін таба алатын мүмкіндігі бар. Ал алғашқы адамдардың тасқа қашалған мәліметтері түрлі кезеңдерден өтіп түрі мен түсін өзгерткені белгілі. Қолданысқа қалам, қағаз еніп хат, хабар, бұйрық, үкім, құжаттар мен заңдар жазыла бастағанда олардың бұқара қолданысына көшу тәсілдері пайда болды. Тарих қойнауындағы бірінші мемлекеттерде бұл мәселенің мән жайын өз тұсында жетік меңгерді. Осылай Ежелгі Рим немесе сол кезеңдерден кейінгі һәм бұрынғы алап империялардың алаңдарынан бастау алған дәстүрлі БАҚ жаңалықтарды желілік түрде жылдам жинауға жағдай жасайтын интернет келген кезеңде, көлеңкеде қалғаны рас. Сондай-ақ қоғамдық қолданыстан толық қалмаса да жаңа толқынның тасасында тұрған газет, журнал, радио, теледидар әлеуметтік қажеттілікті аз қамтитын ақпатар арналарына айналары сөзсіз. Осыған орай жалқы мақсаттан жалпы міндеттерді атқарушы арна болып қалыптасқан ғаламтордың болашағы қандай, оған салалас келетін дәстүрлі БАҚ бағыттарына деген сауалдар атлған тақырыпқа арқау болды.
Диплом жұмысының өзектілігі. Электронды ақпарат құралдары қоғам өміріндегі күрделі әлеуметтік, саяси, мәдени, қоғамдық, экономикалық мәселелерді көтеретін, көпшіліктің пікірін қалыптастыратын насихат пен үгіттеудің қуатты түрі болып табылады. Еліміз егемендік алғаннан кейінгі жылдары қазақ тіліндегі БАҚ құралдарының тілі айтарлықтай өзгерді, мазмұндық тың өзгерістер, шығармашылық тәсілдердің алуан түрде қалыптасуы байқалды. Бұқаралық сананың заман өзгерісіне байланысты жаңа деңгейге көтерілуі электронды БАҚ-қа қойылатын талап пен оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретінде талғамының да өзгеруіне әкелді.
Электронды БАҚ тілі антропоөзектіліктің негізгі ұғымдарының, адамның білім аясы мен коммуникативтік үдерістің қосындысы деп пайымдаған дұрыс. Ал адамның білім аясы мен ментальды санасын сабақтастыру дискурсты соңғы кездері когнитивті негізде қарастыруды талап етіп отыр. Электронды ақпарат құралдары бір жағынан, өзінің мақсаты мен діттемі жағынан прагматикаға бағытталса, екінші жағынан, коммуникацияға қатысушылардың ментальді үдерісіне, танымы мен қабылдауына бағытталған. Электронды БАҚ дискурсының коммуникатвитік және прагматикалық сипаты үнемі әрі үздіксіз байланыста болады. Диплом жұмыында қазақ тіліндегі электронды бұқаралық ақпарат құралдары материалдары бойынша тілдік зерттеу негізінде алғаш рет қазақ тіл білімінде кешенді түрде және антропоөзектілік үрдісте қарастырылды.
Дипломн жұмысының зерттеу нысаны коммуникациялық үдерістерді жүзеге асыратын және тарататын, электронды бұқаралық ақпарат құралдары тілінің коммуниктативік және прагматикалық сипаттары.
Диплом жұмысыынң зерттеу пәні қазақ тілді электронды басылымдар беттеріндегі саяси дискурстың прагматикалық және коммуникативтік жүйесі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты - қоғамдағы өзгерістерге байланысты тіліміздің бүгінгі даму кезеңінде орын алған өзгерістердің қазіргі қазақ электронды баспасөзіндегі көрінісін жан-жақты қарастыра отырып бүгінгі медиа-мәтінді прагматикалық-коммуникативтік сипаттарын анықтау және сол арқылы тіліміздің қазіргі жай-күйіне лингвопрагматикалық тұрғыдан баға беру. Бұл үшін мынадай міндеттер қойылды:
қазіргі тіл біліміндегі БАҚ құралдары тілінің зерттелуіне шолу жасай отырып, боның өзге салалармен байланысы анықтау, БАҚ тілінің негізгі ұғым категориялары мен теориялық мәселелерін анықтау;
электронды БАҚ арқылы жүзеге асырылатын ақпараттық-коммуникативтік үдерістерді айқындау - медиа-мәтіндерде қолданылатын тілдік бірліктерді сапалық, мәдени тұрғыдан саралу;
электронды медиа-мәтіндердің берілу тәсілдерін, олардың тілдік және бұқаралық санаға әсер етуі мүмкіндіктерін зерттеу;
электронды қазақ медиа-мәтінінің тыңдарман, оқырманға әсерін, мәтін талдау арқылы саралау;
- электронды бұқаралық ақпарат құралдары және оның өзекті категориялары - адресант пен адресаттың рөлдерін сөйлеу актілерінің деңгейлерінде қарастыру;
Жұмыста қолданылған зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмыста тілдік материалды жинақтау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау, прагматикалық талдау, эксперименттік сауалнама әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Бүгінге дейін құрылымдық лингвистика тұрғысынан бірнеше ғылыми еңбекте қарастырылған баспасөз тілі жұмысымызда электронды ақпарат көздерін антропоцентристік тұрғыдан, яғни оқырманға әсер етуші ақпарат кеңістігінің көрінісі ретінде қарастырылғандығында. Сонымен қатар жазба мәтіндегі тілдік және бейтілдік құралдар оларды пайдаланушы субъектілердің мақсат-мүдделері мен прагматикалық интенциясын жеткізуші тәсілдер ретінде қарастырылды. Осындай прагмалингвистикалық талдау нәтижесінде төмендегі өзекті мәселелер бірінші рет өз шешімін тапты:
- бүгінгі электронды БАҚ бұқаралық коммуникацияны жүзеге асырушы маңызды құрал болғандықтан оның бүкіл қызметі мен нәтижелерін медиа-мәтідерге прагмаикалық-коммуникативтік тұрғыдан талдау жасалды;
- электронды БАҚ таза ақпараттық қызмет атқаратын қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның, бүтіндей бір басылымның саяси-идеологиялық ұстанымының көрсеткіші ретінде қолданылатындығы дәлелденді;
- қазіргі қазақ БАҚ жиналған тілдік материал негізінде қазақ баспасөзінде шығармашылық, тақырыптық, прагматикалық коммуникативтік еркіндіктің орын алып келетіндігі айқындалды;
- БАҚ тілінде қолданылатын тілдік тәсілдерге, троптардың қолданылу ерекшеліктеріне талдау жасалды;
- электронды газет мәтіндерінде қолданылатын авторлық неологизмдер тілдік қайталамалар, метафоралар сынды тілдік бірліктерге талдау жасалды;
- медиа-мәтіндегі бейвербалды амалдардың қолданылуы сараланып, БАҚ тілінің мәдениеті, адресат пен адресанттың тілдік этикетінің деңгейі қарастырылды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары бүгінгі қазақ тіл біліміндегі прагмалингвистика, мәтін лингвистикасы, социолингвистика, когнитивтік лингвистика, психолингвистика, стилистика, лингвомәдениеттану ғылымдарының дамуына өзіндік ықпал етеді деп санаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, анықтамадан, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы диссертациялық жұмыстың көлемі ... бетті құрайды.
І БАҚ ТІЛІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
3.1. Бұқаралық ақпарат құралдары тілінің зерттелу тарихы
Соңғы жылдар еншісінде жаһандану үдерісінің жандануына тікелей әсерін тигізген ғаламтордың дәстүрлі БАҚ пен бір қоғамда қатар қызымет етуі. Сондай ақ аталған ақпараттық арналардың бірін бірі толықтырп, өзара бәсекелестіктің проблемаларын зерттеу. Жұмыс тақырыбының өзектілігі ақпараттың әлемдегі рөлінің күннен-күнге артып келе жатқандығы және ақпараттық қауіпсіздіктің кез-келген жоғары дамыған мемлекеттің ұлттық қауіпсізідігің ажырамас саласына айналғандығымен байланысты. Негізі тереңде жатқан журналистиканың мән-маңызы туралы қазақ еліндегі аталған бағыттардың негізін салушылардың бірі М. Барманқұловтың тұжырымы басты бағытқа арқау бола алады.
Соңғы жылдарғы ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуын ақпараттық төңкеріс деп атаған Д.Г.Балуев өз еңбектерінде ақпаратқа анықтама беріп, ақпараттық төңкеріс нәтижесінде мемлекеттің рөлінің өзгеретіндігін ескертеді. Оның пікірінше ақпараттық революцияның салдарының бірі - иерархиялық құрылымдардың рөлінің төмендеуі. Сонымен қатар ақпараттық технологиялар халықаралық қақтығыстардың жаңа түрлерін тудырғанын атап өтеді.
Бұқаралық ақпарат құралының рөлі қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйе болмасын маңызы зор. Саяси түсіндірме сөздіктің анықтамасы бойынша, бұқаралық ақпарат құралы (БАҚ) - арнайы техникалық құралдардың көмегімен, кез келген тұлғаларға әртүрлі мәліметтерді ашық жариялауға арналған әлеуметтік мекемелер [1, 108 б.]. Қоғамның өмір сүруін қамтамасыз етудегі электронды БАҚ-тың рөлі зор. 1840 жылы француз ғалымы О. де Бальзак баспасөзді төртінші билік деп атады. Олай деп атауы да жөнді. Қазіргі уақытта электронды БАҚ-тың алар орны мен ықпалы айтарлықтай. Электронды БАҚ-тың көмегімен әлеуметтік-қоғамдық ортада үгіт-насихат, шындық болмыс халық назарына ұсынылып отыр.
Дәстүрлі БАҚ-тың қарқынды дамуы - баспа, радио, теледидар, әлемдік жаһантор - Интернеттің пайда болуы мен таралауы - бірыңғай ақпараттық кеңістіктің, ерекше үздік те озық ортаның, көптеген медиаағымдар жиынтығының пайда болуына алып келді. Осының бәрі тілдік қолданыстардың ерекшелігіне, тілдегі өзгерістердің сипатына ықпал етпеуі мүмкін емес. Қазіргі кезде бұқаралық ақпарат құралы оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды - радио), әрі тыңдауға әрі көруге болатын (аудио - визуалды - теледидар) болып үшке бөлінеді. Әлемдік жаһанторды, яғни Интернетті төртінші түріне де жатқызып жүргендер бар.
БАҚ визуалды, аудиалды, аудиовизуалды болып үлкен үш топқа бөлінеді. Бұлардың бәріне ортақ негізгі қызмет:
- белгілі бір факт, уақиға, мәселе жөнінде жұртшылыққа ақпарат беру;
- факт, уақиға жөнінде түсінік, баға беру;
- танымдық, тәрбиелік, ағартушылық мазмұнда ақпарат бере отырып, жұртшылықтың (оқырмандардың, тыңдармандардың, көрермендердің) білім қорын молайтуға ықпал жасау;
- жұртшылықтың қоғамдық, әлеуметтік, саяси көзқарасына әсер ету. БАҚ-тың бұл функциясы әсіресе саяси-әлеуметтік акциялар кезінде күшейе түседі;
- геоденистік ақпарат беру, яғни жұртшылықтың көңіл-күйін көтеретіндей ақпарат беру [2, 207 б.].
Бұқаралық қатынастың екі түрлі аспектісін бажайлауға болады.Біріншісі - заттық-логикалық, фактуалды, атап айтқанда, интеллектуалдық, дескриптивті, объективті, концептуалды фактуалды ақпарат. Бұлар қарым-қатынас жасаушылармен, ситуациямен байланысты емес. Екіншісі - прагматикалық, атап айтқанда, бағалауыштық, субъективті ақпарат. Бұл ақпараттың кызметі (функциясы) реципиентке әсер ету, ықпал жасау және коммуникатор сөз арқауы болып отырған зат, құбылыс, уақиғаға өзінің қатысын (көзқарасын) білдіру болып табылады [2, 241 б.].
Ғылыми-техникалық революцияның дамуына байланысты пайда болып, ақпарат таратудың біртіндеп күрделенген түріне айналған БАҚ-тың түрлері аудиалды және аудиовизуалды түрлері болып табылады. Қазақ тіл білімінде радио және теледидар тілін арнайы зерттеген еңбектер қатарына Г.А. Машинбаеваның Теледидар тілінің лингвопрагматикалық аспектілері атты кандидаттық диссертациясын, М.М. Увайсованың Жарнама тілі: лингвопрагматикалық аспект кандидаттық диссертациясын, С.А.Асанбаеваның Жарнама саласындағы мемлекеттік тілді қолданудың социолингвистикалық өзекті мәселелері атты кандидаттық диссертацияларын жатқызсақ болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішінде теледидар хабарларының тілі туралы жазған мақалалар көбейіп келеді. Кейбір жазушылар хабар айдарын жүргізетін тележүргізушілерге сын айтып, тілдік ерекшеліктерінде диалектикалық қолданыстар басым екендігін, тілдік норманы, яғни әдеби норманы сақтау керектігі мәселелері жөнінде жазылып жатқан мақалалар да аз емес. Мемлекетіміздің тіл саясатын дұрыс бағытқа бұру БАҚ-тағы ең пәрменді ақпарат құралы теледидар арқылы жүзеге асады.
Теледидар тілін зерттеу қызық да күрделі мәселе, өйткені теледидар құрылымы түрлі жанрларды қамтиды. Телехабарларда белгілі бір жанрды қолдану үрдісі адресант пен адресаттың қатысуына қарай жүзеге асады. Теледидарда адресант - мәтін - адресат факторы да өзінің маңыздылығымен ерекшеленеді. Тележүргізуші телехабарды жүргізген кезде адресат факторын, ол қалай қабылдайды деген мәселелерді үнемі есепке алып отыруы қажет. Ақпарат жеткізудің негізгі құралы теледидардың маңыздылығы туралы ғалымдардың пікірлері бар. Мысалы, А.Юровский Басқа ақпарат құралдары, басқа өнер түрлері немесе публицистикамен салыстырғанда теледидар басым жағдайға адамға қоғамның, халықтың рухани тұрмысымен таныса алуына, басқа адамдармен етене араласып, олардың ойы, іс-әрекеті, мақсаты мен арманы туралы білуіне мол мүмкіндік береді. Міне, оның қоғамдық мәні де осында. Кез келген өнер салалары сияқты теледидар саласы да қоғамның қызығушылығынан, оның қоғамдық қызметінен тыс өмір сүре алмайды, - деп жазды [3, 56 б.]. Мерзімді басылымдармен салыстырғанда радио тілі мен теледидар тілінде ұқсастықтар басым.
Мерзімді басылымдар тілі - жазба тіл. Аудио және аудиовизуалды БАҚ түрлері - ауызекі немесе ауызша сөйлеу тілі. Ғалым Ә. Болғанбаевтың тұжырымдауы бойынша: Газет - әдеби тілдің бірінші баспалдағы. Барлық өнегелік пен шеберліктің шыңдалып, таралатын жері де осы [4, 169]. Ал ғалым Б.Момынова Газет - жалпыхалықтың ақпарат құралы, сондықтан ондағы кез келген материал кез келген оқырманның жасына, кәсібіне, мәртебесіне қарамастан тез түсіне алатындай болып жазылуы тиіс. Сондықтан да газет беттерінде халыққа таныс емес терминдер, кәсіби сөздер, жаргондар мейлінше сақтықпен қолдануы жөн. Сөз қолданысқа қатаң қарау газеттік-публицистикалық стильдің тағы бір ерекшелігін, атап айтқанда, жалпыға түсініктілігін қамтамасыз етеді, - деп баспасөз тілінің ерекшелігін атап өтті. Қазіргі қазақ мерзімді баспасөз тілі - коммуникативтік қызметі жағынан үлкен аудиторияны қамтитын беделді жазба нұсқаларының бірі, сондықтан да ол сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеудің бірден-бір доминант үлгісіне айналып отыр [5, 175 б.].
Газет - біріншіден, қоршаған ортаны түсініп білуге көмектесетін құрал, екіншіден, адамдардың саяси білімділігінің, іс-әрекетінің белгілі бір оқиғаға баға бере алуының деңгейі мен ерекшелігін көрсететін, сонымен қатар әлеуметтік құндылықтарды, дәстүрлерді, саяси қарым-қатынастарды реттейтін өлшемдердің мазмұны мен сапасын, саяси мәдениеттілікті ашып көрсететін саяси мәтін, үшіншіден, өзінің лингвистикалық ерекшеліктерімен айқындалатын тілдік көрініс [5, 55 б.]
Радио мен теледидар тілінде нормадан ауытқудың түрлері мен типтері басымырақ. Атап өтетін болсақ, нормадан прагматикалық мақсаттағы ауытқудың какоземия, фразеологизмдердің құрамын бұзып қолдану, сөзді тіркеспейтін сөзбен тіркестіру, сөзді түрленбейтін қосымшалармен түрлендіру, амплификация, анадиплозис, антиэллипсис, сонымен қатар, нормалардың логикалық, онтологиялық, этологиялықтүрлерін қолдану жиі кездеседі.
Теледидар бүгінгі күнде дамып келе жатқан бұқаралық ақпарат құралдарының жетекші салаларының біріне айналды. Бұл бір күннің, я бір жылдың нәтижесі емес, теледидар тарихындағы әрбір талант өз үлесін аяусыз қосты.Телехабарлар тілін лингвопрагматикалық аспектіде зерттеп, кандидаттық диссертация жазған ғалым Г.А. Машинбаева бұл салаға қатысты жазылған ғылыми зерттеу жұмысы әзірге біреу ғана. Д.З. Ғаббасованың ток-шоудағы теледидарлық диалогты қазақ және неміс тілдерінде салыстырмалы түрде талдап, теледидар тілін бір ғана жанр аясында қарастыруы теледидар тілін зерттеудің алғашқы қадамы болып табылады ,-дейді [6,3б. ]. Ал ғалым, Н. Уәли Қазақ сөз мәдениетінің негіздері тақырыбындағы докторлық диссертациясында публицистикалық дискурс және сөз мәдениетіне ерекше көңіл бөлген [3, 205].
Телехабарлар тілінің зерттелу тарихына шолу жасамас бұрын, телевизиясөзінің пайда болу тарихына зер салайық.
Телевизия сөзінің пайда болғанына тура бір ғасырдан сәл-ақ асыпты. Дәлірек айтқанда бұл термин 1900 жылғы 18 тамызда Парижде өткен IV Халықаралық Бүкіләлемдік Париж көрмесі аясындағы электротехникалық конгресте жария болды.Оны ойлап тапқан әрі ғылымға енгізген орыс инженері Константин Дмитриевич Перский Қашықтықтан көру жайындаатты өзінің француз тіліндегі баяндамасын телевизион деген сөзбен бастаған.Бірқатар шетелдік тарихшыларды бұл жағдай,яғни телевизия сөзінің авторы жалғыз Перский екенін еріксіз мойындатуға мәжбүр етті.Содан бастап жаңа термин күні бүгінге дейін жер бетінің біраз тілдерінде қолданылып келеді. [7, 21б.].
Бұдан бір ғасырдан бұрын телевизион сөзі пайда болып,ал теледидар көру әркімге арман болса,бүгінгі күнде теледидар бұқаралық ақпарат құралдарының ерекше бір түрі ретінде сипатталып,жан-жақты зерттелуде. В.Егоровтың Терминологиялық сөздігінде телевизия ұғымына мынадай түсінік береді: Телевидение-создание и массовое распространение аудиовизуальной информации в определенной системе взаимодействия с аудиторией. Под аудиовизуальной информацией понимается любое предоставление в распоряжение населения или отдельных лиц средствами телевизионной техники знаков, сигналов, надписей, изображений, звуков или иных сообщений, не носящих характер частной корреспонденций. В понятие телевидение входят трансляций, передача или прием знаков, сигналов, изображений, звуков или сведений любого рода посредством проводной связи, оптических систем, радиотехники или иных электромагнитных систем [8,92б]. Бұл пікірден соң теледидардың бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды түрі екенін білеміз.
Теледидар дегеніміз - айналамыздағы болып жатқан жаңалықтарды, әлемдік елеулі оқиғаларды жеткізетін маңызды құрал. Тележурналистика саласын зерттеуші ғалым С. Масғұтов былай деп жазады: Телевизия арқылы асқар биік шыңдардың ақ қар, көк мұзын, Ай мен алыс планеталардың бедер- бейнесін, микроорганизмдердің тіршілік тынысын - бәрі - бәрін көруге болады. Ол үшін атқа мініп, алыс сапарға аттанып, айшылық жол жүрудің қажеті жоқ. Небір кереметтердің бәрі - өз - өзінен алдыңа келіп, алақаныңа қонғандай болып жатады. Көгілдір экранның сиқырлы сыры осындай.
Қазақ теледидарының тарихында қалған Қадыр Дәуітов, Марат Барманқұлов, Құсман Игісінов, Сұлтан Оразалин, Сағат Әшімбаев, Амангелді Жақсыбеков, Ғаділбек Шалахметов, Жанна Ахметова, Нұртілеу Иманғалиұлы, Бейбіт Құсанбек өздері өмір сүрген қоғамның көкейкесті мәселелерін хабарларының өзекті тақырыбы етсе, Ләзиза Аймашева, Мәриам Айымбетова, Тыныс Өтебаев, Бақытжамал Ерманова, Рәбиға Аманжоловалар қазақ телевизиясының дамуына үлестерін қосып, дикторлық мектепті қалыптастырды.1958 жылы қабырғасы қаланған қазақ теледидарына бүгінгі күні 55 жыл толып отыр. Осыған орай теледидар тілі, оның тарихы тың зерттеулерді қажет етеді.
Қазақ тіл білімінде ғалымдарымыз телехабарлардың тілін, олардың стильдік ерекшеліктерін зерттеуге енді бетбұрыс жасап жатыр. Телехабарлар тілі туралы ғылыми зерттеу еңбектері жоқтың қасы десек те болады. Бұл туралы ғалым Г.А. Машинбаева: Қазақ тілінде теледидар тілін арнайы зерттеп жазылған лингвистикалық зерттеулер болмағанымен, қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың тіл білімінің телебағдарламаларға байланысты біраз мәселелерін қозғайтын мақалаларын баспасөз беттерінен кездестіріп келеміз. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі теледидар хабарларының тілі жөніндегі мақалалардың басым көпшілігі 90 жылдардың екінші жартысынан бері қарай көбейіп келеді. Мұның бірінші себебі қарапайым халық өміріне электронды ақпарат құралдарының жақын енуі дәл осы кезбен тұспа-тұс келеді. Екіншіден, XX ғасырдың 90 жылдарынан кейінгі еліміздің егеменді мемлекет болуымен байланысты, ұлттық тіліміздің мемлекеттік мәртебе алуы себеп болды,- дейді.[6, 62б.].
Осы бағыттағы зерттеу жұмыстары академик М. Серғалиевтің 1994 жылы Халық кеңесі, Ана тілі, Егемен Қазақстан басылымдарында жарық көрген Көгілдір экраннан айтылар сөз немесе осы төңіректегі кейбір ойлар, Ой мен сөдің жарасымы немесе телехабарлар тіліндегі кемшіліктер туралы, сол сияқты Радио және телехабарлар тілі туралы мақалаларынан бастау алады. 1999 жылы Мемлекеттік тіл: терминология іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі жинағында жарық көрген Хабар бағдарламасының стилі мен тілі туралы атты мақаласы және 2004 жылы ғалым М.Балақаевпен бірігіп шығарған Қазақ тілінің мәдениеті атты оқулығы толықтырылып басылып шықты. Ғалым ғылыми жұмыстарында жалпы тіл мәдениеті мен телехабарлар тіліне тұжырымдама жасап,сөздердің қолданылу заңдылықтары мен ерекшеліктері туралы ойын атап айтты.
Келесі кезекте телехабарлар тілін лингвопрагматикалық сипатта терең зерттеген ғалым Г.А. Машинбаеваны атап өтуімізге болады. Теледидар тілінің лингвопрагматикалық аспектілері тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Ғалым зерттеу жұмысының Бұқаралық ақпарат құралдарының зерттелу тарихы және теориялық түсініктері атты бірінші тарауында тіл біліміндегі прагматикалық зерттеулерге,теледидардың пайда болу тарихына, БАҚ тілінің зерттелуіне, БАҚ тіліндегі тірек терминдердің түсінігіне, ақпарат ұғымының түсінігіне, бұқаралық коммуникация ұғымының қалыптасуына, медиа, масс-медиум және де телехабарлар жанрына тоқталады. Ғалым өз еңбегінде былай дейді: Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз- ғылым мен техниканың дамып отырған кезеңі. Бұл құбылыстың дәлелін біз бұқаралық ақпараттарды тарату құралдарының пәрменділігінен көруімізге болады. Қазіргі кезде бұқаралық ақпарат құралдары оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды - радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиалды - визуалды - теледидар) болып үшке бөлінеді. Электронды БАҚ-тың бүгінгі күні ана тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді бұқаралық насихат құралдары - радио, теледидар, газет болса, осылардың бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса айтып кетуімізге болады. [6-62].
Ғалым диссертациялық жұмысының соңында мынандай қорытындыға келеді: теледидар тілінде публицистикалық стиль ерекшеліктерімен қоса көркем әдеби тілі стилі,оның жанрлары,ғылыми стильдің кеңсе, іс-қағаздары стилі, ауызша сөйлеу стилінің, оның да әртүрлі жанрларының белгілері болады. [6,3 б.].
Бұдан басқа үшінші кезекте ғалым Н. Уәли Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері (2007) атты докторлық диссертациясында сөз мәдениетінің когнитивтік және лингвомәдени аспектілерін, сөз мәдениетінің лингвоэкологиялық аспектілерін, тілдік тұлғаның мәдени тілдік құзыретін,сондай-ақ тілдік және тілдік емес нормадан прагматикалық мақсаттағы ауытқудың түрлері мен типтерін, публицистикалық дискурс, көркем дискурс, іскери дискурстың және сөйлеу тілінің сөз мәдениетімен арақатынасын қарастырған.
Н.Уәли ғылыми зерттеу жұмысының бір тарауын Публицистикалық дискурс және сөз мәдениеті деп атап, онда бұқаралық ақпарат құралдарын және оның тілдік, коммуникативтік нормаларын, сөз бедерлеудің құралдарын, радио, телехабар субьектілерінің ерекшеліктерін: коммуникативтік факторларды және публицистикалық дискурсты қарастырған [7, 205-240 бб.].
Телехабарлар тіліне қатысты зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде ғалым Н. Уәлидің осы диссертациялық жұмысы зерттеудің теориялық негіздерін ашуда басшылыққа алынған негізгі зерттеу жұмысы болды.
Т. Қаймолдинов Тележурналистің шешендік өнеріне байланысты толғаныстар мен ойлар деген мақаласында шешендік өнердің тек теледидар арқылы ғана кең қанат жаятынын, осы ретте сөз теру,сөзді ұтымды және орнымен қолдану керектігін айтып өтеді.А. Байтұрсыновтың Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға, 2)қиялға, 3) көңілге деген ұлағатын есте сақтауды ұсынады. Өйткені тілдің баюы, сөйлеу тәсілінің кеңеюі оқу,көру және сезіну шарттарына саяды. Ал тележурналистикада шала- шарпы, асығып, шалағай,берекесіз сөз сөйлеп, ділмарсу арқылы шешендік өнердің майын ішем дегендер қателеседі. Тележурналистің шешендігі, тұлғасы сөз арқылы анықталатындығын және қай заман, қай уақыт, қай орта болмасын сөз қолданысы сол адамның қандай дәрежеде, деңгейде екенін сездіретінін дәлелдеуге тырысқан зерттеуші ежелгі дәуірдің шешендері сияқты сөзді дұрыс қолданудың төрт түрінің қамтылуын талап етеді. Олар: біріншіден, сөз сөйлеу үшін не қажет екенін айқындау керек; екіншіден, оның қаншалықты қажет екенін сезіну; үшіншіден, кімнің алдында, кімге қажет екенін аңғару; төртіншіден, қай уақытта, қашан қажет екенін тап басып айту [9, 184- 186 бб.]
Тележурналистика теледидар арқылы дайындалатын және таратылатын ақпараттың ерекшеліктері мен заңдылықтарын, сонымен қатар оның басқа да бұқаралық ақпарат құралдарымен, мәдениетпен және аудиториямен байланысын қарастырады. Теледидар туралы ғылым мен адамдар арасындағы, яғни ақпаратты таратушы - ақпарат көзі - ақпаратты қабылдаушы арасындағы әлеуметтік - психологиялық қиындықтардың алдын алудың жолдарын зерттейді. Теледидардың функциялары мен қағидаттары; телехабарлардың тақырыптық - жанрлық құрылымы мен бағыттылығы; теледидар арқылы көрерменге әсер ету ерекшеліктері; теледидар мен басқа бұқаралық ақпарат құралдарының өзара әсері; теледидар мен оның оның аудиториясының кері байланысы, яғни жауап ретіндегі әрекеті және т.б. - барлығы теледидардың теориялық негіздерін құрайды. Олар телехабарлар тіліне әсер ететін экстралингвистикалық факторлар болып табылады. Оларсыз телехабарлар тілін егжей - тегжейлі зерттеу мүмкін емес, өйткені телехабарлар мәтіні сол телехабарды құрайтын ерекшеліктерге орайлас құрастырылады. Сондықтан телехабарлар тілінен басқа, яғни тележурналистиканың лингвистикалық қырынан басқа, жалпы тележурналистиканың әртүрлі мәселелерін өз зерттеу жұмыстарының нысанына айналдырған бірқатар журналист мамандардың, тележурналистика саласында зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың еңбектері де қарастырылып, олардың телехабарлар тілін зерттеуде қажеттілігі көрінді. [10, 11 б.]
Осыған орай, қазақ тележурналистикасы туралы біршама зерттеулер баршылық. Соның ішінде шоқтығы биігі - профессор Марат Барманқұловтың еңбектері. Республикамызда телевизияның бастауында тұрған, оның теориясын күнделікті тәжірибесімен ұштастырып, қатар дамытқан ғалымның үлкен мектебі қалыптасты, бүгінде шәкірттері сан салада жемісті еңбек етуде. М. Барманқұлов тележурналистиканың теориясы мен тәжірибесін жан - жақты ашып, соның ішінде технологиясын да жіктеп, жіліктеп берді, - дейді қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының жаңа технология негізінде даму мәселелерін зерттеген ғалым А. А. Бейсенқұлов.
Тележурналистика саласында Н. Омашұлының жетекшілігімен бірнеше ізденушілер зерттеу еңбектерін жазды. Атап өтсек: Ғалым О. Бүркітов қазақ әдеби тілінің публицистикалық ерекшелігіне көп назар аударған. Ғалым айтып өткендей, публицистикалық стильдің негізгі ерекшелігін атқаратын қызметімен байланыстыра отырып зерттеген. Публицистикалық стильдің ақпаратты хабарлау (коммуникативтік қызмет), әсер ету немесе үлгі-насихат қызметінен (экспрессивтік қызмет) публицистикалық стильге тән функционалдық ерекшеліктер туындайтынын көрсетеді. Ғалым О. Бүркітов 1996 жылы Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі атты кандидаттық диссертациясын қорғап шықты.
Зерттеу жұмысын қазақ телепублицистикасына арнаған ғалым С. Қисымов Қазақ публицистикасының зерттелуі: ізденістер, проблемалар (1998) атты кандидаттық диссертациясында ғалым жалпы ақпаратты хабар терминімен өзектейді. Бұл ұғымға мынадай түсініктеме береді. Хабар - қарапайым сөзбен айтқанда кез келген адамның өзін қоршаған ортада болып жатқан оқиғалар, құбылыстар туралы алатын мәлімет дерегі. Осы мәлімет пен дерек нәтижесінде адамдарға сол оқиғалар мен құбылыстар туралы алатын мәлімет дерегі. Осы мәлімет пен дерек нәтижесінде адамдарда сол оқиғалар мен құбылыстар туралы белгілі бір көзқарас, пікір қалыптасады. Мұны ғылым тілінде белсенді түйсіну мен белсенді түйсіну мен белсенді сөйлеу немесе жалпы таным процесі деп атайды [11, 126 б.].
Ғалым Н. Шыңғысова Қазақ теледидары жастар бағдарламасының проблемалары (1999) атты дисссертациялық жұмысында жастар тақырыбындағы хабарлардың мәселелерін көтеріп, хабарлардың түр, мазмұн,мақсатын айқындайды. Жастар хабарларының түрлендіріп, жаңартып жеткізу жолдарын айтып өтеді.
Қ.Ж. Тұрсын - тележурналистика саласында көлемді жұмыстар жүргізген ғалым. Ғалымның Қазақ теледидарындағы дәстүр және жаңашылдық (1999) атты кандидаттық диссертациясында қазақ теледидарындағы дәстүрлі іздерге, жаңаша мүмкіндіктерге талдау жасаған. Ғалым түйінді ойын былай жеткізеді: Дәстүр мен жаңашылдық - қоғамның даму барысындағы бұрынғы мен соңғы кезеңдердің байланысын білдіретін жалпы ұғым. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жобалар, көзқарас-түсініктер жатады. Жаңашылдық - өткен өмірдің, кешегі күннің тәжірибесі мен табыстарынан мазмұны бай, дәрежесі жоғары заман талабына жауап беретін, бұрынғы мен соңғының тар шеңберінен шығып, болашаққа кең жол сілтейтін аса құнды әрекеттер [12, 9 б.]
Қазақ тележурналистикасының қалыптасу, даму проблемалары (2006) атты докторлық диссертациясында ғалым Қ. Ж. Тұрсын отандық тележурналистиканың қалыптасу, даму кезеңін Кеңес теледидарының өткен жолдарымен қатар ала отырып қарастырады. Себебі ол кезең ғалымның айтуы бойынша, партиялық басшылықтың қатаң жүйесіне негізделген процестен бөлек өмір сүруге болмайтын уақыт болған еді.
А.А. Бейсенқұлов Қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының жаңа технология негізінде даму проблемалары (2001) атты кандидаттық диссертациясында бүгінгі телевизияның басты ерекшелігі кірігу (конвергенция) үрдісінен туындайтындығын және бұл сала жаңа ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялардың ықпалымен жаңа арнаға бейімделе бастағанын айтып өтеді. [13,65].
Ғалым Ж. Әбдіжәліқызы Тікелей эфир табиғаты және кәсіби шеберлікті шыңдаудың проблемалары (2002) атты кандидаттық диссертациясында тележурналистердің тікелей эфир алдында сөз сөйлеу мәдениеті туралы жазады.
Ғалым Ә. Молдабеков Хабар ақпараттық агаенттігі: даму проблемалары (2002) атты диссертациялық жұмысында Хабар телеарнасының ұстанған саясатына, телеарнадағы хабарлардың сипатына, ерекшеліктеріне талдау жасайды. Ғалым Хабар арнасындағы қорытынды жаңалықтарды ресми сиапттағы ақпарат жанрына жатқызады. Қорытынды жаңалықтардағы репортаж жанрына, телерепортерлерге қойылатын талап- тілектерге талдау жасайды. Ғалым репортажды бір мезгілде өз бойына суреттеме, сұхбат, есептік элементтерін жинақтаған синтетикалық жанр ретінде қарастырады. [14,35б.].
Ғалым Ж. Д. Сейтжанова Қазақстан ақпарат агаенттіктері мен қалыптасып дамуын зерттеді. Ғалымның айтуынша, ақпарат агенттіктеріне тән ерекшеліктер мынада: Ақпарат агенттігі барлық ақпарат құралдары- газет,журнал, телевизия, радио үшін ортақ бір ақпарат әзірлейді, оның толық, болмаса бір бөлігін пйдалану - жазылушының құзіретінде, қойылар басты талап - ақпарат агенттігіне сілтеме жасау қажеттілігі [12, 117б.]
Ғалым Ұ. М. Есенбекова өзінің Қазақ телепублицистикасы: ұлттық сана, салт- дәстүрлер мәселелері (2003) атты кандидаттық диссертациясында жалпы қазақ телепублицистикасын ұлттық сипат негізінде қарастырды. Ғалым жаңалықтар бағдарламасына ерекше тоқталып өтіп жаңалықты жүргізуші мәртебесі күнделікті экраннан өтіп жатқан актуалды хабарлама арқылы дайындалатындығын дәлелдеді.
Ғалым А. А. Мұсабекова Қазіргі қазақ публицистикасында экспрессия мен эмоцияны білдірудің тілдік құралдары (2004) атты зерттеу ғылыми жұмысында адамның сөйлеу қызметіне атсалысатын эмоция мен экспрессивтік құралдарды, яғни адамның сезім күйлерін сипаттайтын псхолингвистикалық құрылымдарды тілдік тұрғыдан ғана емес, психологиялық, әлеуметтік және философиялық тұрғыдан зерттеп қарастырған. Ғалым эмоцияны адамның тіршілік қанағаттануы мен қанағаттанбауынан туатын психологиялық күй тұрғысында, ал экспрессияны эмоцияның айшығы, тіл арқылы бейнеленген көрініс түрінде көрсетеді. Сондай - ақ ғалым эмоционалдық экстралингвистикалық негіз ретінде алып, оны субьектінің түйсінуі, сезімі мен эмоцияның негізінде обьектінің бағалылығы жайлы айтушының пікірі ретінде қарастырды. [16, 130б.]
Басылым беттерінде жарық көрген мақалаларға келер болсақ, Хабар телеарнасына 10 жыл толуына орай, Қ. Олжайдың Терезесінен түскен теледүния деп аталын деп аталатын мақаласында Хабар арнасының тілі біршама талқыланған.
Телехабарлар тілі туралы зерттеулер орыс тіл білімінде жан - жақты жүргізілген. Бірақ шетелдік ғалым мамандардың бұл бағытта жарық көрген еңбектерінде зерттеу нысаны ретінде қазақ тілді хабарлар емес, халықтың өз сөйлеу тілінде жүргізілетін телехабар материалдары алынып, сол тілдің өз заңдылықтары мен ерекшеліктеріне сәйкес талдаулар жасалған. Дегенмен бұл зерттеу жұмыстарында телехабарлар тіліне қатысты жалпы тіл білімінің теориялық мәселелері де көтерілгендіктен, шетелдік ғалымдардың телехабарлар тіліне байланысты ғылыми еңбектерін қарастыруды дұрыс санадық. Нақтырақ айтқанда, О. А. Лаптеваның Живая русская речь с телеэкрана: Разговорный пласт телевизионной речи в нормативном аспекте деп аталатын оқулығында сөз, сөз оралымдарына тән ерекшеліктерді тыңдай, бақылай және белгілей отырып, әдеби тіл, оның қазіргі заманғы сипаты және нормаға сәйкестігі, тілдік бейне, тілдік даралық сияқты көптеген мәселелер көтеріледі. Ғалым жоғарыда көрсетілген еңбегінде телехабарлар тілін әдеби тіл құбылысы ретінде қарастырады, сонымен қатар кодталған стандартты жалпыға ортақ әдеби норманың құбылуын және одант ауытқу жолдарын, сондай - ақ узуалды ауызша әдеби норманың қалыптасу жолын зерттейді.
Келесі кезекте Д.К. Ефимовтің Терминосфера СМИ в русском и английском языках атты диссертациялық жұмысын айтуға болады. Ғалым зерттеу жұмысында бұқаралық ақпарат құралдарындағы орыс және ағылшын терминдерін коммуникативтік - когнитивтік, категориялық - ұғымдық аспектілерде салғастыра зерттейді.
Спорт репортажының тілін зерттеуде Истрате Петрудің Лингвостилистические и риторические особенности репортажа как жанра СМИ (на материале футбольного репортажа атты кандидаттық диссертациясында спорт репортажын беру дәстүрі мен ерекшелігі, комментарийлердің ең жақсы үлгілері мен бұл дәстүрлердің қазіргі телекомментатрлардың қызметінде жалғасын табуы қарастырылады. Автор спорт журналстикасының лингвостилистика, риторика саласындағы негізгі бағыттарын көрсетеді.
К.Д. Кирия тележаңалықтар саласында Текст в новостях атты қашықтықтан оқытудың электрондық курсын және Роль экстралингвистических факторов в создании телевизионных новостей атты мақала жазып, онда тележаңалықтар жасауға әсер ететін экстралингвистикалық факторларды және оларсыз телемәтіннің тілдік ерекшелігін талдау мүмкін болмайтындығын ескерте отырып, тележаңалықтар жасауға және олардың тіліне қатысты экстралингвистикалық факторлардың рөлін ұжым болып жасалатын медиаөнім, уақыттың шектеулі болуы, телекомпания идеологиясы, телеарна саясаты, көрерменнің ақпаратты қабылдауын жеңілдету сияқты түсініктерге талдай жасай отырып көрсетеді.
Бұдан басқа В.М. Кэрролдың Новости на ТВ, Л.В. Матвеева, Ю.В. Мочалова, Т.Я. Аникеева сияқты авторлардың бірлесе жазған Психология телевизионной коммуникаций атты еңбектері, Д. Рэндаллдың Универсальный журналист, П. Стэнлидің Телевизионный репортаж, К.Д. Туркованың Испоьзование экспрессивно-оценочной лексики в новостях, О специфике языка теле-и радивещания с точки зрения практика, Речь телеведущих новостных программ: творчество или стандартизация сияқты бірқатар еңбектері мен ғылыми зерттеу жұмыстары жарық көрген. Онда телехабарлар тіліне қатысты мәселелер жан-жақты ашылған.
Сонымен, қазақ тележурналистикасы мәселелеріне, телехабарлар тілінің жалпы зерттелу жолына тоқтала отырып, қазақ тіл білімінде телехабарлар тілін, олардың стильдік ерекшеліктерін зерттеу жұмыстары әлі де толықтыруды, жан-жақты зерттеуді қажет ететіндігін көреміз.
1.1. Жаһандану дәуірінде БАҚ дамуы
Баспасөздің қоғамдағы орны ерекше. Оның тарихы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастау алатыны белгілі. Қазақ елі Ресей империясының құрамына енгеннен кейін, бұл аймақта өз саясатын орнықтырып, насихаттау мақсатында газеттер ашты.
Қазақ баспасөзін зерттеген ғалым Ө. Әбдіманов қазақ баспасөзінің беташарлары қазақ тілінде шығарылған Түркістан уәлаяты газеті (1870-1882) мен Дала уәлаяты газеті (1888-1912) болғанымен, негізінен, патша өкіметінің орыстандыру саясатының тірегі, өкімет көздеген мақсат-мүдденің насихатшысы рөлін атқарғанын айтады. [17,57] Және бұл газеттерді қазақ даласында бұған дейін патшалық Ресейдің билеуші аппараттары алдымен аударма ретінде шығарып, бірте-бірте олар дербес газет дәрежесіне дейін көтерілген. Бұған дейін баспасөздің маңыздылығын түсінген зиялыларымыз да өз кезінде осы мәселені айтып кеткен.
Міржақып Дулатов сол кезде баспасөзді күшейту, көркейту жолында істелетін шаралар қандай болу керек, соларды жобалап, ұйғарған шараларды жүзеге асыру үшін Қазақстан баспасөз үмесін жариялағанын айта келе, Біздің баспасөзіміз күшті болса, қазір Баспасөз көркейту ұраны шақырылмас еді, баспасөз үмесі жарияланбас еді -дейді.[18,7]
Қазіргі таңға келсек, Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдарының қызмет ете бастағанына аз уақыт болған жоқ. Бұл уақытта мерзімді баспасөздің талайы ашылып, талайы жабылды. Олардың ішінде партиялық, қоғамдық-саяси, экономикалық, білім мәселелері, денсаулық, мәдениет пен өнер жөніндегі, тіпті, әйелдер мен балаларға арналған басылымдар да болды. Мемлекетіміздің қарқынды даму заманында бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі күннен-күнге күшейіп келеді. Оның халық өміріне өз әсерін тигізері сөзсіз. Өйткені баспасөздің, теледидардың, радионың қызметі оның санымен емес, ұлттық мүддеге негізделген қызметімен өлшенеді. Бұған дейін оқырман тек мәліметті түрлі тармақта оқумен, көрумен немесе тыңдаумен ғана шектелетін болса, бүгінгі оқырман интернет арқылы мәліметті көріп, тыңдап, оқып қана қоймай өзінің пікірін қосып, ол туралы өзгелерге хабарлап, тіпті өзі де ақпарат жасаушыға айналады. Бір сөзбен айтқанда оқырмандар өздерінің газеттерін өздері жасай алатын деңгейге жетіп отыр.
Қазақша ресурстардың мазмұны ағылшын немесе орыс тіліндегі ресурстарды түгелдей алмастыра алмас. Себебі, ағылшын тілі ақпараттық технологияның тіліне айналды. Әйткенмен шет тіліндегі сайттарды қолданудың артықшылықтары болғанымен, өзіндік қаупі бар. Мысалы, ресейлік mail.ru ойын-сауықтық коммуникациялық порталы қазақша әріптерді қолдамайды. Оны қолданушылар қазақша сауатты жазудан қалып барады. Интернет қолданушылар жай ғана ұсынған өнімнің жетегінде кетпей өзіне қажетті контентті өзі түзуі үшін ІТ сауаттылықты қолға алуымыз керек. ІТ сауаттылық дегеніміз - тек интернетке кіріп шығуды білу, mail.ru-ды қолдану ғана емес, ол интернеттегі бар бағдарламаны өз қажеттілігіне икемдей алу. Пайдаланушы қолда бар өнімді ғана пайдаланып, соның жетегінде кетсе оны сауатты қолданушы деу қиын.
Ақпарат ұғымы латының information сөзінен шыққан. Ол: а) танысу, ә) көрініс, б) түсінік деген ұғымды білдіреді. Осы сөздің тура мағынасы - түйсіну, жаңаны алып, бұрынғы білімге қатыстыру. Бұл тұрғыды ақпарат сөзінің мағынасы А.Преображенскийдің Орыс тілінің этимологиялық сөздігі еңбегіндегі білім сөзімен мағыналас. Берілген анықтаманың кеңінен қолданылуы осы тақырыпта ақпарат сөзінің мағынасын толық ашуға көмектеседі. Ақпарат сөзінің мағынасын ашуда оның сандық аспектісін зерттеу елеулі рөл атқарды. К. Шеннон мен В. Винер негізін қалаған ақпарат теориясы осы үшін статистикалық - мүмкіндіккөрінісін қолданды, яғни шама, алу деңгейінен белгісіздікті азайту мүмкіндігімен сипатталды. Осыдан ақпарат ұғымы кеңейді, енді ол тек қана адамзаттыққарым-қатынас аспектісін ғана емес, техникалық және жаратылыстану ғылымдарындағы бүкіл коммуникациялық құбылыстарды білдіретін болды.
Ақпарат коммуникациясының бірнеше түрі бар: обьективті және обьективсіз (гнесеологиялық), атрибутивті және қызметтік (антология), әлеуеттік және өзекті (прагматика). Әлеуметтік ақпарат адамға тән хабарды білдіреді. Ақпараттың осы түрінде соңғы он жылдықта оның сандық қасиетімен қатар сапалық шама қасиеті, мәселен, сеиантикалық және прагматикалық қастеті анықталды. Оның семантикалық қасиеті ақпараттың басқа да семиотикалық аспектілерімен бірге қарастырылады. Ақпаратты прагматикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі үлкен мағынаға ие болады. Ішінара оның бағалылығы ұғымы туралы көп талас тудырады. Прагматикалық қатынас-ақпарат пен субьектінің қатынасы болса, семантикалық қатынас- ақпарат пен обьектінің қатынасы. Бұл олардың басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz