Тілдің үштұғырлығы тіл саясаты

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті

Қазақ тіл білімінің теориясы және әдістемесі кафедрасы

ОӘЖ Қолжазба құқығында

ӨМІРБАЙ ФАРИЗА АСҚАРБАЙҚЫЗЫ

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Магистр академиялық дәрежесін алу үшін даярланған

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ПАРЕМИОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАРЫ

6М020500-Филология

Ғылыми жетекші

Ф.ғ.к., профессор м.а.

________ Абдирасилова Г.Қ.

__________________2019ж.

ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Норма бақылау

Кафедра меңгерушісі:
_____________________

Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі

________ Есибаева А.Қ.

ф.ғ.д., профессор

__________________2019ж.

________ Ермекова Т.Н.

__________________2019ж.

Алматы 2019

ТҮЙІНДЕМЕ

Зерттеу жұмысының көлемі - 94 бет.
Зерттеудің негізгі идеясы мен тұжырымы: Қазiргi кезде қазақ, ағылшын халықтарының тiлдерiнде әлi зерттеле қоймаған мәселелер аз емес. Солардың iшiнде әр халықтың ұлттық болмысын танытатын бай мұралардың бiрi - мақал-мәтелдердi жан-жақты салыстыра зерттеуге бағышталған еңбектер. Сондықтан халықтың мәдени дүниесін дәрiптейтiн бұл тұрақты тiркестердiң тiлдiк табиғатын тану үшiн жүйелi зерттеу жүргiзудiң қажеттiлiгiнде күмән жоқ.
Жаңа ғасырдың басынан бастап қазақ, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердiң лексикалық, семантикалық және синтаксистiк жақтары ғана емес, сонымен бiрге көркемдiк ерекшелiктерін, олардың тiларалық ұқсастық деңгейлерiн, әр тiлдегi өзiндiк айырмашылықтары да қарастырыла бастады. Дегенмен, мақал-мәтелдердің осы ерекшелiктерiн, олардың тiлдiк басқа да мәселелерiн қамтыған еңбектердiң аздығы байқалады. Осы ақиқаттың өзi бiздiң тақырыбымыздың өзектiлiгiн дәлелдей түседi.
Сондай-ақ мақал-мәтелдерді қазақ, ағылшын тілдеріндегі жеке-дербес жаңа бір саласы - паремиологияның нақты зерттеу нысаны ету, оларды ұлттардың рухани мәдениетімен, тұрмыс-тіршілігімен, дүниетанымымен, ділімен сабақтастықта қарастыру. Яғни мақал-мәтелдерді этнолингвистикалық және когнитивтік бірлікте қарастыру.
Зерттеудің жаңалық дәрежесі: Жұмыста қазақ пен ағылшын тіл білімі қоры мен рухани қазынасын молынан пайдалана отырып, олардың жан-жақты қырларын анықтап, таныту мақсатында төмендегі нәтижелерге қол жеткізілді:
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық, этномәденилік тұрғыда зерттеліп, олардың жұмсалу шеңбері, ішінара тақырыптық топтары қарастырылды;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасып, пайда болуы тұрғысынан ұқсастықтары зерделенді;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің уәждік сипаты көрсетілді;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінде қалыптасқан халық даналығының өзіндік ерекшеліктері де анықталды;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің құрылымының көркемдік образдылығы, бейнелік көріністері, құрылымы талданды;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінен Адам концептісінің құрылымы толық ашылды.
Зерттеудің практикалық маңызы: Қазақ, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер халықтар арасындағы этномәдени үрдістердің нәтижелерін тіларалық қарым-қатынастар арқылы анықтаудың сенімді жолдарының бірі болып саналады.

КІРІСПЕ
5
1 Мақал-мәтелдердің этномәдени және когнитивтік сипаты
10
1.1 Ағылшын, орыс мақалдары және олардың қазақ тіліндегі баламалары, құрылысы, ерекшелігі, маңызы
18
1.2 Әлемдік тіл білімінде этнолингвистиканың зерттелу тарихы
26
1.3 Қазақ, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық танымдық репрезенттілігі
34
1.4 Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің зерттелуі
49
2 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық ерекшеліктері, ұқсастықтары
54
2.1. Мақал-мәтелдерінің этномәдени сипаты
59
2.2 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары
64
2.3 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық жэне мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары
65
2.4 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің өзара ұқсастықтары
79
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
87

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
Тілдің үштұғырлығы тіл саясаты. Біздің ана тіліміз - қазақ тілі. Ана тіліміздің бай, көркем тіл екенін біз өте жақсы білеміз. Сол себепті ана тіліміздің ауыз әдебиетінде қалыптасқан, ойып тұрып орын алған ата-бабаларымыздың нағыз ақыл иелері данагөй болғандарын сипаттайтын мақал-мәтелдердің үш тілде қолжетімді болуы қажет. Сондықтан тіліміздегі мақал-мәтелдердің өзге орыс, ағылшын тілдерінде бір-біріне мағынасы жағынан ұқсас, жақын екенін анықтап, зерттеп, еліміздің дамуына балалық үлесімізді қоссақ дейміз.
Тәуелсіздігімізді алғалы бері елімізде тіліміздің еңсесі күн санап көтеріліп келеді. Еліміздің салт-дәстүрлері қайта өрлеп, ауыз әдебиетіміз құнды бола түсті. Жалпы халыққа түсінікті мақал-мәтелдеріміздің салмағы арта түсті. Өткенімізден қол үзіп қалмас үшін Елбасымыз барлық жағдайды жасап беріп отыр. Осындай жағдай жасалып отырған елімізде тек білімімізбен ғана басқа елдерге танымал болатындығымызды дәлелдеу ғана қалғандай.
Қоғамға біздің тіл саясатымыздың мәнін тереңірек түсіндіру керек. Ол кез келген мемлекеттің ұлт саясатының өзегі деп нақты ашық айтқан.
Қазақ тілі - мемлекеттік тіл.
Орыс тілі - ұлтаралық қарым-қатынас тілі.
Ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі.
Мемлекеттік тілді - дамытамыз.
Орыс тілін - қолдаймыз.
Ағылшын тілін - үйренеміз.
(Н. Ә. Назарбаев)

Тiл халықтың қоғамдық, әлеуметтiк өмiрiмен, саяси-экономикалық жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденедi. Сондықтан да қоғам өмiрiнiң даму қарқыны түрлi тарихи дәуiрде түрлiше деңгейде көрiнетiнi сияқты, әдеби тiлдiң де даму шеңберi бiрде кеңейiп, бiрде тарылып отырады. Бұл заңды өзгерiстер тiлдiң барлық категорияларын өз iшiне алады. Бiрақ қандай өзгерiс болмасын, тiл қалай дамымасын, ол өзiнiң адамдар арасындағы қатынас құралы ретiндегi қызметiн өз дәрежесiнде атқара береді. Әсiресе, егемендiк алған көптеген халықтардың әдеби тiлдерiнiң бүгiнгi кемелденген кезiнде тiлдiң атқаратын қызметi орасан зор, себебi тiл неғұрлым кемелденген болса, тiл мәдениетi, сол тiлдi дүниеге келтiрген халық менталитетi де соғұрлым жоғары болмақшы. Ал бұл әдеби тiлдiң мәдениетiн, байлығын, көркемдiлiгiн, бейнелiлiгiн арттыратын лексикалық категория - мақал-мәтелдерге де байланысты. Басқаша айтқанда, тiлдiң лексикалық құрамының бөлiнбес бiр сыңары саналатын мақал-мәтелдер де ұлт тiлiнiң ғана емес, ұлт мәдениетiнiң де көрсеткiшi болып табылады.
Қазақ, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер тек сан жағынан ғана емес, сапа, мазмұн тұрғысынан алғанда да алуан түрлі. Оның басты себебі: ұлттық менталитеттің тілдегі ерекше мәнді де маңызды өрнегі болып саналатын мақал-мәтелдер қазақ этносына тән дүниетаным мен тарихи сананың айқын айғағы, халық даналығы мен философиялық толғанысының, эстетикалық танымы мен тағлым-тәлімнің, өркениетінің, мәдениетінің - барша болмысының бұлағы.
Мақал-мәтелдер сан ғасырлар бойы екшеленіп, қырланған мазмұны түрліше сан түрлі тақырыпты қамтумен қатар, адам өмірінде, тұрмыс-тіршілікте, әр қилы қоғамдық жағдайларды кездесетін құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазiргi кезде қазақ, ағылшын халықтарының тiлдерiнде әлi зерттеле қоймаған мәселелер аз емес. Солардың iшiнде әр халықтың ұлттық болмысын танытатын бай мұралардың бiрi - мақал-мәтелдердi жан-жақты салыстыра зерттеуге бағышталған еңбектер. Сондықтан халықтың мәдени дүниесін дәрiптейтiн бұл тұрақты тiркестердiң тiлдiк табиғатын тану үшiн жүйелi зерттеу жүргiзудiң қажеттiлiгiнде күмән жоқ.
Жаңа ғасырдың басынан бастап қазақ, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердiң лексикалық, семантикалық және синтаксистiк жақтары ғана емес, сонымен бiрге көркемдiк ерекшелiктерін, олардың тiларалық ұқсастық деңгейлерiн, әр тiлдегi өзiндiк айырмашылықтары да қарастырыла бастады. Дегенмен, мақал-мәтелдердің осы ерекшелiктерiн, олардың тiлдiк басқа да мәселелерiн қамтыған еңбектердiң аздығы байқалады. Осы ақиқаттың өзi бiздiң тақырыбымыздың өзектiлiгiн дәлелдей түседi.
Сондай-ақ мақал-мәтелдерді қазақ, ағылшын тілдеріндегі жеке-дербес жаңа бір саласы - паремиологияның нақты зерттеу нысаны ету, оларды ұлттардың рухани мәдениетімен, тұрмыс-тіршілігімен, дүниетанымымен, ділімен сабақтастықта қарастыру. Яғни мақал-мәтелдерді этнолингвистикалық және когнитивтік бірлікте қарастыру.
Бiздiң зерттеуiмiздiң өзектiлiгi бұлармен ғана шектелмейдi. Жоғарыда аталған ғылыми жұмыстар қазақ, ағылышын халық мақал-мәтелдерiн зерттеуге арналған. Мақал-мәтелдер әрбiр халықтың ауызекi тiлiндегi өзiне ғана тән ерекшелiктерге ие, құрылымы ықшам, образдары бейнелi тiркестер. Осы мәселелерді ескерсек, мақал-мәтелдерді жан-жақты зерттеп, танып-білуге, олардың мән-маңызын бағалауға бағытталған терең зерттеулердің құндылығы даусыз.
Демек, тіл және ұлттың бірлігін танытатын мақал-мәтелдердің тілдік әрі этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыра отырып, олардың астарындағы ұлттық болмысты айқындау, тіл арқылы ұлттың тарихи санасын, мәдениетін таныту жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді.
Мақал-мәтелдер қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасқанынан бері, сол ұлтпен біте қайнасып, жасап келеді. Қазақ елінің мағыналы ой берер қаншама мақал-мәтелдері барын бәріміз де жақсы білеміз.
Мақал-мәтелдер -- сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды-көпті зерттеліп келгені мәлім.
Зерттеу нысанына қатысты еңбектерге тоқталар болсақ, мақал-мәтелдердің тілдік табиғаты, олардың баска тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері А. Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар, С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева, салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан А. Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А. Донбаева, Д. Бегалықызының т.б. жұмыстарында қарастырылған.
Жалпы және орыс тіл білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г. Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды ғалымдар соны бағыт, ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі.
Ағылшын тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді жан-жақты, түбегейлі зерттеген ғалымдар -- Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер, Г.Л. Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған ғалымдардың зерттеулері жұмысымызда теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылықка алынды.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу арқылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес тұстарын, өзгешеліктерін анықтау және этнолингвистикалық төркінін ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты -- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың мазмұн межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу. Аталған тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді анықтау - жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- ММ-дердің орыс, түркология, қазақ тіл біліміндегі зерттелу жайын сипаттау;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын айқындау;
- ММ-дердің логика-семиотикалық құрылымын сипаттау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалык уәждерді, көрсету;
- түркі халықтарының ММ-деріндегі ортақ ойлау жүйесінің көріністерін көрсету;
- ММ-дердің практикалық қызметіне байланысты ММ-дердің мәтіндік мағынасын, варианттылығын талдау;
- зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық әдістемелік қағидаларды айқындау және негіздеу;
- этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға қысқаша сипаттама беру;
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір тақырыптық топтар бойынша жүйелеу;
- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар мен айырма белгілерді айқындау үшін прецедентті мәтіндерді сұрыптап талдау;
- тіл-тілдің образдар дүниесінде орын алатын ұқсастықтарын көрсету және олардың түпнегізін анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың, М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә. Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P., Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W., Ridout R. and Witting C, Apperson
G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби шығармалар алынды. Сондай-ақ, тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу жұмыстары мен ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
Магистрлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Жұмыста қазақ пен ағылшын тіл білімі қоры мен рухани қазынасын молынан пайдалана отырып, олардың жан-жақты қырларын анықтап, таныту мақсатында төмендегі нәтижелерге қол жеткізілді:
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық, этномәденилік тұрғыда зерттеліп, олардың жұмсалу шеңбері, ішінара тақырыптық топтары қарастырылды;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасып, пайда болуы тұрғысынан ұқсастықтары зерделенді;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің уәждік сипаты көрсетілді;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінде қалыптасқан халық даналығының өзіндік ерекшеліктері де анықталды;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінің құрылымының көркемдік образдылығы, бейнелік көріністері, құрылымы талданды;
oo Қазақ, ағылшын мақал-мәтелдерінен Адам концептісінің құрылымы толық ашылды.
Зерттеу жұмыстың теориялық маңыздылығы. Қазақ, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің табиғаты аз зерттелініп келе жатқандықтан, тілдік мәселелердің біріне жатады. Олар тұрақты сөз тіркесі, фразеологиялық бірлік ретінде этностың ұзақ тарихи даму барысында қалыптасқандықтан біршама ғылымдар саласына - тарихқа, этнологияға, этнолингвистикаға, лингвомәдениеттанымға, фразеологияға, этнопедагогикаға, философияға, логика мен психологияға тікелей қатысты. Сондықтан да аталған ғылымдар саласының ілімін дамытуға өзіндік үлесін қосады. Мақал-мәтелдер категориясы мағынасы мен қызметін толықтырып, оны теориялық тұрғыдан дамытуға бағыт-бағдар нұсқайды.
Зерттеу жұмыстың практикалық мәнділігі. Қазақ, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер халықтар арасындағы этномәдени үрдістердің нәтижелерін тіларалық қарым-қатынастар арқылы анықтаудың сенімді жолдарының бірі болып саналады.
Зерттеу жұмысының зерттеу әдістері мен тәсілдері. Зерттеудің мақсатына орай, дәстүрлі сипаттамалы, тарихи-этимологиялық талдау, топтау, жүйелеу әдістері қолданылды. Кейбір атаулардың тілдік мәнін халықтық ұғым-түсініктерге сүйене отырып, сипаттау үшін этнолингвистикалық тәсілге де көңіл бөлінді. Халық даналығының әрі ақыл, әрі нақыл түріне, көркем де бейнелі сипатқа ие болуын, қолданыс барысында әрі нұсқа, әрі қысқа түрінде жеткізілген мақал-мәтелдерді салтырмалы түрде зерттелді.
Магистрлік диссертацияның құрылымы.Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1 Мақал-мәтелдердің этномәдени және когнитивтік сипаты

1.1 Ағылшын, орыс мақалдары және олардың қазақ тіліндегі баламалары, құрылысы, ерекшелігі, маңызы

Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын, дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруға маңызды және шешуші рөл атқарады. Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұңы мен тұрмыстық жағдайы көрініс табады. Себебі мақал-мәтелдер халықтың рухани өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақалдарсыз тілдегі ұлттың нақышты, дүниенің тілдік ерекшелігін толық сипаттау мүмкін емес.
Белгілі ғалым Ә.Қайдар мақал-мәтел туралы былай дейді: Қазақ мақал-мәтелдердің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі болмысын танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан мәні өте зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың бәріне мақал-мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан ақ қалыптасқан табиғи реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен ма,ынасына қарай шоғырландырып қарағанда ғана көрінеді [1,142-6]
Тіл білімін зерттеуде бір ғылымның құзырында кейде бірнеше ғылымның тоғысу процесін зерттеу мәселесі туындайды. Солардың біріне мақал-мәтелдер категориясы жатады. Оның басты себебі халықтың мәдениеті, өмір-тіршілігі ұқсас, тілі ортақ этностардың болмысында міндетті түрде бір-біріне әсерін тигізу, өз ықпалын жасау процесі байқалып отырады.
Мақал - мәтелдер ғасырлар шежіресі. Онда халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл өнегесі мол көрініс тапқан. Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен, ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады. Халық даналығы үлкен ойды аядай қалыпқа сыйғызып, асқан шеберлік танытқан. Көп сөз -- көмір, аз сөз -- алтын дегендей, мақал-мәтелдің өн бойынан поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, ұйқас, ырғақты кездестіреміз. Онда басы артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында.
Мақал - мәтелде бәрі екшелген, сұрыпталған, жымдаса біріккен, ой өрнек ажыраспас туыстық тапқан. Мысалы, Қой шелді болмай, төлді болмайды. Осындағы сөздердің бірін де өзгерту мүмкін емес. Шелді мен төлді ойымен де, үйлесімімен де іштей үндестік тауып тұр. Оның орнына майлы, сезім деген баламаны алсақ, мақал бүкіл шырай -- көркінен, мән-мағынасынан айрылады, мақалдық қасиеті жұтаңдайды. Сол сияқты басқа сөздерді де өзгерте алмайсың. Олар осы бітімінде ғана үлкен ой жүгіне ие. Екінші бір мысал. Ер дәулеті - еңбек. Мұндағы негізгі ой - еңбектің құдіретін, бүкіл игіліктің көзі екенін білдіру. Ой қазығы еңбек болған соң, мақалда е дыбысы ерекше естіледі. Мақалға саздылық, үнділік беріп тұрған да сол. Дәулет сөзінің мақал бітіміне кіруі де соған байланысты. Оның орнына ырыс, байлық, молшылық тағы да басқа сөздерді ала алмайсың. Онда мақал поэтикалық қасиетінен айрылады. Мақал - мәтелдерде халық сөзді барынша үнемдеп қолданған. Кейде, тіпті, сөз тастап та кетіп отырады. Бірақ одан мақал-мәтелдің мазмұнына ешқандай нұқсан келмейді. Мысалы Ақыл жастан, асыл тастан дегенде шығады сөзі қалып қойған, бірақ одан мақал ойсырап тұрған жоқ.
Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағдысына кіреді деген ұлы ақын Абай атамыздың сөзінен бастайық. Біздің планетада әр түрлі халықтар тұрады. Сол әр халықтың өзінің тілі, діні, әдебиеті, ауыз әдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктер болады. Адамның ойын жарыққа шығаратын күшті құрал тіл. Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тәжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал. Өзіміздің рухани байлығымыз тіл арқылы жасалады, жеткізіледі. Ауыз әдебиеті халқымыздың асыл да мол мұрасы, қымбат қазынасы. Ағылшынша, қазақша, орысша мақал-мәтелдер бірдей болады. Келтірілген мысалдардан кейде қазақша мен орысша мақалдар, кейде үшеуі де құрылысы мен мағынасы жағынан бірдей, бір-бірінің тура аудармасы болып келетінін белгілі. Кейде 3 тілдегі мақал-мәтелдер бір-бірімен тек алынып отырған тақырып, білдіретін мағынасы жағынан ұқсас болуы мүмкін. Екіншіден, ағылшынша, қазақша, орысша мақалдардың синонимдері болады. Кейде мақалдар өз синонимдерімен тек образдармен ерекшеленеді, кейде мағынасы жағынан үндесіп, ұқсас болады. Олар да түрлі тарихи жағдайларда құрылған, бірақ сонда да халықтың арманын, мақсатын көрсетеді. Белгілі бір ойдың әр түрлі халықтардың, яғни әр түрлі тілдегі қалай айтылатындығын есту қызықты.
Сондықтан қай тілде болсын мақал-мәтелдерді оқып, үйрену керек. Өйткені тіл өзгерсе де, сөз өзгерсе де мақалдың түпкі мағынасы, айтайын деген ойы өзгермейді. Бірақ ең алдымен өз тілімізді, әркім өз халқының рухани байлығын білу керек. Бұл мақалдарды ағылшын тілінде ғана емес, қазақ, орыс тілі пәндерінде көптеген құрал ретінде пайдалануға болады. Әрбір сабақта тиянақты, сапалы білім беру тәрбие жұмысымен күнделікті бірлікте жүргізілуі тиіс.
Мақал-мәтелдер халық ауыз әдебиетін сүйіп құрметтеуге, сөз өнерінің асыл қазынасын меңгеруге, тапқыр сөйлеуге, ретті жерлерде қолдана білуге сыйғызып, айта білуге тәрбиелейді. Мақал-мәтелдер мен жаттаған өлеңдер өткен тақырыпты пысықтау үшін, оқушылар жалыққан кезде көмектеседі, олардың ізденушілік қабілетін дамытады, үш тілді меңгеруге ынтасын арттырады. Мысалы белгілі бір грамматикалық тақырыпты өткен кезде жаттығулармен қатар үй тапсырмасы ретінде мақал мателдерді беріп, одан бүгінгі өткен грамматикалық тақырыпты тауып қолдануын түсіндіріп, орысша, қазақша аударып келуге берілсе, бұл әрі түсіндірілген грамматикалық тақырыпты пысықтайды, әрі іздендіреді және тәрбиелік құндылығы болады. Шет тілін оқыту үрдісін жандандыру, тіл дамыту жаттығуларын дамыту, жана әдіс-тәсілдерді енгізу бүгінгі күннін басты талабы. Бүгінгі күнде көп тілді меңгерген жан-жақты, ел ертеңін ойлайтын дана ұрпақты тәрбиелеу-киелі мәселелердің бірі деп түсініп, мына мақал-мәтелдерді, өлен шумақтарын сабаққа қолдану ұсынылды.
Соңғы 15 жылдағы еліміздегі халықаралық саяси, экономикалық және мәдени байланыстардың дамуы мен нығаюы және республикамыздың халықаралық қоғамдастыққа енуі білім беру саясатына шет тілдерге байланысты көптеген өзгерістер әкелді. Қазіргі кезде ғаламдық жаһандану, яғни әлемдік білім беру кеңістігіне ену процесі жүріп жатыр. Президентіміз Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын ұсынды. Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамассыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет [2, 32].
Яғни жоғары нәтижелерге жету үшін, біздің болашақ ұрпағымыз өте білімде, заман талабына сай жан-жақты дамыған, мәдениетті және өте тәрбиелі болуы қажет. Ал жан-жақты дамыған тұлға тек берік біліммен қаруланып қана қоймай, қазіргі заман талаптарына сай бірнеше шетел тілдерін меңгеруі тиіс. Қазіргі кезде шетел тілінің қажеттілігі күннен-күнге артып келеді. Ол қоғамдық - экономикалық, ғылыми - техникалық және жалпы мәдени алға басуында қозғаушы айғақ болып отыр. Бұл айғақ шетел тілдерін оқытудың дәрежесін жоғарлатуда.
ЮНЕСКО XXI ғасырды полилингвизм ғасыры деп атады. Біздің болашақ ұрпағымыз тек өз ана тілін меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар бірнеше шетел тілін меңгеруі хақ. Ал шетел тілін жан - жақты меңгертуде оқыту - тәрбие процесін қызықты, ыңғайлы және ұтымды қылу үшін, 3 тілділікті (қазақ, орыс, ағылшын) қолдануды ұсынамыз. Мақаланың басты мәселелеріне тоқталатын болсақ: шетел тілді жан-жақты меңгерту, балалардың сөздік қорын байыту және шет тілдегі мақал - мәтелдерді қолдануға дағдыландыру, күнделікті қолданысқа енгізу. Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы,- деп Әл-Фараби айтқан.
Яғни ең басты мәселелердің бірі балаларға 3 тілдегі мақал-мәтелдердің тәрбиелік маңыздылығын түсіндіру болып табылады. Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасалып, екшеліп, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалып жатқан ауыз әдебиетінің бай саласының бірі - мақал-мәтелдер [3].
"Мақал-мәтел - сөз мәйегі", "Мақал - сөздің мұнарасы",- деп қазақ халқы ауыз әдебиетінің асыл жанрына аса құнды баға берген.
Халық қашан да өскелең ұрпақты тәрбиелеудің мәнін, оның қиындығы мен қуанышын, одан шығатын нәтижені біліп отырған. Осы тұрғыдан алғанда ауыз әдебиетіндегі шағын жанрлардың бірі - мақал-мәтелдер баланың ой-өрісін, дүниетанымын, қиялын, тілін дамытуда, тәлім-тәрбиесінде терең мән жатыр.
Мақал-мәтелдер - ұзақ жылдар бойы халықтың іс-тәжірибесінен түйінделген даналық жемісі.
Мақал-мәтелдер - әр кезеңде ата-бабадан ұлағатты сөз, парасатты ой ретінде ұрпақтың еншілеген мол қазынасы. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінінде халықтың өмір сүру барысындағы тәжірибесі, көңілге түйген ақылының кені жатыр. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал мен мәтелге мынандай түсіндірме берілген: мақал- үлгі-өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз; мақал деп қысқа, образды,ұйқасты, тұжырымды нақыл сөзді айтамыз. [4, 102]
Мәтел - тұжырымды. Бейнелі әрі ықшам нақыл сөз.[4, 168]
Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер жан-жақты қарастырылып талданды.
Мысалы: 1. Ағылшын, қазақ, орыс тілдеріндегі мақал-мәтелдер жеке тақырыптар бойынша сараланды:
Адам және оның қасиеті; ·
Еңбек және кәсіп; ·
Ғылыми - білім. т.б.
2. Мақал-мәтелдер мағыналарына қарай сараланды:
Мақал-мәтелдердің (қазақ, ағылшын) тілде сөздік баламасының әр түрлі мағыналарының бірдей болуы;
Мақал-мәтелдердің (қазақ, ағылшын) тілде сөздік баламасының дәл келуі;
Мысалы: Білім - қуат. Знание - сила. Knowledge is power.
Бұл мәтелде 3 тілдегі сөздік баламасы және де мағынасы дәл келіп тұр. Бұл синонимикалық мәтелдер, яғни аудару барысында тікелей аудару арқылы аударылған, мағыналары да, сөздері де бірдей. Бұндай ұқсас синонимикалық мақал-мәтелдерді шетел тілін меңгеруде қолдану өте қолайлы.
1.A good name is better than riches - Добрая слава лучше богатства - Жақсы сөз - жарым ырыс.
2.Twoheadsbetterone - Одна голова хорошо, две лучше - Екі кісі бір кісінің тәңірісі.
3.East or west home is best - Вгостях хорошо, дома лучше - Өз үйім өлең төсегім.
4.If you run after two hares, you will catch neither - За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь - Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді.
5.There is no smoke without fire - Нет дыма без огня - Жел болмаса, шөптің басы қозғалмайды.
6.There is no place like home - В гостях хорошо, а дома лучше - Айхай өз үйім, кең сарайым боз үйім.
7.There are spots even on the sun - Конь о четырех ногах, и тот спотыкается - Төрт аяқты мал да сүрінеді.
8.Tastesdiffer - На вкус и цвет товаришей нет - Әркімнің өз талғамы бар.
9.All is well that ends well - Все хорошо, что хорошо кончается - Басы қатты болса, аяғы тәтті болады.
10.Badnewsfliesfast - Худые вести не лежат на месте - Жамандық жерде жатпайды.
11.We shall see what we shall see - Поживем - увидим - Көргеніңнен көрмегенің көп
12.Who keeps company with the wolves will learn to howl - С кем поведешься от того и наберешься - Жолдасына қарап, кісіні білерсің.
13.Better late that never - Лучше поздно, чем никогда - Ештен кеш жақсы.
14.Allisnotthatglitters - Не все то золото, что блестит - Жылтырағанның бәрі алтын емес.
15.Asyouhavemadeyoubed,so you must lie on it - Что посеешь, то и пожнешь - Не ексең, соны орасын.
16.Rome was not built in a day - Москва не сразу строилась - Еңбегіне қарай өнбегі.
17.Dont count your chickens before they are hatched - Цыплят по осени считают - Балапанды күзде санайды.

1.2 Әлемдік тіл білімінде этнолингвистиканың зерттелу тарихы

Этнолингвистика - халықтың этногенезін тұрмыс-салты мен әдеп-ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің жаңа саласы [1; 539]. Тіл мәселелерін мәдениетпен халық әдет-ғұрпымен, салт-санамен байланыстыра зерттеу XX ғасырдың 20-70 жылдарында орын ала бастады. Тіл білімінде қалыптасқан екі түрлі бағыт бар. Олар негізінен Америкада дүниеге келген. Алғашқы этнолингвистикалық зерттеулер ретінде мына еңбектерді атауға болады: Эдуар Сепирдің 1921 жылы шыққан Тіл, 1929 жылы шыққан Лингвистиканың жайы, Б.Уорфтың Тіл, ойлау және шындық (1959) жинақтары. Э.Сепир индеецтердің көптеген тайпаларының тілдерін зерттесе, неміс линвисі Л.Вайсгербер Неміс тілінің күші туралы төрт томдық еңбек жазды. Америка мектебі тіл мен мәдениетті негізгі проблема деп алса, Германия тіл мен халықты I орынға қояды. Яғни, тіл функциясын, оның қоғамдағы даму рөлін асыра сөз етеді. Тіл адам санасы мен объективтік шындық арасындағы бірыңғай қатынас тізбегіне ене отыра, өзі сол санадан, объективтік шындықтан туған туынды болып табылады дейді В.А.Звягинцев [2; 323] .
Ағылшын ғалымдарының еңбектерінде этнолингвистика терминінің орнына көбіне антрополингвистика, этносемантика атаулары қолданылады. Осы бағытта зерттеулер жүргізген Ресей этнолингвистикасының өкілдері Н.И.Толстой, В.В.Иванов, В.Н.Топоровты т.б. Олар тілдің тарихын, этнолингвистикалық атластарын жасап, тілдегі және халық мәдениетіндегі аумақтық және әлеуметтік диалектілерді т.б. зерттейді [1; 17].
Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қамалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлар этнос өмірінің мың да бір елесі ғана, оның шын мәніндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-домалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана. Яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін [1; 34] дейді.
Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасында ғылыми негізі қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отыр. Мұны белгілі ғалым профессор М.М.Копыленко өзінің Этнолингвистикасының негіздері деп аталатын еңбегінде айқын көрсетіп отыр.
Этнолинвистикаға қатысты еңбектердің көбісі сөздік болғанымен оған бағышталған ғылыми зерттеулермен тақырыптық жинақтар да баршылық. Осы орайда қазақ этнолингвистикасы бойынша академик Ә.Қайдардың көп жылдар бойы дайындап жүрген Қазақтар ана тілі әлемінде атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздігін атауға болады.
Қазақ тіл білімінде этнолингвистика ілімінің негізін салушы академик Ә.Т.Қайдаров. Этнолингвистикада халықтың, этногенезін, тұрмыс салты мен әдеп-ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің жаңа саласы. Ол саланың ерекшелігі, зерттеу пәні т.б. қырлары туралы академик Ә.Қайдаровтың және профессор Е.Жанпейісов пен М.Копыленко еңбектерінде жан-жақты айтылған. Этнолингвистиканың жеке бағыт ретінде пайда болуы этнографияның қойнауында XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастап АҚШ-тың тіл білімінде басталған. Ол солтүстік сосын Орталық Американың үндіс тайпаларын зерттеумен тығыз байланысты кеңінен өріс алады да, алғашында негізінен этнографиялық, материалға көңіл бөлінді. Бірақ бірте-бірте америкалық үндістер тілд ерінің туыстығын зерттеу басты мәселеге айнала бастады.
Соның негізінде америка тіл білімінде жаңа дәстүрдің негізі қалыптасты. Америка ғалымдарының еңбектерінде этнолингвистика терминінің орнына көбіне антрополингвистика, этносемантика атаулары қолданылады.
Бұл саланың Ресейде қалыптасуы Ф.И.Буслаевтың, А.Н.Афанасьевтің, А.А.Потебняның т.б. еңбектерімен байланысты. XIX жылдардың 70-80 жылдарында фольклористика саласыны жанданып, тіл мен мәдениеттің байланысын зерттеудің жаңа жақтарының ашылуы этнолингвистика пәнінің ұғымы мен міндеттерін кеңейтіп, өзі жаңа сатыға көтерді. Осы бағытта үлкен жұмыстар жүргізіп жатқан, өзіндік мектептері бар Ресей этнолингвистиканың көрнекті өкілдері деп бірінші кезекте Н.И.Толстойды және В.В.Топоровты т.б. атауға болады. Олар өз зерттеулерінде нақты бір тілдің тарихын сол тілде сөйлеуші ұлттың тарихымен тығыз байланыста қарастырады, этнолингвистикалық атластар жасайды, тіл мен мәдениеттің ара қатысына байланысты мәселелерді, тілдегі және халық, мәдениетіндегі территориялық және әлеуметтік диалектілерді, ана тіл мен ежелгі мәдениетті, тіл білімі мен мифологияның шекарасындағы өрісті т.б. зерттейді.
Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте этнолингвистиканың кең, түрдегі ұғымына осылайша анықтама берілген:
Этнолингвистика қандай тәсіл арқылы берілгенніне қарамай (сөз, пән, салт т.б.) мәдениеттің халықтық психологияның және мифологияның мазмұнын лингвистикалық әдістер көмегімен зерттейтін кешенді пән [6;597].
Ол қазақ тіл біліміндегі жаңадан қалыптасып дамып келе жатқан этнолингвистика саласының да ерекшелігі мен өзегін құрайды. Жалпы тіл біліміндегі этнолингвистикалық даму барсына шолу жасап, жеке сала ретіндегі негіздерін анықтауға арналған еңбегінде профессор М.М.Копыленко қазақ тіл біліміндегі академик Ә.Т.Қайдаров бастаған этнолингвистикалық мектепті қазіргі этнолингвистикадағы жаңа бағыт деп бағалап, оның негізгі ерекшелігін былай деп көрсетеді: Это направление изучает этнос в зеркале языка. В нем нет симбиоза дисциплин, поскольку язык представляется главным и непосредственным предметом анализе; этнология, история, культурология и прочие нелингвистические дисциплины привлекаются как вспомогательные [1,6].
Демек, негізгі салмақ лингвистикаға жүктеледі. Оның себебі мен мәнін нақты түсіну үшін академик Ә.Т.Қайдаровтың төмендегі пікірін келтірейік: Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана.
Оның шын мәніндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана. сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-домалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел, арқылы ғана бізге жетуі мүмкін. Осы тұжырым жұмыстың кағидасының негізін құрап, бағытын белгілейді.
Көненің көзіндей тілдің қат-қабат қойнауларында сақталып қалған бұл дүниенің сыры мол. Оның тереңіне үңіліп, тарихымен тұтас қарап сырын ашу - этнолингвистиканың үлесі. Осы орайда академик Ә. Т. Қайдаровтың ұзақ жылдар бойы орасан бай материал жинап, сұрыптап оларды макрожүйелер (Адам, қоғам, табиғат) мен микрожүйелерге бөліп, табиғи жүйе бойынша жіктеп, топтап, өзара байланысты салаға бөліп, үлкен идеографиялық классификация негізінде жасап жатқан қазақ тілінің этнолингвистикалық сөздігінің болашағы зор, маңызы ерекше. Осы саладағы зерттеу жұмыстарының ішінде Е.Жанпейісовтың еңбектері өзінің теориялық деңгейімен, бай этнографиялық материалымен кең ауқымды салыстырмалы, этимологиялық талдаулармен ерекшеленеді. Солардың арасында М.Әуезовтың шығармаларының материалы негізінде қазақтың этномәдени лексикасын тарихи-лингвистикалық зерттеуге арналған соңғы шыққан монографиясының орны бөлек [7; 65]. Осы еңбекте материалдық рухани мәдениетке, халықтық өлшемге, туыстыққа және қатынастарға лексикадан тұратын бай материалды талдау үстінде басқа түркі тілдерінің деректері де кеңінен пайдаланылған.
1. Қазақ этнолингвистикасы айқындап алған мәселе - қазақ этносының ұлттық бейнесін, өзіндік болмысын толық та түбегейлі түрде
тек оның тіл байлығы - тіл әлемі арқылы ғана жан-жақты танып білуге болатындығы.
2. Қазақ этнолингвистикасы алдына қойған мақсат мүддесінен шығу үшін этнос тіліне қатысты көптеген қоғамдық пәндермен де, лингвистика салаларымен де бірлесе отырып, өзара сыбайласа, іліктесе әрекет ететін, бірақ олардың бірде-біреуінің шылауында жүрмейтін үрдісі мен принципін сақтаушы әмбебап ғылым.
3. Қазақ этнолингвистикасы қазақ тілінің лексикалық байлығын мүмкін болғанша түгел қамтып, індете зерттеуді мақсат етеді. Тіл әлеміндегі бейнесін тек лексика қорының жиі қолданылатын үстінгі қабатындағы мағыналық бірліктер негізінде ғана емес, сонымен қатар оның төменгі қабаттарына, қойнау-қолаттарында тұнып жатқан (бүгінде сирек қолданылатын сөз маржандары арқылы да жаңғыртуда тырысады). Этнолингвистикалық зерттеулердің өзіндік бір ерекшелігі - әдеттегі (түсіндірме, екі тілдік, терминдік, этнографиялық т.б.). Сөздіктерге ене бермейтін құнарлы да сапалы, бейнелі де көркем, көне байырғы сөз өрнектерін, тіпті айтуға тыйым салынған ұят сөз деректерді де, әзіл-қалжындарды да қамтуында.
4. Қазақ этнолингвистикасының тағы бір принципі - лексикалық байлықтың мазмұны мен мән-мағынасын этностық таным тұрғысынан толық ашу, этнос болмысына қатысты бағалы мағлұматтар мен құнды деректерді түгел сөйлету, тілдің өзіне тән болу - нақышымен бейнелі де көркем түрде суреттеу.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісін этностың тілі десек, ондағы мақсаты - сол тіл арқылы этностың болмысын танып-білу болады. Алайда, бұл баршаға түсінікті нәрсе болып көрінгенімен, ол турлы әртүрлі көзқарастың барлығы, әркімнің әртүрлі бағытта әрекет етуі байқалады.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі - барлық жағдайда да этнос тілі екендігі айтылды. Алайда ғылым-білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп\ақ. Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ғылым, білім, мәдениет т.б. салалар.
Бұл пәндерді өз ретінде 1) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мәдениеттану, этнография, этнология, дінтану, өлкетану, фольклористика, мифология, астрология, педагогика, дидактика т.б. осы сияқты қоғамдык-әлеуметтік пәндер және 2) этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты (этимология, диалектология, фразеология, терминология, лексикология т.б.) лингвистикалық пәндер деп үлкен екі топқа бөліп қарауға болады [1;13].
Басқа пәндер тәрізді этнолингвистика да басқа пәндермен тығыз байланысты. М.М.Копыленко осыған байланысты этнолингвистиканы пәнаралық ғылым саласы деп есептейді [6].
Енді этнолингвистиканың кейбір қоғамдық және лингвистикалық пәндермен нақтылы қарым-қатынасына тоқталып өтейік.
Этнолингвистика мен мәдениеттану. Этносты танып-білуге тұс-тұсынан атсалысып, өзіндік үлесін қосушы қоғамдық ғылым салаларының бірі - мәдениеттану десек, ол этнос болмысының ауқымды да маңызды саласымен шуғылданады. Мәдениет жеке адамның басына тән қасиеттен басталып бүкіл ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым.
Алайда, этнолингвистика мен мәдениеттануды бір ғылым деп қарауға болмайды. Оның басты себептері: біріншіден, этнолингвистика этнос болмысына қатысты тіл әлемін түгел қамтуға тырысса, мәдениеттану пәні өз міндетін мәдениет ұғымымен ғана шектеуге тиіс; екіншіден, мәдениеттану мәдениет түрлерінің (әдебиет, жазу-сызу, қолөнер, ән-күй өнері т.б.) пайда болуын, қалыптасуын, дамуын өзіндік ерекшеліктерін талдап, таратып айтуды негізгі міндетім деп санасы, этнолингвистика барша мәдени лексиканы іштей сала-салаға жіктеп, жүйелеп, мүмкін болғанша толық жинап алып, тілдегі өзінің нақыш-өрнегімен сөйлете білу, сан алуан ұғым-түсініктердің мән-мағынасын ашып, этностың танып-талғам тұрғысынан түсіндіруді мақсат етеді.
Демек, бұл орттақ бір объектіні мәдениеттану мен этнолингвистика әр түрлі бағытта, деңгейде және мүдде-мақсатпен қарастырады деген сөз.
Этнолингвистика және этнография. Бұл екеуінің тоқайласар тұсы этнос болмысының сүбелі саласы - заттық бағалылықты зерделеуге байланысты. Бұл екеніне де ортақ объект - тіл әлеміне тән көл-көсір мол дүние. Зерттеушілердің көбі-ақ этнолингвистика мен этнографияны Мақсат-мүддесі ортақ, бағыт-бағдары бір, бір таяқтың егіз басындай егіз ғылым деп қарайды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.