Жабайы алма повесть

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті

Сапарбекова Данагүл

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

С. Мұратбековтің шығармаларындағы балалар психологиясының тілдік көрінісі

5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Алматы 2019

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы

Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: С. Мұратбековтің шығармаларындағы балалар психологиясының тілдік көрінісі

5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Орындаған Сапарбекова Д.

Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., профессор м.а. Абдирасилова Г.Қ.

Алматы 2019

РЕФЕРАТ

Жұмыс көлемі - 69 бет.
Пайдаланылғын әдебиеттер саны - 43.
Кесте саны - 5
Тірек сөздер:
Мақсаты: Rөркем әдебиеттегі, өнердегі ілгері-кейінгі көркемдік, тілдік жүйенің сөз болу жайына барлау жүргізіп, терең негіздеріне үңілу. Қадым заманнан қазірге дейінгі ұлтық белгілеріміз бен сапаларымыздың жай - күйіне назар салып, нақты мысалдар арқылы С.Мұратбеков шығармаларының көркемдік, тілдік ерекшелігін ғылыми саралау.
Міндеттері:
- Сайын Мұратбеков рухани құндылыққа айналуының басты себептерінің бірі - көркемдік келісімде екендігін ғылыми тұрғыдан дәйектей отырып, көркем әдеби тіліміздің жетілуіне, бейнелік күшінің толыға түсуіне қаншалықты үлес қосқанын саралау;
- Сайын Мұратбеков шығармаларында мол көрініс табатын шеберлік тұғыры - тіл тазалығына, ой саралылығына, тебіреніс тереңдігіне көңіл бөліп, ұлттық тіл байлығын құбылтуы, қолданудағы көркемдік бейнелеу ерекшеліктеріне назар аудару;
- Сайын Мұратбеков туындыларындағы өмір шындығының көркем шындыққа ұласуы, адам бейнесін жасаудағы көркемдік жүйе шеберлігін сараптау;
- Сайын Мұратбеков тіл байлығының жүйесін, тілдік бейнелі көркемдегіш құралдардың қолданылуын, тапқыр ойды өрнекті тілмен жеткізе білу шеберлігін анықтау.
Қолданылған әдістер: саралау, сипаттау, лексика-семантикалық талдау, когнитивтік-концептуалдық талдау әдістері қолданылды.
Нәтиже:
oo Кейіпкерлердің мінез-құлқын ашудағы тілдік шеберлігіне, психологизм, сонымен қатар көркем бояу өрнектерін талданды;
oo Метонимия, метатеза, тұрақты тіркес, диалог, одағай, халықтық мақал-мәтелдер, нақыл сөздер т.б. көркемдік құралдарды қолдануда талдау жасалды;
oo Балалар психологиясының тілдік көрінісін ашылды.
Практикалық қолданысы: зерттеу нәтижелерін жеке тілдік тұлға шығармашылығының тілін талдауға бағытталған арнайы курстар мен семинарларда, практикалық сабақтарда пайдалануға болады. Практикалық тұрғыдан ақынның тілдік тұлғасын зерттеу оның өлеңдерінің мәтінін тереңірек түсінуге көмектеседі, диплом материалдарын сөздік құрастыру барысында пайдалануға болады.

КІРІСПЕ

1

1.1 С.Мұратбековтің Жабайы алма повесінде көтерген
мәселелері

1.2 Автордың қазақ әдеби тілін дамытудағы үлесі

1.3 Балалар психологиясының тілдік көрінісі

2 Автордың тілдік көркем бояу өрнектерін тауып саралау

Метатеза, тұрақты тіркестер

ә) Мағына ауыстыру

Мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, одағайлар

Диалог-монологтар

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
Көп ұлтты әдебиетіміздің гүлдеп тұрған мәуелі бағында Сайын Мұратбековтің жас талдай желкілдеп бой көтерген тамаша прозасы бітік шығып, алыстан көзге түсіп, көз тартары сөзсіз.
Ғ. Мүсірепов

Ұлы ақынымыз Абай негiзiн салған көркем жазба әдебиетiмiз ұдайы дамып, айдынын кеңейтiп келедi. Өткен ғасырда болған сұрапыл соғыстан кейiнгi кезеңге де көркем әдебиетiмiз кейiнгi толқын - тың күштермен толығып, мықтап дами түстi. Бұл толқын сапында тың дарын иелерi - Ғафу Қайырбеков, Мұқағали Мақатаев, Қадыр Мырза-Әлi, Тұманбай Молдағалиев, Сайын Мұратбеков, Зейнолла Шүкiров, Ақан Нұрманов, Қалихан Ысқақ, Жайсаңбек Молдағалиев сынды туасы бөлек, өрнегi өркендi, тiлi құнарлы дарындар ерекше көзге түсiп, халық құрметiне бөленгенi белгілі.
Солардың қалың тобынан жазушы, Қазақстан Мемлекеттiк сыйлығының лауреаты, көркемсөз зергерi, бөлекше дарын иесi Сайын Мұратбековтың шығармашылығы жөнiнде.
Көркемсөз өрнегi ерекше, сұлу сөз иесi, сүйкiмдi шығармалар жазған халық жазушысы Сайын Мұратбеков Алматы облысындағы бұрынғы Қапал ауданындағы Құйқалы жер - Қоңыр тауының баурайында 1936 жылы, 15-шi қазанда дүниеге келген. Сайынды жастайынан атасы Мұратбек бауырына салып, өсiрiп-тәрбиелеген. Өз әкесi Сапарғали Ұлы Отан соғысына қатысқан майдангер. Демек, ауыл тақырыбын өзек етiп, жазушының Жыр төгуiнiң негiзi мен түп тұғыры осында жатса керек.
Соғыс жылдарындағы ауыртпалықтар мен қиындықтарды Сайын, өз көзiмен көрiп, сол тiрлiкке қоян-қолтық араласқан қаламгер. Жазушыны қоғамдық орта, ел-жұрт тәрбиелейтiнi аян. Бұл ретте де Қоңырдың ежелгi тарихы өте бай өңiр. Мұнда Жоңғар жойқыны, Ұлы Отан соғысы жылдарында халық батыры Шынқожа, Найзагер сынды азаматтар ел қорғаудың асқан үлгiсiн көрсеткен. Қазақтың аса көрнектi ақыны Ғали Орманов пен Сайын Мұратбеков сол халық батыры Шынқожа баһадүрдiң ұрпағы болады. Сондай-ақ, осы Ешкiөлмес, Қоңыр тауларының бөктерiнде атақты Қойлыбай күйшi-қобызшы күңiренте күй төккен, атақты ақын Бiржан сал мен сара сөздiң шеберi Сара Тастанбекқызының айтысы да осы қызыл тобылғылы, Қоңыр тауының баурайында Ешкiөлместе өткенi белгiлi. Ұлы ақын Iлияс Жансүгiров осы өлке жайлы Арынды менiң Ақсуым деп жыр төккен.
Тарихи зерде ғой, зерттеушiлерге керек болар, әйгiлi Қапал батыр осы саумал ауалы Қоңырда жоңғарлармен соғыста ерлiкпен қаза болған. Оның ата-тегi ұлы жүздегi Дулат атадан тарайтынын жақсы бiлемiз. Сол Қапал батырдың зираты Қоңыр ауылының шығысында қоян жонындай бұлтиып жатыр. Осы Қызыл Қоңыр тобылғылы Қоңырда қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов әйгiлi Құлжа сапарын бастаған. Осындай тарихы бай, құйқалы өңiр Қоңырда Сайынның дарынды жазушы болып өсуi әбден заңды болса керек. Әрi сол өткен ғасырдың елуiншi жылдары партияның ХХ съезi болып, ерiк-жiгердi, ой-сананы бұғаулап ұстаған сталинизмнiң темiр қақпанына тосқауыл қойылған - Жылымық кезеңi келгендi. Және сол кезде бүкiл одақта деревенская прозаға - ақын өмiрiне бетбұрыс жасалған едi. Сол бетбұрыстың шуағы қазақ әдебиетiн де дүр сiлкiндiрдi. Жазушы Сайын Мұратбеков мiне, осы кезеңде батыл еңбек етiп, өз өрнегiн, тың серпiнiн таныта бiлген жазушы, көркемсөз зергерi.
Жазушының алғашқы кiтабы Ауыл оты - оқырманды елең еткiзiп жақсылық нұрын, жандүниенi жаңғыртатын жылылық шуағын ала келдi. Бұдан кейiн жазушы Жабайы алма, Жусан иiсi, Кәмен-тоғай, Дос iздеп жүрмiн, Қалың қар деген кiтаптарын, тамаша хикаяттарын қалың оқырманға ұсынды.
Сайынның туындылары - оқиға желiсiнiң шыншылдығымен, тiлiнiң көркем де өрнектiлiгiмен, кейiпкерлерiнiң биiк адамгершiлiк қасиеттерiмен бiр сөзбен айтқанда, табиғи нанымдылығымен ерекшеленiп, оқырманын баурап отырады. Қазақ ауылының қиын кезеңiн шынайы бейнелеп, полотнолық ғажап шығармалар жазған бақытты жазушыға Жабайы алма атты кiтабы үшiн мемлекеттiк сыйлық берiлдi. Сайын Мұратбеков қоғам қайраткерi ретiнде де абыройлы, үлкен қызметтер атқарған қаламгер. Ол Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетiнде жауапты қызмет атқарды. Жазушы баспасының директоры, Қазақ әдебиетi газетiнiң бас редакторы бола жүрiп, Қазақ ССР Жоғарғы Советiнiң депутаты болып сайланды. Жазушы Сайын Мұратбеков жас қаламгерлерге қамқорлық көрсетiп, ұстаздық етуде де үлкен азаматтық өнеге, тәрбие ұсынды.
С. Мұратбековтің өзіндік қолтаңбасы бар, оның кең ауқымды ұлттық колориті, лирикалық сыршылдығы, философиялық тереңдігі, психологиялық көріністері жағынан жоғарыда аталған орыс жазушыларынан ғана емес, шығармаларына ауыл өмірін арқау еткен қазақ қаламгерлерінен де ерекшеленіп тұрады. Бұл жазушының барынша мол игерілген объектіге (ауыл өмірі) ешкімді қайталамауға тырысқан дара тәсілімен келуінде болып отыр. Әрине, жоғарыда аталған авторларды да басқалармен шатастыра қою қиын, оларда да творчестволық даралық бар. С. Мұратбековтің олардан басты ерекшелігі - ол өзіміз күнде көріп жүрген елемейтін құбылыстарды терең философиялық ойлар үшін пайдаланады. Сөйтіп, микроәлем арқылы макроәлемге шығады.
Шығармаларында орталық тұлға ретінде әрқашан бойына жайсаң қасиеттерді жинаған жақсы адам типі жүреді. Соның рухани байлығы, жандүние сұлулығымен сезім шынайылығы, көңіл тазалығы мен мұрат биіктігіне баса назар аударылады. Осыларға қарап, оның негізгі тақырыбы адамгершілік, ар ождан мәселесі десек қателеспейтін сияқтымыз. Жазушының, Дүниенің өткіншілігі кімді де болса ойландыруға тиіс. Сондықтан әркім-ақ адамдар арасындағы осы бір аумалы төкпелі қарым-қатынасқа, парыз бен қарызға, ізгілікке өз тарапынан үн қосуда мақсат етсе күнделекті тірлігіміз әлдеқайда шуақты болар еді [1, 35] деген сөзі де осыған саяды.
С.Мұратбеков әңгімелерінің кейіпкерлері - өмірден өз бақытын өздері іздеген қарапайым еңбек адамдары, егін өсірген дикандар, астық таситын арбакештер, қой баққан шопандар, жер жыртқан механизаторлар, сауыншылар, тіпті шөпқора мен әртүрлі қоймалардың күзетшілері немесе студент жастар, ғалымдар, мұғалімдер т.б. болып келеді.
Суреткер осы кейіпкерлерінің бойындағы саналы қасиеттерді тап басып танып оны жалаң насихатқа айналдырмай табиғи шынайы қалпында терең сезімдер арқылы өрнектеп береді. Осы ретте Л. Толстойдың суреткер өз ғасырының жоғары білімі дәрежесінде болуы тиіс, ең бастысы - жеке бастың қамы үшін тіршілік етпейді, барлық адам баласының өмір тіршілігіне белсене араласуға тиіс деген сөзі еске түседі.
Ол қым-қиғаш сюжет, елден ерек характер де іздеп жатпайды. Әдеттегі өмірдің өзіндей қарапайым сюжетті өзінің шұрайлы тілімен, көркемдік тәсілдерімен жеріне жеткізе суреттеп береді. Оның шығармаларындағы кейіпкерлердің адам жанына неғұрлым жақын тұратындығы, күнделікті өмірде өзімізбен араласып бірге жүретіндей, сыры осындай шынайы қасиеттерінде болса керек.
Әдебиет сыншысы И.Крамовтың С. Мұратбеков талант табиғатты жағынан өз көрген-білгенінен өмір тәжірибесінен тысқары тұрмайтын жазушылар санатынан дегенінде шындық бар. Өмір жолындағы оның жұмысшы, мектеп мұғалімі, журналист,студент т.б. сияқты атқарған қызметтері шығармаларына әсер етіп өмірлік материал болғаны даусыз.
Қаламгердің Мен өмірде көрген білгенімді ғана жазамын [2] деуі осының дәлелі. Жазушы кейіпкерлерінің характері айқын, эстетиқалық талғаммен сұрыпталған типтік бейне дәрежесінен көрінуінің басты себебі де осында болса керек. Сондықтан да оның туындылары өміршең, оның дүниелері уақыт өткен сайын жаңа қырымен, жаңа сырымен ашыла, құлпыра түседі.С. Мұратбеков шеберлігінің көзі де - осы өмірдің өзімен біте қайнасуында жатса керек.
Шағын жанрда маңызды мәселелер көтеріп,соны образдар жасау, өмір құбылыстарынан күрделі түйіндерін түрлі характерлер арқылы айшықтап беру жазушының табиғи талантын, қажыр-қайратын, оның өмірмен байланысын, суреткерлік шеберлігін қажет ететіні сөзсіз.
С.Мұратбеков - жазушыға қойылар осы талаптардың үдесінен шыға білген қаламгер. Ол көркем әдебиеттің табиғатын, оның ішінде әңгіме мен повесті бүкіл болмысымен, жүрегімен сезіп, жаратылысын терең түсінеді.
Жабайы алма повесінен қаламгердің балалық шағындағы сол бір ауыр күндердің мұңды елесін, соғыс зардаптарының жаңғырығын байқауға болады.
С. Мұратбеков бұған дейін оқушы қауымға әңгіменің, шағын повестің шебері ретінде танылып келген еді. Мына көлемді шығармасын жазуда да сол бұрынғы тәжірибесін, жетістіктерін мол пайдаланғанын аңғаруға болады. Повесть желісінде бір ауылдың тұрмыс тіршілігі, сол ауыл тұрғындарының қарым-қатынасы, бет-бейнелері сипатталып, әрі барлығы лирикалық кейіпкердің атынан баяндалғанына қарамастан бұл туынды әңгімелер немесе шағын-шағын повестер циклына келіңкірейді. Бірақ, бұдан автор ұтпаса ұмтылмаған, қайта суреттелер әрбір оқиғаға әр қырынан келіп, мол, терең қамтуға мүмкіндік алған.
Соғыс тек қана майдан шебіндегі өмір мен өлім айқасқан қиян-кескі ұрыс, атыс-шабыс емес, бүкіл елдегі көп қарым-қатынастарды өзгерткен, ел басына неше түрлі қиыншылық, зобалаң тудырған алапат. Тұрмыс жүдеулігінен, тапшылық салдарынан әр түрлі психологиялық проблемалар, моральдық түйіндер пайда болған. Шығармада соғыс ауыртпалығына тап болған ауыл адамдарының қиын-қыстау кезеңдегі тіршілігі, тағдыры өмір шындығын дәл көрсететін детальдар, уақыт психологиясы өзгерткен характерлер, терең психологиялық оралымдар арқылы жан-жақты суреттеледі. Жазушы бала кезінде өзі көріп білген өмір шындығын сана елегінен өткізіп, өнер шындығына,көркем шығармаға айналдырған.Онда да жазушы публицистикалық емес, реалистік әдестің мол мүмкіндігіне сүйеніп оқиға болмасын суреттеуде лирикалық реализмді таңдаған.
Суреткер қарапайым адамдардың тағдырын,бейнет зейнетін, мұңы мен зарын, жасөспірім Қанаттың атынан қарапайым стильмен шебер баяндап берген. Аумалы-төкпелі заманда адамдардың тартысқа түскен тағдырын суреттегенде жазушы тұлғасы тіпті көрінбейтіндей, автор кейіпкерлерімен қосыла отырып, түрлі характерлердің жан сарайындағы иірімдерге сыршыл табиғатымен, басқа да көркемдік компоненттермен жол табады.
Повесте балалығына, жастығына қарамастан уақыт сынына төтеп берген жасөспірімдер, көкіректері сағынышқа, қайғы мұңға тола жүріп күні-түні еңбек еткен қыз-келіншектер, кәріліктерін ұмытқан кемпір-шалдар, ауырдың асты жеңілдің үстімен жүретін арамтамақтар бәрі де бар. Шығармадағы колхоз бастығы Нұғыман, бригадир Бағила, Тоқтар мен Нәзира, Қанат және оның достары, Байдалы мен Тұржан, Әжібек т.б. барлығы да ауылда бар, күнделікті өмірде ұшырасатын таныс бейтаныс бейнелер. Шығармада лиризм мен трагизм ұштасып жатады. Көпшілігінде юмор, мысқыл арқылы жазушы қайғылы жағдайлардың өзін лиризммен өрнектейді. Езуіңе еріксіз күлкі үйіретін оқиғалардың астарында, үңіле қарасаң, трагедия жатады. Бұл жазушы жасаған адам образдарының жүйесіндегі соны ізденістердің молдығын байқатады. Повесть кейіпкерлерінің өмірі осылайша бір қайғы, бір қуанышқа, бір үміт, бір өкінішке тола жүріп күрделі қиын болмысымен кеңінен көрініс табады. С. Мұратбековтің Жабайы алма повесі Ұлы Отан соғысы кезіндегі ауыл адамдарының тұрмыс тіршілігін, соғыс әкелген зардаптың ащы шындығын көркем суреттеген шынайы әдеби шығарма.
Тақырыптың өзектілігі 60-70 жылдардағы ұлттық прозаның дамуын, көркемдік ізденіс жолын тану үшін уақыттағы өзге жазушылардың шығармаларымен бірге С.Мұратбековтың туындылары да жан-жақты қарастырылу қажет. Жабайы алма повесі тіл тұрғысынан осы уақытқа дейін терең жан-жақты зерттелмеген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - көркем әдебиеттегі, өнердегі ілгері-кейінгі көркемдік, тілдік жүйенің сөз болу жайына барлау жүргізіп, терең негіздеріне үңілу. Қадым заманнан қазірге дейінгі ұлтық белгілеріміз бен сапаларымыздың жай - күйіне назар салып, нақты мысалдар арқылы С.Мұратбеков шығармаларының көркемдік, тілдік ерекшелігін ғылыми саралау. Негізгі мақсатты орындау үшін дипломдық жұмыста мынандай басты міндеттерді шешу алға қойылды.
- Сайын Мұратбеков рухани құндылыққа айналуының басты себептерінің бірі - көркемдік келісімде екендігін ғылыми тұрғыдан дәйектей отырып, көркем әдеби тіліміздің жетілуіне, бейнелік күшінің толыға түсуіне қаншалықты үлес қосқанын саралау;
- Сайын Мұратбеков шығармаларында мол көрініс табатын шеберлік тұғыры - тіл тазалығына, ой саралылығына, тебіреніс тереңдігіне көңіл бөліп, ұлттық тіл байлығын құбылтуы, қолданудағы көркемдік бейнелеу ерекшеліктеріне назар аудару;
- Сайын Мұратбеков туындыларындағы өмір шындығының көркем шындыққа ұласуы, адам бейнесін жасаудағы көркемдік жүйе шеберлігін сараптау;
- Сайын Мұратбеков тіл байлығының жүйесін, тілдік бейнелі көркемдегіш құралдардың қолданылуын, тапқыр ойды өрнекті тілмен жеткізе білу шеберлігін анықтау;
- Сайын Мұратбеков тілді байытар тәсілдердің қолданылу жүйесін, тура және ауыспалы мағыналы сөздерді ақынның қалай қолданғандығын, ақынның поэзиясындағы айшықты сөздердің орынын, ақынның тіл шұрайын, сөздік қорын жете саралау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
oo С. Мұратбековтің Жабайы алма повесіндегі жазушының сюжеттік - композициялық ерекшеліктеріне тоқталу;
oo Кейіпкерлердің мінез-құлқын ашудағы тілдік шеберлігіне, психологизм, сонымен қатар көркем бояу өрнектерін талдау;
oo Метонимия, метатеза, тұрақты тіркес, диалог, одағай, халықтық мақал-мәтелдер, нақыл сөздер т.б. көркемдік құралдарды қолдануда талдау жасау;
oo Балалар психологиясының тілдік көрінісін ашыла түсетіндігіне, кейіпкерлердің оқушысына жақындай түсетіндігін ескерткен абзал.
Зерттеудің негізгі әдістері. Жұмыс барысында сипаттама жасау, жүйелеу, контекстуалдық талдау әдістері мен оларды түсіндіру, салыстыру тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысын жазу барысында Сайын Мұратбеков шығармалары көп томдық толық жинағы (3-том, Алматы, Жалын баспасы 2013ж) алынды.
Зерттеу нысаны: Диплом жұмысымның басты нысаны - жалпы жазба әдеби тілдегі С.Мұратбеков повесінде алатын орнын, идеялық эстетиқалық қызметін талдап, анықтау. Автордың қазақ әдеби тіліне қосқан үлесін айқындау, Жабайы алма повесіндегі тілдік көркемдік бояу өрнектерін тауып талдау.
Ғылыми жұмыстың теориялық-методологиялық негізі ретінде А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Т.Әлімқұлов, З.Қабдолов, Т.Кәкішев, Р. Бердібаев, С.Қирабаев, З.Ахметов, М.Қаратаев, Р.Нұрғали, С. Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, Қ.Мәшһүр-Жүсіп, С. Негимов, А. Егеубаев, А. Еспенбетов, З. Жұмағали, Ж. Дәдебаев, Т. Жұртбай, Б.Майтанов, Д.Ысқақұлы, Б.Әбдіғазиұлы, Д.Қамзабекұлы, Р.Тұрысбек, М.Хамзин, Т.Есембеков, Қ.Алпысбаев, т.б. зерттеуші ғалымдардың тікелей және жанама қатысы бар сындарлы зерттеулері жұмысқа теориялық және әдіснамалық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

I ЖАЗУШЫ ПОВЕСТЕРІНІҢ ПРОБЛЕМАТИКАСЫ ЖӘНЕ ХАРАКТЕР МӘСЕЛЕСІ

1.1 С. Мұратбековтің Жабайы алма повесінде көтерген мәселелері

Сайын Мұратбеков шығармалары туралы бұрын да аз жазылмағандығы анық. Болашақта да жазыла беретіндігіне сенімдіміз. Өйткені Сайын Мұратбеков қай ұрпақтың өкіліне болмасын, өз айтары бар жазушы, үлкен қаламгер. Ақындық сөз саптаспен айтсақ, есімі қазақ әдебиетінің тарихына ендігі бас әріптермен жазылып қойған бірегей. Жазушылырымыздың бірі әдебиетте бала кезінде сүйсініп, тамсанып оқыған дүниелеріңнің уақыт өте келе әсер-қуаты көмескеленіп, кеми бермейтіндігі бар. Қайта бір қолыңа ұстағанда, өгейсініп қаласың. Кемшін тұстары көзге ұрып тұрады. Бұл да бір балалық шақтың бәрін оқысам, бәрін білсем деген қомағай қызығушылығымен оқылып қолған дүние болған екен дейсің де қоя саласың.
Ал Сайын Мұратбеков шығармалары ше? Сайын Мұратбеков қаламынан туған дүниелер, қаншама жылдар белесінен қайта оралып соғып жатқанымен, сені кеудеңнен қақпайды, жатсынбайды. Бәлкім, бұл сенің жан дүниеңнің де бір бөлігі осы қаламгер туындыларды көрініс тауып жатқандығынан болар. Сонымен, қаламгердің оларды боямасыз, шынайы бере білуінде. Осы бір бір қарағанда қарапайым көренетін әңгіме - повестердің сенің жүріп өткен өмір жолыңның, ащылы-тұщылы тағдырыңнын ақ-қарасын бағамдар ар таразысы да бола алмайтындығында. Бұл біздің тұтас Сайын Мұратбеков шығармашылығы туралы пікіріміз. Ал жекелеген туындыларына тоқталсақ ше? Пәлсафаның ыңғайына кетіп жалқыдан жалпыны тануға талпыныс жасасақ. Бір жағы, жазушының жақында ғана Атамұра баспасының жеке кітап болып шыққан Жабайы алма повесі бізге осындай мүмкіндіктің ретін келтіріп те отырған секілді. Жабайы алма повесть. Бала көзімен зерделеген соғыс жылдарындағы ауыл өмірі. Қысқаша осы. Ал таратып айтар болсақ...
Тау бөктері тұтасқан жабайы алма болатын. Соғыс жылдары біз, жас балалар, қалың бөргезеге қол - аяғымызды қызыл-ала жоса ғып жырғызып, ұзақты күнге алмадан алма таңдап, сол бөктерде тентіреп жүруші едік. Қышқылтым ақ алма тістегеңінде мұз шайнағандай қаршылдайтын. Сәлден кеін тісті қамап, қалатын да зар қақтырып бастырмай тастайтын Сонда да жейтінбіз. [3, 39].
Бұл өзі де жабайы алма дәміндей ащы балалық шақ туралы хикаяттың алғашқы жолдары. Егер біз қайсыбіреулеріміз Сайын Мұратбековті тереңін бірден алдырар жазушы деп ойласақ қатты қателесеміз. Рас, Мұратбеков прозасы - екенің біріне күрмеуін шештіре білмейтін күрделі проза. Бұл - қандай да бір қатал өмір көріністерін суреттеген тұстарының өзінен де жылылықтың лебі есіп тұратын мейірім прозасы. Күйретуші емес жасампаз проза. Жасымызды тамаға-тұйық мінезді, кейде тоң-торыс қабақ танытып қоятын да бар мына тіршіліктің әрбір сәті, көңіліңмен құлай үңілсің. Соншалықты сұлу, соншалықты қайталанбас көркем екендігін байқауға болатындығына иландыра отырып есейтсе, ересегімізді апарып тастап, бейкүнә балғын болмысыңның алдында жұмыр басты пенде емес. Саналы адам ретінде есеп бердірткізіп алатыны және бар тәрбиеші, төреші Мұратбеков прозасы барлығымызға да осындай қасиеттермен ыстық.
Жабайы алма повесі өмірдің өзі тудырған балалық шақтың ертеңгісінен басталады. Расында да өзі балалық шақ ертегісіз болуы мүмкін бе? Ауылдың желке тұсына жеткенде жалымыздағы көлденең тұрған жалғыз түп үлкен алып алма ағашты айналып өтеміз... Өйткені осы алып дарақтың түбіндегі үңгірді өзі жылда күшіктейтін, анасы қыран бүркіт пен құмай таздан туған желқұйын тұйғын, өзі де соғысқа дейін атағы жер жарған тазы болған. Қарақаншық мекендейді. Балалардың оған деген көңілі алабөтен. Ол түралы үлкендер бастап, өздері қостап қиялдарымен өрбітіп алған аңыз-әңгімелерді жарыса айтып әлек. Соның бірі Қарақаншықтың туған жерін қимағандығы туралы хиқая. Иесі Бәсен соғысқа аттанып, әйелі Жайдар көрші аудандағы төркіндеріне көшіп кеткенде, осында қаңғып қалып қойған. Тіпті бірде Жайдар арнайы келіп алып кеткенімен, жат жерді жерсінбей бірер айдан кейін, қайтып келгенміс. Ал, Қарақаншыққа дейін бұл үңгірді бір кездері аюлар патшасы мекендепті. Себебі колхоз ұйысқанға дейін бұл тауда жабайы алманы керек етіп аю өріп жүреді екен. Жаңағы аю солардың патшасы болған кейіпкер. Бір көрімі біз туған кезде сол өріп жүрген аюлардын із де қалмапты деп таңқалады. Бәрі адам қолынан болғандығын сезінсе де мойындағысы келмейтіндей. Бірақ кейіпкер адам қолымен жасалған, өзі куә болған қатыгездікті айта алмай кете алмайды. Ауыз үйлеріне кіріп бір қазан сүтті іліп, бір таба нанды жеп кеткені үшін Бүбітай есімді әйел Қарақаншықтан ала алмаған өшін, күшіктерінен алады. Тірідей көміп тастайды. Осылайша бір көздері киелі саналған өткен - кеткен жолаушылар бұтақтарына қызыл байлап теңге іліп кететін алып ағаш енді балалалық қиялды сан тербеткен ертегінің мазарына айналады. Кейін, киелі ағаштың келбеті ұрады ма, дәл осы Бүбітайдың ұлы ағаштың биігіне өрмелеп ұшар басындағы алмасын аламын деп жатып құлап өледі. Бүбітайдың өзі болса, келесі жылы көктемде жынданып кетеді. Табиғат пен адам арасындағы түсініспестіктің түбі неге соқтыратындығы туралы алғаш бала кейіпкер түйсінген тағылым осындай. Кейіпкердің жанына бұлар, балалар білетін ертегіні ересек Бүбітайдың білмегендігі батады. Әйтпесе жаңағыдай бақытсыздың нышаны бермес еді ғой дейді бала қиялы. Әжібек тымағын алып жеңімен маңдайының терін сүртті тісінің арасынан сәнімен сыздықтата түкіріп қойды да, Санат пен Бәтенге кезек қарап ап:
-Меніңше бар ғой сендердің анау Бүбітайларының адам аяр қылығы жоқ болатын, - деді. Сау кезінің өзінде жындының ісін істейтін еді ғой. Осыдан екі жыл бұрын апам өлген жылы жазда бір рет қарным қатты ашқан соң осы Бүбітайдың, үйіне кіргем. Сонда маған бір тостаған айран құйып біреудің орнына, менің көзімді бақырайтып қойы птұрып, жартышелек айранды қаз - үйректеріне апарып төкті ғой.Сонысы құдай сүйер қылық па?
Сонда мен іштей: Әй кесір атар, мына қатынды дегем - Айтқаным айдай келіп, атты ғой, әне, ақыры! Аш жүрген маған бермей, айранды қаз-үйрекке төкті деген не деген сұмдық! - өне бойын ыза кернегендей сөзін тістене кіжініп аяқтаған Әжібек қайтадан алға түсіп, өрге қарай қатты-қатты адымдай жүрген, біз тіпті ілесе алмай қалдық Қарақаншық туралы аңыз-әңгіменің ақыры осылай кәдімгі адамдардың мінезінен жүріс-тұрысы, болмысынан аян беретін жекелеген деталь - штрихтарға ұласады. Енді бүл бала қиялын тербеткен ертегі емес. Кәдімгі ақиқат өмірдің өз боямасыз бедерлері. Алып алма ағашы, оның түбіндегі. Үңгір, Қарақаншық пен оның күшіктері жайлы шығарманың он бойына созылып жатқан хикая Не ексең соны орасың атты тәсілмен түйінделеді.
Жалаң дидактика емес, ертегі мен өмірдің астасып өрілуінен барып туған шындық. Кейіпкер мәңгі ұмытпайтын, әдеттегі адами шындықтардан жоғары тұратын, болмысы, бітімі бөлек шындық. Бәлкім бүкіл жаратылыстың өн бойынан жүріп жататын, қозғалысын дамуына реттеп отыратын, көзге көрінбес, қолға ұсталмас бірақ көкірек көзі ояу жан ғана пайымдай алатын ұлы шындықтың өзі болуы. Балаларға шабайын деп тұрған бір үйір қасқырдың Қарақаншықты қақпақылға салып алып кетуінде де бір сыр бар. Бәлкім, жеті қазынаның бірі адамға сенімді серік болған ит баласы қатыгездеу екі аяқты досының ұрпағы алдындағы соңғы парызын осылай өтегісі келген болар. Әлде, әлдебір жаратылыс заңдылығымен сол жерден, сол үңгірден, сол мезетте кездейсоқ табыла қалды ма? Асылы, бұл қаламгердің бізге, бәрімізге, бәріміздің бір-бірімізге әрдайым қоюға тиіс, қоятын сақалымыз болса керек. мал бауыздарда шалдар. Сенде жазық жоқ, біссмілә - деп, қыл кеңірдектен пышақпен орып жеберетін,сонда оның бауыздалған малдың алдындағы кінәсі жойылып- шайылғандай болатын, сол сияқты біз де қазір, өзіміз шаппасақ та, бізге де отынға бөлінген алма ағаштарды Сендер де жазық жоқ, ал бізде отын жоқ дегендей, үш бұта, төрт бұтадан әрқайсымыз шама-шарқымызға қара бөлісіп, ауылға сүйреп қайтуға ыңғайлай бастадық... Бұл - қыстың күні мектепті жылытарға отын жоқ болғансын бірге тауға, әкелуге мұғалимасы, кластастарымен бірге шыққан кейіпкердің ішкі ойы. Отыншы Чешендердің шауып құлақтандары баяғы сол алма ағаштары. Бір кезде өріп жүрген аюынан айырлған алма ағаштары, енді өздері де қатыгездіктің құрбандары болып жатыр. Бұны бала көңілі жақсы біледі. Бірақ қолдан келер қайран жоқ. Осы сәт оқиғаға араласқан тоқсандағы Қуатбек қарияның:
Ал енді жазда алманы қайдан жейсіңдер? - деп кінәлай сауал қоюы да заңды. Тасбұлақтан барып саз балшық әкеліп, түбірлерді сылап қоюға кеңес беруі де орынды. Алып алма ағаштың тұсынан өткенімізде Қуатбек шал бұрылып барып таяғымен оны әр жерінен бір тоқылдатып ұрып көрді де басын шайқады.
Мұның да ортасы шіріп тұр екен ғой, - деді өзіне-өзі сөйлегендей күңкілдеп, онан соң үйіріле тоқтап түрған біздерге.
- Егер жазға дейін сынып қалмаса, мынаның түбіндегі үңгірді көміп, сыртының зақымданған жерлерін балшықпен сылап қойыңдар, ең болмаса біраз жылға дейін осының алмасын жеп жүрсіңдер, - деді. Біз мақұл десіп, бас иісітік. Бұл алма ағаштардың ғана емес балалардың да тағдыры. Алма ағаштардың қырқылуы - он екіде бір гүлі ашылмай қыршынынан қиылған. Белидің Серіктердің қазасы. Мұндай тік айтарынан тұспалдап жеткізері басым символикалық көріністер Жабайы алма повесінде біршама, қызы Нұрсұлу рұқсатсыз масақ теремін деп асыра сілтеушіліктің құрбаны болып кеткен екі немересімен қалған Бәкира кемпірдің үйінен сырқат балаға сорпа қылып беремін деп отырған қос тауығын ұрлап кеткен Әжебектің балалар соғып жатқан аққаланың астында қалып, тұншығып өліп қала жаздауды да повестегі осындай айтары астарлы эпизод. Жалпы, Мұратбеков қаламы ақ пен қара бояулардан ғана тұрмайды. Бұл ретте Мұратбеков шығармашылығында табиғатта бар бояулардың барлығы да кездеседі десек қаталеспейміз. Сонымен бірге адам табиғатында бар бояулардың барлығы дерлік ұшырасады дейміз де артық айтқандық болмас еді Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан, Күз басып дымқыл тұман жерді басқан өлеңді оқыған кезде әрқайсымыз-ақ көз алдымызға өзіміздің ауылдың күзін елестеткендей боламыз: күзгі сарғайған ойлы-қырқалы тұнжыраған дала, шөп атаулы қураған, ауа сазды, ызыңдаған салқын желелік бар, бүкіл аспан реңсіз кір-кір шүберекті тұтып тастаған сияқты зілдей-зілдей сұр бұлттар тұтасып-тұтасып кеп Ешкіөлместің төбесінен сіресе қаптап тұр. Төменгі тұғыл жақтан Сумандап жылжыған соқыр тұман сай-саланы қуалап демінен дымқыл бүркіп, даланы жым-жылас қып жұтып алардай боп келеді.
Бұл - пейзажист Мұратбековтің қолтанбасы. Ал психолог Мұратбековтің табысы ретінде повестен ондаған тамаша сомдалған кейіпкердің образын алға таратуғаболады. Қатын-қалаш, бала-шағаға қажаңдауға келгенде алдында жан салмайтын, бірақ соғысқа қайта бармас үшін уақытша болсада аштан бұратылуға дайын сал-сері Ырысбек Кім екенің білгің келсе, қолына билік бердің нақ өзі Байдалы шал, көркін күнкөрістің құралына айналдырған, бірақ адами шын сезімдерден де жұрдай емес Зибаш кейіпкерлер легі осылай кете береді. Бірақ бір ғажабы, осылардың бірінде жаман не жақсы адам деп кесіп - пішіп айта алмаймыз.
Мысалы бір кез балалардың ең сүйікті қариясы болған Байдалы шал енді бірде олардың көргісі, жанына жолағысы келмейтін адамына айналып шыға келеді. Немесе Зибаштың Қыдырман тойтақтықпен адами бақыттың шегіне енді жете бергендей болғанда кілт бұзылуы. Бірақ осылардың бәрі де мейірімсіз жандар емес. Адамзат даналығы Бала тілімен ақиқат айтылады дейді. Олай болса, Сайын Мұратбеков сол ақиқатты ести білген бақытты жазушы. Оның Жабайы алмасының өз оқырмандарымен қауышқан сайын әр қилы ойларға, тек ізгі ниеттің нұрына шомылған ойларға жетелейтіндігі де жазушының сол бақыттан, бақыттылығынан болар. Бұл бақыттың бізден балаларымызға, олардан ұрпақтарымызға мұра болып қала бермейтіндігіне күмән жоқ. Жабайы алма балалық шаққа қойылған мәңгілік ескерткім. [4].
С. Мұратбековтің Жабайы алма повесі жайында айтар болсақ. Бұл повес әдебиетіміздің реалистік дәстүрді дамыта отырып, лирикалық прозаны жаңа бір белеске көтерген шығармалар санатына қосылды.
Жабайы алма - соғыс жылдары ел басынан кешірген ауыр күндерді, күдік пен үміт, сезім мен сенім аясындағы тіршілік болмысын уақыт талабына ұстап, шындықтың шырайын бұзбай бейнелеген шығарма. Ұлы Отан соғысы кезіндегі күйзеліс, күйініш мол ел тіршілігі, арқаны аяздай қарыған тағдыр тауқыметі, ұлардай шулаған жетім-жесір зары, олардың сағыныш-мұны, арман-аңсары, киесі мен сары қоса әдіптелген жазықсыз махаббат, қабырға қайыстыратын қат-қабат ауырлық-қиыншылықтар, бірақ бұған еңсесін түсірмей төзімділік танытып, адамгершіліктің ақ босағасына кір шалдырмаған ауыл адамдарының іс-әрекеттері, бірінен-бірі қоздайтын түрлі қайшылықтар әлемі 60-80 жылдардаға лирикалық прозаның терең сезіммен, үлкен тебіреніс -толғаныспен суреттеген өрісті тақырыбы болды [5].
Повесть лирикалық прозаның кейіпкері Қанаттың көбірек көзі, ой сезіммен саралаған оқиғалар жемісіне негізделіп берік композициялар жемісіне негізделіп, берік композициялық құрылым жасайды. Сондай тұтастық сақталғандықтан, идеясы бір-бірімен сабақтас төрт әңгіме (Көкінай, Тоқар мен Назира, Нағиман, Әжібек, Байдалы, Күз бен Қыс) жігі білінбестей әсем өмірімен көңілге нық орнығады, сезім отын шарпиды, ойландырады, күрсінтеді, қашықтырады, қайғыдан аһ ұрғызад, сол арқылы қоғамдық-әлеуметтік ортаның қыр-сыры, тіршілік-тынысы ашылады. Зер сала пайымдасақ, повестің осылай аталуының өзінде символдық мән бар екені - малмен бірге өріп, қоржын-дорбаларын алмаға сықай толтырып табынмен бірге қайтып келе жатқан қара домалақтардың тіршілігінен-ақ аңғарылатындай.Тауды бөктерлей сыңсып өскен жабайы алма қоңторғай ауылдың ырзық - несібесі, бала-шағаның тіске басар жалғыз ермегі емес, тіршілік нәрі де ғой. Ендеше бәрінің сол маңды төңіректеуінің бәлендей не ерсілігі болсын. Сондықтанда повестің
Жабайы алма - деп аталуының себебі де осында жатыр, яғни аталған оқиғаның барлығы осы Жабайы алма төңірегінде болған. Жазушының өзіндік ерекшелігі баланың жан дүниесіндегі өзгерістерді жіті бақылап оның іс-әрекеті, мінез қасиеттері арқылы портреттегі - психологиялық мінездемесін Әжібек, Қайрат, Самат сынды басқа серіктерінен өзгешелеу жасауы. Оның әрбір іс-қимылында досқа, туысқа деген сыршылдық сезімі бөлекше көзге ұратындай. Тіпті баланың еріксіз езу тарқызар қылықтарының өзі жанға жайлы жүрекке жылы тиіп, есте қаларлықтай әдемі әсерге бөлейді. Повесть сюжет негізін құрайтын оқиға іс- амалдар жүйесі көбіне көп көңіл күй бояуларымен астасып жатыр. Тіпті шығарамадағы характерлер қақтығысының өзі кейіпкерлердің тіршілік қызығынан, күйініш - күйігінен туындап, лирикапық прозаға туындыда айырықша ден қойып, өз ерекшелігін аңғартады. Жазушының аталған туындысында айырықша ден қойып, асқан сезімталдық нәзік сыршылдықпен бейнеленген кейіпкері Назира мен Тоқтар. Екеуі де ұят пен инабаттың қос өріліміндей нэзіктілігімен, пәктігімен, жан дүниелерінің кіршіксіз тазалығымен, адалдығымен, адамгершілік қырымен бірін-бірі толықтырылатын, болмыс-бітімі өзгелерден бөлектеу бейнелер. Екеуінің жалындаған балауса махаббаты повестің сюжеттік жемісін ширатып, әсем өрнектеп айшықтай түскен мән мен мазмұнға ие дейміз. Тартыссыз шығарма болмайтыны түсінікті. Онсыз кейіпкердің іс-әрекеті де ашылмайды, мінез- сипаты да дараланбайды, олай болғанда толыққанда образ да жасалмайды. [6, 68-72].
С. Мұратбековтің Жабайы алма повесі жайында көптеген ақын -жазушылар өз ойларын пікірлерін айтып, оны жазба бейнеде шығарып жатты. Мысалы: Ұзақбай Доспамбет Ащы дәмді тіршілік хикаялары - деп осы повесі жайында өз ойын білдірген. Сол кездегі соғыс кезіндегі ащы да суық кезең яғни Жабайы алманың ащысы тісінді сақылдатып, дененді түршіктіреді - деп жазады автор. Сайын Мұратбеков ешкімді қайталамайтын, тек өзінің жазушылық қолтанбасынан лайық өзгеше өмір сурттерін салады [5].
А.П. Чехов сияқты ұлы жазушылар үлкен - кіші шығармаларында ез, қорқақ, ой-өрісі тар адамдардың өзінен күші басымдардың алдында құрдай жорғалап, ар-намыс атаулыны ұмытып, құлақ кесті құлша қызмет ететіні, ал өзінің әлі жеткендерге, не өздеріне бағыныштыларға келгенде шамадан тыс қатыгез, азу тістері ақсиған қорқау қасқырға айналатынын жеріне жеткізе суреттеп кетті емеспе?
Дүниежүзілік классиканы көп оқыған С. Мұратбеков солардың біріне болмаса, біріне еліктеп кетуі әбден-ақ ықтимал еді ғой. Бірақ та жазушы ондай еліктеушіліктен бойын аулақ сала білген. Жабайы алма повесін оқып отырғанда осы тұста ерекше жарқ етіп, көз қорықтыратын тағы бір кейіпкер бар. Ол жоғарыда аталған Ырысбек. Асырып айтпай турасынан тартсақ та Ырысбек бейнесі жазушының оқшау табысы екенін мойындаймыз. Біріншіден, бұл кезеңге арналған роман, повестерде осы тектес, осы тағдарлас адамдар кездеседі дегенмен де мынау С. Мұратбеков суреттеген Ырысбек олардың бәрінен де алабөтен ерекшеліктермен дараланған. Тіпті мұны исі қазақ әдебиетіндегі басы бүтін жаңа тұлға атасақтақайшы келмейді. С. Мұратбеков бейнелеген ауыл жоңғар Алатауының баурайында орналасқандақтан ондағы ел жекеменшілік малына арналған шөпті көбіне сол таудың қуыс-қалтықтарынан шауып, Назираның сол тауда өз қолымен шауып, бір шолақ етіп үріп қойған шөбін әлгі Қыдырман тойтақ жеткізіп беремін деуші еді, оның өзі күні анандай болды, енді қайтпек. Байдалы шал мен Тұржан тұрғанда колхоздан атшана сұрау дегенің арыстанның аузындағы ауру тісіне қол жүгіткенмен бірдей. Ал шөпсіз тағы күн жоқ. Міне, осындай күнде Қанаттың кішкентай досы Петька оған қол ұшын береді. Сөйтіп Қанат пен Петька ақ қар, көк мұзда сонау таудан шанамен шөп әкеле жатады. Олардың бұл сапары қаншалықты мехнатпен өткенін жазушы жан тебірентерліктей етіп суреттейді. Міне ең соңында оларды әлгі атқарушы Тұржан, көріп қалып, балаларды тым-тырақай қуып, сонау таудан ауылға соншалықты азаппен жеткізген шөпті жағып жібереді. Міне көкірегі жауыздық тілеген Тұржанның жан дүниесі қандай? Бұл жерде М. Әуезовтың Абай жолы ромонындағы әлгі кедей жатақтың үсті-бастары өрім-өрім балалары енді-енді пісуге, орылуға тиіс егіндегі әрбір шашақ басты бидайга соншама қамталшығындай үзуге қимай аялай қараса, оның тап ертеңіне Тәкежанның баласы Әзімбай бастаған озбыр топтың осы кедей жатаққа қыр көрсету мақсатында сол егінжайдың үстіне жылқыларын әкеп жусатқан жауыздығы еске түседі.
Жалпы, С. Мұратбековтің соғыс кезіндегі тыл өмірінің ұлан-асыр шындығы қамтылған Жабайы алма повесін оқи отырып, өз халқының өткені бүгінгісі болашағы туралы әр түрлі ойларға да қаласың С. Мұратбековтің Жабайы алмасындағы біраз орыс, неміс, шешен ұлт өкілдерінің де өмірі қамтылған. Әсіресе соғыстың алғашқы жылдарында біздің республикаға жер аударылған шешендердің басындағы ұлттық мінез-құлыққа байланысты жақсылық пен қайшылықтар ұтымды штрихтар арқылы алып-қоспасыз дәл жеткізілген. Шешендердің мынадай достыққа біріктігі, бірі ұрлық жасаса, екіншісінің оны қатан жазаға тартуға әзірлігі, ақ пен қараның басқаша да алмакезектесуі, олардың бойындағы аласапыран өзгешіктердің осылай лек-легімен көрініс табуы жазушы қаламының мүмкіндігін тіпті зорайта түседі. Жабайы алмадағы орыс баласы Петька мен неміс баласы Фрицы да өз іс-әрекеттерімен оқырманның есінде қалады. С. Мұратбеков Жабайы алма атты бұл шығармасын повесть деп атапты.
Шындығында бұл өзінің көлемі әрі өмірдің қат-қабат астарларының көтеріп ашуы жағынан новеллалар немесе шағын повестерге толық хақылы. Жаңсақтыққа шығарманың ең үлкен қасиеті сол-әрқайсының өзінше басталып, өзінше аяқталатын бөліктерден күрылғанына қарамастан, ортақ темір өзекті тұтастығының қатаң сақтаған дүние екенін оқу үстінде барынша айқындалады. Әрі соғыс кезендегі тұрмыстың баяу-нашықтарын жазушы еш жаңсақтыққа бармай дәл тауып отырады. Сол кездегі үлкендердің психологиясы, балалардың ой-түйсігі, үлкен мен кішінің өзара қарым-қатынасы, сөз саптаулары - бәрі - бәрі басқа ешбір кезеңнің бояу-нақышымен шатастырылмай тура өзіндік сын-сипатын айнытпай тапқан. Ең ғажабы сол, осы Жабайы алманы оқып отырып өзінің бала кезінде көрген, білген естіген, бастан кешкен, бірақ кейін ұмытылған жайларды кездестіріп, олармен жылап көріскендей боласың. Сондықтан күйге түсірген беттерді қайта тауып алып, оларға амалсыз қайта шұқшиясың.
Сайын Мұратбеков әрбір оқиғаны баяндау үстінде сөздің дәні мен топанын араластырып, тоғыта бермейді, белгілі бір штрихқа қатысты бейнелі сөзді көбіне оны басы артық теңеулерсіз-ақ алып, оқырман көңілімен нақтылы сурет түрінде қана кететіндей етіп, қалайды. Кейде көз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.