Бейвербалды амалдардың түрлері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 115 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Рeспубликасы Білім жәнe ғылым министрлігі

УНИВ АТЫ

ФИО

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫС

ОМОНИМ ЖӘНЕ СИНОНИМ МАҒЫНАЛЫ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ

5В020500 - «Филология» мaмaндығы

Алматы, 2019

Қaзaқстaн Рeспубликaсы Білім жәнe ғылым министрлігі

УНИВ АТЫ

Қaзaқ филoлoгиясы кaфeдрaсы

«Қoрғaуғa жібeрілді»

Кaфeдрa мeңгeрушісі,

« ___» 2019 ж.

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫС

Омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың коммуникативтік қызметі

5В020500 - «Филология» мaмaндығы

Oрындaғaн:

/ «Филология» мaмaндығы, күндізгі бөлім,

4курс студeнті фио

Ғылыми жeтeкшісі:

: фио

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 7Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдардың зерттелу жайы . . . 7Бейвербалды амалдардың лингвистикалық, психологиялық негіздері . . . 14

1. 3 Қазақ халқының ұлттық ерекшелігіне тән бейвербалды амалдар және аялық білім . . . 21

2БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ31

2. 1 Бейвербалды синонимдердің коммуникативтік қызметі . . . 31

2. 2 Бейвербалды омонимдердің коммуникативтік сипаты . . . 39

2. 3 Сәлемдесу амалдарының коммуникативтік қызметі . . . 45

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 53

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 57

KIPIСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғам мен ғылымның қaзipri уакыт тынысына сәйкес дамуы тіл біліміне ыкпал етіп, лингвистикада жаңа бағыттар мен салалар пайда болуда. Tiл ғылымындағы жаңа бағыттар мен ағымдар тың ізденістерге жол ашады.

Қaзipгi заман лингвистикасында тіл негізінен екі парадигмада зерттеліп келеді деуге болады. Біріншіci - құрылымдық, екіншісі - антропоцентристік парадигма. Антропоцентристік парадигма өз шеңберінде гендерлік лингвистика, лингвомәдениеттаным, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, прагмалингвистика, лингвопсихология, паралингвистика сияқты жаңа салалардың ғылыми негізін зерделеп-тануға ықпал етті. Қaзipгi қазақ тіл білімінде тілciз қарым-қатынасты зерттейтін паралингвистиканың қалыптасып дамуы - арнайы сөз етуді қажет ететін маңызды мәселе. Tiл ғылымының бұл саласы адамдар арасындағы қарым- қатынастың бейвербалды түpiн камтиды.

Кез келген айтылымның мән-мағынасын түciнy үшін сөйлеуші мен тындаушыда халықтың өткен тарихынан, рухани дүниeciнeн аялык білімі болу керек. Бұл тек тілдік қатынасты түсінумен катар тілсіз қатынастың да мәнін ұғыну үшін кажет, сондықтан да бейвербалды амалдарды зерттеуде оны аялық біліммен, тіл мен таным сабақтастығы тұрғысынан қарастыру да -лингвистикада назар аударатын тың мәселе.

Сонымен қатар қазақ тіл білімінде көркем шығарма тілін стилистикалық тұрғыдан қарастырумен бipre коммуникативтік, танымдық жағынан зерттеу ерекше орын алады. Осы тұрғыдан келгенде жазушы тілінің коммуникативтік табиғатын зерделеу тілдік қатынас мәселесімен тығыз байланысты.

Қарым-қатынастың бip түpi бейвербалды амалдарды ғылыми тұрғыдан қарастыру сонғы жылдардың үлесіне тиeдi. Бұл бағыттағы ғылыми еңбектер тілciз қарым-қатынастың әр түрлi кырларын сипаттайды. Бейвербалды амалдардың қолданылу epeкшеліктepi, бiлдipeтiн мағыналары, олардың ұлтымыздың мәдениетімен, caлт-дәcтүpiмeн, әдет-ғұрпымен, ұлттық-мәдени ерекшеліктермен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты талданылып, жүйеленген деп айту киын. Қарым-қатынастың бейвербалды түрін, жасалу жолдары мен қарым-қатынастағы табиғатын ашып керсету, оның көркем әдебиеттегі көрнici мен алатын орнын талдап-жүйелеу ғылыми бағыттарды терең түсінуге ықпал eтeдi. Бұл мәселе жөнінде тілші-ғалым M Б. Момынова былай дeйдi: «Кең ауқымдағы танымдық (когнитивтік) тұрғыдан да дене

тілі, ым мен ишаратты зерттеу -тілдің әлеуметтік, психологиялық лингвистика сынды салаларына фактілерін салыстыра, салғастыра отырып, кешендік қарастыру барысында ғана қол жеткізуге болатын, қазақ тіл біліміндегі теориялық тұғыры әлі толық анықтала қоймаған жаңа бағыт» [1, 16 б. ] . Мұндай мақсатқа жетуге арқау болар тілдік материалдардың бірден-бір қайнар көзі жазушылар шығармашылығы екендігіне дау жоқ.

Ауызекі сөйлеу тіліндегі бейвербалды амалдар жазушы шығармаларынан кең көрініс тапқан. Жазушының көркем тілі белгілі бip оқиғаны оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі етіп жеткізеді. Сол әсерлілік пен бейнелілік түрлі амал-тәсілдер арқылы жүзеге асады. Солардың бipi - көркем бейне жасаудағы бейвербалды амалдардың кызметі.

Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің iшкi жылылықпен қол алысып амандасуы, қауыша құшақтасуы, қуанышпен күлімсірей карап, маңдайынан cүюi - ұлтымыздың мейірбандығының, асыл тәрбиесінің, сыпайыгершілігінің, ұлттық-мәдени ерекшеліктерінің көрінici. Осындай амал-тәсілдердің қолданылу табиғаты мен қыр-сырын ашу қаламгердің тілдік ерекшелігін танып білуге әсер етеді. Бейвербалды амалдарды өз орнымен қолдану, шығарманың танымдық-тағылымдық мәнін күшейтіп, әсерлілігін арттыра тусетіндіктен, бұл мәселені зерттеу тілдік және тілсіз қатынасты жете меңгеруге жол ашады.

Сондыктан бүгінгі таңда тіл білімі саласында қарым-қатынас барысында қолданылатын бейвербалды амалдардың өзіндік ерекшеліктерін қарастыру, оның көркем әдебиет тіліндегі мәні мен мазмұнын гылыми тұрғыдан зерттеу қазipгi таңдагы өзекті мәселелердің қатарына жатады.

Бейвербалды амалдар мәселесін жете талдаудан өткізу, оны ғылыми тұрғыда зерттеу тіл білімі салаларын терең түсінуге өз ыкпалын тигізеді. Осы ретте кейінгі жылдары қазақ тіл білімінде бұл мәселе М. Мұқанов, С. Татубаев, К. Қажығалиева, С. Бейсембаева, М. Ешимов сынды зерттеушілердің еңбектерінде сөз болып талданды. Fалымдар қазақ тіліндегі бейвербалды амалдарды бірде салыстырмалы-салғастырмалы аспектіде, бірде мәндік-мазмұндық қырынан қарастырады. Демек, бұл мәселені ғылыми тұрғыдан зерделеу, бейвербалды амалдар мәселесін терең зерттеу қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің қатарына жатады.

Зерттеу нысаны: омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдар.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жұмыстың мақсаты - омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың коммуникативтік қызметін аныктау. Алға қойған мақсатка байланысты мынандай мiндemmepдi шешу көзделеді:

қазақ тіл білімінде кездесетін бейвербалды амалдарды саралау, омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың колданылу ретін аныктау;
бейвербалды амалдардың ұлттык сипатын ашу, олардың халқымыздың салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен сабақтастығын көрсету, қарым-қатынаста алатын орнын белгілеу;
сәлемдесу мен қоштасу рәсімінде кездесетін кинемалардың колданылу, жұмсалу ретін, жүйесін анықтау;
қазақ халқында тыйым ретінде кездесетін бейвербалды амалдардың тілдік қарым-қатынастағы сипатын ашу, аялык біліммен байланысын көрсету;
омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың атқаратын кызметтерін анықтау;
омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың көркем шығарма тілін көркемдеудегі қызметін айқындау.

Зерттеудің әдic-тәсілдеpi: баяндау, ғылыми талдау, сипаттау. Кейбір бейвербалды амалдардың түп деректерін анықтау барысында семантикалык, этнолингвистикалық, , этимологиялык талдау тәсілдері басшылыққа алынды. Жиналған материалдарды ipiктеудe жинақтау, жүйелеу, талдау әдістері қолданылды.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Ғылыми жұмыс паралингвистика саласының, тілдк және тілсіз коммуникация мәселесінің теориялық негіздерін дамытуға ceптігін тигізеді. Көркем шыгарма тіліне қатысты ережелер мен ұстанымдарды ғылыми негізде толықтырады. Ғылыми жұмыстың тұжырымдары қазіргі қазақ тіл білімінде қалыптасып келе жатқан антропоцентристік бағыттағы этнолингвистика, гендерлік лингвистика, лингвомәдениеттаным, когнитивтік лингвистика, елтану салаларының ғылыми-теориялық қағидаларына үлес косады.

Зерттеу материалдары мен нәтижелерін «Паралингвистика», «Лингвомәдениеттаным», «Психолингвистика», «Этнолингвистика», «Елтану» пәндері бойынша оқылатын дәрістерде, арнаулы курстар мен семинар сабактарында пайдалануға болады.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдардың зерттелу жайы

Тілсіз қарым-қатынасқа деген кызығушылық ежелгі дәуірлерден бастау алды. Ұлы грек философы Платон дене қимылдарын қолдануды жоғары бағалаған. Цицерон шешендерге барлық жан қимылы ишаралармен үстемеленуі тиіс екендігі жайлы кеңес берген. Fалымдардың теориялық тұжырымдарында санасыз адам дәуірінен саналы адамның калыптасу дәуіріне дейінгі аралықта миллиондаған жылдар өткені жайында, сол саналы адамдардың өзі алғашында ым-ишараты арқылы қарым-қатынас жасағандығы дәлелденді.

Дыбыстық тіл пайда болғанға дейінгі дәуірлерде адамдардың қарым-қатынас құралы ретінде ым тілі кызмет атқарған. Ш. Бекмағанбетов: «Адамзаттың дыбыстық тілі пайда болуының алдында сан мыңдаған, мүмкін, миллиондаған жылдарға созылған ым тілі дәуірінің өте ұзақ кезеңі болған» -

дейді [2, 16 б. ] .

Осындай ұзак дамудың барысында, адамдар арасындағы қарым-қатынас тәсілдерінің бipi бейвербалды амалдар қанша ғасырлар өтсе де, әpбip этнос болмысы мен қарым-қатынасында күні бүгінге дейін сақталуда. Ым тілі дәуірінде ым-ишара элементтері негізгі міндет атқарып, дыбыс тілі оларға көмекші қызмет қана атқарса, енді негізгі мағына бipтe-бipтe тіл дыбысына ауысты да, ым-ишара бүгінгі қарым-қатынаста қосымша қызмет атқарады.

Қарым-қатынас тілдік қатынасқа қоса хабарға немесе сөйлемге көмекші кызмет аткаратын бейвербалды амалдарды қажет етеді. Ceбeбi қатынас немесе көркем мәтін тілдік қарым-қатынастың сыртында дауыстың құбылмалы реңктерінен, тембрінен, қарқындылығынан, кимыл-әрекеттерінен, дене қимылдарынан, бет-әлпеттің өзгерістерінен де құралады. Олардың әрқайсысы баяншы мен қабылдаушы арасындағы қатынастың мақсатын ашады, түсінуге мүмкіндігін береді.

Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш Г. Спенсер, В. Вундт, Ч. Дарвин еңбектеріннен бастау алған. Ч. Дарвиннің 1872 жылы жарық көрген «Эмоцияның адам және жануарларда бейнеленуі» атты еңбегін атап өткен абзал [3] . 3epттеуші тілдің шығу тарихы мен ым-ишараның дамуындағы байланыстарды ұштастырады. Ч. Дарвиннің қазіргі «бейвербалды амалдарға» қатысты айтқан тұжырымдары мен бақылауларын бүгінгі күні әлемнің барлық ғалымдары мойындайды. Зерттеуші осы күнгі адамда байқалатын айтайын деген бip ұғымды жеткізуге арналған қозғалыстардың бipaзы біздің ерте кездегі ата-бабаларымыздың қатынасында елеулі орын алған әрекеттердің қалдығы екендігін айтады. Содан бepi көптеген ғалымдар бейвербалды амалдардың сөйлеуден ерекшеліктерін анықтай келе, адам өмірінде қайсысы қандай қызмет атқаратынына айрықша назар аударған. Мәселен, француз психологы Альберт Мейербиан қарым-қатынас кезінде вербалды амалдар (тек сөз) жеті пайыз, дыбыс, интонация отыз сегіз пайыз, бейвербалды амалдар елу бес пайыз қолданылады деген пікір айтқан. Ал профессор Бердвислл адамдар қарым-қатынасында отыз сегіз пайыз сөз, алпыс бес пайыз хабар бейвербалды амалдардың көмегімен беріледі деп тұжырымдайды [4, 13 б. ] .

Әрине, бұл статистикалық мәліметтер қазақ халқының қарым-қатынасында қолданылатын бейвербалды амалдардың негізінде жасалмаған. С. Татубаев: «Казахов нельзя отнести к народам многожестикулирующим. Раньше, да и сейчас по этикету не рекомендуется интенсивная жестикуляция (здесь мы не касаемся вопросов, связанных с типом высшей нервной деятельности, в том числе и с темпераментом индивидумма) », - деп ой түйеді [5, 6 б. ] .

Бейвербалды амалдардың қарым-қатынас құралына айналуында адамның дене мүшелерінің бәpi де қатысады. Осыған байланысты шетел және орыс тілі бөлімінде «Язык жестов», «Языка тела», «Язык лица» т. б. еңбектер, зерттеулер жарық көрген.

Тіл білімінде бейвербалды амалдарды паралингвистика (грек тілінде пара - қасында, жанында және латыннын lingua - тіл деген сөздерінен құралған) қарастырады. Паралингвистика терминін қырқыншы жылдары американдық зерттеуші, ғалым А. Хилл енгізген. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте бұл терминге мынандай анықтама берілген:

сөйлеуде қолданылатын мағыналы хабар жеткізетін, бipaқ тілге жатпайтын кұралдар;
тілдік байланысқа қатысатын тілдік емес (вербальды емес) құралдардың жиынтығы [6, 162 б. ] .

Бейвербалды амалдар - өзектілігін қазіргі таңда да жоғалтпаған мәселелердің бipi. XX ғасырдың елуінші жылдарынан бастап бұл сала аса үлкен қарқынмен зерттелді. Шетел тіл білімінде бейвербалды амалдар елуінші жылдардың басында қолға алынды. Дж. Трейгер, М. Джос, Т. Сибеок, Ч. Хоккет, М. Уәст, Р. Бердвислл т. б. лингвистердің еңбектерінде, П. Бэтсон, П. Оствальд, У. Лабарр, А. Шефлен, М. Уэст, К. Л. Пайк т. б. психологтардың еңбектерінде сөз болып, ғылыми зерттеулер жарык көpдi.

Терминді алғаш ұсынған ғалым А. Хилл болса, жаңа ғылым саласының зерттеу нысанын белгілеген, бейвербалды амалдар мәселесін алғаш ғылыми тұр ғыдан зерттеушілердің бipi - Дж. Трейгер. Зерттеуші бейвербалды амалдарды кинесика және паралингвистика деп екіге бөліп қарастырады. Паралингвистикалық амалдарға просодикалық, яғни, дыбыстық ерекшеліктерді жатқызады. Бұл кезде тек ауызша сөйлесу үлгілері ескеріледі:

вокализациялар - құрылымы жоқ кейбір дыбыстық құбылыстар;
дауыс ерекшеліктері - бейвербалды дыбыстық өзгешеліктер. Ғалым тілдік құрылыммен байланысуына карай вокализациялар мен дауыс ерекшеліктерін жеке-жеке топтастырады.

Дж. Трейгер кинесикалык амалдарды дене қозғалысы, ишара, мимика т. б. жиынтығы ретінде қарастырады [7] .

Дж. Трейгердің осы еңбегінен басталған бейвербалды амалдарды топтастыру, жіктеу проблемасы өзінің даму, қалыптасу кезеңдерін бастан өткерді.

$C:\Users\Индира\Desktop\Диплом\media\image2.png$

1-сурет - Дж. Трейгер классификациясы

Қарым-қатынастың бұл түpi қазақ ты былмшде тек соңғы жылдар жемкт болса да, бейвербалды амалдардың кызметі туралы ойларды, терең тұжырымдарды ертеден кездестіруге болады. Атап айтсақ, бейвербалды амалдар туралы көзқарастар, алғашқы ойлар қазақ филологиясының тұңғыш профессоры Қ. Жұбанов еңбегінде кездеседі. Fалым ымның ерекшелігі туралы былай дейді: «Ауызекі сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар. Дыбыстап сейлеген сөздің олқысы, көбінесе, ыммен толығады, Tiпті бipінің тілін бipi білмеген я болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уакытта да, ыммен ылаждап түсінуге болады» [8, 148 б. ] .

Қ. Жұбановтың ойынан бейвербалды амалдар ауызекі тілдің ажырамас бөлігі екенін, сонымен қатар қарым-қатынасқа көмекші компонент ретінде рөл атқаратынын аңғаруға болады. Қ. Жұбанов бейвербалды амалдардың қатысымдық қызметімен қатар, ұлттық - мәдени ерекшелігіне талдау жасайды. Бейвербалды амалдардың әр түрлі халықтарда өзіндік сипатымен, ерекше жүйесі мен қолданылатындығын ескеріп, сол арқылы әр түрлі халықтың этиникалық әрі психологиялық табиғатын сұрыптауға мүмкіндік беретінін айтып кетеді. Ғалым сол кездің өзінде баспаға «Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов» деп аталатын зерттеуін дайындаған. Бірақ, өкінішке орай, аталмыш зерттеу бізге жеткен жоқ.

Сондай-ақ тілші М. Балакаевтың зерттеу еңбектерінде де бейвербалды амалдарға қатысты мәселелер сөз етіледі. Ғалым бейвербалды амалдарды сөйлеудің қосымша амал-әрекеті ретінде қарастырады. « . . . Сөйлеу әр уакытта сөйлеу жағдайында өтеді: дауыс ырғағы, екпін, қимыл, ым, нұскау, қол көтеру, көз қысу, бас изеу, күле, ызалана . . . сөйлеу, бәрі - ойды дәл жеткізе айтудың қағазға түсе бермейтін қосымша амал-әрекеттері, - деп қорытындылайды [ 9, 86 б. ] .

Қазак тіл білімінде бейвербалды амалдар мәселесі соңғы жылдары зерттеудің негізгі бағытына айналып келе жатыр. Бұл ретте М. Мұкановтың, А. Кайдардың, Қ. Қажығалиеваның, Ж. Өмірәлиеваның, Ә. Оразалиеваның баяндамаларын, ой-тұжырымдарын атап өткен абзал. С. Татубаевтың «Жесты как компоненты искусства» атты еңбегі жарык көрді [5] . Бейвербалды амалдар мәселесіне байланысты С. Бейсембаеваның «Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке» деген кандидаттық диссертациясы, М. Ешимовтің «Ым семантикасы: универсалды және ұлттык табиғаты» атты ғылыми еңбегі жазылды [10-11] . Сондай-ақ Б. Момынова мен С. Бейсембаеваның авторлығымен жарык көрген еңбегі ым мен ишараттың сөзде де осы мәселені зерттеп-тануға арналған пайдалы [12] .

Психолог-ғалым М. Мұқановтың зерттеуі қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмысында кездесетін ұлттық-мәдени сипатқа ие бейвербалды амалдарды алғаш психология ғылымымен байланыстыра талдауымен бағалы. М. Муканов қазақ халқының тұрмысында кездесетін бейвербалды амалдардың 28 түрін жинақтай келе, бірнеше топқа жіктейді: сәлемдесу амалдары (көpicy, сәлем ету) ; алғыс айту амалдары (ас қайыру, сарқыт беру, бата беру) ; үлкендерді немесе сыйлы адамдарды қошеметтеу амалдары (бас беру, жездеге төс беру, ауыз тию, жолаушының түcyi, ақ байлау) ; тілек амалдары (бата беру) ; кемсіту немесе қорлау амалдары (тepic бата беру, келген кісіні табалдырықта қабылдау, келген адамға ішек-карын беру) ; қайғылы амалдары (жылау, көpiciп жылау, ) ; ант, серт амалдары; тұрмыс амалдары (шашу, кесені төңкеріп қою, дастархан қайыру) ; салт-дәстүр амалдары (ерулік, iс келсе шығарып салу) ; таңғалу амалдары (бетім-ай) ; өтініш амалдары (кіндік шешенің құттықтауы) [13, 110-115 б. ] .

М. Муканов бейвербалды таңбалар мен ишараларды бөліп карастырады. Олардың арасындағы айырмашылықтарды өз еңбегінде атап өтеді. Fалым: «В этой связи, прежде всего, заметим, что жесты несут в себе некоторую коммуникативную функцию постольку, поскольку они сопровождают речь на том или ином языке. Однако самостоятельной функцией они не обладают. В отличие от жестов невербальные знаки употребляются специально, часто с сознательным намерением для определенных целей, тогда как жесты протекают непроизвольно. Такое своеобразие касается прежде всего знаков этническо-бытового характера», - дейді [13, 109 б. ] . М. Мұқанов бейвербалды амалдар мәселесі әлі зерттеле қоймаған, зерттелуді кажет ететін өзекті мәселелердің бipi екендігін тұжырымдайды: «Конечно, изучение этих знаков не преследует утилитарных целей, мы изучаем их не для того, чтобы пользоваться ими. Однако знаки, которые здесь приведены, насколько нам известно, до сих пор некем не описаны. Между тем они сейчас повсеместно исчезают. Поэтому представляется не без интересным запечатлеть такие штрихи истории развития средств коммуникации между людьми (это в свою очередь поможет создании более адекватной теории коммуникации) . Кроме того, поиск этом направлении должен содействовать уяснению того, как меняются новые в связи с величайшими историческими переменами в жизни ранее угнетенных народов Востока, в том числе казахов» [13, 117 б. ] .

С. Татубаев еңбегінде қазақ халқының тұрмысында қолданылатын ишаралар мен опера, драма өнерінде кездесетін ишараларды салыстыра зерттейді. Автор: «Күнделікті қарым-қатынаста қолданылатын ишаралар мен драма және операда кездесетін ишаралардың бip-бipiнен айырмашылығы жоқ. Өйткені қарым-қатынаста және сахна өнерінде қолданылатын ишаралардың беретін мағынасы мен аткаратын кызметі бірдей», - деп өз ойын қорытындылайды [5, 108 б. ] .

Зерттеуші өнердің ең маңызды кұралының бipi бейвербалды амалдар екенін айтып кетеді.

Академик А. Қайдар қазақ қауымында өзіндік мағына-мәні бар тізе бүгу, қол шапалақтау, жұдырық түю, сақал сипау т. б. амалдарды иммитациялық әрекеттер деп карастырады.

С. Бейсембаеваның ғылыми еңбегінде коммуникацияның бейвербалды компоненттерінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері сараланды және олардың аудармасы, фразеологизмдермен сәйкестік дәрежесі анықталды. Ғалым еңбегінде қазақ тіліндегі қарым-қатынастың бейвербалды компоненттерінің

классификациясы алғаш рет ұсынылды [10] .

М. Ешимовтың диссертациясы әр түрлі халықтар қарым-қатынасындағы бейвербалды амалдардың ұқсастықтары мен айырмашылығын, әлеуметтігін анықтауға арналған [11] .

Бейвербалды амалдарға қатысты пікірлерді Г. Сәрсекенің зерттеу жұмысынан кездеседі. Ғылыми еңбекте Р. Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерлердің бет өзгеруін, ым, дене қимылы және дене тұрысын сипаттайтын сөздер мен сөз тіркестері қарастырылған. «Көркем шығармада кейіпкерлердің бет, дене қимылы және дене тұрысы тілдегі етістік және есімді сөз тіркестері аркылы суреттеледі. Әcipece, грамматикалық сипатына орай етістікті сөз тіркестері- қолданылу жиілігі жоғары», - дей келе, бармағын тістеді, басын шайқады, қасын керді, ерні дірілдеді, аузын ашты т. б. сияқты мысалдар келтіреді [14, 127 б. ] .

Tүpкi тілдерінде бейвербалды амалдарға байланысты А. Н. Нұрманов, М. М. Саидханов зерттеулерінің маңызы зор. Зерттеушілердің еңбегінде түркі тілінде бейвербалды амалдар мәселесі әлі де қолға алынбаған сала екендігі сөз болады. «Паралингвистикалық амалдар әмбебап және барлық халықтың, қарым- қатынасында кездеседі. Дегенмен, бұл амалдар бip ғана ұлт екеніне тән бола отырып, ұлттық-мәдени негізде болуы мүмкін. Бip этностың, қарым-қатынасында кездесетін паралингвистикалық амалдар екендігін бip этнос екені мүлдем түсініксіз болып келеді. Сондықтан басқа халықтың тілін үйренгенде, бейвербалды амалдарға да назар аудару керек. Бұл амалдар әcipece, түрік халықтарында әлі де зерттелмей келе жатқан өзекті мәселелердің бipi», - деп тұжырымдайды [15, 61 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.