Тілдік әдеби норма және поэтикалық тіл

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті

Ақылбаева Динара Жүнісбекқызы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

М. Мақатаев поэзиясының тілі

5В011700-«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша

Алматы 2019

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті

Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті

Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

Хаттама № __ « » 2019 ж.

Кафедра меңгерушісі,

ф. ғ. д., проф. Ермекова Т. Н.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы : М. Мақатаев поэзиясының тілі

5В011700-«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша

Орындаған Ақылбаева Д. Ж.

Ғылыми жетекші:

ф. ғ. к., профессор м. а. Абдирасилова Г. Қ.

Алматы 2019

РЕФЕРАТ

Көлемі - 72 бет

Пайдаланылған әдебиеттер саны - 59

Тірек сөздер : Ақын, М. Мақатаев, тілдік әдеби норма, поэтикалық тіл, Мұқағали поэзиясы, сөз-бейнелер жасау, тілдік механизмдер, тілдік-көркемдік ерекшелігі, сөз қолданысы, эпитет, теңеу, метафора, метонимия, синекдоха.

Мақсаты: Мұқағали поэзиясының көркемдік, тілдік ерекшелігін мысалдар арқылы ғылыми саралау.

Міндеттері:

- Мұқағали шығармаларында мол көрініс табатын шеберлік тұғыры - тіл тазалығына, ой саралылығына, тебіреніс тереңдігіне көңіл бөліп, ұлттық тіл байлығын құбылтуы, қолданудағы көркемдік бейнелеу ерекшеліктеріне назар аудару;

- ақынның өлеңдеріндегі тіл байлығының жүйесін, тілдік бейнелі көркемдегіш құралдардың қолданылуын, тапқыр ойды өрнекті тілмен жеткізе білу шеберлігін анықтау;

- ақын поэзиясындағы тілді байытар тәсілдердің қолданылу жүйесін, тура және ауыспалы мағыналы сөздерді ақынның қалай қолданғандығын, ақынның поэзиясындағы айшықты сөздердің орынын, ақынның тіл шұрайын, сөздік қорын жете саралау.

Қолданылатын әдістер : Мұқағали поэзиясының көркемдік, тілдік ерекшеліктерге, тіл кестесінің зерлілігі мен өрнектілігіне кешенді тілдік, әдеби талдау әдіс-тәсілдері қолданылды.

Практикалық қолданысы: Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, «Әлеуметтік лингвистика», «Лингвотану» пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға болады.

Нәтиже: -Мұқағали шығармашылығының сүйенген үш тағаны, байланған үш қазығы бар екендігі анықталды. Біріншісі - ақынның әрқашан да жанымен ақтарылып айтқан бүкпесіз де қарапайым сыршылдығы. Екіншісі - асқақтық яғни өмірді сындарлы санамен екшеп, елеп парасатты пайым жасап, күрделі қорытындылар шығаратын сыншылдық көркемдеу жүйесі. Үшіншісі азаматтығы - қоғамдық әлеуметтік мәселелерді, күллі тыныс-тіршілікті өлеңіне арқау еткен ақын кемелдігі дәлелденеді.

- Тақырып аясында көркемдік ой-санаға қозғау салып, ұлттық рухтың оянуы мен терең тамырлануына жетелеуде әдебиеттің орны Мұқағали поэзиясы мысалында ғылыми тұрғыдан тұжырымдалды.

- Поэзияның рухани азықтығына, адами қасиеттердің орнығуына, қоғам өмірін нұрландыруға септігін тигізіп, толыққанды азаматтардың қалыптасуына оңды әсер туғызатыны, негіз қалайтыны Мұқағали өлеңдері арқылы пайымдалды.

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы . Шын дарын өз заманының шындығын шығарма арқауына айналдырып, халық көңіліне ұяласа, ол мәңгі өмір сүреді. Халық сеніміне ие болу, оның қас-қабағын бағып, көңілі қалағанын жырға түсіру, сыр ғып шерту келешектің жарқын сәулесімен нұрландыра түсуі сирек кездесетін бақыт.

Оны Мұқағали ақынның поэзиясынан танып, көруге болады. Қазақ елінің тәуелсіздік алған кезеңінде Мұқағали Мақатаев мұрасына бұрынғыдан әлдеқайда басым жаңаша көзқарас қалыптасты, ақын мұраларын танудың жаңа бір кезеңі басталды. Ақын шығармаларына өзі дүниеден қайтқаннан кейін Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығы берілді.

Мұқағали өлеңдері - ұлттық поэзияның жаңа бір белеске көтерілгендігін, жаппай евроцентристік ағымға ойысқан заманда қазақтың қара өлеңінің шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі. Ол қазақ өлеңінің ұлттық бояуы мен рухын ұстанды, оны түрлендіре байытты, сөйтіп қалың қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашты. Сонымен қатар, ақын қазақ лирикасын ХХ ғасыр әдебиетінің озық үлгілерімен құнарландырды. Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам толғаса да, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай жарасымды табиғи дамытты. Ол бірде қоғамның керенаулығын бетіне басқан қатал сыншы, енді бірде бала мінезді кіршіксіз таза, аңқылдаған аңғал жан. Сөйтіп жыр әлемінде өз ойын, өз шындығын, жүйелі көркем тілде ақындық биік тұрғыдан тұтас шеберлікпен жырлай білген. Мұқағали сыршыл ыстық лирикасымен өз оқушыларының жүрегіне жол тапты, оларды жақсы жырдың ләззатына қандырып, өзінің менімен адамзатқа ортақ ақиқатты жырлап, қалың оқырманның жан жүрегін баурады. Осыған орай дипломдық жұмыста ақынның қазақ поэзиясындағы өзіндік ерекшелігі бар көркемдік, тілдік ерекшелігі тұрғысынан қарастырылады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі . Мұқағали поэзиясының көркемдік түрін құрайтын бөлшектерге, яғни композиция, сюжеттік құрылыс, жанрлық өзгешелік бен бейнелеу тәсілдері, тіл кестесі, өлең өрнегі, өлеңге тән ырғақ пен интонация жүйесі, шумақ, ұйқас түрлерін қарастыру, тілдік фразеологиялық оралымдардың қолданылуын, тура мағынсындағы сөздер мен ауыспалы мағынадағы сөздердің сап құрауы, бейнелі теңеулер мен эпитеттердің, метафора мен метонимияның, синекдоха мен аллегорияның орналасуын, олардың тұтастығын көркемдік, тілдік ерекшелік дәрежесінде қалыптасуын және сол шығарманың идеялық мазмұнымен ажырамас бірлестік табуын анықтау, ғылыми түрде дәлелдеу, ақындық құпияларына үңілу зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді. Сондықтан ақын поэзиясын көркемдік, тілдік ерекшелік тұрғысынан зерттеуді мақсат еткен дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі талас тудырмайды.

Тақырыптың зерттелу деңгейі Поэзияның көркемдік, тілдік сипаты әрдайым зерттеу обьектісіне айналып, сыншылар мен ғалымдардың назарында болып келгені байқалады. Мәселен, орыс әдебиетінде В. В. Виноградовтың, Е. И. Клименконың, З. С. Паперныйдың, В. Е. Холшевниковтың, К. Чуковскийдің, С. Л. Сергеевтің, П. С. Шамсутдиновтың, Л. Н. Смайлованың, М. Г. Михайлованың, С. Н. Степиннің ғылыми зерттеу еңбектерінде осы мәнді мәселені көтерген. Төл әдебиетімізде де көркемдік, тілдік мәселесі әр қырынан қарастырылып келген.

Нақтырақ айтсақ, Қ. Жұмалиевтің, М. Қаратаевтың, Ә. Тәжібаевтың, З. Ахметовтың, Р. Сыздықованың М. Дүйсеновтың, Т. Әбдірахманованың, Т. Ақшолақовтың, Т. Әбдірахмановтың, М. Базарбаевтың, Б. Кәрібаеваның, А. Нағметовтың, С. Оразалиновтың еңбектерінде сөз болады.

Сондай-ақ, Қ. Жүсіптің «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік» [1] монографиясында, Ж. Боранбаеваның «М. Жұмабаев поэзиясының көркемдік жүйесі» [2], Тұржан Оңайгүлдің «Махамбет поэзиясының көркемдік ерекшелігі» [3] атты диссертациясында көркемдік жүйе мәселесі мен әдеби көркемдеу тәсілдері жан-жақты сараланып, арнайы қарастырылады. Ал мерзімді басылымдардағы, ғылыми конференциялардағы көркемдік мәселесінің жеке ақын-жазушылар шығармашылығы бойынша талдануы жеткілікті дәрежеде.

Қ. Өмірәлиевтің «Қазақ поэзиясының жанры және стилі», «ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі» атты еңбектерінде Абай, Махамбет, Бұқар, Дулат ақындардың поэзиясының тілі, айшықты өрнектері, стильдік-жанрлық сипаттары жеке-жеке зерттеліп, сараланған. Осы уақытқа дейін қазақ поэзиясында Абайдың поэзиясының тілі ғана жеріне жеткізіліп, толық зерттелгені белгілі.

Профессор Қ. Жұмалиевтің «Қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелері және Абай поэзиясының тілі» атты кітабында абай поэзиясына терең тоқталып, абай поэзиясының тілі Абайға дейінгі және Абайдан соңғы ақындар поэзиясына көрсеткіш - белгі екенін дәлелдеп береді.

Ал тікелей М. Мақатаевтың шығармашылығы жайында сөз болғанда Ә. Тәжібаевтің алғашқы сәт-сапар тілеген мақаласынан бастап Мұқағали шығармашылығы әдеби сын назарынан тыс қалған жоқ.

Қ. Алпысбаевтың «Мұқағали өрнегі» [4] зерттеуі, «Естеліктері» мен «Мұқағалидастан» [5] кітаптары шықты. Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығын арнайы ғылыми тұрғыда зерттеу соңғы он-он бес жыл ауқымында ғана басталды. Тындырылған шаруалардың қатарына жылма-жылғы туған күндері қарсаңында жарияланып жатқан мақалаларды, әрі 50, 60, 70 жылдық мерейтой қарсаңындағы ақын-жазушылардың, ізденушілердің, ғалымдардың 500-ге тарта ғылыми-танымдық материалдарын жатқызуға болады.

Жеке ғылыми зерттеулер де бой көтере бастады.

- Қазанбаева Айнагүл Зікірқызының «М. Мақатаев лирикасының лексика-грамматикалық ерекшеліктері» [6] ;

- Бекеева Нұр-Айша Жүсіпқызының «Қазақ поэзиясындағы қаһармандық рух пен трагедиялық ахуал» [7] ;

- Хамидуллаев Күрленбайдың «Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі» [8] ;

- Бегманова Бибіжан Сейітханқызының «М. Мақатаев лирикасының ұлттық сипаты» [9] кандидаттық диссертацияларын;

- Абишева Сауле Жүнісқызының «Поэтическая система «Мир природы «структура и семантика» [10] деген тақырыптағы докторлық диссертациясында да Мұқағали шығармашылығы бірсыпыра талданды.

2006 жылдың басынан «Мұқағали» журналы ай сайын шыға бастады. Міне бұлар ақынның бай мұрасын туған істеліп жатқан жұмыстар. Осылар арқылы Мұқағалитанудың ғалыми-танымдық бұлақ көзі ашылды, оның сала - сала боп, арналана түсері анық. Демек Мұқағали туындылары түгенделіп, байыпты зерттелген сайын ақын рухы бізге жақындап, бізді өзіне барған сайын баурап отыр. Алайда Мұқағали поэзиясы бірыңғай көркемдік, тілдік ерекшелік тұрғысынан арнайы жете қарастырылған жоқ.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері : Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - көркем әдебиеттегі, өнердегі ілгері-кейінгі көркемдік, тілдік жүйенің сөз болу жайына барлау жүргізіп, терең негіздеріне үңілу. Қадым заманнан қазірге дейінгі ұлтық белгілеріміз бен сапаларымыздың жай-күйіне назар салып, нақты мысалдар арқылы Мұқағали поэзиясының көркемдік, тілдік ерекшелігін ғылыми саралау. Негізгі мақсатты орындау үшін дипломдық жұмыста мынандай басты міндеттерді шешу алға қойылды.

- Мақатаев поэзиясының рухани құндылыққа айналуының басты себептерінің бірі - көркемдік келісімде екендігін ғылыми тұрғыдан дәйектей отырып, көркем әдеби тіліміздің жетілуіне, бейнелік күшінің толыға түсуіне қаншалықты үлес қосқанын саралау;

- Зерттеуде Мұқағали шығармаларының тек поэзия құдірет - күшінің ауқымы мен аясына сыйып тұрған жұмбақтарына жетелеу;

- Ақынның лирикалық туындыларындағы өмір шындығының көркем шындыққа ұласуы, адам бейнесін жасаудағы көркемдік жүйе шеберлігін сараптау;

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы .

Мұқағали шығармашылығындағы көркемдік, тілдік ерекшелік осыған дейін дербес зерттелмеген. Зерттелсе де белгілі ортақ тақырыптардың аясында, не әлденеше авторлардың айналасында қарастырылатын. Бұл жолғы зерттеу арнайы әрі нысанды мақсатта жүргізілді. Сондықтан дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген тақырыптың мәнділігімен, көкейкестілігімен айқындалады.

-Мұқағали шығармашылығының сүйенген үш тағаны, байланған үш қазығы бар.

Оның біріншісі - ақынның әрқашан да жанымен ақтарылып айтқан бүкпесіз де қарапайым сыршылдығы.

Екіншісі - асқақтық яғни өмірді сындарлы санамен екшеп, елеп парасатты пайым жасап, күрделі қорытындылар шығаратын сыншылдық көркемдеу жүйесі.

Үшіншісі азаматтығы - қоғамдық әлеуметтік мәселелерді, күллі тыныс-тіршілікті өлеңіне арқау еткен ақын кемелдігі дәлелденеді.

- Еңбекте Мұқағали шығармаларындағы ұлттық айшықтар кең ауқымда, алдыңғы толқындармен ұштастырыла, кейінгі буындармен сабақтастырыла, ұлттық идея мен идеология негізінде, өмірмен өзектестіріле қарастырылады.

- Поэзия үшін жырдың сұлулығы, әсем нақышты сүйкімділігі, адам болмысын билер әсерлілігі. Поэзияның адамды өзіне баурап тартар көркем образды тілі, оқырманның жүрегні жылы, тіліне жеңіл ұйқасы болуы шарт екендігін Мұқағали поэзиясы арқылы дәлелдеу.

Зерттеудің негізгі әдістері. Жұмыс барысында сипаттама жасау, жүйелеу, контекстуалдық талдау әдістері мен оларды түсіндіру, салыстыру тәсілдері қолданылды.

Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысын жазу барысында Мұқағали шығармалары көп томдық толық жинағы (3-том, Алматы, «Жалын баспасы» 2013ж) алынды.

Зерттеу нысаны ретінде Мұқағали поэзиясының көркемдік, тілдік ерекшелігін мысалдар арқылы ғылыми саралау.

Ғылыми жұмыстың теориялық-методологиялық негізі ретінде А. Байтұрсынов, М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Б. Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, Т. Әлімқұлов, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, Р. Бердібаев, С. Қирабаев, З. Ахметов, М. Қаратаев, Р. Нұрғали, С. Қасқабасов, Ш. Елеукенов, Ж. Ысмағұлов, Қ. Мәшһүр-Жүсіп, С. Негимов, А. Егеубаев, А. Еспенбетов, З. Жұмағали, Ж. Дәдебаев, Т. Жұртбай, Б. Майтанов, Д. Ысқақұлы, Б. Әбдіғазиұлы, Д. Қамзабекұлы, Р. Тұрысбек, М. Хамзин, Т. Есембеков, Қ. Алпысбаев, т. б. зерттеуші ғалымдардың тікелей және жанама қатысы бар сындарлы зерттеулері жұмысқа теориялық және әдіснамалық негіз ретінде пайдаланылды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.

- Мұқағали поэзиясының көркемдеу жүйесі - ойлау деңгейінің биіктігімен, философиялық пайым жасау дәлдігімен, тереңдігімен дараланады. Өлеңдердегі сюжеттік желінің дамытылуы мен үндестігі ерекшелігімен, өлең мен сырласу шеберлігімен, муза құдіретін түйсіндіруімен оқшауланады.

- Мұқағали қазақ поэзиясында саяси-әлеуметтік, азаматтық, қоғамдық, табиғат, махаббат, тарихи-танымдық тақырыптағы лириканың дамуына мықтап үлес қосқан. Көркем ойлау жүйесінің соны соқпақтарын шолды, тың сонарларына алып шықты.

- Мұқағали поэзиясының ойлау, образдау, сюжеттік желі, өлең дестесіне түсіру көркемдігі үлгілі әрі айырықша мәнді дәрежеде. Оның өлеңдерін поэзия етіп тұрған ырғақ, ұйқас қана емес, сөздің ішкі құнары, терең мазмұндық қасиеті, асқақ пафостық үлгісі, образдар әлемінің табиғилығы мен үлттық мінез-құлқында.

- Ақын шығармаларындағы аталған келісті көркемдік жүйе, биік эстетикалық мұрат, терең философиялық тұжырымдар «Мұқағали мақамы», «Мұқағали стилі» екенін бірден аңғартылды.

- Поэмалары мен классикалық үлгідегі өлеңдері арқылы қазақ жырының інжу-маржандарын молықтырды. Өлең өресінің биіктігін, жыр тынысының ұлғайғандығын айғақталды.

- Алуан тақырыпта жыр тудырған ақын ұлттық-ұлыстық мәселелерді тарихи таным тұрғысында толғай отырып, поэзиямызда бітім-болмысы бөлекше, жыр жауһарын туғызды.

- Поэма, дастандары да замана тынысын танытуымен қатар, көркем ізденістерімен дараланады. «Өмір дастанда» - басты рух лирикалық кейіпкер мен Дариға-жүрек ару болса, «Аққулар ұйықтағанда» аққу ана мен алжасқан ана, «Ару-анада» асыл Ана бейнесі, «Райымбек, Райымбекте!» Батыр баба бейнесі соғылған. «Реквием. Жан азасында» өлімге қарсылық көрсеткен, өмір үшін күрес үстіндегі ақын рухы көрініс береді. Әрі бұл образдар жүйесінің соны байлам, тың тұжырымдарына қанықтырады. Бұлар қоғамның, адамның, өмірдің өз дастаны, өз сыры.

- Мұқағали мұрасы ән-күймен егіз. Сымбат, сәулет, сурет өнерімен өзектес. Композиторлардың қанып ішер бұлағы, қисапсыз музыка қазынасы.

- Мұқағали өлеңдеріндегі ұлттық көзқарас тілімізді тірілтуге, дінімізді құрметтеуге, ділімізді сақтауға баулитын сипаты мол.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

1. ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ПОЭТИКАНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Тілдік әдеби норма және поэтикалық тіл

Әдеби тілге беріліп жүрген анықтамалардың барлығында да оның негізгі бір белгісі - нормалылығы.

Норма - тілді қолданушылар талап-талғамының өскен, тілдік элементтерді саналы түрде екшеп, іріктеп алу қабілеттерінің жетілген заманында туатын саналы әрекеттің жемісі. Норма қалыптасу үшін, алдымен, тілдік бірліктің, не оның алдыңғы қатардағы тобының тілдегі нені қандай орында және қалай пайдаланса дұрыс болады деген талғамының жетілуі керек. Талғамсыз норма болмайды. Оның үстіне нормалық тілдік тұлғалардың барлық саласында да, тіл функциясының барлық көрінісінде де болуы шарт. Мұндай норманы қалыптастырып, бүкіл этникалық топ ішіне тарату және оны тұрақтандыру - жазба тілдің ғана қолынан келеді.

Норма категориясын екіге айырып анықтау керек болады: бірі - жалпы тілдік норма, екіншісі - көркем әдеби тіл нормасы. Тіл білімінде жалпы тілдік норманы анықтайтын мынадай белгілер көрсетіледі:

1) тілдің жүйесіне, яғни тілдің өз заңдылықтарына, оның ішінде грамматикалық заңдылықтарына сәйкес келуі;

2) дәстүрлік белгісі, яғни әдеби нормаға сәйкес келуі;

3) солай қолданылып кетуге, яғни тілдік узусқа қатыстылығы.

Бұл үш талапты қазақ тіліне қатыстырып, көпшілікке түсінікті етіп айтып берген еңбектер бар. Солардың ішінде, әсіресе Н. Уәлиевтің «Сөз мәдениеті» атты кітабын атауға болады [11; 243] .

Жалпы тілдік норма дегеніміз белгілі бір кезең ішінде көпшілік қабылдаған, тұрақталған қолданыстар, яғни сөздердің мағынасы, олардың фонетикалық-графикалық көрінісі (тұлғасы), сөз жасау және сөз өзгерту модельдері, синтаксистік амалдары. Әрине, норма, яғни дәл солай қолданыс (сол мағынада, сол тұлғада, солайша құбылтуда т. т. ) бір уақытта пайда болып, ешбір өзгермей, қатып қалатын категория емес. Тіпті әрі-беріден соң сол қолданыс дәл сол кезеңде дұрыс деп көпшілік қабылдаған норма болғанмен, тіл тіршілігінде (тәжірибеде) өзгеріп, «үлгілілік» сипатынан айырылып отыруы мүмкін немесе «норма осы» деп көрсетілгеніне қарамастан, оған бағынбаған кейбір элементтер күнделікті қолданыста көпшілік тарапынан баспасөзде, радио мен теледидарда, ғылыми әдебиет пен шаршы топ алдындағы шешендік сөздерде қолдау тауып кеңінен жұмсала бастайды да, жаңаша нормаға айналады. Мысалы, қазіргі қазақ тілінің грамматикалық нормасы бойынша етістіктің барған жоқ па, келген жоқ па деп қолданылуға тиісті тұлғалары барды емес пе, келді емес пе болып жұмсалуы етек ала бастады. Немесе үстіміздегі ғасырдың 50-60 жылдарында қазақ көркем әдебиеті мен публицистикасы тілінде бірыңғай екі сын есімнің, я болмаса екі үстеудің арасына қайталанбайтын да шылауын қолдану активтенді: жұмсақ та жылы, қатал да үнсіз, батыр да батыл т. т. Ал бұрын да шылауының қайталамай қолданылуы негізінен етістік тұлғаларына тән (норма) болатын (келді де кетті, отыра қалды да ойланды деген сияқты), демек, бұрынғы норма сәл өзгерді де, сол бұрынғымен қоса жаңа қолданыс орын ала бастады [12; 284] .

Жалпы әдеби тілдік норманың кейбір сәттерінің өзгеріп, жаңаларының әлеуметтік қолдау табуы, әсіресе сөз жасау саласында көзге түседі. Бұған норма ретіндегі кейбір жұрнақтардың пассивтенуі, оның есесіне бірқатар сараң қолданылатын жұрнақтардың активтенуі немесе екі тұлғаны біріктіріп бір сөз жасау сияқтылар мысал бола алады. Бұның баршасы тілдің жалпы құрылымдық (структуралық) нормаларына қатысты айтылғандар. Ал норма мәселесіне келгенде, жоғарыда айтылғандай, екіге бөліп сөз ету керек:

Бірі - жоғарыда көрсетілген жалпы әдеби тілдің құрылымдық нормалары; екіншісі - сол тілдің көркем әдебиетінің ұлттық нормалары [13; 172] .

Қай халықтың болмасын сөз өнері ұлттық көркем тіл нормасының ең басты көрсеткіші болып танылады, ал сөз өнері көркем әдебиетте, оның поэзия, проза, драматургия, көркем публицистика жанрларында көрінеді.

Көкем әдебиет тілінің негізі - жалпыхалықтық әдеби тіл. Бірақ бұл негізді сыртқы белгілерден іздемей, яғни пәлен проценті қазақ сөздері, морфологиялық түген тұлға-тәсілдері қыпшақ тобынікі деген сияқты санаққа жүгінбей, сол көркем әдебиет үлгілерінің (дәлірек айтсақ, олардың иелері - жазушылардың) ұлттық тіл элементтеріне қалай қарағанын, қалай пайдаланғанынан іздеу керек болады.

Мысалы, көркем әдебиет, әсіресе поэзия, бағалауыш эпитеттерді жаңадан ұсынуда бұрынғы жалпыхалықтық тілдегі модельдерді пайдаланады: мысалы, теңеулерді өмір шындығынан, нақты зат, құбылыстардан алады. Сөз-символдарды жасауда да қазақтың төл элементтері жатады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.