Шығармашылық ойлауды дамытудың әдіс - тәсілдері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Алпысбай Мөлдір Алтайқызы
Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыру әдіс-тәсілдері
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алматы, 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № ____ ____ ____ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., проф.
__________________Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыру әдіс-тәсілдері
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: Алпысбай М.А.
Ғылыми жетекші, п.ғ.м., аға оқытушы: Сатбекова А.А.
Алматы, 2019
Реферет
Жұмыстың көлемі: 75 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 41
Тірек сөздер: ойлау, логикалық ойлау, анализ, синтез, классификациялау, индукция, дедукция, белсенді әдіс, дәстүрлі әдіс, талдау, тәжірибе, жаңа технология, мазмұндық, амалдық (операциялық), мотивациялық, дүниетанымдық, шығармашылық, құзырлылық, қабілет, проблемалық ситуация.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда, шығармашылық ойын дамытудың жүйесін белгілеу, тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын, ойлау тәсілдерін, ойлау формаларын қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Осы мақсатқа жетуде төмендегідей нақты міндеттер жүзеге асырылады:
oo қазақ тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлау қабілетін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
oo қазақ тілі сабақтарында баланың шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастырудың ұтымды жолдарын айқындау;
oo сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдіс-тәсілдерді белгілеу және олардың қазақ тілін оқытудағы ұтымдылығын көрсету;
oo қазақ тілі сабақ барысында оқушының шығармашылық ойлау қабілетін дамытатын әдіс-тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Әдіс-тәсілдері: Аталған зерттеу жұмысын жазу барысында салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, топшылау әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының жаңалығы:
oo қазақ тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытудың ғылыми-әдістемелік негізі айқындалды;
oo қазақ тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытатын әдістемесі ұсынылды.
Нәтижесі:
oo тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын білсе;
oo шығармашылық ойлаудың табиғатын, оның мазмұны мен көлемі жөнінде нақтылы мағлұматтар алса;
oo қазақ тілі сабақтарында логикалық білімдерді қолдану аясын үйренсе, онда оқушыларда ғылыми-әдістемелік жүйе қалыптасады.
Практикалық қолданысы: Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілі сабақтарында ойлау процесін дамытуына игі ықпал етеді. Зерттеу жұмысы мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Мазмұны
Реферат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-7
І тарау. Шығармашылық ойлау - сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы
0.1. Ойлау - адам таным процестерінің ішіндегі ең күрделі де маңызды үдерістің бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-13
0.2. Шығармашылық - жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-21
0.3. Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-26
0.4. Ақыл-ой әрекетін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-34
ІІ тарау. Шығармашылық ойлауды дамытудың әдіс-тәсілдері
2.1. Ойлау формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-45
2.3. Ойлау және оқыту үрдісінде оның дамытудың жолдары ... ... ... ... 46-53
2.4. Ұғыммен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53-61
2.4. Жаттығулар - шығармашылық ойлауды дамытудың негізі ... ... ... ... .61-72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73-74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...75-76
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде оқушының жан-жақты дамуының қажеттілігі қоғам талабынан туындайды. Кез-келген қоғам қашан да дарынды, қабілетті, шығармашыл адамдарға мұқтаж болып келген. Бүгінгі қоғам барған сайын күрделене түсуде. Сол қоғамға сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа ақыл иесі қандай болмақ? Қазіргі кездегі мамандық атаулының барлығы білімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға тез бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қабілеттілігін қажет етеді, міне, сондықтан халыққа білім беру саласындағы басты мақсат: ақыл-ойы жетілген, жасампаздықпен еңбек етуге қабілетті, өз тағдырын өзі шеше алатын, өз бетінше білімін толықтырып, өздігінен кәсіби шеберлігін арттыру мүмкіндігі бар жеке тұлға тәрбиелеу.
Мектепте балаға білім беру мәселесі теориялық ғалымдар жетістігіне сүйенгенде ғана нәтиже болмақ. Сондықтан дамыта оқыту әдістеме негіздері: лингвистика, педагогика, логика және психология болып табылады. Өкінішке орай мектептер білім беру жүйесі күні бүгінге дейін теориялық білімдердің соңғы нәтижелері негіздей жүргізу өз деңгейінде емес. Әсіресе, қазақ тілін оқыту әдістемесі психология мен логикадан оқшау қалды десек қателеспейміз. Олай дейтініміз, тіл материалдарын меңгертуде психологиялық тұрғыдан зерттеу жоқтың қасы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалым А.Байтұрсыновтың: Психология әдістеме ғылымынсыз-ақ өмір сүріп, дами береді, ал әдістеме ғылымы психологиясыз күнелте алмайды және дами да алмайды. Толыққанды ғылыми пән болу үшін әдістеме ғылымы психологиялық негізде құрылуы тиіс, - деген тұжырымын ескере бермейміз [1,55].
Ана тілін оқыту әдістемесі тіл білімі мен психологияның теориялық қағидаларының соңғы жетістіктеріне табиғи байланысы негізінде, атап айтқанда, оқушыларды не үшін оқытамыз, нені оқытамыз, қалай оқытамыз, ненің көмегімен оқытамыз деген мәселелері зерттейді.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі: ... білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық жеткізуге әсер етеді.
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін таным процестерін дамыту арқылы оқытып, оқушылардың шығармашылық ойларын қалыптастыру - бүгінгі өмір талабына сай азамат тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі, оқыту процесінде ойлау процесін дамыту жолдары оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырады, ақыл есінің дамуына жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының таным процестерін дамыту мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қосылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлау әрекетін дамытудың тиімді тұстарын айқындап, ұтымды әдіс-тәсілдерді іріктеудің маңызы зор. Мұның барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда, шығармашылық ойын дамытудың жүйесін белгілеу, тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын, ойлау тәсілдерін, ойлау формаларын қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo қазақ тілі сабақтарында оқушының ойлау үдерісін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
oo қазақ тілі сабақтарында баланың логикалық ойлауын қалыптастырудың ұтымды жолдарын айқындау;
oo сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдіс-тәсілдерді белгілеу және олардың қазақ тілін оқытудағы ұтымдылығын көрсету;
oo қазақ тілі сабақ барысында оқушының логикалық ойлауын дамытатын әдіс-тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: оқушылардың ақыл-ой қызметін дамытатын ғылыми-әдістемелік жүйе жасау.
Диплом жұмысының болжамы:
Егер оқушылар:
oo тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын білсе;
oo логикалық ойлаудың табиғатын, оның мазмұны мен көлемі жөнінде нақтылы мағлұматтар алса;
oo қазақ тілі сабақтарында логикалық білімдерді қолдану аясын үйренсе, онда оқушыларда ғылыми-әдістемелік жүйе қалыптасады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жазуда орта мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі, оқыту процесінде логикалық ойларын дамыту жайлы, ғылыми-әдістемелік, философиялық, логикалық, педагогикалық және психологиялық әдебиеттер; оқулықтар және оқу құралдары, дамыта оқыту технологиялары жайында еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Диплом жазуда баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу және қорыту әдістері қолданылады. Оқу үрдісінде ана тілі
сабақтарында оқушының шығармашылық ойлауын дамыту мәселесіне арналған еңбектер салыстырылып, талдау әдісі арқылы зерделеніп, бір жүйеге түсірілді.
Диплом жұмысының жаңалығы:
oo қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойын дамытудың ғылыми-әдістемелік негізі айқындалды;
oo қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойлауды дамытатын әдістемесі ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілі сабақтарында ойлау процесін дамытуына игі ықпал етеді. Зерттеу жұмысы мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық іздену жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау - Шығармашылық ойлау - сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы,
ІІ тарау - Шығармашылық ойлауды дамытудың әдіс-тәсілдері - деп аталады.
1. Шығармашылық ойлау - сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы
1.1. Ойлау - адам таным процестерінің ішіндегі ең күрделі де маңызды үдерістің бірі
Бүгінгі білім беру жүйесі оқыту үдерісінің екі аспектісін қарастырады. Оқытудың мазмұнды аспектісі - оқушыларға салалы да терең білім беруді мақсат етеді. Оқытудың формальды аспектісі - оқушылардың ұсынылып отырған тіл материалдарын игеру дағдыларын орнықтыру, соның негізінде өз бетінше жаңа білімдерді меңгеру мен оқу мазмұнын түсіну әдіс-тәсілдерін жаңаша құру мәселелеріне назар аударады. Мұғалімдер қауымы шәкірттеріне жан-жақты сапалы білім беруге талаптанады. Алайда, көп білген кемеңгер емес, білімін жарата білген кемеңгер демекші, өмірде пайдаға аспаған білімнің құны көк тиын екені белгілі. Сонымен бірге мектепте оқылатын пәндердің мазмұны мен көлемі де заман талабына сай дамып күрделену үстінде. Оқушы қысқа мерзімде көптеген білім көлемін жүйелі түрде меңгеруі тиіс. Сондықтан оқушылардың таным процестерінің, оның ішінде ақыл-ойын дамыту, олардың логикалық ойлау әдіс-тәсілдерін қалыптастыру және тиімді амал-әрекеттерін қарастыру мәселесі - күні бүгінде мектеп ұстаздарының алдында тұрған негізгі мәселелердің бірі.
Оқушылардың логикалық ойлау әрекетін дамыту мәселесі - аса күрделі жұмыстардың бірі. Олай дейтініміз, оқушылардың дұрыс ойлауын қалыптастыру, олардың ақыл-ой қызметтеріндегі қателікті байқап, жіберілген сол ағаттықтың неліктен болғандығын түсіндіріп, ойлау жүйесіндегі тізбектілікті, ойлау операцияларын дұрыс қалыптастыру үшін ұстазға логика мен психология ғылымдарынан қажетті теориялық біліммен қарулану қажет. Бұл бүгінгі заман талабы. Сол себепті оқыту іс-тәжірибесінде бұл бір бөлек дидактикалық мәселені құрайды. Әлемдік педагогикалық практикада бұл мәселені шешудің кейбір тенденциялары пайда болды. Солардың бірі - оқыту процесінде формальды аспектіге назар аудару.
Барлық таным процестерінің ішінде ой ең күрделі де негізгі процесс болып есептеледі. Біз тікелей біле алмайтын дүниедегі заттар мен құбылыстарды тек ойлау нәтижесінде ғана танып білеміз. Адамның ой әрекеті, әсіресе абстрактілі ұғымдар жиынтығы болып табылатын тіл заңдылықтарды бір-бірімен байланыстыра отырып түсінуде жақсы көрінеді. Сонда ойлау, логикалық ойлау дегеніміз не?
А.А.Степановтың пікірінше: Ойлау - адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын, олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде, сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс, - десе, Қ.Б.Жарықбаев: Ойлау дегеніміз - сыртқы дүние мен құбылыстарының байланыс қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі, - дейді [2,23]. Ал Т.Тәжібаев: Ойлау деп ақиқат дүниені өзара
барлық байланыс, қатынастармен сәулелендіретін психикалық процесті айтамыз - десе, А.А.Леонтьев логикалық ойлау ұғымына былайша анықтама береді: Логикалық ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ұғымдарды, ой - пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі - дейді.
Міне, осылайша, ойлау мен логикалық ойлау сияқты ұғымдарға берілген анықтамалармен таныстық. Ендігі мақсат оқушылардың логикалық ойлауын дамыту жолдарын айқындау.
Бұл мәселе бойынша көптеген ғалым әдіскерлердің (В.Н.Решетников, Н.Н.Поспелов, В.Ф.Паламорчук, А.Ф. Обухова, И.А.Гибш, А.В.Ершов, А.З.Редько, В.Н.Руденко, Л.Н.Венгер, Н.Айғабылов, Ж.Сейтахметова т.б.) пікірлеріне сүйене отырып оқушының логикалық ойлауды дамыту жүйесі белгіленді. Олар:
1. Ойлау формаларын қалыптастыру
* ұғым;
* пікір;
* ой қорытындылары.
2. Логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру:
* талдау;
* жинақтау;
* салыстыру;
* классификациялау;
* жалпылау;
* нақтылау, т.б.
3. Ойлау белсенділігі мен өзбеттілігін дамыту:
* әр түрлі болжам, пікір айта білу;
* мәселені шешудің тәсілдерін ұсыну.
М.Жұмабаевтың пікірінше: Адам ойлау арқасында ғана заңдардың көріністердің аралығындағы байламды белгілеп, оларды бар қылған себептері табады. Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам - мағынасымен адам [3,36] - дейді. Яғни, адам ойлау нәтижесінде сезім мүшелері арқылы алынған мағлұматтарды өңдеп, қоршаған ортадағы өзіне таныс емес, заттар мен құбылыстарды, олардың арасындағы орын алып отырған байланыстарды, заңдылықтарды танып біледі. Шындыққа көзін жеткізеді. Белгісіз болып келген нәрсені таниды. Адамзаттың күні бүгін қол жеткізген табыстарының бәрі ойлау процесінің нәтижесінде болып табылады. Әлеуметтік және ғылыми техникалық прогресті дамытудағы басты мәселелердің қоғам мүшелерінің инициативалылығы, ізденімпаздығы мен өз беттілігі, кез келген ситуацияда жол таба білуі, жасампаздығы мен идеялық сенімділігі, сонымен бірге кәсіптік шеберлікке лайықтылығы. Бүгінгі мектептің алдына қойған ең басты талаптар жас жеткіншекті құштарлығын, шығармашылығын дамытуда бағыт-бағдар беретін әдіс-тәсілдер табу болып табылады. Оқушылардың сапалы да саналы біліммен қаруландырып, машығы мен дағдыларын (интеллектуалдық) қалыптастыруды жолға қоя отырып оларды сапалы пайымдауға, тұжырымдауға үйрету, түрлі білім көздерінен өз бетінше білімін жетілдірудің айла-амалдарымен қаруландыру, игерген теориялық білімдерін практикада шебер пайдалана алу сияқты сапалы ойлау іс-әрекетін дамытуды жолға қойылуы тиіс.
Бүгінгі өскелең талаптарға сай мектептің алдына қойылып отырған міндеттің бірі оқушыларға тек біліммен қаруландырып қоймай, сонымен бірге олардың ақыл-ой белсенділігін өрістету болып отыр. Оқушылардың ақыл-ой белсенділігін дамыту мектепте жүргізілетін пәндік білімдерді, әсіресе, тілдік материалдардың теориялық мазмұнын игеру барсында жүзеге асады. Алайда қазақ тілі сабақтарының барысында пайдаланылатын логика- психология тәсілдер, танымдық ойлау операциялары мен әдіс-тәсілдері әдістемелік ғылымда, әсіресе қазақ тілін оқыту әдістемесінде жеткілікті дәрежеде зерттелмей отыр. Басты назар қазақ тілі пәнінің ғылыми-теориялық деңгейін көтеруді мақсат етеді де, ал ғылыми таным логикасы мен әдістері назардан тыс қалып қойған деуге болады.
Бүгінгі ғылым тұрғысынан алып қарағанда әртүрлі ақыл-ой қасиеттері балада өздігінен дамымайтыны белгілі, ол әрекеттенудің жемісі. Ал әрекет дегеннің өзі тек дененің қозғалысы ғана емес, бұған ойша талаптанып, ойлау тәсілдерін жасау да жататынын зерттеуші - ғалымдар (П.Я.Галперин, Д.В.Вилькеев, И.Я.Лернер, А.В.Усов т.б.) ерекше атап өткен.
Оқушының сабақ барысында ақыл-ой қызметін қалай дамытуға болады? Деген сұраққа В.А.Крутецкий олардың (оқушылардың) ойлау қабілетін дамыту екі категорияға тәуелді екенін атап көрсетеді: жинақталған білімдер қоры, сонымен бірге білім алуға қажетті ойлау әдіс-тәсілдерін меңгеру. Оған жататындар: анализ, синтез, классификациялау, индукция, дедукция т.б. Мұнан шығатын қорытынды, оқушы ойлай алу үшін оның санасында белгілі бір білім қоры болуға тиіс, олай болмаған жағдайда ол ойлау процесін жүзеге асыра да алмайды.
Мәселен, себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлемді терең де жан - жақты игеру үшін оқушылар бұрын меңгерген материалдардан мына төмендегі мағлұматтар болуы тиіс. Атап айтқанда: 1. Себеп бағыныңқылы сабақтастың өзіне тән негізгі белгілеріне байланысты сөйлемнің себеп пысықтауыш мүшесі. 2. Себеп бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолына байланысты көсемшенің -п, -ып, -іп және -гі жұрнақты түрлері, өткен шақтың есімше, септеулік шылауы. 3. Себеп бағыныңқы сабақтастың бағыныңқы компонентінің қызметіне сәйкес келетін, яғни себеп мәнді компоненті бұрын айтылатын себеп-салдар салалас сөйлем және оның интонациясы мен тыныс белгісі осы көрсетілген материалдар жайында оқушыларға білім қоры болмаса, ойлау үрдісі іс жүзіне аспайды. Мәселен, 1. Болат қуанғаннан айқайлап жіберді. 2. Сәрсен қатты жүгіргендіктен ентігіп қалды. 3. Сәуле асыққан соң таңертеңгі асын да іше алмады. Оқушылар ұсынылған сөйлемдерді морфологиялық құрамына қарай талдау нәтижесінде тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелеріне ажыратады. Негізгі талдау (ойлау үрдісі) объектісі себеп пысықтауыш болғандықтан оларды құрамына қарай ажыратады. Қуанғаннан: қуанған: жүгірген - өткен шақтың есімше -дік - жұрнақ, - тен - шығыс септік жалғау, асыққан соң: асыққан өткен шақтың есімше, соң - септеулік шылау.
Міне осылайша талдау арқылы себеп пысықтауыштың анықтамасы, сұрақтары, мағынасы мен жасалу жолдары өткен шақтың есімшеге шығыс септік, -дықтан қосымшасы жалғану арқылы, соң шылауының тіркесу нәтижесінде жасалатыны пысықталып тұжырым жасалады.
Екінші кезеңде тақтаға (интерактивті тақтаға) Әйгерім отқа жақындап отырғандықтан, өңі балғындай қызара түсті. Бұтақтағы қызыл алмаға қолы жетпеген соң, Нұрбол саты қоюға мәжбүр болды. Шебер қимылдағаны үшін, Бибігүлді би үйірмесіне қабылдады.
Оқушыларға алдыңғы себеп пысықтауышқа келтірілген сөйлемдер мен бұл сөйлемдерді салыстыра отырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажырату тапсырылады. Салыстыру нәтижесін тұжырымдай отырып мынандай ой қорытындысын жасайды. Жай сөйлемдегі себеп пысықтауыш сөйлемдегі іс-әрекеттің себебін білдіретін болса, сабақтас құрмалас сөйлемдегі себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бағыныңқы сыңарына қойылатын сұрақтардың себеп пысықтауыштарға қойылатын сұрауларға сәйкес келіп, басыңқы сыңарындағы істің себебін білдіріп тұрғанын анықтайды. Яғни себеп пысықтауыштар жай сөйлемнің бір мүшесі бола тұрып, сол жай сөйлемдегі істің, оқиғаның себебін білдіретінін, ал себеп бағыныңқылы сабақтас түгел сөйлем күйінде басыңқы сөйлемдегі істің, оқиғаның болу-болмау себебін көрсететінін қорытындылады.
Сонымен бірге оқушыны өз бетінше ойлауға үйрету мәселесі, егер баланың өзінің білім алуға ықыласы, қызығушылығы, білімдерді меңгеру әдістерін білуге құлқы болмаған жағдайда талап деңгейінде шешу мүмкін емес. Осыған байланысты В.Ф.Паламарчук оқушылардың ақыл-ой қабілетін дамыту процесінде оқытудың мынандай үш құрамды бөліктерін ескеру қажет деп есептейді: мазмұндық, амалдық (операциялық), мотивациялық [4,87].
Мұндағы оқытудың мазмұндық құрамдас бөліктеріне оқушылардың білуіне тиісті ұғымдар жүйесі, ережелер, заңдылықтар т.б. жатады. Бұл мәліметтер оқытудың мазмұндық бөлігі - оқу бағдарламалары мен оқулықтарда сөз етіледі. Оқытудың амалдық құрамдас бөліктеріне ақыл-ой қызметінің тәсілдерін меңгеру жатқызылады. В.Д.Паламарчук оларға оқу материалдарының ең негізгі белгілерді ажырата алуды, деректерді, құбылыстарды салыстыру, сәйкестендіру мен жалпылауды өз ойын дәлелдей алуды және ойлаудың амал-тәсілдері мен әрекетін құрамды бөліктерін жатқызады да, оқушылар не мақсатпен, не үшін оқиды, білім мен дағдылар не үшін қажет деген мәселелерді түсіндіру оқытудың мотивациялық аспектін құрайды деп түсіндіреді.
Ғалым ұсынып отырған ақыл-ой процесінің үш құрамдас бөлігі бір - бірімен тығыз байланысты. Олар білім мен біліктіліктің іргетасын қалайды. Ұсынылып отырған материалдарды игерудің амал-айлаларын қаншалықты тиянақты түрде жүзеге асырылса, білім негіздерді игеру жолдарының қажеттілігін саналы түсінетін болса, ақыл-ой соншалықты шапшаң дамиды.
Бүгінгі таңдағы психология мен дидактиканың оқыту әдістемесі ғылымдар оқушылардың ақыл-ой қызметінің жүйесі және мақсатты түрде қалыптасуын қамтамасыз ететіндей мүмкіндіктері жеткілікті. Бірақ мектеп тәжірибесінде оқушылардың білімдерді қандай жолмен және қандай әдістермен алуға болатындығы және оқушының ақыл-ой қызметін ұйымдастырудағы әдіс-тәсілдер мәселесіне аса көңіл бөлінбейді. Мұндай жағдайдың қалыптасуының бірден-бір себебі оқушылардың білімділігін оқу пәнінің ұғымдарын, ережелерін, заңдылықтарын, теорияларын, мазмұны мен көлемін игеру дәрежесіне қарай бағалайды да, ал білімді игеруге қандай ақыл-ой іс-әрекеттері арқылы қол жеткізілетіндігі жайлы ескермейді. Мұғалім оқу әрекеті оқушының ақыл-ойын дамыту жұмысымен тығыз байланысты екенін естен шығармауы тиіс. Оқушының тиісті бағдарламалық материалдар бойынша сапалы да терең білім алуы олардың сол мақсаттағы ақыл-ой әрекетінің белсенділігі мен сапалылығына байланысты екенін ұстаз әсте ұмытпауы керек. Бұл үшін қаза тілі сабағында мынадай мәселелер ескертілуі тиіс: өз ойын дәлелдеп айтып беруге баланың ой тізбегі дұрыс логикалық жолмен тәртіпке салу, өз бетінше ойлау қабілетін дамыту үшін сабақ барысында оқушының белсендік ақыл-ой жұмысын ұйымдастырып, тапқырлығына жол ашу К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда: ...кімде-кім оқушының тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен оның ой қабілетін дамыту тиіс [5,96].
М.Жұмабаев: Адам ойлау арқасында ғана заңдардың, көріністердің аралығындағы байламды белгілеп, оларды бар қылған себептерді табады. Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам - шын мағынасында адам.
Ойлау осындай қымбат көрініс болса, әрине оны өркендету керек. Әсіресе, тәрбиеші баланың ойын жетектемесе, бала ұғымды, хұкімді теріс жасауға, қате ой шығаруға үйреніп кетеді. Мұндай болса тар ойлы, соқыр, сенгіш,ырымшыл адам болып шығады, - деп, ойлау процесінің адам өміріндегі атқаратын рөлін жоғары бағалай отырып, балаға білім-ғылымға жетектей отырып, ақыл-ой тәрбиесін беруді талап етеді. Ол жастарды парасаттылыққа баулуға жалаң уағыздап қана қоймай, ойлауды өркендетудің жолдарын да көрсетеді. Атап айтқанда:
1. Баланың жанында дұрыс әсерленулер һәм ашық суреттеулердің көп
болуына иждаһат қылу керек. Әсерленулер, суреттеулер аз болып және дұрыс һәм ашық болмаса, баланың ұғым, хұкім жасауы һәм ой шығаруы қате болады. Ойдың өзінің терең болуы үшін әсерлену һәм суреттенулердің көп һәм ашық болуы керек. Қаншада дегенмен адам суреттеулер бойынша ойлайды. Сондықтан балаға бір пікірді суреттеулердің өзінен шығарып алсын.
2. Көріністердің, ойлардың араларындағы байламға олардың қайсысының
себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балаға мысалдардан ереже-заң шығартқызып үйрету сықылды істермен болады, - деп жас-жеткіншектерге ақыл-ой тәрбиесін берудің тиімді жолдарын көрсетеді.
А.Байтұрсынов: Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білерге керек. Бала оқытуын жақсы білетін адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы боларға керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап, өсіп жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек, - деп, ұстазға жас жеткіншекті дене тәрбиесімен бірге интеллектуалдық жақтан да тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін меңгеруді талап етеді.
С.И.Якиманская білімдерді қандай жолмен, қандай тәсілдермен алуға болатыны туралы, оқушылардың ақыл-ой қызметін жетілдіру мен оқытудың формальді әсерін қамтамасыз ететін логикалық білімдер түрінде көрініс табады, ал ондай логикалық білімдерге талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, классификациялау ұғымға анықтама беру ережелерін орындау туралы білімдерді жатқызады [6,236]. Педагогика ғылымының бір саласы болып табылатын әдістеме ғылымы оқушылардың ойлау қабілетін дамыту мен ойлау белсенділігін жетілдіру үшін оқушылар мынандай ақыл-ой қызметінің минимумын меңгеру қажет екендігі дәлелденген: 1) ұғымды анықтау немесе түсіндіру; 2) ең маңыздыларын таңдау алу және оны ажырату; 3) салыстыру; 4) жалпылау және жүйелеу; 5) нақтылау; 6) дәлелдеу [7,123].
Мектептегі оқыту процесінде логикалық білімдермен бірге әр түрлі таным процестерін тиімді ұйымдастыру мүмкіндіктерін ашатын психологиялық білімдер де пайдаланылады. Оларға қабылдау, есте сақтау, қиял және олармен әр түрлі амалдар орындау жатады. Табиғаты жағынан бұл әр түрлі логикалық және психологиялық білімдер оқушыға ақыл-ой қызметін қалай құру қажеттігі жөнінде бағыт-бағдар береді, бір сөзбен айтқанда білім меңгеру процесінің технологиясын ашады. Олар оқу процесінің әдіс-тәсілдері ретінде қызмет атқарады.
Бұл мәселе бойынша көптеген ғалым-әдіскерлердің (В.Н.Решепьников, Н.Н.Поспелов, В.Ф.Паламарчук, В.А.Крутецкий, П.Я.Галперин, А.Ф.Обухов, И.А.Гибил, А.В.Ершов, А.З Редько, В.Н.Руденко, Л.Н.Венгер, Н.Айғабылов, Ж.Сейтахметов т.б.) пікірлеріне сүйене отырып оқушылардың логикалық ойларын дамыту жүйесі белгіленді. Олар: 1) ойлау формаларын қалыптастыру; ұғым, пікір және ой қорытындылары; 2) логикалық ойлау тәсілдерін (операцияларын) қалыптастыру: талдау, жинақтау (анализ, синтез), салыстыру, классификациялау, жалпылау, нақтылау, абстракциялау т.б. 3) Ойлау белсенділігі мен өз беттілігін дамыту: әр түрлі болжам; пікір айта білу; мәселені шешудің тәсілдерін ұсыну.
Ұсынылып отырған бұл логикалық білімдер қазақ тілін оқыту процесінде оқушылардың грамматикалық білімдерді өз бетінше меңгеруіне
және шығармашылықпен ойлаудың қалыптасуы мен дамуына, зерттеу жұмыстарын жүргізуге, тілге қызығуын арттыруға игі әсерін тигізеді.
2.1. Шығармашылық - жаңалық ойлап табуға бағытталған
қабілеттер деңгейі
Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты Дүниетанымдық, Құзырлылық, Шығармашылдық деп атап көрсетілді. Осы құжатта шығармашылық туралы: Шығармашылдық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзін тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмір дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес жаратушы да. Ол өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру - білімнің басты мақсаты, - делінген. Тұжырымдама қоғамда орындаушы адамнан гөрі шығармашыл адамға деген сұраныстың көп екендігін және осыған байланысты мектептердің міндет-борыштарының әлдеқайда арта түскенін көрсетеді.
Бұл - үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге енуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп шығады.
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар, көзқарастар, еңбектер баршылық. Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, ұлы Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.С.Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнын енгізген М.Жұмабаев болатын (1923ж).
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий, Б.М. Тепловтың өз республикамыздың көрнекті ғалымдары Т.Тәжібаев, М.М.Мұқанов, Ж.М.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясының және практикасының алтын қоры деп білеміз.
Отандық психологияда қабілеттер жайлы ілім біркелкі дамып отырған жоқ. Мысалы: 1930-40 жылдардың арасында тұлғаға деген тұрпайы - социалистік көзқарас қалыптасқан кезде қабілеттер жайлы мәліметтер психологиядан да, педагогикалық практикадан да алынып тасталған болатын. Тек, 1950 жылдардың ортасынан бастап, бұл мәселе қайта көтеріле бастады. Бұдан кейін нақты қабілеттер жайлы іргелі зерттеулер жасалды. Олар: музыкалық қабілеттер, Б.М.Теплов бейнелеу өнеріне деген қабілеттер, В.И.Киреенко әдеби қабілеттер, В.П.Ягункова математикалық қабілеттер, В.А.Крутецкий педагогикалық қабілеттер Н.В.Кузьмина сияқты зерттеулер.
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков, О.С.Газман еңбектерінде қарастырылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д.Чернов факультативтер мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса, Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы - оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхамедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындайды.
Аталған зерттеулер сөз жоқ оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту сияқты күрделі мәселеге қосылған зор үлес деп білеміз.
Шығармашылық - бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайда бейімдей, жетілдіріп отырып барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізді.
Ал бүгінгідей күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылықтың қабілеттер басты нысаны болып, керісінше, оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз. Себебі өмірдегі сан-алуан қиыншылықтарды шешу, тек шығармашыл адамдар қолынанан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын мектептің алар орны ерекше. Өйткені мектеп:
:: оқушылардың интеллектуалдық, рухани, табиғи нышандарын дамытып, қызығушылықтары мен бейімділіктерін іске қосуға;
:: жеке адамдық сенімдерін қалыптастыруға;
:: ұжымдық және жеке іс-әрекеттер тәсілдерін үйренуге;
:: баланың еркін шығармашылықпен ойлануына, дербестігінің болуына жағдай жасауы керек.
Мектеп оқушыларының оқи алуға, ол арқылы шығармашылық қабілеттерін дамытуға психологиялық және физиологиялық жағынан да мол мүмкіндіктері бар екені ғылымда дәлелденіп отыр. Биологтардың соңғы зерттеулеріне қарағанда адам миында болатын 15 млрд. клетканың белсенді түрде тек 3-4 % ғана жұмыс істейді екен. Сондай-ақ тек белсенді ой еңбегі арқылы клеткалар бір-бірімен байланысатын бай нейрондар құрай алатындығы белгілі. Өз халқымыздың "... баланы 5 жасқа дейін піріңдей күт, 5 жастан 15 жасқа дейін құлыңдай тұт, деген даналық сөзі де баланың қандай еңбекпен де айналысатын кезі бала шақ екенін, сол шақты ұтымды пайдалану керектігін еске салғандай.
Алайда, оқытудың шығармашылық сипатын күшейтіп, сол арқылы баланың қабілетінің дамуына жүйелі басшылық жасау, мақсатты бағыт-бағдар беру, педагогикалық ықпал ету негізінен күн тәртібінде тұрғанымен оқу бағдарламалары мен оқулықтарда оның ішкі мазмұны ашылмай көмескі күйінде қалып келеді. Сондықтан да қазіргі қолданылып жүрген бастауыш сыныптарға арналған оқулықтардың басым көпшілігіндегі оқу тапсырмаларының баланың даму деңгейінен әлдеқайда төмен екендігі көзге ұрынып тұрады. Көп жағдайда, бала тек дайын үлгі бойынша берілге білімді қайталап беруге қабілетті объект ретінде қабылданады.
Пәндердің мазмұнына сәйкес шығармашылық тапсырмалар жүйесінің болмау себебінен, оқушыларға шығармашылық қабілеттерін дамытуға байланысты тапсырмалар беріле бермейді. Оқылатын пәндердің оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудағы мүмкіндіктері де толық анықталмаған. Арнайы әдістеменің жоқтығынан, мұғалімдердің бұл саладағы дайындық деңгейі төмен. Педагогика ғылымында бастауыш мектеп оқушыларының оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша арнайы зерттеу жүргізілмеген. Кейбір зерттеушілердің қабілеттер мәселесін қарастыруда талантты, дарынды балалармен шектелуі де мектеп жұмыстарына көмегін тигізе қоймайды.
Оқушының қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады. Қабілет ұғымын ғылымға алғаш енгізген Платонның да, оның ізбасарларының да бұл ұғым жайлы түсініктері таптық көзқарастарға негізделген болатын. Олар адам туғаннан бастап бірі басқарушылар, бірі жауынгер, бірі жер игерушілер болып туады дегенді уағыздады. Қабілеттерге байланысты адамдар арасындағы иеңсіздік осы кездерден басталса керек.
Платонның шәкірті Аристотель қабілеттерді адамның ішкі ашылмаған мүмкіндіктері деп қарастырады [8,22].
Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ бала бойында болатын қабілеттерге ерекше мән берген. Ол өз оқушыларының қабілеттерінің дамуына үнемі қамқорлық жасап отырғандығын оларға ешқандай дайын ұсыныстар бермей, ақиқатқа жетуді өздеріне тапсырғанынан байқауға болады. Бұл әдіс сократтық әдіс деп аталған.
Испандық дәрігер Хуан Уарте адам қабілеттерінің шектеулі екенін, сол себепті ол әр түрлі әрекеттерді бірдей нәтижелі орындауы мүмкін еместігін айтса, бұған керісінше чехтық педагог-гуманист Я.А.Коменский оқыту арқылы балада әртүрлі қабілеттерді қалыптастыруға болады деген идеяны ұсынады [9,125].
Өз заманындағы сан алуан ғылым салаларын меңгерген ғұлама ақын Жүсіп Баласағұн өзінің Құтты білік атты дидактикалық дастанында жан-жақты дамыған адамды, барлық қабілеттері дамыған кісіні толық пішімді адам дей келе, оған жетудің жолы білім, ғылым екенін атап көрсеткен. Адамның ақыл-парасаты барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге қабілетті деген пікір айтқан [10,11].
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу мәселесіне бірнеше еңбектер арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби, қабілеттер өзінен-өзі табиғат тудырған қалпында бақытқа жеткізе алмайтындығына, оларды бағыттау, тәрбиелеу, дамыту керек екендігіне тоқталған.
Ал тұтас бір халықтың ұстазы ұлы Абай ... жан қуаты әуелден кішкене ғана болады. Ескеріп баққан адам ол қуатын зорайтады, ескерусіз қалса, ол қуаттар жоғалады, не аз-мәз нәрсеге болмаса, үлкен ешнәрсеге жарамайтын болады. Адам ішіп-жеп тән қуатын ғана ойламай, жан қуатын да жетілдіруі үшін қам жеуі керек, - деп тұжырымдайды [11,141].
Бар өмірін ағарту, тәлім-тәрбие саласына сарп еткен, осы қызметті өз өмірінің негізгі арқауы деп санаған үлкен жүректі ұстаз Ыбырай Алтынсарин арнайы психологиялық еңбектер жазып қалдырмаған кісі. Әйтсе де оның алуан ойға толы шығармаларынан әлеуметтік, балалар және педагогикалық-психологиялық мәселелерге орайлас айтылған әр түрлі қызықты деректер кездеседі. Мысалы Бақша ағаштары әңгімесіндегі әкенің балаға айтқан ақылы, адамның тағдыры туысынан белгіленбейтіндігін, адамдық қасиеттердің, қабілеттердің қалыптасар жері - өмір талқысы, әрекет ету екенін ескертеді [12,11].
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеледі деген қорытындыға келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері - дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен [13,214].
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп. Қабілеттер - деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды. (97,117)
Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері [14,48].
Қабілеттер - іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті, [15,232] т.б. Қабілеттер мәселесі көптеген зерттеушілердің назарын аударып келді, әлі де күн тәртібінен түскен жоқ деуге болады.
Кеңестік психологтардың қабілеттер жайлы еңбектерін шартты түрде 2 топқа бөлуге болады. Біріншілер - қабілеттер мәселесін теориялық тұрғыдан талдаса, екінші топ өкілдері - нақты қабілеттер құрылымын зерттейді. Енді сол еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің қабілет дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі категория біртұтастықта қарастырылатын болды [16,45].
Ерекше тоқталуды қажет ететін еңбектер қатарына Б.М.Теплов және оның шәкірттерінің еңбектері жатады. Олар қабілеттерді жеке адамның психологиялық айырмашылығы деп қарастырып, қабілеттер дамуындағы нышандардың рөліне ерекше назар аударады. Қабілеттер туа пайда болады деген пікірлерге қарсы, туа берілетін тек табиғи алғы шарттар, яғни нышандар деп қорытындылайды.
Коренное различие между природными данными и развитыми способностями психики, деп жазды Б.М.Теплов - состоит в том, что природные предпосылки развития еще не имеют качественной определенности, не заключают в себе содержательного момента [17,421].
А.Н.Леонтьев басқа авторлардың қабілеттерге берген анықтамаларына қосыла отырып, оларды дамытудағы әлеуметтік жағдайлардың шешуші рөлі болатындығына назар аударады. Барлық психикалық қасиеттер сияқты қабілеттер де алдыңғы ұрпақтар тәжірибесін меңгеруде қалыптасып, дамып отырады деген идеяны алға тартады [18,148].
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев қабілеттер тек білім, білік, жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі дербестік, саналылық, шығармашылдық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ таланттылық жайлы мәселе көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығын атайды. Б.Г.Ананьевтің пікірі бойынша нышан қабілеттердің алғы шарты және олар тек іс-әрекетте ғана қабілетке айналады [19,148].
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес қабілетке іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін психологиялық қасиет, - деген анықтама береді [20,341]. Ақыл-ой қабілетінің алғы шарты белсенділік және өзін-өзі реттеу (саморегуляция) деген қорытынды жасайды.
К.К.Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен байланыста қарастырады. Ақыл-ой қабілетінің кейбір компоненттерін анықтайды [8,78].
Жоғарыда аталып өткен нақты қабілеттер жайлы зерттеулер туралы сөз еткенде В.А.Крутецкийдің математикалық қабілеттерге байланысты жасаған іргелі еңбегіне ерекше тоқталған жөн. Көрнекті ғалым қабілеттерді әрекетке жарамдылық деп тануды ұсынды. Және басқа да зерттеушілер сияқты қабілеттер әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін қасиет деген пікірді қуаттайды [21,22].
Бейнелеу өнеріне деген қабілеттер жайлы зерттеу жүргізген В.И.Киреенко да басқа авторлар сияқты, қабілеттер адамдардың жекелік айырмашылықтары деген қорытындыға қосылады және бейнелеу өнеріне деген қабілеттер тек сурет салуда ғана емес, ойын, еңбек сияқты басқа да әрекетте дамитындығын дәлелдейді [22,56].
Педагогикалық қабілеттерді арнайы зерттеген Н.В.Кузьмина оның құрамының 3 түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір-бірімен байланысын ашып көрсетеді.
Қабілеттер жайлы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бұл проблемаға деген қызығушылықтың үнемі болып отырғандығын және оларда соншалықты қарама-қайшылықтардың жоқ екенін байқауға болады. Аталған еңбектердің әрқайсысы қабілеттер мәселесінің теориялық негіздемесін қамтамасыз етіп, әрі қарай жетілдіру жолдарын белгілеуге үлес қосады.
Сонымен қабілеттер жайлы барлық айтылғандарды қорыта келе біз төмендегідей тұжырым жасаймыз:
Қабілеттер проблемасы - оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы. Қабілеттер туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру барысында дамып отырады. Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Бала бойындағы жалпы және арнайы қабілеттердің алғы шарты нышан болып табылады. Қабілет әрекетте байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады.
Қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте байқалады. Бейімділік - адамның әрекетпен айналысуға бетбұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы белгісі, - деп жазады академик Т.Тәжібаев.
Бала кезде ерекше көзге түсетін бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады [23,89].
Бейімділік пен қабілеттің соншалықты тығыз байланыстылығы кейде тіпті бірінен-бірін ажырату қиындығын туғызады. Дегенмен бейімділік ұмытылу, ал қабілет - мүмкіндіктер, - дейді көрнекті психолог Н.С.Лейтес. Баланың бейімділігін тәрбиелей отырып, оның жалпы қалыптасуына, ақыл-ойының өсуіне жағдай жасауға болатындығына тоқталады.
Қабілеттер мәселесін қорытындылай келе, педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға айрықша тоқталуды жөн деп есептейміз.
Бірінші - адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Қабілеттердің бірдей еместігін сыныпта отырған оқушылардың әрқайсысының әр пәнге және әр деңгейде қабілетінің болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салғанды тәуір көреді.
Екінші - адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Алпысбай Мөлдір Алтайқызы
Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыру әдіс-тәсілдері
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алматы, 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № ____ ____ ____ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., проф.
__________________Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыру әдіс-тәсілдері
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: Алпысбай М.А.
Ғылыми жетекші, п.ғ.м., аға оқытушы: Сатбекова А.А.
Алматы, 2019
Реферет
Жұмыстың көлемі: 75 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 41
Тірек сөздер: ойлау, логикалық ойлау, анализ, синтез, классификациялау, индукция, дедукция, белсенді әдіс, дәстүрлі әдіс, талдау, тәжірибе, жаңа технология, мазмұндық, амалдық (операциялық), мотивациялық, дүниетанымдық, шығармашылық, құзырлылық, қабілет, проблемалық ситуация.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда, шығармашылық ойын дамытудың жүйесін белгілеу, тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын, ойлау тәсілдерін, ойлау формаларын қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Осы мақсатқа жетуде төмендегідей нақты міндеттер жүзеге асырылады:
oo қазақ тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлау қабілетін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
oo қазақ тілі сабақтарында баланың шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастырудың ұтымды жолдарын айқындау;
oo сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдіс-тәсілдерді белгілеу және олардың қазақ тілін оқытудағы ұтымдылығын көрсету;
oo қазақ тілі сабақ барысында оқушының шығармашылық ойлау қабілетін дамытатын әдіс-тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Әдіс-тәсілдері: Аталған зерттеу жұмысын жазу барысында салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, топшылау әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының жаңалығы:
oo қазақ тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытудың ғылыми-әдістемелік негізі айқындалды;
oo қазақ тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытатын әдістемесі ұсынылды.
Нәтижесі:
oo тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын білсе;
oo шығармашылық ойлаудың табиғатын, оның мазмұны мен көлемі жөнінде нақтылы мағлұматтар алса;
oo қазақ тілі сабақтарында логикалық білімдерді қолдану аясын үйренсе, онда оқушыларда ғылыми-әдістемелік жүйе қалыптасады.
Практикалық қолданысы: Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілі сабақтарында ойлау процесін дамытуына игі ықпал етеді. Зерттеу жұмысы мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Мазмұны
Реферат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-7
І тарау. Шығармашылық ойлау - сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы
0.1. Ойлау - адам таным процестерінің ішіндегі ең күрделі де маңызды үдерістің бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8-13
0.2. Шығармашылық - жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-21
0.3. Тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-26
0.4. Ақыл-ой әрекетін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-34
ІІ тарау. Шығармашылық ойлауды дамытудың әдіс-тәсілдері
2.1. Ойлау формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-45
2.3. Ойлау және оқыту үрдісінде оның дамытудың жолдары ... ... ... ... 46-53
2.4. Ұғыммен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53-61
2.4. Жаттығулар - шығармашылық ойлауды дамытудың негізі ... ... ... ... .61-72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73-74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...75-76
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде оқушының жан-жақты дамуының қажеттілігі қоғам талабынан туындайды. Кез-келген қоғам қашан да дарынды, қабілетті, шығармашыл адамдарға мұқтаж болып келген. Бүгінгі қоғам барған сайын күрделене түсуде. Сол қоғамға сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа ақыл иесі қандай болмақ? Қазіргі кездегі мамандық атаулының барлығы білімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға тез бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қабілеттілігін қажет етеді, міне, сондықтан халыққа білім беру саласындағы басты мақсат: ақыл-ойы жетілген, жасампаздықпен еңбек етуге қабілетті, өз тағдырын өзі шеше алатын, өз бетінше білімін толықтырып, өздігінен кәсіби шеберлігін арттыру мүмкіндігі бар жеке тұлға тәрбиелеу.
Мектепте балаға білім беру мәселесі теориялық ғалымдар жетістігіне сүйенгенде ғана нәтиже болмақ. Сондықтан дамыта оқыту әдістеме негіздері: лингвистика, педагогика, логика және психология болып табылады. Өкінішке орай мектептер білім беру жүйесі күні бүгінге дейін теориялық білімдердің соңғы нәтижелері негіздей жүргізу өз деңгейінде емес. Әсіресе, қазақ тілін оқыту әдістемесі психология мен логикадан оқшау қалды десек қателеспейміз. Олай дейтініміз, тіл материалдарын меңгертуде психологиялық тұрғыдан зерттеу жоқтың қасы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалым А.Байтұрсыновтың: Психология әдістеме ғылымынсыз-ақ өмір сүріп, дами береді, ал әдістеме ғылымы психологиясыз күнелте алмайды және дами да алмайды. Толыққанды ғылыми пән болу үшін әдістеме ғылымы психологиялық негізде құрылуы тиіс, - деген тұжырымын ескере бермейміз [1,55].
Ана тілін оқыту әдістемесі тіл білімі мен психологияның теориялық қағидаларының соңғы жетістіктеріне табиғи байланысы негізінде, атап айтқанда, оқушыларды не үшін оқытамыз, нені оқытамыз, қалай оқытамыз, ненің көмегімен оқытамыз деген мәселелері зерттейді.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі: ... білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін тілдік фактілерді жалаң емес, қатысымдық тұрғыдан меңгерту қажет. Бұл оқушылардың ана тілінде жатық, таза сөйлеуіне, өз ойын жүйелі, анық жеткізуге әсер етеді.
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін таным процестерін дамыту арқылы оқытып, оқушылардың шығармашылық ойларын қалыптастыру - бүгінгі өмір талабына сай азамат тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі, оқыту процесінде ойлау процесін дамыту жолдары оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырады, ақыл есінің дамуына жағдай жасайды. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының таным процестерін дамыту мемлекет тарапынан білім беру мекемелеріне қосылған талаптардың іске асуына игі әсерін тигізеді. Сондықтан қазақ тілі сабақтарында оқушының шығармашылық ойлау әрекетін дамытудың тиімді тұстарын айқындап, ұтымды әдіс-тәсілдерді іріктеудің маңызы зор. Мұның барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Қазақ тілі сабақтары барысында оқушының таным процесін, атап айтқанда, шығармашылық ойын дамытудың жүйесін белгілеу, тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын, ойлау тәсілдерін, ойлау формаларын қалыптастырудың тиімді әдістерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo қазақ тілі сабақтарында оқушының ойлау үдерісін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
oo қазақ тілі сабақтарында баланың логикалық ойлауын қалыптастырудың ұтымды жолдарын айқындау;
oo сабақ барысында ойлау процесін дамытатын әдіс-тәсілдерді белгілеу және олардың қазақ тілін оқытудағы ұтымдылығын көрсету;
oo қазақ тілі сабақ барысында оқушының логикалық ойлауын дамытатын әдіс-тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: оқушылардың ақыл-ой қызметін дамытатын ғылыми-әдістемелік жүйе жасау.
Диплом жұмысының болжамы:
Егер оқушылар:
oo тіл дамыту мен ой дамытудың диалектикалық байланысын білсе;
oo логикалық ойлаудың табиғатын, оның мазмұны мен көлемі жөнінде нақтылы мағлұматтар алса;
oo қазақ тілі сабақтарында логикалық білімдерді қолдану аясын үйренсе, онда оқушыларда ғылыми-әдістемелік жүйе қалыптасады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Диплом жазуда орта мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесі, оқыту процесінде логикалық ойларын дамыту жайлы, ғылыми-әдістемелік, философиялық, логикалық, педагогикалық және психологиялық әдебиеттер; оқулықтар және оқу құралдары, дамыта оқыту технологиялары жайында еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Диплом жазуда баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу және қорыту әдістері қолданылады. Оқу үрдісінде ана тілі
сабақтарында оқушының шығармашылық ойлауын дамыту мәселесіне арналған еңбектер салыстырылып, талдау әдісі арқылы зерделеніп, бір жүйеге түсірілді.
Диплом жұмысының жаңалығы:
oo қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойын дамытудың ғылыми-әдістемелік негізі айқындалды;
oo қазақ тілі сабақтарында оқушылардың логикалық ойлауды дамытатын әдістемесі ұсынылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілі сабақтарында ойлау процесін дамытуына игі ықпал етеді. Зерттеу жұмысы мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық іздену жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау - Шығармашылық ойлау - сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы,
ІІ тарау - Шығармашылық ойлауды дамытудың әдіс-тәсілдері - деп аталады.
1. Шығармашылық ойлау - сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы
1.1. Ойлау - адам таным процестерінің ішіндегі ең күрделі де маңызды үдерістің бірі
Бүгінгі білім беру жүйесі оқыту үдерісінің екі аспектісін қарастырады. Оқытудың мазмұнды аспектісі - оқушыларға салалы да терең білім беруді мақсат етеді. Оқытудың формальды аспектісі - оқушылардың ұсынылып отырған тіл материалдарын игеру дағдыларын орнықтыру, соның негізінде өз бетінше жаңа білімдерді меңгеру мен оқу мазмұнын түсіну әдіс-тәсілдерін жаңаша құру мәселелеріне назар аударады. Мұғалімдер қауымы шәкірттеріне жан-жақты сапалы білім беруге талаптанады. Алайда, көп білген кемеңгер емес, білімін жарата білген кемеңгер демекші, өмірде пайдаға аспаған білімнің құны көк тиын екені белгілі. Сонымен бірге мектепте оқылатын пәндердің мазмұны мен көлемі де заман талабына сай дамып күрделену үстінде. Оқушы қысқа мерзімде көптеген білім көлемін жүйелі түрде меңгеруі тиіс. Сондықтан оқушылардың таным процестерінің, оның ішінде ақыл-ойын дамыту, олардың логикалық ойлау әдіс-тәсілдерін қалыптастыру және тиімді амал-әрекеттерін қарастыру мәселесі - күні бүгінде мектеп ұстаздарының алдында тұрған негізгі мәселелердің бірі.
Оқушылардың логикалық ойлау әрекетін дамыту мәселесі - аса күрделі жұмыстардың бірі. Олай дейтініміз, оқушылардың дұрыс ойлауын қалыптастыру, олардың ақыл-ой қызметтеріндегі қателікті байқап, жіберілген сол ағаттықтың неліктен болғандығын түсіндіріп, ойлау жүйесіндегі тізбектілікті, ойлау операцияларын дұрыс қалыптастыру үшін ұстазға логика мен психология ғылымдарынан қажетті теориялық біліммен қарулану қажет. Бұл бүгінгі заман талабы. Сол себепті оқыту іс-тәжірибесінде бұл бір бөлек дидактикалық мәселені құрайды. Әлемдік педагогикалық практикада бұл мәселені шешудің кейбір тенденциялары пайда болды. Солардың бірі - оқыту процесінде формальды аспектіге назар аудару.
Барлық таным процестерінің ішінде ой ең күрделі де негізгі процесс болып есептеледі. Біз тікелей біле алмайтын дүниедегі заттар мен құбылыстарды тек ойлау нәтижесінде ғана танып білеміз. Адамның ой әрекеті, әсіресе абстрактілі ұғымдар жиынтығы болып табылатын тіл заңдылықтарды бір-бірімен байланыстыра отырып түсінуде жақсы көрінеді. Сонда ойлау, логикалық ойлау дегеніміз не?
А.А.Степановтың пікірінше: Ойлау - адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын, олардың елеулі белгілері бойынша бейнелендіретін және олардың ішінде, сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс, - десе, Қ.Б.Жарықбаев: Ойлау дегеніміз - сыртқы дүние мен құбылыстарының байланыс қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі, - дейді [2,23]. Ал Т.Тәжібаев: Ойлау деп ақиқат дүниені өзара
барлық байланыс, қатынастармен сәулелендіретін психикалық процесті айтамыз - десе, А.А.Леонтьев логикалық ойлау ұғымына былайша анықтама береді: Логикалық ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ұғымдарды, ой - пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі - дейді.
Міне, осылайша, ойлау мен логикалық ойлау сияқты ұғымдарға берілген анықтамалармен таныстық. Ендігі мақсат оқушылардың логикалық ойлауын дамыту жолдарын айқындау.
Бұл мәселе бойынша көптеген ғалым әдіскерлердің (В.Н.Решетников, Н.Н.Поспелов, В.Ф.Паламорчук, А.Ф. Обухова, И.А.Гибш, А.В.Ершов, А.З.Редько, В.Н.Руденко, Л.Н.Венгер, Н.Айғабылов, Ж.Сейтахметова т.б.) пікірлеріне сүйене отырып оқушының логикалық ойлауды дамыту жүйесі белгіленді. Олар:
1. Ойлау формаларын қалыптастыру
* ұғым;
* пікір;
* ой қорытындылары.
2. Логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру:
* талдау;
* жинақтау;
* салыстыру;
* классификациялау;
* жалпылау;
* нақтылау, т.б.
3. Ойлау белсенділігі мен өзбеттілігін дамыту:
* әр түрлі болжам, пікір айта білу;
* мәселені шешудің тәсілдерін ұсыну.
М.Жұмабаевтың пікірінше: Адам ойлау арқасында ғана заңдардың көріністердің аралығындағы байламды белгілеп, оларды бар қылған себептері табады. Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам - мағынасымен адам [3,36] - дейді. Яғни, адам ойлау нәтижесінде сезім мүшелері арқылы алынған мағлұматтарды өңдеп, қоршаған ортадағы өзіне таныс емес, заттар мен құбылыстарды, олардың арасындағы орын алып отырған байланыстарды, заңдылықтарды танып біледі. Шындыққа көзін жеткізеді. Белгісіз болып келген нәрсені таниды. Адамзаттың күні бүгін қол жеткізген табыстарының бәрі ойлау процесінің нәтижесінде болып табылады. Әлеуметтік және ғылыми техникалық прогресті дамытудағы басты мәселелердің қоғам мүшелерінің инициативалылығы, ізденімпаздығы мен өз беттілігі, кез келген ситуацияда жол таба білуі, жасампаздығы мен идеялық сенімділігі, сонымен бірге кәсіптік шеберлікке лайықтылығы. Бүгінгі мектептің алдына қойған ең басты талаптар жас жеткіншекті құштарлығын, шығармашылығын дамытуда бағыт-бағдар беретін әдіс-тәсілдер табу болып табылады. Оқушылардың сапалы да саналы біліммен қаруландырып, машығы мен дағдыларын (интеллектуалдық) қалыптастыруды жолға қоя отырып оларды сапалы пайымдауға, тұжырымдауға үйрету, түрлі білім көздерінен өз бетінше білімін жетілдірудің айла-амалдарымен қаруландыру, игерген теориялық білімдерін практикада шебер пайдалана алу сияқты сапалы ойлау іс-әрекетін дамытуды жолға қойылуы тиіс.
Бүгінгі өскелең талаптарға сай мектептің алдына қойылып отырған міндеттің бірі оқушыларға тек біліммен қаруландырып қоймай, сонымен бірге олардың ақыл-ой белсенділігін өрістету болып отыр. Оқушылардың ақыл-ой белсенділігін дамыту мектепте жүргізілетін пәндік білімдерді, әсіресе, тілдік материалдардың теориялық мазмұнын игеру барсында жүзеге асады. Алайда қазақ тілі сабақтарының барысында пайдаланылатын логика- психология тәсілдер, танымдық ойлау операциялары мен әдіс-тәсілдері әдістемелік ғылымда, әсіресе қазақ тілін оқыту әдістемесінде жеткілікті дәрежеде зерттелмей отыр. Басты назар қазақ тілі пәнінің ғылыми-теориялық деңгейін көтеруді мақсат етеді де, ал ғылыми таным логикасы мен әдістері назардан тыс қалып қойған деуге болады.
Бүгінгі ғылым тұрғысынан алып қарағанда әртүрлі ақыл-ой қасиеттері балада өздігінен дамымайтыны белгілі, ол әрекеттенудің жемісі. Ал әрекет дегеннің өзі тек дененің қозғалысы ғана емес, бұған ойша талаптанып, ойлау тәсілдерін жасау да жататынын зерттеуші - ғалымдар (П.Я.Галперин, Д.В.Вилькеев, И.Я.Лернер, А.В.Усов т.б.) ерекше атап өткен.
Оқушының сабақ барысында ақыл-ой қызметін қалай дамытуға болады? Деген сұраққа В.А.Крутецкий олардың (оқушылардың) ойлау қабілетін дамыту екі категорияға тәуелді екенін атап көрсетеді: жинақталған білімдер қоры, сонымен бірге білім алуға қажетті ойлау әдіс-тәсілдерін меңгеру. Оған жататындар: анализ, синтез, классификациялау, индукция, дедукция т.б. Мұнан шығатын қорытынды, оқушы ойлай алу үшін оның санасында белгілі бір білім қоры болуға тиіс, олай болмаған жағдайда ол ойлау процесін жүзеге асыра да алмайды.
Мәселен, себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлемді терең де жан - жақты игеру үшін оқушылар бұрын меңгерген материалдардан мына төмендегі мағлұматтар болуы тиіс. Атап айтқанда: 1. Себеп бағыныңқылы сабақтастың өзіне тән негізгі белгілеріне байланысты сөйлемнің себеп пысықтауыш мүшесі. 2. Себеп бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолына байланысты көсемшенің -п, -ып, -іп және -гі жұрнақты түрлері, өткен шақтың есімше, септеулік шылауы. 3. Себеп бағыныңқы сабақтастың бағыныңқы компонентінің қызметіне сәйкес келетін, яғни себеп мәнді компоненті бұрын айтылатын себеп-салдар салалас сөйлем және оның интонациясы мен тыныс белгісі осы көрсетілген материалдар жайында оқушыларға білім қоры болмаса, ойлау үрдісі іс жүзіне аспайды. Мәселен, 1. Болат қуанғаннан айқайлап жіберді. 2. Сәрсен қатты жүгіргендіктен ентігіп қалды. 3. Сәуле асыққан соң таңертеңгі асын да іше алмады. Оқушылар ұсынылған сөйлемдерді морфологиялық құрамына қарай талдау нәтижесінде тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелеріне ажыратады. Негізгі талдау (ойлау үрдісі) объектісі себеп пысықтауыш болғандықтан оларды құрамына қарай ажыратады. Қуанғаннан: қуанған: жүгірген - өткен шақтың есімше -дік - жұрнақ, - тен - шығыс септік жалғау, асыққан соң: асыққан өткен шақтың есімше, соң - септеулік шылау.
Міне осылайша талдау арқылы себеп пысықтауыштың анықтамасы, сұрақтары, мағынасы мен жасалу жолдары өткен шақтың есімшеге шығыс септік, -дықтан қосымшасы жалғану арқылы, соң шылауының тіркесу нәтижесінде жасалатыны пысықталып тұжырым жасалады.
Екінші кезеңде тақтаға (интерактивті тақтаға) Әйгерім отқа жақындап отырғандықтан, өңі балғындай қызара түсті. Бұтақтағы қызыл алмаға қолы жетпеген соң, Нұрбол саты қоюға мәжбүр болды. Шебер қимылдағаны үшін, Бибігүлді би үйірмесіне қабылдады.
Оқушыларға алдыңғы себеп пысықтауышқа келтірілген сөйлемдер мен бұл сөйлемдерді салыстыра отырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажырату тапсырылады. Салыстыру нәтижесін тұжырымдай отырып мынандай ой қорытындысын жасайды. Жай сөйлемдегі себеп пысықтауыш сөйлемдегі іс-әрекеттің себебін білдіретін болса, сабақтас құрмалас сөйлемдегі себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлемнің бағыныңқы сыңарына қойылатын сұрақтардың себеп пысықтауыштарға қойылатын сұрауларға сәйкес келіп, басыңқы сыңарындағы істің себебін білдіріп тұрғанын анықтайды. Яғни себеп пысықтауыштар жай сөйлемнің бір мүшесі бола тұрып, сол жай сөйлемдегі істің, оқиғаның себебін білдіретінін, ал себеп бағыныңқылы сабақтас түгел сөйлем күйінде басыңқы сөйлемдегі істің, оқиғаның болу-болмау себебін көрсететінін қорытындылады.
Сонымен бірге оқушыны өз бетінше ойлауға үйрету мәселесі, егер баланың өзінің білім алуға ықыласы, қызығушылығы, білімдерді меңгеру әдістерін білуге құлқы болмаған жағдайда талап деңгейінде шешу мүмкін емес. Осыған байланысты В.Ф.Паламарчук оқушылардың ақыл-ой қабілетін дамыту процесінде оқытудың мынандай үш құрамды бөліктерін ескеру қажет деп есептейді: мазмұндық, амалдық (операциялық), мотивациялық [4,87].
Мұндағы оқытудың мазмұндық құрамдас бөліктеріне оқушылардың білуіне тиісті ұғымдар жүйесі, ережелер, заңдылықтар т.б. жатады. Бұл мәліметтер оқытудың мазмұндық бөлігі - оқу бағдарламалары мен оқулықтарда сөз етіледі. Оқытудың амалдық құрамдас бөліктеріне ақыл-ой қызметінің тәсілдерін меңгеру жатқызылады. В.Д.Паламарчук оларға оқу материалдарының ең негізгі белгілерді ажырата алуды, деректерді, құбылыстарды салыстыру, сәйкестендіру мен жалпылауды өз ойын дәлелдей алуды және ойлаудың амал-тәсілдері мен әрекетін құрамды бөліктерін жатқызады да, оқушылар не мақсатпен, не үшін оқиды, білім мен дағдылар не үшін қажет деген мәселелерді түсіндіру оқытудың мотивациялық аспектін құрайды деп түсіндіреді.
Ғалым ұсынып отырған ақыл-ой процесінің үш құрамдас бөлігі бір - бірімен тығыз байланысты. Олар білім мен біліктіліктің іргетасын қалайды. Ұсынылып отырған материалдарды игерудің амал-айлаларын қаншалықты тиянақты түрде жүзеге асырылса, білім негіздерді игеру жолдарының қажеттілігін саналы түсінетін болса, ақыл-ой соншалықты шапшаң дамиды.
Бүгінгі таңдағы психология мен дидактиканың оқыту әдістемесі ғылымдар оқушылардың ақыл-ой қызметінің жүйесі және мақсатты түрде қалыптасуын қамтамасыз ететіндей мүмкіндіктері жеткілікті. Бірақ мектеп тәжірибесінде оқушылардың білімдерді қандай жолмен және қандай әдістермен алуға болатындығы және оқушының ақыл-ой қызметін ұйымдастырудағы әдіс-тәсілдер мәселесіне аса көңіл бөлінбейді. Мұндай жағдайдың қалыптасуының бірден-бір себебі оқушылардың білімділігін оқу пәнінің ұғымдарын, ережелерін, заңдылықтарын, теорияларын, мазмұны мен көлемін игеру дәрежесіне қарай бағалайды да, ал білімді игеруге қандай ақыл-ой іс-әрекеттері арқылы қол жеткізілетіндігі жайлы ескермейді. Мұғалім оқу әрекеті оқушының ақыл-ойын дамыту жұмысымен тығыз байланысты екенін естен шығармауы тиіс. Оқушының тиісті бағдарламалық материалдар бойынша сапалы да терең білім алуы олардың сол мақсаттағы ақыл-ой әрекетінің белсенділігі мен сапалылығына байланысты екенін ұстаз әсте ұмытпауы керек. Бұл үшін қаза тілі сабағында мынадай мәселелер ескертілуі тиіс: өз ойын дәлелдеп айтып беруге баланың ой тізбегі дұрыс логикалық жолмен тәртіпке салу, өз бетінше ойлау қабілетін дамыту үшін сабақ барысында оқушының белсендік ақыл-ой жұмысын ұйымдастырып, тапқырлығына жол ашу К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда: ...кімде-кім оқушының тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен оның ой қабілетін дамыту тиіс [5,96].
М.Жұмабаев: Адам ойлау арқасында ғана заңдардың, көріністердің аралығындағы байламды белгілеп, оларды бар қылған себептерді табады. Келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам - шын мағынасында адам.
Ойлау осындай қымбат көрініс болса, әрине оны өркендету керек. Әсіресе, тәрбиеші баланың ойын жетектемесе, бала ұғымды, хұкімді теріс жасауға, қате ой шығаруға үйреніп кетеді. Мұндай болса тар ойлы, соқыр, сенгіш,ырымшыл адам болып шығады, - деп, ойлау процесінің адам өміріндегі атқаратын рөлін жоғары бағалай отырып, балаға білім-ғылымға жетектей отырып, ақыл-ой тәрбиесін беруді талап етеді. Ол жастарды парасаттылыққа баулуға жалаң уағыздап қана қоймай, ойлауды өркендетудің жолдарын да көрсетеді. Атап айтқанда:
1. Баланың жанында дұрыс әсерленулер һәм ашық суреттеулердің көп
болуына иждаһат қылу керек. Әсерленулер, суреттеулер аз болып және дұрыс һәм ашық болмаса, баланың ұғым, хұкім жасауы һәм ой шығаруы қате болады. Ойдың өзінің терең болуы үшін әсерлену һәм суреттенулердің көп һәм ашық болуы керек. Қаншада дегенмен адам суреттеулер бойынша ойлайды. Сондықтан балаға бір пікірді суреттеулердің өзінен шығарып алсын.
2. Көріністердің, ойлардың араларындағы байламға олардың қайсысының
себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балаға мысалдардан ереже-заң шығартқызып үйрету сықылды істермен болады, - деп жас-жеткіншектерге ақыл-ой тәрбиесін берудің тиімді жолдарын көрсетеді.
А.Байтұрсынов: Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білерге керек. Бала оқытуын жақсы білетін адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы боларға керек. Оны білуге баланың туғаннан бастап, өсіп жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын білерге керек, - деп, ұстазға жас жеткіншекті дене тәрбиесімен бірге интеллектуалдық жақтан да тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін меңгеруді талап етеді.
С.И.Якиманская білімдерді қандай жолмен, қандай тәсілдермен алуға болатыны туралы, оқушылардың ақыл-ой қызметін жетілдіру мен оқытудың формальді әсерін қамтамасыз ететін логикалық білімдер түрінде көрініс табады, ал ондай логикалық білімдерге талдау, жинақтау, салыстыру, жалпылау, классификациялау ұғымға анықтама беру ережелерін орындау туралы білімдерді жатқызады [6,236]. Педагогика ғылымының бір саласы болып табылатын әдістеме ғылымы оқушылардың ойлау қабілетін дамыту мен ойлау белсенділігін жетілдіру үшін оқушылар мынандай ақыл-ой қызметінің минимумын меңгеру қажет екендігі дәлелденген: 1) ұғымды анықтау немесе түсіндіру; 2) ең маңыздыларын таңдау алу және оны ажырату; 3) салыстыру; 4) жалпылау және жүйелеу; 5) нақтылау; 6) дәлелдеу [7,123].
Мектептегі оқыту процесінде логикалық білімдермен бірге әр түрлі таным процестерін тиімді ұйымдастыру мүмкіндіктерін ашатын психологиялық білімдер де пайдаланылады. Оларға қабылдау, есте сақтау, қиял және олармен әр түрлі амалдар орындау жатады. Табиғаты жағынан бұл әр түрлі логикалық және психологиялық білімдер оқушыға ақыл-ой қызметін қалай құру қажеттігі жөнінде бағыт-бағдар береді, бір сөзбен айтқанда білім меңгеру процесінің технологиясын ашады. Олар оқу процесінің әдіс-тәсілдері ретінде қызмет атқарады.
Бұл мәселе бойынша көптеген ғалым-әдіскерлердің (В.Н.Решепьников, Н.Н.Поспелов, В.Ф.Паламарчук, В.А.Крутецкий, П.Я.Галперин, А.Ф.Обухов, И.А.Гибил, А.В.Ершов, А.З Редько, В.Н.Руденко, Л.Н.Венгер, Н.Айғабылов, Ж.Сейтахметов т.б.) пікірлеріне сүйене отырып оқушылардың логикалық ойларын дамыту жүйесі белгіленді. Олар: 1) ойлау формаларын қалыптастыру; ұғым, пікір және ой қорытындылары; 2) логикалық ойлау тәсілдерін (операцияларын) қалыптастыру: талдау, жинақтау (анализ, синтез), салыстыру, классификациялау, жалпылау, нақтылау, абстракциялау т.б. 3) Ойлау белсенділігі мен өз беттілігін дамыту: әр түрлі болжам; пікір айта білу; мәселені шешудің тәсілдерін ұсыну.
Ұсынылып отырған бұл логикалық білімдер қазақ тілін оқыту процесінде оқушылардың грамматикалық білімдерді өз бетінше меңгеруіне
және шығармашылықпен ойлаудың қалыптасуы мен дамуына, зерттеу жұмыстарын жүргізуге, тілге қызығуын арттыруға игі әсерін тигізеді.
2.1. Шығармашылық - жаңалық ойлап табуға бағытталған
қабілеттер деңгейі
Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасында білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты Дүниетанымдық, Құзырлылық, Шығармашылдық деп атап көрсетілді. Осы құжатта шығармашылық туралы: Шығармашылдық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзін тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмір дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес жаратушы да. Ол өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру - білімнің басты мақсаты, - делінген. Тұжырымдама қоғамда орындаушы адамнан гөрі шығармашыл адамға деген сұраныстың көп екендігін және осыған байланысты мектептердің міндет-борыштарының әлдеқайда арта түскенін көрсетеді.
Бұл - үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге енуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп шығады.
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар, көзқарастар, еңбектер баршылық. Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, ұлы Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.С.Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнын енгізген М.Жұмабаев болатын (1923ж).
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий, Б.М. Тепловтың өз республикамыздың көрнекті ғалымдары Т.Тәжібаев, М.М.Мұқанов, Ж.М.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, Т.С.Сабыровтың еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясының және практикасының алтын қоры деп білеміз.
Отандық психологияда қабілеттер жайлы ілім біркелкі дамып отырған жоқ. Мысалы: 1930-40 жылдардың арасында тұлғаға деген тұрпайы - социалистік көзқарас қалыптасқан кезде қабілеттер жайлы мәліметтер психологиядан да, педагогикалық практикадан да алынып тасталған болатын. Тек, 1950 жылдардың ортасынан бастап, бұл мәселе қайта көтеріле бастады. Бұдан кейін нақты қабілеттер жайлы іргелі зерттеулер жасалды. Олар: музыкалық қабілеттер, Б.М.Теплов бейнелеу өнеріне деген қабілеттер, В.И.Киреенко әдеби қабілеттер, В.П.Ягункова математикалық қабілеттер, В.А.Крутецкий педагогикалық қабілеттер Н.В.Кузьмина сияқты зерттеулер.
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков, О.С.Газман еңбектерінде қарастырылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д.Чернов факультативтер мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса, Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы - оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхамедин ойын әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындайды.
Аталған зерттеулер сөз жоқ оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту сияқты күрделі мәселеге қосылған зор үлес деп білеміз.
Шығармашылық - бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайда бейімдей, жетілдіріп отырып барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізді.
Ал бүгінгідей күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында шығармашылықтың қабілеттер басты нысаны болып, керісінше, оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз. Себебі өмірдегі сан-алуан қиыншылықтарды шешу, тек шығармашыл адамдар қолынанан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын мектептің алар орны ерекше. Өйткені мектеп:
:: оқушылардың интеллектуалдық, рухани, табиғи нышандарын дамытып, қызығушылықтары мен бейімділіктерін іске қосуға;
:: жеке адамдық сенімдерін қалыптастыруға;
:: ұжымдық және жеке іс-әрекеттер тәсілдерін үйренуге;
:: баланың еркін шығармашылықпен ойлануына, дербестігінің болуына жағдай жасауы керек.
Мектеп оқушыларының оқи алуға, ол арқылы шығармашылық қабілеттерін дамытуға психологиялық және физиологиялық жағынан да мол мүмкіндіктері бар екені ғылымда дәлелденіп отыр. Биологтардың соңғы зерттеулеріне қарағанда адам миында болатын 15 млрд. клетканың белсенді түрде тек 3-4 % ғана жұмыс істейді екен. Сондай-ақ тек белсенді ой еңбегі арқылы клеткалар бір-бірімен байланысатын бай нейрондар құрай алатындығы белгілі. Өз халқымыздың "... баланы 5 жасқа дейін піріңдей күт, 5 жастан 15 жасқа дейін құлыңдай тұт, деген даналық сөзі де баланың қандай еңбекпен де айналысатын кезі бала шақ екенін, сол шақты ұтымды пайдалану керектігін еске салғандай.
Алайда, оқытудың шығармашылық сипатын күшейтіп, сол арқылы баланың қабілетінің дамуына жүйелі басшылық жасау, мақсатты бағыт-бағдар беру, педагогикалық ықпал ету негізінен күн тәртібінде тұрғанымен оқу бағдарламалары мен оқулықтарда оның ішкі мазмұны ашылмай көмескі күйінде қалып келеді. Сондықтан да қазіргі қолданылып жүрген бастауыш сыныптарға арналған оқулықтардың басым көпшілігіндегі оқу тапсырмаларының баланың даму деңгейінен әлдеқайда төмен екендігі көзге ұрынып тұрады. Көп жағдайда, бала тек дайын үлгі бойынша берілге білімді қайталап беруге қабілетті объект ретінде қабылданады.
Пәндердің мазмұнына сәйкес шығармашылық тапсырмалар жүйесінің болмау себебінен, оқушыларға шығармашылық қабілеттерін дамытуға байланысты тапсырмалар беріле бермейді. Оқылатын пәндердің оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудағы мүмкіндіктері де толық анықталмаған. Арнайы әдістеменің жоқтығынан, мұғалімдердің бұл саладағы дайындық деңгейі төмен. Педагогика ғылымында бастауыш мектеп оқушыларының оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін дамыту бойынша арнайы зерттеу жүргізілмеген. Кейбір зерттеушілердің қабілеттер мәселесін қарастыруда талантты, дарынды балалармен шектелуі де мектеп жұмыстарына көмегін тигізе қоймайды.
Оқушының қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады. Қабілет ұғымын ғылымға алғаш енгізген Платонның да, оның ізбасарларының да бұл ұғым жайлы түсініктері таптық көзқарастарға негізделген болатын. Олар адам туғаннан бастап бірі басқарушылар, бірі жауынгер, бірі жер игерушілер болып туады дегенді уағыздады. Қабілеттерге байланысты адамдар арасындағы иеңсіздік осы кездерден басталса керек.
Платонның шәкірті Аристотель қабілеттерді адамның ішкі ашылмаған мүмкіндіктері деп қарастырады [8,22].
Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ бала бойында болатын қабілеттерге ерекше мән берген. Ол өз оқушыларының қабілеттерінің дамуына үнемі қамқорлық жасап отырғандығын оларға ешқандай дайын ұсыныстар бермей, ақиқатқа жетуді өздеріне тапсырғанынан байқауға болады. Бұл әдіс сократтық әдіс деп аталған.
Испандық дәрігер Хуан Уарте адам қабілеттерінің шектеулі екенін, сол себепті ол әр түрлі әрекеттерді бірдей нәтижелі орындауы мүмкін еместігін айтса, бұған керісінше чехтық педагог-гуманист Я.А.Коменский оқыту арқылы балада әртүрлі қабілеттерді қалыптастыруға болады деген идеяны ұсынады [9,125].
Өз заманындағы сан алуан ғылым салаларын меңгерген ғұлама ақын Жүсіп Баласағұн өзінің Құтты білік атты дидактикалық дастанында жан-жақты дамыған адамды, барлық қабілеттері дамыған кісіні толық пішімді адам дей келе, оған жетудің жолы білім, ғылым екенін атап көрсеткен. Адамның ақыл-парасаты барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге қабілетті деген пікір айтқан [10,11].
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу мәселесіне бірнеше еңбектер арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби, қабілеттер өзінен-өзі табиғат тудырған қалпында бақытқа жеткізе алмайтындығына, оларды бағыттау, тәрбиелеу, дамыту керек екендігіне тоқталған.
Ал тұтас бір халықтың ұстазы ұлы Абай ... жан қуаты әуелден кішкене ғана болады. Ескеріп баққан адам ол қуатын зорайтады, ескерусіз қалса, ол қуаттар жоғалады, не аз-мәз нәрсеге болмаса, үлкен ешнәрсеге жарамайтын болады. Адам ішіп-жеп тән қуатын ғана ойламай, жан қуатын да жетілдіруі үшін қам жеуі керек, - деп тұжырымдайды [11,141].
Бар өмірін ағарту, тәлім-тәрбие саласына сарп еткен, осы қызметті өз өмірінің негізгі арқауы деп санаған үлкен жүректі ұстаз Ыбырай Алтынсарин арнайы психологиялық еңбектер жазып қалдырмаған кісі. Әйтсе де оның алуан ойға толы шығармаларынан әлеуметтік, балалар және педагогикалық-психологиялық мәселелерге орайлас айтылған әр түрлі қызықты деректер кездеседі. Мысалы Бақша ағаштары әңгімесіндегі әкенің балаға айтқан ақылы, адамның тағдыры туысынан белгіленбейтіндігін, адамдық қасиеттердің, қабілеттердің қалыптасар жері - өмір талқысы, әрекет ету екенін ескертеді [12,11].
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеледі деген қорытындыға келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері - дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен [13,214].
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп. Қабілеттер - деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды. (97,117)
Қабілеттер - білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері [14,48].
Қабілеттер - іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті, [15,232] т.б. Қабілеттер мәселесі көптеген зерттеушілердің назарын аударып келді, әлі де күн тәртібінен түскен жоқ деуге болады.
Кеңестік психологтардың қабілеттер жайлы еңбектерін шартты түрде 2 топқа бөлуге болады. Біріншілер - қабілеттер мәселесін теориялық тұрғыдан талдаса, екінші топ өкілдері - нақты қабілеттер құрылымын зерттейді. Енді сол еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің қабілет дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі категория біртұтастықта қарастырылатын болды [16,45].
Ерекше тоқталуды қажет ететін еңбектер қатарына Б.М.Теплов және оның шәкірттерінің еңбектері жатады. Олар қабілеттерді жеке адамның психологиялық айырмашылығы деп қарастырып, қабілеттер дамуындағы нышандардың рөліне ерекше назар аударады. Қабілеттер туа пайда болады деген пікірлерге қарсы, туа берілетін тек табиғи алғы шарттар, яғни нышандар деп қорытындылайды.
Коренное различие между природными данными и развитыми способностями психики, деп жазды Б.М.Теплов - состоит в том, что природные предпосылки развития еще не имеют качественной определенности, не заключают в себе содержательного момента [17,421].
А.Н.Леонтьев басқа авторлардың қабілеттерге берген анықтамаларына қосыла отырып, оларды дамытудағы әлеуметтік жағдайлардың шешуші рөлі болатындығына назар аударады. Барлық психикалық қасиеттер сияқты қабілеттер де алдыңғы ұрпақтар тәжірибесін меңгеруде қалыптасып, дамып отырады деген идеяны алға тартады [18,148].
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев қабілеттер тек білім, білік, жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі дербестік, саналылық, шығармашылдық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ таланттылық жайлы мәселе көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығын атайды. Б.Г.Ананьевтің пікірі бойынша нышан қабілеттердің алғы шарты және олар тек іс-әрекетте ғана қабілетке айналады [19,148].
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес қабілетке іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін психологиялық қасиет, - деген анықтама береді [20,341]. Ақыл-ой қабілетінің алғы шарты белсенділік және өзін-өзі реттеу (саморегуляция) деген қорытынды жасайды.
К.К.Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен байланыста қарастырады. Ақыл-ой қабілетінің кейбір компоненттерін анықтайды [8,78].
Жоғарыда аталып өткен нақты қабілеттер жайлы зерттеулер туралы сөз еткенде В.А.Крутецкийдің математикалық қабілеттерге байланысты жасаған іргелі еңбегіне ерекше тоқталған жөн. Көрнекті ғалым қабілеттерді әрекетке жарамдылық деп тануды ұсынды. Және басқа да зерттеушілер сияқты қабілеттер әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін қасиет деген пікірді қуаттайды [21,22].
Бейнелеу өнеріне деген қабілеттер жайлы зерттеу жүргізген В.И.Киреенко да басқа авторлар сияқты, қабілеттер адамдардың жекелік айырмашылықтары деген қорытындыға қосылады және бейнелеу өнеріне деген қабілеттер тек сурет салуда ғана емес, ойын, еңбек сияқты басқа да әрекетте дамитындығын дәлелдейді [22,56].
Педагогикалық қабілеттерді арнайы зерттеген Н.В.Кузьмина оның құрамының 3 түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір-бірімен байланысын ашып көрсетеді.
Қабілеттер жайлы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бұл проблемаға деген қызығушылықтың үнемі болып отырғандығын және оларда соншалықты қарама-қайшылықтардың жоқ екенін байқауға болады. Аталған еңбектердің әрқайсысы қабілеттер мәселесінің теориялық негіздемесін қамтамасыз етіп, әрі қарай жетілдіру жолдарын белгілеуге үлес қосады.
Сонымен қабілеттер жайлы барлық айтылғандарды қорыта келе біз төмендегідей тұжырым жасаймыз:
Қабілеттер проблемасы - оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы. Қабілеттер туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру барысында дамып отырады. Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Бала бойындағы жалпы және арнайы қабілеттердің алғы шарты нышан болып табылады. Қабілет әрекетте байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады.
Қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін бейімділікте байқалады. Бейімділік - адамның әрекетпен айналысуға бетбұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы белгісі, - деп жазады академик Т.Тәжібаев.
Бала кезде ерекше көзге түсетін бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады [23,89].
Бейімділік пен қабілеттің соншалықты тығыз байланыстылығы кейде тіпті бірінен-бірін ажырату қиындығын туғызады. Дегенмен бейімділік ұмытылу, ал қабілет - мүмкіндіктер, - дейді көрнекті психолог Н.С.Лейтес. Баланың бейімділігін тәрбиелей отырып, оның жалпы қалыптасуына, ақыл-ойының өсуіне жағдай жасауға болатындығына тоқталады.
Қабілеттер мәселесін қорытындылай келе, педагогикалық практика үшін мәні ерекше мына жағдайларға айрықша тоқталуды жөн деп есептейміз.
Бірінші - адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Қабілеттердің бірдей еместігін сыныпта отырған оқушылардың әрқайсысының әр пәнге және әр деңгейде қабілетінің болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салғанды тәуір көреді.
Екінші - адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz