Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдар
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Сақ Данагүл Үсенбайқызы
Қазақ тілі сабақтарында көрнекіліктерді пайдалану жолдары
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алматы, 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № ____ ____ ____ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., проф.
__________________Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ тілі сабақтарында көрнекіліктерді пайдалану жолдары
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: Сақ Д.Ү.
Ғылыми жетекші, п.ғ.м., аға оқытушы: Сатбекова А.А.
Алматы, 2019
Реферат
Жұмыстың көлемі: 68 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: негізгі әдебиеттер - 22, қосымша әдебиеттер - 23.
Тірек сөздер: дидактика, темп, таным, ойлау, логикалық ойлау, анализ, синтез, классификациялау, индукция, дедукция, белсенді әдіс, дәстүрлі әдіс, талдау, тәжірибе, жаңа технология, шығармашылық, құзырлылық, қабілет, көрнекілік әдісі, графикалық көрнекіліктер, бейнелеу құралдары, түрлі көлемдік құралдар, блокты кесте.
Зерттеудің мақсаты: қазақ тілі пәні мұғалімінің кәсіби қызметіне бағытталған көрнекі оқытудың дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау. Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралдар пайдаланудың бүгінгі таңдағы әдіс-тәсілдерді ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Осы мақсатқа жетуде төмендегідей нақты міндеттер жүзеге асырылады:
oo Қазақ тілін оқыту үрдісінде көрнекі құралдарды пайдаланудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
oo Тіл материалдарын меңгертуде көрнекіліктерді пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау;
oo Жаңа материалды түсіндіруде техникалық құралдарды (компьютер интерактивті тақта) пайдаланудың тиімді жолдарын белгілеу.
Әдіс-тәсілдері: Аталған зерттеу жұмысын жазу барысында салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, топшылау әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының жаңалығы:
oo Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдардың түрлерін анықтау;
oo Көрнекі құралдарды пайдаланудың ғылыми негіздерін белгілеу;
oo Көрнекі құралдардың сабақ сапасын арттырудың рөлі айқындалады.
Практикалық қолданысы: Зерттеу жұмысы мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-6
1 Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдар
1.1 Қазақ тілі сабақтарында көрнекілікті пайдаланудың педагогика-психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-18
1.2 Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекіліктің түрлері ... ... . 18-28
2 Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралдарды пайдаланудың әдіс-тәсілдері
2.1 Көрнекілік әдіс-тәсілдері мен оларға қойылатын талаптар ... ... ... ... ..29-38
2.3 Сюжетті суреттерге қарап мәтін құрау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-41
2.4 Блокты кестелер және оны пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-49
2.4 Есім сөздерді меңгертуде көрнекі құралдарды пайдаланудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49-64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65-66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...67-68
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Бүгінгі таңда жүріп жатқан эканомикалық пен ғылыми-техникалық өзгерістер жалпыға бірдей білім беретін орта мектептердің алдында әлемдік өркениеттің барлық талаптарына сай келетін парасатты, тәрбиелі жастарды тәрбиелеп дайындауды талап етуде. Бұның өзі Отанымыздың өркендеп дамуы мен әлемнің алдыңғы қатарлы озық елдер қатарына қосылуымен, жасампаздықпен ойлай алатын қабілеттерімен сабақтаса орайласады. Осыған орай, білім беру салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын пайдалану жұмыстары жедел қарқынмен жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі
... білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ету үшін тілдік фактілерді жалаң күйде емес, қатысымдық тұрғыдан меңгеру керек, - деген болатын.
Мектептегі оқыту үрдісіне қоятын негізгі талаптардың бірі - оны көрнекі етіп жургізу. Сабақты көрнекі етіп, нақты бейнелерге сүйене отырып жүргізу жайындағы пікірлер тек бүгінгі күннің еншісінде емес, бұдан бұрын да, атақты педагогтар үлкен мән берген. Кейінгі кезде бұл пікір дидактиканың негізгі ұстанымдарының біріне айналып отыр.
Көрнекі түрде оқытуды түрлі мағынада пайымдауға болады. Көрнекі оқытудың өзі негізгі мәні сабақ материалын түсінікті етіп жүргізу үшін, тиісті құралдар пайдаланып немесе тәжірибе қою арқылы өткізу болып табылады.
Сабақтың барысында көрнекіліктерді жиі қолданудың басты мақсаты баланың ой-өрісінің әлі қалыптаспағандығына, нақты бейнелерге сүйенуді қажет ететіндігінен болады. Әр түрлі көрнекі құралдарды пайдаланудағы мақсаты - сол бейнеленген нәрселерді ұғындыру емес, белгілі материалды түсіндіруде тірек ретінде қолданылуында болып отыр. Өйткені жас ерекшелігіне байланысты көрнекі тіректерге сүйенбейінше өз бетімен оқу тапсырмаларын меңгере алмайды. Мұның себебі балада абстрактілі бейнеге қарағанда нақты бейнені қабылдауға жеңіл болғандықтан, негізінде белгілі бір тілдік ұғымның түсінікті болуы соған сүйенетіндігінде.
Көрнекіліктің аса маңыздылығына байланысты жалпы білім беретін оқу бағдарламасында сабақ барысында пайдалануы талап етіледі.
Дидактикалық, әдістемелік зерттеулерде сабақ материалын көрнекі құралдар арқылы түсіндіруде (Я.Я.Зарина, А.В.Усова, М.М.Муканов, А.Жапбаров, т.б.) еңбектерінде қарастырылған. Дегенмен, бұл зерттеулердің көпшілігіне бір жақтылық сипат тән. Әсіресе, мектепте қазақ тілі материалдарын меңгертуге арналған көрнекіліктер арқылы сапасын арттыру мәселесі күні бүгінге дейін талап деңгейінен көрінбей келеді десек қателеспейміз. Міне, сондықтан көрсетілген көрнекілікті жою арқылы мектепте қазақ тілі пәнін оқыту сапасын арттыру мәселесін зерттеу таңдалған тақырыптың көкейкестілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Болашақ қазақ тілі пәні мұғалімінің сабақ материалын түсіндіру барысында көрнекіліктерді пайдалану жүйесі.
Диплом жұмысының мақсаты - қазақ тілі пәні мұғалімінің кәсіби қызметіне бағытталған көрнекі оқытудың дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау. Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралдар пайдаланудың бүгінгі таңдағы әдіс-тәсілдерді ұсыну.
Жұмыстың методологиялық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы Заң, жалпы білім беретін мектепте мемелекеттік тілді дамытудың тұжырымдамасы, таным теориясы және ғылым логикасы, белгілі психология, логика және лингвистика мамандары мен әдіскерлердің еңбектері құрайды.
Диплом жұмысының міндеттері;
* Қазақ тілін оқыту үрдісінде көрнекі құралдарды пайдаланудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
* Тіл материалдарын меңгертуде көрнекіліктерді пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау;
* Жаңа материалды түсіндіруде техникалық құралдарды (компьютер интерактивті тақта) пайдаланудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің болжамы: тіл материалдарын меңгерту сабақтарында көрнекіліктерді пайдалану үдерісінде, біріншіден, оқушылар пән материалдарын оңай игереді, екіншіден, мұғалім оқушыларға материалды меңгертуді жеңілдетеді, үшіншіден, пәнге деген қызығушылығы артады, төртіншіден, білім сапасын арттырады.
Диплом жұмысының пайдаланған зерттеу әдістері: оқыту үрдісінде қазақ тілі сабақтарында көрнекіліктерді пайдалану мәселесіне арналған еңбектері талдау әдісі арқылы зерделеніп, зерттеу жұмысымызға бағыт-бағдар алынды.
Диплом жұмысының ұсынатын жаңалығы;
* Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдардың түрлерін анықтау;
* Көрнекі құралдарды пайдаланудың ғылыми негіздерін белгілеу;
* Көрнекі құралдардың сабақ сапасын арттырудың рөлі айқындалады.
Диплом жұмысының құрылысы: диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдар
1.1 Қазақ тілі сабақтарында көрнекілікті пайдаланудың педагогика-психологиялық негіздері
Көрнекі оқыту дегеніміздің өзін түрлі мағынада түсінуімізге болады. Көрнекі оқытудың негізгі мәні сабақты түсінікті етіп жүргізу үшін тиісті құралдар пайдаланып немесе сабақты тәжірибе қою арқылы өткізу. Бірақ сабақтардың бәрін үнемі көрнекіліктерді пайдалана отырып, өткізуге кейде мүмкіндік те болмайды. Сондықтан көрнекі оқытудың басқа түрлері де кездеседі.
Көрнекі оқытудың бұл соңғы түрі сабақта өтілетін жаңа материалдарды оқушының бұрынғы білетіндерімен ұштастырып жүргізу болып табылады. Көрнекі оқытудың осы түрі де, оқушылардың сабақ меңгеруінде негізгі рөл атқарады. Өйткені мұғалім күрделі оқу мазмұнын оқушыларға жеткізу үшін ол жаңғыртады. Солайша жаңа мазмұнды оқушының бұрынғы білгендерін байланыстыра отырып, мұғалім оның білмейтінін білуге жетелейді [1,116].
Көрнекі оқытудың осы түріне сәйкес сабақта оқушылардың тыңдау процесін қалай ұйымдастыру керек деген сұрақ туады. Себебі тыңдау процесі - бақылаудың бұл ерекше түрі. Сыныпта меңгеріп, ондағыларға сабақ материалын тыңдаттыру, негізінде, мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Тыңдау дегеннің өзі - ойланып толғанудың жемісі. Егер мұғалім айтайын деген ойын жүйесіз немесе асығып тез айтып кетсе, онда оқушылар зер салып, тыңдауға қанша тырысса да, ұстазының сөзіне толық еріп отыра алмағандықтан, оған түсіне алмайды. Себебі оқу мазмұнының бір бөлшегі тура ойлағанша кейбір оқытушылар айтайын деген ойын аяқтап та қояды. Осыдан шығатын қорытынды: сабақ баяндаудың өзінше белгілі бір темпі болуы керек.
Темп дегеніміз - сабақтың жүргізілуінің жай не шапшаң келуі. Уақытты үнемді пайдалану үшін, сабақты жылдам өткізу ұтымды болғанымен, оның өзінше мөлшерлері болуы қажет. Мәселен, оқу мазмұнын тыңдаттырып, оқушыны ойландыру үшін асықпай, сабақтың ең маңызды жерлерін аса ескертіп отыру қажет. Сондай-ақ оқушылардың сабақты тыңдауына жағдай туғызу үшін, сыныпта мұғалімнің дауысы үнемі бір жақтан естілуінің де маңызы зор [2,212].
Оқушылардың тыңдау процесін ұйымдастыруда мұғалім дауысының қандай болып келуінің ерекше мәні бар. Мұны түсіну үшін мынаны ескерген жөн. Әдетте, белгілі бір нәрсені басқа бір нәрсемен шатастырудың басты себебі бұлардың бірінің екіншісіне ұқсас келуінен. Сол сиақты сабақтағы мұғалімнің дауысы бір сарынды (монотонно) келіп, мазмұнның бір жері екіншісіне айқын естілмейтін болса, онда оқушылар не нәрсенің негізгі, не нәрсенің екінші дәрежедегі мәселе екенін ажырата алмайтын болады. Сондықтан дауысты түрлендіріп отыру - оқушыларды меңгеріп, сабақ тыңдаттыруға жұмылдырудың негізгі тәсілі. Мұғалім өзінің айтып тұрған сөзінің ішінен бір жерін өзге нәрселерден өзгешелеу етіп атап көрсеткісі келсе, онда ол көтеріңкі дауыспен айтады немесе сөз арасында Мынаны еске алыңдар, Осыны бұрынғылармен салыстырыңдар, - деп те ескертуіне болады. Сол сияқты, егер дауысты бұрын көтеріңкіреп сөйлеп, кейін баяулатып жіберсе, осы да оқушылардың назарын өзіне аударып, айтылып тұрған материалға зер салып тыңдауға мүмкіндік тудырады. Оқу мазмұндарын сөз арқылы түсіндіріп , нақты етіп баяндаудың әсері үлкен болса да, егер оқушы бұл мәселеге түсінбесе, онда толық нәтижеге ие болмағаны. Мәселен, оқушы берілген мазмұнды құрғақ жаттап алса, онда ол сабақта қамтылған мазмұнның нақты көріністерімен берік ұштастырмағандығынан болып отыр. М.И.Сеченов бұл туралы бір сөзінде адам баласына өз тәжірбиесіне сүйенбеген бір ойдың да тууы мүмкін емес деген еді. Оның айтуынша, тіпті ғылым жетістігі деп есептейтін жаңа ой пікірлердің бәрі де, нақты бейнелердің негізінде болмақ. М.И.Сеченовтың бұл пікірі оқушының оқу материалын қандай жолмен ұғынатынын түсінуге мүмкіндік береді. Өйткені оқушы ұғымдардың бәрін де нақты бейнелердің, көрнекі оқытудың негізінде іске асады [3,324].
Оқытудың көрнекілік К.Д.Ушинскийдің дәлелдеуінше, оқуды жалпы ұғымдар емес, нақты фактілерге, нақты образдарға негіздеу болып саналады. Көрнекілік әдісімен оқушыларды өз бетінше байқауға, үйренуге негіздейді.
Объективті шындықты білу, түйсіну мен қабылдаудан басталады. Оқу материалы сезім мүшелерінің неғұрлым көбісінің қабылдауымен қабылданған болса, ол туралы соғұрлым толығырақ және нақтырақ түсінік пайда болады. Көрнекіліктің психологиялық мәні осында.
Сөз арқылы (2-сигнал жүйесі) оқушылар оқу материалын ақылға тоқиды, қорытынды шығарады, жинақтайды (абстрактілі ойлау). Бірақ 2-сигналдық жүйе, бірінші сигналдық жүйе арқылы және сонымен байланысты ғана мағынаға ие болады. Бірінші және екінші сигналдық жүйенің өзара байланысы осында көрінеді. Нәрсені көрсету сөзбен, түсіндірумен, әңгімемен қатар жүргізіледі.
Сөз бен көрнекілікті қалайша ұштастыруға болады деген сұраққа Л.В.Занков зерттеу нәтижелеріне қарағанда, негізінде оның мынандай төрт түрі бар.
1. Оқушылар көрнекілікке назар сала отырып, оның мазмұнын ашатын мағлұматтарды өз бетінше жинақтайды. Мұғалімнің міндеті бақылаған кезде неге мән беруге бағыт беріп отыру.
2. Көрнекілік мазмұнын мұғалімнің өзі баяндап шығады. Яғни, балалар мағлұматтарды көрсетілген нәрселерден алмайды, мұғалімнің әңгімесінен алады.
3. Мұнда көрнекілікті бақылау нәтижесінде алынған мағлұматтар мен осы жөнінде бұрыннан білетіндеріне сүйене отырып түсіндіру. Бұл жағдайда оқушы білімді көрнекіліктен ғана алмай, өзінің бұрынғы білетіндеріне де сүйенеді.
4. Төртінші жағдайда мұғалім көрнекіліктен жинақталған мәліметтер бойынша ой қорытындысын жасауға ұмтылады. Балалардың ескермей, мән бермей кеткен жерлерін ұстаз өзі толықтырып, шәкірттері қорытынды жасай алмаған жағдайда өзі түсінікті түрде баяндап береді.
Біздің ойымызша оқушыларды бақылампаздыққа үйретуде осы тәсілдердің ішінен сөз бен көрнекіліктерді ұштастырудың бірінші түрі негізгі рөл атқарады. Себебі әдістердің осы түрлі көрнекіліктерді оқушылардың өздеріне бақылаттырып, барлық мағлұматтарды өз беттерінше жинақтау дағдыларын қалыптастырады. Оқушы осы тәсіл арқылы бақылампаздыққа ие болып, көрнекіліктің бірден көзге көрінбейтін қасиеттерін ажыратуға мүмкіндік береді.
Көрнекіліктерді дұрыс пайдалануға, төмендегідей бірнеше талаптар қойылады. Мысалы, көрнекі құрал сабақтың белгілі бір кезінде қажет болғанда көрсетіліп, содан соң оқушылардың көңілін оған бөлмеу үшін жиналып тасталады. Сыныпқа әкелген көрнекі құралдарға бала қызығып, мақсатпен мән беріп бақылаудың орнына жай қызығушылықпен қарайды да, сабақтың нәтижесіз болуына әсер етеді. Сонымен қатар, сабақта көрнекіліктерді үнемі көрсетуге әуес келе бермей оқу мазмұнын ауызша түсіндіру мен көрнекіліктерді ұштастырып және оларды бірінен соң бірін алмастырып отыру керек. Сабақты осылай етіп түсіндіріп отырудың тиімді екені мынадан:егер мұғалім оқу мазмұнын үнемі сөз арқылы түсіндіруге сөз арқылы әуес болса, онда балалар санасының бір орталығының қатты қозуының салдарынан, ол тежеуге айналып, тез шаршайды. Ал сабақ материалы үнемі алмасып, сабақтың бір бөлігі сөз арқылы баяндалып, өзге жерлері көрнекілікпен ұштастырылып отырса, онда мидың бір алыбы ғана қозып қана қоймай, басқа орталықтары да кезекпе-кезек қозып, оқушылар іске ұзақ мерзім шаршамайтын болады.
Қорыта айтқанда, көрнекілік - оқытуда заттар мен құбылыстардың әрқайсысының өзіне тән жаратылыс бітімін, әр қилы сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы байқау, қабылдауға баулитын дидактикалық күрделі принцип. Көрнекіліктің қамтамасыз етілуі қоршаған орта мен заттарды қабылдау арқылы оқушылардың түсінігі күрделеніп қалыптасады.
Оқушылардың тілін дамыта оқыту Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев, А.Алдамұратов, Е.Абақан, т.б. еңбектеріне сүйеніп зерттеледі.
Зерттеу жұмысында Ш.Құдайбердиевтің таным үдерісінің ерекшеліктері жайлы пікірі құнды деп танылды. Оның дәлелдеуінше, Адамның тану процесі екі кезеңнен тұрады. Оның біріншісі - сезімдік кезең. Бұған түйсік, қабылдау, ес жатады. Түйсік - дүние танудың алғашқы көзі, бірінші баспалдағы. Адамның есі мен елесі сапалы әрі нәтижелері болуы оның дұрыс түйсіктене алуына байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан тануға, мәселені тереңнен түсінуге мүмкіндік береді. Ойлау - адам танымының екінші баспалдағы [4,320] - деген Шәкәрім Құдайбердиевтің психологиялық көзқарастары, ғалым-тілші С.Рахметованың балаға тілді меңгерту барысындағы еңбектеріндегі ой-пікірмен сабақтасып жатады. Ғалым өз еңбектерінде тілді меңгертуде адамның таным үдерісін түйсіну, қабылдау, ес, ойлау, қиал деп ретімен бөліп көрсетеді. Профессор С.Рахметованың ұсынған таным үдерістері жазылым әрекетінің психологиялық негізін анықтауға арқау болады.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика кітабында: Ойлау - ұғым, хұкім, һәм ой түзеулерді жасаумен болады [5,521] - дейді де олардың өзін іштей бірнеше тармақтарға тарата отырып қарастырады.
Қазақ тілін оқытуда оқушылардың ойлау әрекетінің негізгі психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Оқушылардың ойлау әрекетінің даму дәрежесін анықтауда мынаны ескерген жөн: ойлаудың дербестігі, оқу материалын берік ұғыну, ойлаудың жаңа жағдайларға байланысты өзгеріп отыруы. Өйткені жазылым санада туып-қалыптасқан ойды, айтылып отырған сөзді түйсініп қабылдау және ұғыну үдерісі болып табылады.
Тіл мен ойлаудың өзара қатынасы - ертеде философтарды бірден-бір ойландырған мәселе. Бұның айғағы Платонның Кратилі - тілдің танымдық құралы екендігі жөнінде сөз қозғалған ең алғаш философиялық талдауы. Тіл жөніндегі Платонның тәржімелеуінің негізгі - атаулардың қоршаған ортаны танып-білу танымдық құрлымның төменгі сатысын ғана құрайды, ал бұл - үдерістің ең жоғарғы сатысы байқап бағдарлап, мән-мағынасын түсіне танып білу болып саналады. Плотонның тілдің танымдық қызметін қарастырмай, табиғи белгі тұрғысынан қарастыру қөзқарасының қалыптасуынан деп тұжырым жасауға болады. Ал үндітанушы ғалымдардың пікірі бойынша, үнді философы Анандавардханидың (IX б.ә.) іліміндегі семантикалық өзгерістердің сипаты, ойлау мен тіл арақатынасы (ойдың пайда болуы мен сөзбен жеткізу арақатынасы) мәселелері бойынша айтқан ойлары қазіргі кезде де өз құндылығын жоймаған.
Қытайдың конфуционалдық ілімін қарастырсақ, бір заттың мағынасын түсіну үшін оның алғашқы идеялық болмысына, идеалдық мағынасына, дұрыс атауларына оралу ғана сол заттың белгілі болуына жол ашады деп түсіндіреді. Ежелгі қытайлық И Чинг (Өзгерістер кітабы) тұжырымдамасында адамның ойлау, таным үдерісін бір-біріне қарама-қарсы Ян (позитивті) және Ин (негативті) екі плюстік өлшем арқылы сипаталғандығын айтады. Мұсылмандық қайта өрлеу кезеңі болып саналатын Х ғасырда Абу Хайан тілдің кез келген элементтің маңыздылығын айта келе, тілсіз ешқандай да ойлаудың болмайтындығы негізінде тіл мен ойлаудың өзара тығыз ара қатынасы туралы пікір айтқан. Бертін келе тіл мен ойлау мәселесі Лейбництің (форманың мағына берудегі рөлі), И.Кант пен Г.Фреге еңбектерінде сөз болған. Соңғысының мағына теориясы жоғарыда атап өтілген Анандавардханидың семантикалық іліміне ұласады.
Сонымен, сонау Платон ой тоқтатқан тіл мен ойлау, танымдық үдерісіндегі тілдің алатын өзіндік рөлі мәселелері әлі күнге қазіргі заман ғылымы болып табылатын таным теориясының нысаны болып табылады.
Ауызша және жазбаша тіл дамыту жұмыстары бір-бірімен байланысты қатар жүргізіледі. Бұл жөніндегі Н.И.Жинкин: Овладение письменной речью происходит медленно, на базе через посредство устной речи. Достижение в письме перестраивают и устную речь учащихся, - деуі соның дәлелі [7,312]. В.Г.Ананьев пікірі де соны қуаттайды: Устная речь создовая готовность к усвоенную письменной, сама принимает иной вид на основе письменной [8,75]. Олай болса, жазба тіл ауызекі тілдің негізінде жетіле отырып, өзінің де құрылымдық ерекшелігі әрқилы дамиды. Бұл мәселе сөйлеудің екі түрі де - тіл мен ойлаудың танымдық білігінің нәтижесінде ғана нәтижелі болады. Қазіргі заманғы танымдық (когнитифтік) ғылым өзінің бастауын ежелгі дәуірден алады, өйткені танымдық ғылымның нысаны болып саналатын таным мен ақыл, олардың өзара қатынасы сонау ықылым заманнан пікірталас тудырып келген түсініктер. Бұл, сайып келгенде, танымдық ғылымның ең маңызды да, басты мәселесі классикалық мәсел - тіл мен ойлау екендігін айқындай түседі.
Танымдық (когнитивтік) ғылым термині алғашқы белгілі бір ақпаратты қабылдайды, оны белгілі бір електен өткізе, мида сақтай отырып, қажет кезін оны қолдану нәтижесінде адамның миында білім қыртыстарының қалыптасып және толығу үдерісін зерттейтін ғылыми пәндер жиынтығы айқындау үшін енгізілген. Бұл, жалпы айтқанда, танымдық ғылым - адамдардың қоршаған дүниені қабылдау және танымдық қызметтерінің пайымдау нәтижесінде белгілі бір жүйеге келтіріп, біздің санамызда жазылып, менталды, яғни танымдық үдерістің негізін құрайтын білім мен таным туралы ғылым. Ғалымдардың көпшілігі танымдық ғылымның адамның ми қыртыстарына әртүрлі жолдармен келетін білімнің қалай жазылу жолдары мен сол ақпараттардың белгілі бір өңдеуге түсу жүйелерін зерттейтін ғылым деген ықшам түріндегі анықтамасында қолданылады.
Таным теориясының аясының кеңдігі, оның зерттеу нысаны болып табылатын білім мен танымның табиғатын, білімнің шығу көздерін, оларды жүйелеу, білімнің дамуын, бұның бәрі психология, антропология, философия, нейрология, тіл және жасанды интеллектіні үлгілеу т.б. ғылымдардың өзара қарым-қатынасы негізінде жан-жақты зерттеуді талап етеді. Әрине, жоғарыда аталған ғылымдарды белгілі бір жүйеге келтіріп, танымдық ғылымға байланысты тұстарын айқындаған кезде олардың жалпы сипаттамалары да айқындалады. Бұл, біріншіден, адамның танымдық қабілеті биологиялық, нейрологиялық, әлеуметтік және де мәдени ерекшеліктерінен тысқары зерттеуді талап ететін қандай да болмасын бір жоғары деңгейінде өңдеу және құрылымдардың түзілуін қамтамасыз етеді. Сонымен қоса жұмыс қалпындағы мидың қызмет етуін зерттеу барысында электрондық компьютерлердің адамның ақыл-ойы модельі ретінде алатын орны тым әсіреледі. Әрине, кибернетика саласының дамуына қазіргі шарықтап тұрған шағында арнайы түсіндірмелерді, тіпті осы бір міндетті деп пайымдалған тұтас бас тартуды қажет етеді түсінеміз. Өйткені қоршаған ортаны танып білуде айрықша орын алатын жан-дүниелік сезімі жоқ жасанды интеллектің шынайы менталды үдерістерден табиғатын мүлдем өзгеше. Бұл жөнінде В.А.Лефвер өзінің Конфликтующие структуры кітабында былай жазады: Торжество кибернетического подхода - это не только выход на арену новых и продуктивных средств анализа сложных систем, но и колосальное сужение онтологического поля, в рамках которого ставятся задачи научного анализа [9,6].
Үшіншіден, қоршаған ортаны танып-білудегі ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін ескермеу сананы таза стуктуризациялауға әкеліп соғары сөзсіз. Таным өзінің күрделілігімен сипатталатыны хақ. Ал таным жазбаша сөйлеу әрекетіне негіз болады.
Енді танымдық ғылымның күрделі инфраструктурасындағы тіл білімінің алар орнына тоқталып өтсек. Танымдық үлгі жүйесінде тіл білімі тілдік категориялар мен бірліктердің қоршаған дүниені қабылдаумен арақатынасын, оны танып-білуді қалай көрсететіндігін зерттейді.
Ақпараттың ішкі өңдеуге түсуі, басқаша айтқанда, адамның менталды табиғаты, оның ішкі ойлау механизмдері қазіргі заманғы когнитивтік ғылымның нысаны болып табылады. Ал осыдан өрбитін қоршаған ортаның ойлауда, оның тілде қалай көрініс табатыны сияқты мәселелер белгілі ғалымдар В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Н.Хомский, Н.Я.Марр, Г.Гадамер т.б. қарастырған. Олардың тұжырымдары философия, психология, мәдениет пен тілді тоғыстара зерттеуге негізделген. Қазіргі нейрохирургия мен кибернетика салаларының дамуы нәтижесінде когнитивтік моделіге фрейм (М.Минский) және жасанды интеллект саласындағы американдық ғалым М.Минский ұсынды. Адам миында белгілі бір стереотипті жағдайының көрініс табуына арналған белгілі бір ақпарат құрылымы фрейм ұғымымен беріледі, оны бір-бірімен жалғасып жатқан топ ретінде елестеуге болады. Человек, пытаясь познать новую для себя ситуацию или по-новому взглянуть на уже привычные вещи, выбирает из своей памяти некоторую структуру данных (образ), называемую, нами фреймом, с таким расчетом, чтобы путем широкого класса явлений и процессов [10,49].
Алайда М.Минский өзінің теориясында адамның ойлауы мен жасанды интеллект арасының аражігін ашпайды. Оның паймдауынша, адамның ойлауы образдарды визуалды көре алатын, семантикалық фреймдер, яғни сөздердің мағынасын түсіне алатын, белгілі бір іс-қимылды қабылдай алатын (сценарийлі фрейм) т.б. ақпаратпен толыққан адам жадында сақталған фреймнің белгілі бір жағдайға сәйкес фрейм табылмаған жағдайда, сол ситуацияға мейлінше жақын келер фрейм таңдап алынады. Таван Дейк пен В.Кинч гештальтты қолдана Гештальт термині фигура, форма, құрылым психологиялық теория арқылы құрылған ой, эмоция, таным үдерісі, тілді гештальт ұғымымен байланыстырады [10,49].
Сонымен, жоғарыда келтірілген сараптамадан тілдің, соның ішінде ұлттық тіл мен мәдениеттің танымдық (когнитивтік) үдерістерде айрықша мәнге ие екендігі көруімізге болады. Бұл сайып келгенде, лингвомәдени ізденістерге танымдық ғылымның озық әдістемелері мен тәсілдері әбден қолдануға болатынын айқындай түседі. Оқушыны жан-жақты дамытудың басты шарттарының бірі - саналы оқу әрекетін қалыптастыру. Олай болса, оқу үдерісін шәкірттердің әр кездегі негізгі әрекеттеріне сүйене отырып, жүргізу, оларды жеке тұлға ретінде бағалау және өз бойындағы икемділік-қабілеттерді жетілдіру, өзін-өзі дамыту мектептегі үлкен міндеттердің бірі болып саналады. Ғалым Д.Эльконин оқу әрекетінің өзге әрекеттің компоненттерін игеруімен, әрдайым оның бірінен екіншісіне ауысып отыруымен байланыстырады [11,96].
Оқушының шығармашылық қасиеттерінің дамуы баланың ғылыми ұғымдарды меңгеру, жалпылау және жинақтау әдістерін нақты баланың қолдана алуын қажет етеді. Бұл орайда, мектепте жазба мәтін құрастыру арқылы оларды өздігінен ой қорытуға, шешім жасауға үйретеді, бұл - баланың инттелектуалдық қабілетін өсіреді. Сондықтан В.С.Юркевич баланың қабілетін дамыту тек қана танымдық қажеттерді қалыптастыру арқылы болатынын дәлелдейді.
Оқу-тәрбие үдерісінде тиімді нәтижеге жету үшін мұғалім баланың ішкі мүмкіндігі мен күшіне сүйене білу керек. Бұл жұмысты шәкірттің қабылдау, ес, зейін, ойлау, ой қорту әрекеттеріне байланыстыра жүргізу керек деген сөз. Аталмыш жұмыстар негізінен мәтінді окушының қабылдау үдерісіне белгілі бір жүйемен іске асатын шаралар болып табылады. Жеке тұлғаны қалыптастыруда негізгі рөл атқаратын жұмыстың бірі - оқушының мәтін арқылы өзін-өзі тәрбиелеуін іске асыру. Мұнда оқушының жазба жұмыстарының мәні де ерекшелене түседі, себебі мәтін бойынан оқушының сөз өнеріне деген ерекше қабілеті анық байқалады, ал сөз өнері дегеніміз, З.Н.Новлянскаяның пайымдауынша, жастардың бірден-бір формасы ретінде көрінеді. Сондықтан біз жалпы тіл дамытудың негіздерінде сүйене отырып, оқушылардың жазбаша тілін дамыта оқытудың психологиялық негізін білу, меңгеру. Әсіресе, бұл болашақ мұғалімдерге өте қажет. Өйткені тіл пәнінің мұғалімі оқушыларды қалыптасатын көру әрекетінің ұғымдардың заңдылықтарын, сөйлеу әрекеті бойынша икемділік пен дағдының қалыптасу жолдарын білмейінше оқушылардың тілін дамытуда дұрыс нәтижеге жете алмайды. Сондықтан оқушы көрнекі етіп оқыту психологиялық негізінің бірі ретінде тілді қабылдау, сезіну, айту, жазу, дамыту деген ұғымдарды меңгеруі қажет. Сол арқылы ол дамыта оқытудың маңызын, жүйесін, ерекшелігін игереді.
Психологиялық әдебиеттерде тілге деген сезімдік қабылдауы былайша түсіндіріледі: Явление, сопровождающее речь облегчающее ее восприятие, и понимание и продиктивную организацию и выражающееся в умении продуктивно, минуя логические операции, решать в устной и письменной речи, что соответствует или чуждо речевым нормам языка [12,79].
Қазіргі физиологтар мен нейрофизиологтар ақыл-ой үдерісінде эмоция мен сезімді бірлікте қарайды да, ол баланың тілінің дамуына әсері деп ойлайды.
Тілді қабылдау балада жас кезінен қалыптаса бастайды.Сондықтан Н.С.Рождественский Чувства языка начинается с раннего детства, интенсивно развивается в течение всего преддошкольного и дошкольного воспитания и продолжается в школе, особенно в начальной [12,12], - деп көрсетеді. Бұл тілдік заңдылық мектепте стилистиканы оқыту кезінде, әсіресе, орта, ересек оқушылардың жасында да есепке алынады. Бұл әдістің маңыздылығы сол, балалардың мектепке дейін болсын, мектеп кезінде немесе одан кейін болсын, тіл ерекшелігінен айыра білу қабілетін үнемі дамыту жұмысы басты назарда болады.
Тілді игеру екі мақсатта: сөздік қорының дамуы мен ойлау қабілетінің жетілуіне байланысты болады. Сондықтан мектепте тілді игеру, тіл дамыту үдерісі екі жақты, яғни интуициялық сезіну мен сананы игеруге жалғаса отырып жүргізіледі. Бұл жөнінде мынадай тапсырма берілді:
Берілген сөйлемдегі көп нүктенің орнына сөйлемге байланысты тиісті сөзін қойып, көшіру тапсырылды.Сөйлемдер: 1. Даланы... дел-сал ғып, Түн... салбырап. Мұндағы бірінші сөйлемдегі сөздің орнына тиісті жым-жырт деген сөзді барлық оқушылар таба алмады. Ал екінші сөйлемдегі қажетті сөзді оқушылар әртүрлі орындады. Мысалы: 9 оқушы келеді деген сөзді, 13 оқушы боладыдеген сөзді, 18 оқушы еді деген сөзді, ал ақынның стилистік ерекшелікпен пайдаланған басады деген сөзін тек бес-ақ оқушы таба білді. 7 оқушы тиісті сөзді тіпті таба алмады.
Осы тапсырма шығармашылығы таныстырылған 9-10 сынып оқушыларына берілді. Олар былайша орындады. Қатысқан 62 оқушының 86 пайызы жым-жырт сөзін, 6 пайызы тыныш сөзін, ал 8 пайызы салқын сөзін қойып көшірді.
Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады. Көркем әдебиет тіліндегі тілдік құралдарды қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар. Оны бұрын тәжірбиелік қызметінде пайдалану дағдысы болатындықтан, оқушылар жазушының стилідік қолдану ерекшелігін анықтап тұрған сөзді немесе сөз тіркесін таба білді. Ал оның керісінше, ол тіркесті бұрын естімегендер пайдалана алмады. Сондықтан тілді және оның стилистикасын оқушылардың бұрынғы білімдері мен дағдыларына байланыстыра оқытып, күнделікті қарым-қатынаста сөздер мен сөз тіркестерін қолданудың жаңа тәсілдерін үйреткен жөн. Ол үшін оқушыларға мәтіндермен және дидактикалық материалдармен жұмыс істеп, талдау жасауға жатықтырылады.
Психология ғылымы балалардың ойын, тілін дамытуды мектепке келгеннен бастап-ақ, мақсатты жүргізуге мүмкіндік бар екенін көрсетеді. Әсіресе, бұл үдеріс стилистика туралы мәлімет беруде жылдамдатыла түседі. Өйткені тіл дамытумен бірге тілдің стилистикасын үйретуге арналған жұмыстар балалардың психикалық үдерістерінің қызметін (түсінік, қабылдау, зейін, ойлау, сөйлеу, қиял, сезім, ерік) күшейтеді. Олардың ой белсенділігін арттырып, мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп жататын анализдеу, синтездеу әрекетін арттырады. Сөз тастағанда немесе жеткізілетін ойға байланысты тілдік құралдарды талдағанда, тілдік құралдардың стилистикасын анықтағанда оқылып әңгімелесіп отырған оқиғаға сай келетін сөздерді, тілдік құралдарды таңдап ала білсе, бұл аналитикалық, үдеріс, ал осы сөздерді мәтіннің ішіне енгізуі мәтіннің жеткізбекілі ойға сай болуы синтетикалық үдеріс болып есептеледі. Сөйлем құрастыруда анализ - субьектілер мен предикаттарды және заттың белгілерін көрсететін сөздерді іріктеп алу, ал синтез - осыларды сөйлем ішінде орын-орнына қойып орналастыру болмақ.
Оқушының ойы мен тілін дамыту жұмыстарында: әсіресе шығарма мен мазмұндама жазуда, белгілі ойға мәтін құрастыруда, тағы басқа жұмыстарда анализ әр уақытта синтезден бұрын жүреді. Анализдің бұрын келуі синтезге жол ашады. Бұдан анализ стилистиканы оқыту жұмыстарында үнемі бұрын жүреді деу емес, анализдік әдіс үйрету, мәлімет беру кезінде синтезден соң да қолдана береді. Мысалы, оқушы сөйлемдеп сөздердің ойды жеткізудегі нақтылығы мен дұрыстығын анықтауда немесе даяр мәтінді стилистикалық мақсатқа байланысты талдау жасауда синтезден соң анализ пайдаланылады. Психология оқулықтарында мектеп жасындағы балалардың қабылдауы эмоциямен, сезіммен сабақтас жүретіндігін дәлелдейді. Ал стилистиканың мақсаттарының бірі - тілді экспрессиялығы мен эмоционалдылығының қарым-қатынасына байланысты қолдану. Сондықтан оқушыларға стилистиканы, стил түрлерін үйретуде тілдің эмоционалдылығы, грамматикалық, тіл заңдылығымен бірге стилистикалық жағы арқылы да білім мен дағды беруге көңіл бөлінеді. Сондықтан стилистиканы оқытуға байланысты алынатын мәтіндер, жаттығулар мен шығарма тақырыптары балаларда болатын көңілділік, сенгіштік, сезімталдық, қызығушылық, еліктеушілік сияқты қасиеттерге сай келетіндей болып іріктелуі тиіс. Сонымен стилистикалық терминдерге стилистика, стилі, стилистикалық норма, стильдік қателер, сөйлеу жанрлары, тілдік синонимия, тілдік көркемдегіш және бейнелегіш құралдары, тілдің экспрессиялылығы мен эмоционалдылығы т.б. ұғымдарды түсіндіру кезінде жалпылық ұғымдар бірлесе қатар жүргізіледі [6,240]. Мысалы, стилистикалық норма ұғымын түсіндіруде стилі түсіндіруде стилі түрінің тілдік құралдарының ерекілелігімен қатар жалпы ұғымдар беріледі өйткені стилистикалық норма сол мәннің стиліне сай немесе сай емес екндігі арқылы анықталады. Немесе стилистикалық қатенің өзі стилистикалық нормаға байланысты екендігі айтылады. Ал жанрлар дегеніміз тіл стилдерінің тәжірбиелік көріну нормасы болып табылады. Мысалы, ресми қағаздар стилінің жанрлары: хабарландыру, анықтама, сенім хат т.б. болса, публицистикалық стильдің жанрлары: мазала, очерк, репортаж т.б. келеді. Ойымызды жинақтай келе, стилистикалық ұғымдарды игерудің психологиялық негізі бірнеше кезеңдерден тұратындығын байқаймыз.
Бірінші кезең - оқушылардың белгілі жағдайда байланысты тілдік құралдарды қолданудың дұрыс, бұрыстығын сезілуі немесе байқауы. Бұл кезеңде, әсіресе жас балаларды тілдік құралдарды қолдана білу дағдылары әлі жетілмеген кезде, өз тәжірбиесінде тілдік құралдарды қолдана білу дағдылары, әсіресе сөздерді, сөз тіркестерін қолдана білуге жаттықтыру қажет. Ал оның дұрыс сөйлей білуіне лингвистикалық, теориялық мәліметтер әсер етеді. Олар сөз байлығы, грамматикасы т.б. Сондықтан стиликасын игеру үшін оның өз ойын жеткізуде, басқалармен қарым-қатынас жасауға лайықты дағдысы болуы қажет. Бұл кезде стилистиканың терминдері, ерекшеліктері туралы терең мәлімет берілмейді, тек байланыстырып сөйлеуге үйретіледі. Жазбаша сөйлеуге дағдыландырудың алғашқы сатысы болып есептеледі. Негізгі мақсат - сөз байлығын дамыту, жаңа сөз үйрету, синонимдермен жұмыс істеу болып табылады.
Екінші кезең - алғашқы теориялық ұғымдармен таныстыру. Бұл кезде оқушылардың ойлау жүйесінің күрделенуі мен тілдік құралдарының қолдануына басты назар аударылады. Атап айтқанда, ойды жеткізу, басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың түрлі формалары, тілдік құралдардың сәйкестігі немесе байланыстылығы сияқты ұғымдар үйретіле бастайды. Әсіресе, мұнда оқушылардың тіл стильдері, мәтін туралы ұғымы кеңейтіледі. Ол үшін стилдік реңдері айқын тілдік құралдарды пайдаланған мәтіндермен жұмыс жүргізіледі. Бұл кезде оқушы өз ойын дұрыс жеткізумен бірге стильдік ерекшеліктерді білуге дағдыланады. Ауызекі сөйлеу стилі мен жазба кітаби стильдердің ерекшеліктерін ажырата бастайды. Одан әрі көркемдеп сөйлеуді, тілдің кейбір көркемдегіш, бейнелегіш құралдарын қолдануды үйреніп, көркем әдебиет тіліне ауысады. Айнала қоршаған ортаны тану мен оны екінші біреуге суреттеп, образды, эмоционалды жеткізуге талпынады. Тілдік құралдарды игереді. Бұл кезеңде оқушылар грамматикалық, стилистикадан мәлімет ала отырып, әдеби тіл стильдерінің, әсіресе, жазба кітаби стильдердің тілдік құралдары жөнінде өзіндік ерекшеліктерін танып, сөйлеудің кейбір жанрларын қабылдауға жаттыға бастайды.
Үшінші кезең - стилистикалық түсініктерді меңгеру. Бұл кезеңде оқушылар теориялық (мектепте оқыту) немесе тәжірбиелік (басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, түрлі кітаптар оқу) жұмыстар арқылы стилистикалық құралдарды меңгереді. Тіл стильдерінің тілдік құралдарының ерекшеліктерін бір-бірімен салыстырады, стильдік реңдерін ажыратады. Тіпті, өз ойын жеткізудің формаларын игере бастайды. Сөйлеудің жанрларына байланысты тілдік құралдарды таңдауды үйренеді. Мысалы, мазмұндамалар, шығармалар, баяндамаларды, ойын жүйелі бере білуге төселеді, қолданбалы стилистиканың тіл стильдеріне қатысын ажыратады. Атап айтқанда, тіл туралы білімін өз тәжірбиесінде қолдана білуге қадам басады. Бұл кезде оқушының ойлау жүйесі де біршама жоғары дәрежеде дами түседі [13,200].
Қорыта келгенде, көрнекі құралдар арқылы жазбаша тілін дамыта оқытуда оқушылардың тілді игерудегі тәжірбиелік дағдысы, психологиялық жас ерекшеліктері басшылыққа алынады. Яғни тілдің грамматикалық құрылысын таныту, меңгерту балалардың жалпы дамуымен (тілі, ойы, танымы, көзқарасы т.б.) байланыстыра қалыптастырылады. Оларды жіктеп анықтағанымызда төмендегідей қажеттіліктер туындайтынына көз жеткіздік:
- 5-10-сынып оқушыларының көрнекілік нәтижесінде сөздік қорын молайту барысында сөздің мағыналары бойынша жұмыс жүргізу;
- оқушылар өз ойларын келесі адамға айқын, әсерлі, нормаға сай дұрыс жеткізу үшін сөйлем құрау;
- сөйлемдегі сөздерді белгілі бір ойдың төңірегіне топтастыру;
- түрлі пікірлерді байланыстырып, белгіл фомалармен (тіл стильдеріне лайықты) жеткізу;
- тілді қарым-қатынас мақсатына орынды пайдалана білу.
Міне, бұл амалдарды атқаруда оқушыларға стилистикалық білім мен икемділік қажет. Стилистикалық білім мен икемділікті екі топқа бөліп қарастырамыз: бірі - жай, екіншісі - күрделі. Бірінші топқа тіл туралы ғылымның негізгі тарауларын оқып, үйрену барысында қалыптасатын, ал екінші топқа мәтінді түзу мен құрастыру бағытында қалыптасатын дағдылар жатады. Бірінші топтағы білім мен икемділік оқушылардың мынадай қабілетін арттыруға бағытталады: стилистикалық құралдарды таба білу, олардың қолданылуындағы ерекшелігі мен артықшылығын анықтау. Бұған байланысты стилистикадан білім беруде оқушылар мына сияқты дағдыларды меңгереді:
- стилистикалық және эмоционалдық-экспрессивтік бояуын анықтап жіктей білу икемдігі;
- даяр материалдардың төңірегінде грамматикалық формалардың стильдік қызметін анықтау;
- түрлі стилистикалық құралдармен жұмыс жүргізе білу. Ал күрделілік білім мен икемділік қалыптастыруда мына сияқты дағдыларды меңгереді:
- қарым-қатынас жасаудағы жағдаятты тез анықтап, тез және дұрыс шешім таба білу;
- құрастырмақ мәтіннің негізгі мақсаты мен мазмұнын нақты белгілей білу;
- стилистикалық білімді қарым-қатынас жасауда қолдана білу, тиісті сөздер мен фразаларды таңдау, сөйлемді байланыстыра алу, жағдайға сәйкестендіру, мәтін құрау. Міне, бұлардың барлығы да оқушылардың танымдық қабілетін дамыту барысында жүзеге асырылады. Ал бұл мәселенің екі аспектісі бар. Бір жағынан, оқушылардың танымдық қызығушылығы мен белсенді әрекеті болса, екінші жағынан мұғалімнің тиімді әдісті таңдаудағы
мақсатты дайындық жұмысын жүргізуі болып табылады. Мұның бәрі де оқушылардың белсенді ойлау қызметін дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Ол үшін мектеп оқушыларымен үнемі іздену, пікір айту, дәлелдеу бағытында жазбаша жұмыстарға жаттықтырылады [14,168].
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ішкі бір мәселесін, яғни 5-6 сынып оқушыларының жазбаша сөйлеу тілін дамыту әдістемесін жасауды ғылыми зерттеу нысаны етіп алып отырғандықтан, осы мәселеге тиімділікпен басшылық жасайтын дидактика ғылымының заңдылықтары мен ұстанымдары соңғы жылдарда қол жеткізген жаңа мәліметтер негізінде анықталуы керек. 5-6 сынып оқушыларының жазбаша тілін дамыту әдістемесінің, педагогикалық негіздері дегенде дидактикалық заңдылықтар алдыңғы қатарда қарастылатыны белгілі.
Ы. Алтынсарин өзінің әдістемелік еңбектерінде оқытуға ұсынылатын көрнекіліктерді іріктеуде баланың жас және ұлттық ерекшелігін, психологиясын, ақыл-ой өрісін, талғамын және олардың игеру қабілетін үнемі ескеріп отыруды міндеттеді.
Орыстың көрнекті әдіскер ғалымы Ф.И.Буслаев оқытуды жақсартудан бастады. Ол өзінің 1844 жылы жазған "Отандық тілді оқыту туралы" және басқа жазған еңбектерінде орыс тілін оқыту ұстанымдарын филология ғылымының теориялық мәселелерімен ұштастырады.
Ф.И.Буслаев өзінің әдістемелік көмекші құралында баланы тәрбиелеу және оған білім беруде ана тілінің, алатын орны мен рөлін белгіледі. Оның пікірінше, отандық тіл адамға білім беруде ерекше орын алуы тиіс, өйткені оқушының барлық рухани жан дүниесінің өсуі ана тілін қалай және қандай көледе білумен тікелей байланысты. Сондықтан да отандық тіл мектепте оқытылатын барлық пәндер ішінде басты орын алуға тиіс деп есептеді.
1.2 Қазақ тілі сабақтарында пайдаланылатын көрнекіліктің түрлері
Оқыту құралдары - мұғалімге оқушылардың танымдық-практикалық әрекетін басқаруға, білім, дағды қалыптастыруға көмектесетін арнайы құрастырылған оқу құралдары мен материалдар. Олар негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі құралдарға: оқулық, оқулыққа қосымша материалдар, көрнекі құралдар, ал қосымшаға құралдарға: техникалық құралдар, үлестірме карточкалар жатады.
Оқулық дегеніміз - белгілі бір оқу пәні бойынша ғылыми білімнің негіздерін бағдарламаға сәйкес баяндайтын, оқу мақсатына араналған кітап. Оқулық - негізгі білім алу құралы.
Дидактиканың бір ұстанымы көрнекіліктің оқыту үдерісінде, соның ішінде қазақ тілін оқытуда атқаратын қызметі зор. Көрнекіліктерді пайдалану арқылы мынадай мәселелерді шешуге: оқушлардың белсенділігін туғызуға, оқыту үдерісіне жаңалықтар енгізуге, оқушылардың қызығушылығын арттыруға, материалды ұзақ есте сақтауға мүмкіндік жасап, материалдың ең негізгісін жүйелеуге болады. Ол жаңа материалды түсіндіру сабақтарында да, өткен материалды қайталау, бекіту сабақтарында да кеңінен пайдаланылады. Мұғалімнің сөзі мен көрнекілікті ұштастыруы қазақ тілінің теориялық материалын оқушылардың саналы әрі берік меңгеруінің, практикалық дағдыларды игеріп, іскерлікке үйренудің негізгі шарты болып табылады. Қазақ тілі сабақтарында көрнекіліктің мына түрлері жиі қолданылады: графикалық көрнекіліктер (схемалар, кестелер, диаграммалар), бейнелеу құралдары (фото, картиналар, суреттер, кино), табиғи (зат пен құбылыстың өзін немесе олардың суретін көрсету) және түрлі көлемдік (географиялық фигуралар) құралдар. Осылардың ішінде ең жиі қолданылатыны - кестелер. Кестелер мазмұны жағынан: грамматикалық, фонетикалық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Сақ Данагүл Үсенбайқызы
Қазақ тілі сабақтарында көрнекіліктерді пайдалану жолдары
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алматы, 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № ____ ____ ____ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д., проф.
__________________Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қазақ тілі сабақтарында көрнекіліктерді пайдалану жолдары
5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: Сақ Д.Ү.
Ғылыми жетекші, п.ғ.м., аға оқытушы: Сатбекова А.А.
Алматы, 2019
Реферат
Жұмыстың көлемі: 68 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: негізгі әдебиеттер - 22, қосымша әдебиеттер - 23.
Тірек сөздер: дидактика, темп, таным, ойлау, логикалық ойлау, анализ, синтез, классификациялау, индукция, дедукция, белсенді әдіс, дәстүрлі әдіс, талдау, тәжірибе, жаңа технология, шығармашылық, құзырлылық, қабілет, көрнекілік әдісі, графикалық көрнекіліктер, бейнелеу құралдары, түрлі көлемдік құралдар, блокты кесте.
Зерттеудің мақсаты: қазақ тілі пәні мұғалімінің кәсіби қызметіне бағытталған көрнекі оқытудың дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау. Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралдар пайдаланудың бүгінгі таңдағы әдіс-тәсілдерді ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеті:
Осы мақсатқа жетуде төмендегідей нақты міндеттер жүзеге асырылады:
oo Қазақ тілін оқыту үрдісінде көрнекі құралдарды пайдаланудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
oo Тіл материалдарын меңгертуде көрнекіліктерді пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау;
oo Жаңа материалды түсіндіруде техникалық құралдарды (компьютер интерактивті тақта) пайдаланудың тиімді жолдарын белгілеу.
Әдіс-тәсілдері: Аталған зерттеу жұмысын жазу барысында салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, топшылау әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының жаңалығы:
oo Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдардың түрлерін анықтау;
oo Көрнекі құралдарды пайдаланудың ғылыми негіздерін белгілеу;
oo Көрнекі құралдардың сабақ сапасын арттырудың рөлі айқындалады.
Практикалық қолданысы: Зерттеу жұмысы мектеп мұғалімдеріне және қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеушілерге көмекші құрал бола алады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-6
1 Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдар
1.1 Қазақ тілі сабақтарында көрнекілікті пайдаланудың педагогика-психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-18
1.2 Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекіліктің түрлері ... ... . 18-28
2 Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралдарды пайдаланудың әдіс-тәсілдері
2.1 Көрнекілік әдіс-тәсілдері мен оларға қойылатын талаптар ... ... ... ... ..29-38
2.3 Сюжетті суреттерге қарап мәтін құрау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-41
2.4 Блокты кестелер және оны пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-49
2.4 Есім сөздерді меңгертуде көрнекі құралдарды пайдаланудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49-64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65-66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...67-68
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Бүгінгі таңда жүріп жатқан эканомикалық пен ғылыми-техникалық өзгерістер жалпыға бірдей білім беретін орта мектептердің алдында әлемдік өркениеттің барлық талаптарына сай келетін парасатты, тәрбиелі жастарды тәрбиелеп дайындауды талап етуде. Бұның өзі Отанымыздың өркендеп дамуы мен әлемнің алдыңғы қатарлы озық елдер қатарына қосылуымен, жасампаздықпен ойлай алатын қабілеттерімен сабақтаса орайласады. Осыған орай, білім беру салаларында оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын пайдалану жұмыстары жедел қарқынмен жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында белгіленген орта білім берудің негізгі міндеттерінің бірі
... білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ету үшін тілдік фактілерді жалаң күйде емес, қатысымдық тұрғыдан меңгеру керек, - деген болатын.
Мектептегі оқыту үрдісіне қоятын негізгі талаптардың бірі - оны көрнекі етіп жургізу. Сабақты көрнекі етіп, нақты бейнелерге сүйене отырып жүргізу жайындағы пікірлер тек бүгінгі күннің еншісінде емес, бұдан бұрын да, атақты педагогтар үлкен мән берген. Кейінгі кезде бұл пікір дидактиканың негізгі ұстанымдарының біріне айналып отыр.
Көрнекі түрде оқытуды түрлі мағынада пайымдауға болады. Көрнекі оқытудың өзі негізгі мәні сабақ материалын түсінікті етіп жүргізу үшін, тиісті құралдар пайдаланып немесе тәжірибе қою арқылы өткізу болып табылады.
Сабақтың барысында көрнекіліктерді жиі қолданудың басты мақсаты баланың ой-өрісінің әлі қалыптаспағандығына, нақты бейнелерге сүйенуді қажет ететіндігінен болады. Әр түрлі көрнекі құралдарды пайдаланудағы мақсаты - сол бейнеленген нәрселерді ұғындыру емес, белгілі материалды түсіндіруде тірек ретінде қолданылуында болып отыр. Өйткені жас ерекшелігіне байланысты көрнекі тіректерге сүйенбейінше өз бетімен оқу тапсырмаларын меңгере алмайды. Мұның себебі балада абстрактілі бейнеге қарағанда нақты бейнені қабылдауға жеңіл болғандықтан, негізінде белгілі бір тілдік ұғымның түсінікті болуы соған сүйенетіндігінде.
Көрнекіліктің аса маңыздылығына байланысты жалпы білім беретін оқу бағдарламасында сабақ барысында пайдалануы талап етіледі.
Дидактикалық, әдістемелік зерттеулерде сабақ материалын көрнекі құралдар арқылы түсіндіруде (Я.Я.Зарина, А.В.Усова, М.М.Муканов, А.Жапбаров, т.б.) еңбектерінде қарастырылған. Дегенмен, бұл зерттеулердің көпшілігіне бір жақтылық сипат тән. Әсіресе, мектепте қазақ тілі материалдарын меңгертуге арналған көрнекіліктер арқылы сапасын арттыру мәселесі күні бүгінге дейін талап деңгейінен көрінбей келеді десек қателеспейміз. Міне, сондықтан көрсетілген көрнекілікті жою арқылы мектепте қазақ тілі пәнін оқыту сапасын арттыру мәселесін зерттеу таңдалған тақырыптың көкейкестілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Болашақ қазақ тілі пәні мұғалімінің сабақ материалын түсіндіру барысында көрнекіліктерді пайдалану жүйесі.
Диплом жұмысының мақсаты - қазақ тілі пәні мұғалімінің кәсіби қызметіне бағытталған көрнекі оқытудың дайындығын жетілдірудің ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау. Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралдар пайдаланудың бүгінгі таңдағы әдіс-тәсілдерді ұсыну.
Жұмыстың методологиялық негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы Заң, жалпы білім беретін мектепте мемелекеттік тілді дамытудың тұжырымдамасы, таным теориясы және ғылым логикасы, белгілі психология, логика және лингвистика мамандары мен әдіскерлердің еңбектері құрайды.
Диплом жұмысының міндеттері;
* Қазақ тілін оқыту үрдісінде көрнекі құралдарды пайдаланудың ғылыми-әдістемелік негіздерін анықтау;
* Тіл материалдарын меңгертуде көрнекіліктерді пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін айқындау;
* Жаңа материалды түсіндіруде техникалық құралдарды (компьютер интерактивті тақта) пайдаланудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің болжамы: тіл материалдарын меңгерту сабақтарында көрнекіліктерді пайдалану үдерісінде, біріншіден, оқушылар пән материалдарын оңай игереді, екіншіден, мұғалім оқушыларға материалды меңгертуді жеңілдетеді, үшіншіден, пәнге деген қызығушылығы артады, төртіншіден, білім сапасын арттырады.
Диплом жұмысының пайдаланған зерттеу әдістері: оқыту үрдісінде қазақ тілі сабақтарында көрнекіліктерді пайдалану мәселесіне арналған еңбектері талдау әдісі арқылы зерделеніп, зерттеу жұмысымызға бағыт-бағдар алынды.
Диплом жұмысының ұсынатын жаңалығы;
* Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдардың түрлерін анықтау;
* Көрнекі құралдарды пайдаланудың ғылыми негіздерін белгілеу;
* Көрнекі құралдардың сабақ сапасын арттырудың рөлі айқындалады.
Диплом жұмысының құрылысы: диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақ тілі сабақтарында пайдаланатын көрнекі құралдар
1.1 Қазақ тілі сабақтарында көрнекілікті пайдаланудың педагогика-психологиялық негіздері
Көрнекі оқыту дегеніміздің өзін түрлі мағынада түсінуімізге болады. Көрнекі оқытудың негізгі мәні сабақты түсінікті етіп жүргізу үшін тиісті құралдар пайдаланып немесе сабақты тәжірибе қою арқылы өткізу. Бірақ сабақтардың бәрін үнемі көрнекіліктерді пайдалана отырып, өткізуге кейде мүмкіндік те болмайды. Сондықтан көрнекі оқытудың басқа түрлері де кездеседі.
Көрнекі оқытудың бұл соңғы түрі сабақта өтілетін жаңа материалдарды оқушының бұрынғы білетіндерімен ұштастырып жүргізу болып табылады. Көрнекі оқытудың осы түрі де, оқушылардың сабақ меңгеруінде негізгі рөл атқарады. Өйткені мұғалім күрделі оқу мазмұнын оқушыларға жеткізу үшін ол жаңғыртады. Солайша жаңа мазмұнды оқушының бұрынғы білгендерін байланыстыра отырып, мұғалім оның білмейтінін білуге жетелейді [1,116].
Көрнекі оқытудың осы түріне сәйкес сабақта оқушылардың тыңдау процесін қалай ұйымдастыру керек деген сұрақ туады. Себебі тыңдау процесі - бақылаудың бұл ерекше түрі. Сыныпта меңгеріп, ондағыларға сабақ материалын тыңдаттыру, негізінде, мұғалімнің шеберлігіне байланысты.
Тыңдау дегеннің өзі - ойланып толғанудың жемісі. Егер мұғалім айтайын деген ойын жүйесіз немесе асығып тез айтып кетсе, онда оқушылар зер салып, тыңдауға қанша тырысса да, ұстазының сөзіне толық еріп отыра алмағандықтан, оған түсіне алмайды. Себебі оқу мазмұнының бір бөлшегі тура ойлағанша кейбір оқытушылар айтайын деген ойын аяқтап та қояды. Осыдан шығатын қорытынды: сабақ баяндаудың өзінше белгілі бір темпі болуы керек.
Темп дегеніміз - сабақтың жүргізілуінің жай не шапшаң келуі. Уақытты үнемді пайдалану үшін, сабақты жылдам өткізу ұтымды болғанымен, оның өзінше мөлшерлері болуы қажет. Мәселен, оқу мазмұнын тыңдаттырып, оқушыны ойландыру үшін асықпай, сабақтың ең маңызды жерлерін аса ескертіп отыру қажет. Сондай-ақ оқушылардың сабақты тыңдауына жағдай туғызу үшін, сыныпта мұғалімнің дауысы үнемі бір жақтан естілуінің де маңызы зор [2,212].
Оқушылардың тыңдау процесін ұйымдастыруда мұғалім дауысының қандай болып келуінің ерекше мәні бар. Мұны түсіну үшін мынаны ескерген жөн. Әдетте, белгілі бір нәрсені басқа бір нәрсемен шатастырудың басты себебі бұлардың бірінің екіншісіне ұқсас келуінен. Сол сиақты сабақтағы мұғалімнің дауысы бір сарынды (монотонно) келіп, мазмұнның бір жері екіншісіне айқын естілмейтін болса, онда оқушылар не нәрсенің негізгі, не нәрсенің екінші дәрежедегі мәселе екенін ажырата алмайтын болады. Сондықтан дауысты түрлендіріп отыру - оқушыларды меңгеріп, сабақ тыңдаттыруға жұмылдырудың негізгі тәсілі. Мұғалім өзінің айтып тұрған сөзінің ішінен бір жерін өзге нәрселерден өзгешелеу етіп атап көрсеткісі келсе, онда ол көтеріңкі дауыспен айтады немесе сөз арасында Мынаны еске алыңдар, Осыны бұрынғылармен салыстырыңдар, - деп те ескертуіне болады. Сол сияқты, егер дауысты бұрын көтеріңкіреп сөйлеп, кейін баяулатып жіберсе, осы да оқушылардың назарын өзіне аударып, айтылып тұрған материалға зер салып тыңдауға мүмкіндік тудырады. Оқу мазмұндарын сөз арқылы түсіндіріп , нақты етіп баяндаудың әсері үлкен болса да, егер оқушы бұл мәселеге түсінбесе, онда толық нәтижеге ие болмағаны. Мәселен, оқушы берілген мазмұнды құрғақ жаттап алса, онда ол сабақта қамтылған мазмұнның нақты көріністерімен берік ұштастырмағандығынан болып отыр. М.И.Сеченов бұл туралы бір сөзінде адам баласына өз тәжірбиесіне сүйенбеген бір ойдың да тууы мүмкін емес деген еді. Оның айтуынша, тіпті ғылым жетістігі деп есептейтін жаңа ой пікірлердің бәрі де, нақты бейнелердің негізінде болмақ. М.И.Сеченовтың бұл пікірі оқушының оқу материалын қандай жолмен ұғынатынын түсінуге мүмкіндік береді. Өйткені оқушы ұғымдардың бәрін де нақты бейнелердің, көрнекі оқытудың негізінде іске асады [3,324].
Оқытудың көрнекілік К.Д.Ушинскийдің дәлелдеуінше, оқуды жалпы ұғымдар емес, нақты фактілерге, нақты образдарға негіздеу болып саналады. Көрнекілік әдісімен оқушыларды өз бетінше байқауға, үйренуге негіздейді.
Объективті шындықты білу, түйсіну мен қабылдаудан басталады. Оқу материалы сезім мүшелерінің неғұрлым көбісінің қабылдауымен қабылданған болса, ол туралы соғұрлым толығырақ және нақтырақ түсінік пайда болады. Көрнекіліктің психологиялық мәні осында.
Сөз арқылы (2-сигнал жүйесі) оқушылар оқу материалын ақылға тоқиды, қорытынды шығарады, жинақтайды (абстрактілі ойлау). Бірақ 2-сигналдық жүйе, бірінші сигналдық жүйе арқылы және сонымен байланысты ғана мағынаға ие болады. Бірінші және екінші сигналдық жүйенің өзара байланысы осында көрінеді. Нәрсені көрсету сөзбен, түсіндірумен, әңгімемен қатар жүргізіледі.
Сөз бен көрнекілікті қалайша ұштастыруға болады деген сұраққа Л.В.Занков зерттеу нәтижелеріне қарағанда, негізінде оның мынандай төрт түрі бар.
1. Оқушылар көрнекілікке назар сала отырып, оның мазмұнын ашатын мағлұматтарды өз бетінше жинақтайды. Мұғалімнің міндеті бақылаған кезде неге мән беруге бағыт беріп отыру.
2. Көрнекілік мазмұнын мұғалімнің өзі баяндап шығады. Яғни, балалар мағлұматтарды көрсетілген нәрселерден алмайды, мұғалімнің әңгімесінен алады.
3. Мұнда көрнекілікті бақылау нәтижесінде алынған мағлұматтар мен осы жөнінде бұрыннан білетіндеріне сүйене отырып түсіндіру. Бұл жағдайда оқушы білімді көрнекіліктен ғана алмай, өзінің бұрынғы білетіндеріне де сүйенеді.
4. Төртінші жағдайда мұғалім көрнекіліктен жинақталған мәліметтер бойынша ой қорытындысын жасауға ұмтылады. Балалардың ескермей, мән бермей кеткен жерлерін ұстаз өзі толықтырып, шәкірттері қорытынды жасай алмаған жағдайда өзі түсінікті түрде баяндап береді.
Біздің ойымызша оқушыларды бақылампаздыққа үйретуде осы тәсілдердің ішінен сөз бен көрнекіліктерді ұштастырудың бірінші түрі негізгі рөл атқарады. Себебі әдістердің осы түрлі көрнекіліктерді оқушылардың өздеріне бақылаттырып, барлық мағлұматтарды өз беттерінше жинақтау дағдыларын қалыптастырады. Оқушы осы тәсіл арқылы бақылампаздыққа ие болып, көрнекіліктің бірден көзге көрінбейтін қасиеттерін ажыратуға мүмкіндік береді.
Көрнекіліктерді дұрыс пайдалануға, төмендегідей бірнеше талаптар қойылады. Мысалы, көрнекі құрал сабақтың белгілі бір кезінде қажет болғанда көрсетіліп, содан соң оқушылардың көңілін оған бөлмеу үшін жиналып тасталады. Сыныпқа әкелген көрнекі құралдарға бала қызығып, мақсатпен мән беріп бақылаудың орнына жай қызығушылықпен қарайды да, сабақтың нәтижесіз болуына әсер етеді. Сонымен қатар, сабақта көрнекіліктерді үнемі көрсетуге әуес келе бермей оқу мазмұнын ауызша түсіндіру мен көрнекіліктерді ұштастырып және оларды бірінен соң бірін алмастырып отыру керек. Сабақты осылай етіп түсіндіріп отырудың тиімді екені мынадан:егер мұғалім оқу мазмұнын үнемі сөз арқылы түсіндіруге сөз арқылы әуес болса, онда балалар санасының бір орталығының қатты қозуының салдарынан, ол тежеуге айналып, тез шаршайды. Ал сабақ материалы үнемі алмасып, сабақтың бір бөлігі сөз арқылы баяндалып, өзге жерлері көрнекілікпен ұштастырылып отырса, онда мидың бір алыбы ғана қозып қана қоймай, басқа орталықтары да кезекпе-кезек қозып, оқушылар іске ұзақ мерзім шаршамайтын болады.
Қорыта айтқанда, көрнекілік - оқытуда заттар мен құбылыстардың әрқайсысының өзіне тән жаратылыс бітімін, әр қилы сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы байқау, қабылдауға баулитын дидактикалық күрделі принцип. Көрнекіліктің қамтамасыз етілуі қоршаған орта мен заттарды қабылдау арқылы оқушылардың түсінігі күрделеніп қалыптасады.
Оқушылардың тілін дамыта оқыту Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, Қ.Б.Жарықбаев, А.Алдамұратов, Е.Абақан, т.б. еңбектеріне сүйеніп зерттеледі.
Зерттеу жұмысында Ш.Құдайбердиевтің таным үдерісінің ерекшеліктері жайлы пікірі құнды деп танылды. Оның дәлелдеуінше, Адамның тану процесі екі кезеңнен тұрады. Оның біріншісі - сезімдік кезең. Бұған түйсік, қабылдау, ес жатады. Түйсік - дүние танудың алғашқы көзі, бірінші баспалдағы. Адамның есі мен елесі сапалы әрі нәтижелері болуы оның дұрыс түйсіктене алуына байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан тануға, мәселені тереңнен түсінуге мүмкіндік береді. Ойлау - адам танымының екінші баспалдағы [4,320] - деген Шәкәрім Құдайбердиевтің психологиялық көзқарастары, ғалым-тілші С.Рахметованың балаға тілді меңгерту барысындағы еңбектеріндегі ой-пікірмен сабақтасып жатады. Ғалым өз еңбектерінде тілді меңгертуде адамның таным үдерісін түйсіну, қабылдау, ес, ойлау, қиал деп ретімен бөліп көрсетеді. Профессор С.Рахметованың ұсынған таным үдерістері жазылым әрекетінің психологиялық негізін анықтауға арқау болады.
М.Жұмабаев өзінің Педагогика кітабында: Ойлау - ұғым, хұкім, һәм ой түзеулерді жасаумен болады [5,521] - дейді де олардың өзін іштей бірнеше тармақтарға тарата отырып қарастырады.
Қазақ тілін оқытуда оқушылардың ойлау әрекетінің негізгі психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Оқушылардың ойлау әрекетінің даму дәрежесін анықтауда мынаны ескерген жөн: ойлаудың дербестігі, оқу материалын берік ұғыну, ойлаудың жаңа жағдайларға байланысты өзгеріп отыруы. Өйткені жазылым санада туып-қалыптасқан ойды, айтылып отырған сөзді түйсініп қабылдау және ұғыну үдерісі болып табылады.
Тіл мен ойлаудың өзара қатынасы - ертеде философтарды бірден-бір ойландырған мәселе. Бұның айғағы Платонның Кратилі - тілдің танымдық құралы екендігі жөнінде сөз қозғалған ең алғаш философиялық талдауы. Тіл жөніндегі Платонның тәржімелеуінің негізгі - атаулардың қоршаған ортаны танып-білу танымдық құрлымның төменгі сатысын ғана құрайды, ал бұл - үдерістің ең жоғарғы сатысы байқап бағдарлап, мән-мағынасын түсіне танып білу болып саналады. Плотонның тілдің танымдық қызметін қарастырмай, табиғи белгі тұрғысынан қарастыру қөзқарасының қалыптасуынан деп тұжырым жасауға болады. Ал үндітанушы ғалымдардың пікірі бойынша, үнді философы Анандавардханидың (IX б.ә.) іліміндегі семантикалық өзгерістердің сипаты, ойлау мен тіл арақатынасы (ойдың пайда болуы мен сөзбен жеткізу арақатынасы) мәселелері бойынша айтқан ойлары қазіргі кезде де өз құндылығын жоймаған.
Қытайдың конфуционалдық ілімін қарастырсақ, бір заттың мағынасын түсіну үшін оның алғашқы идеялық болмысына, идеалдық мағынасына, дұрыс атауларына оралу ғана сол заттың белгілі болуына жол ашады деп түсіндіреді. Ежелгі қытайлық И Чинг (Өзгерістер кітабы) тұжырымдамасында адамның ойлау, таным үдерісін бір-біріне қарама-қарсы Ян (позитивті) және Ин (негативті) екі плюстік өлшем арқылы сипаталғандығын айтады. Мұсылмандық қайта өрлеу кезеңі болып саналатын Х ғасырда Абу Хайан тілдің кез келген элементтің маңыздылығын айта келе, тілсіз ешқандай да ойлаудың болмайтындығы негізінде тіл мен ойлаудың өзара тығыз ара қатынасы туралы пікір айтқан. Бертін келе тіл мен ойлау мәселесі Лейбництің (форманың мағына берудегі рөлі), И.Кант пен Г.Фреге еңбектерінде сөз болған. Соңғысының мағына теориясы жоғарыда атап өтілген Анандавардханидың семантикалық іліміне ұласады.
Сонымен, сонау Платон ой тоқтатқан тіл мен ойлау, танымдық үдерісіндегі тілдің алатын өзіндік рөлі мәселелері әлі күнге қазіргі заман ғылымы болып табылатын таным теориясының нысаны болып табылады.
Ауызша және жазбаша тіл дамыту жұмыстары бір-бірімен байланысты қатар жүргізіледі. Бұл жөніндегі Н.И.Жинкин: Овладение письменной речью происходит медленно, на базе через посредство устной речи. Достижение в письме перестраивают и устную речь учащихся, - деуі соның дәлелі [7,312]. В.Г.Ананьев пікірі де соны қуаттайды: Устная речь создовая готовность к усвоенную письменной, сама принимает иной вид на основе письменной [8,75]. Олай болса, жазба тіл ауызекі тілдің негізінде жетіле отырып, өзінің де құрылымдық ерекшелігі әрқилы дамиды. Бұл мәселе сөйлеудің екі түрі де - тіл мен ойлаудың танымдық білігінің нәтижесінде ғана нәтижелі болады. Қазіргі заманғы танымдық (когнитифтік) ғылым өзінің бастауын ежелгі дәуірден алады, өйткені танымдық ғылымның нысаны болып саналатын таным мен ақыл, олардың өзара қатынасы сонау ықылым заманнан пікірталас тудырып келген түсініктер. Бұл, сайып келгенде, танымдық ғылымның ең маңызды да, басты мәселесі классикалық мәсел - тіл мен ойлау екендігін айқындай түседі.
Танымдық (когнитивтік) ғылым термині алғашқы белгілі бір ақпаратты қабылдайды, оны белгілі бір електен өткізе, мида сақтай отырып, қажет кезін оны қолдану нәтижесінде адамның миында білім қыртыстарының қалыптасып және толығу үдерісін зерттейтін ғылыми пәндер жиынтығы айқындау үшін енгізілген. Бұл, жалпы айтқанда, танымдық ғылым - адамдардың қоршаған дүниені қабылдау және танымдық қызметтерінің пайымдау нәтижесінде белгілі бір жүйеге келтіріп, біздің санамызда жазылып, менталды, яғни танымдық үдерістің негізін құрайтын білім мен таным туралы ғылым. Ғалымдардың көпшілігі танымдық ғылымның адамның ми қыртыстарына әртүрлі жолдармен келетін білімнің қалай жазылу жолдары мен сол ақпараттардың белгілі бір өңдеуге түсу жүйелерін зерттейтін ғылым деген ықшам түріндегі анықтамасында қолданылады.
Таным теориясының аясының кеңдігі, оның зерттеу нысаны болып табылатын білім мен танымның табиғатын, білімнің шығу көздерін, оларды жүйелеу, білімнің дамуын, бұның бәрі психология, антропология, философия, нейрология, тіл және жасанды интеллектіні үлгілеу т.б. ғылымдардың өзара қарым-қатынасы негізінде жан-жақты зерттеуді талап етеді. Әрине, жоғарыда аталған ғылымдарды белгілі бір жүйеге келтіріп, танымдық ғылымға байланысты тұстарын айқындаған кезде олардың жалпы сипаттамалары да айқындалады. Бұл, біріншіден, адамның танымдық қабілеті биологиялық, нейрологиялық, әлеуметтік және де мәдени ерекшеліктерінен тысқары зерттеуді талап ететін қандай да болмасын бір жоғары деңгейінде өңдеу және құрылымдардың түзілуін қамтамасыз етеді. Сонымен қоса жұмыс қалпындағы мидың қызмет етуін зерттеу барысында электрондық компьютерлердің адамның ақыл-ойы модельі ретінде алатын орны тым әсіреледі. Әрине, кибернетика саласының дамуына қазіргі шарықтап тұрған шағында арнайы түсіндірмелерді, тіпті осы бір міндетті деп пайымдалған тұтас бас тартуды қажет етеді түсінеміз. Өйткені қоршаған ортаны танып білуде айрықша орын алатын жан-дүниелік сезімі жоқ жасанды интеллектің шынайы менталды үдерістерден табиғатын мүлдем өзгеше. Бұл жөнінде В.А.Лефвер өзінің Конфликтующие структуры кітабында былай жазады: Торжество кибернетического подхода - это не только выход на арену новых и продуктивных средств анализа сложных систем, но и колосальное сужение онтологического поля, в рамках которого ставятся задачи научного анализа [9,6].
Үшіншіден, қоршаған ортаны танып-білудегі ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін ескермеу сананы таза стуктуризациялауға әкеліп соғары сөзсіз. Таным өзінің күрделілігімен сипатталатыны хақ. Ал таным жазбаша сөйлеу әрекетіне негіз болады.
Енді танымдық ғылымның күрделі инфраструктурасындағы тіл білімінің алар орнына тоқталып өтсек. Танымдық үлгі жүйесінде тіл білімі тілдік категориялар мен бірліктердің қоршаған дүниені қабылдаумен арақатынасын, оны танып-білуді қалай көрсететіндігін зерттейді.
Ақпараттың ішкі өңдеуге түсуі, басқаша айтқанда, адамның менталды табиғаты, оның ішкі ойлау механизмдері қазіргі заманғы когнитивтік ғылымның нысаны болып табылады. Ал осыдан өрбитін қоршаған ортаның ойлауда, оның тілде қалай көрініс табатыны сияқты мәселелер белгілі ғалымдар В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Н.Хомский, Н.Я.Марр, Г.Гадамер т.б. қарастырған. Олардың тұжырымдары философия, психология, мәдениет пен тілді тоғыстара зерттеуге негізделген. Қазіргі нейрохирургия мен кибернетика салаларының дамуы нәтижесінде когнитивтік моделіге фрейм (М.Минский) және жасанды интеллект саласындағы американдық ғалым М.Минский ұсынды. Адам миында белгілі бір стереотипті жағдайының көрініс табуына арналған белгілі бір ақпарат құрылымы фрейм ұғымымен беріледі, оны бір-бірімен жалғасып жатқан топ ретінде елестеуге болады. Человек, пытаясь познать новую для себя ситуацию или по-новому взглянуть на уже привычные вещи, выбирает из своей памяти некоторую структуру данных (образ), называемую, нами фреймом, с таким расчетом, чтобы путем широкого класса явлений и процессов [10,49].
Алайда М.Минский өзінің теориясында адамның ойлауы мен жасанды интеллект арасының аражігін ашпайды. Оның паймдауынша, адамның ойлауы образдарды визуалды көре алатын, семантикалық фреймдер, яғни сөздердің мағынасын түсіне алатын, белгілі бір іс-қимылды қабылдай алатын (сценарийлі фрейм) т.б. ақпаратпен толыққан адам жадында сақталған фреймнің белгілі бір жағдайға сәйкес фрейм табылмаған жағдайда, сол ситуацияға мейлінше жақын келер фрейм таңдап алынады. Таван Дейк пен В.Кинч гештальтты қолдана Гештальт термині фигура, форма, құрылым психологиялық теория арқылы құрылған ой, эмоция, таным үдерісі, тілді гештальт ұғымымен байланыстырады [10,49].
Сонымен, жоғарыда келтірілген сараптамадан тілдің, соның ішінде ұлттық тіл мен мәдениеттің танымдық (когнитивтік) үдерістерде айрықша мәнге ие екендігі көруімізге болады. Бұл сайып келгенде, лингвомәдени ізденістерге танымдық ғылымның озық әдістемелері мен тәсілдері әбден қолдануға болатынын айқындай түседі. Оқушыны жан-жақты дамытудың басты шарттарының бірі - саналы оқу әрекетін қалыптастыру. Олай болса, оқу үдерісін шәкірттердің әр кездегі негізгі әрекеттеріне сүйене отырып, жүргізу, оларды жеке тұлға ретінде бағалау және өз бойындағы икемділік-қабілеттерді жетілдіру, өзін-өзі дамыту мектептегі үлкен міндеттердің бірі болып саналады. Ғалым Д.Эльконин оқу әрекетінің өзге әрекеттің компоненттерін игеруімен, әрдайым оның бірінен екіншісіне ауысып отыруымен байланыстырады [11,96].
Оқушының шығармашылық қасиеттерінің дамуы баланың ғылыми ұғымдарды меңгеру, жалпылау және жинақтау әдістерін нақты баланың қолдана алуын қажет етеді. Бұл орайда, мектепте жазба мәтін құрастыру арқылы оларды өздігінен ой қорытуға, шешім жасауға үйретеді, бұл - баланың инттелектуалдық қабілетін өсіреді. Сондықтан В.С.Юркевич баланың қабілетін дамыту тек қана танымдық қажеттерді қалыптастыру арқылы болатынын дәлелдейді.
Оқу-тәрбие үдерісінде тиімді нәтижеге жету үшін мұғалім баланың ішкі мүмкіндігі мен күшіне сүйене білу керек. Бұл жұмысты шәкірттің қабылдау, ес, зейін, ойлау, ой қорту әрекеттеріне байланыстыра жүргізу керек деген сөз. Аталмыш жұмыстар негізінен мәтінді окушының қабылдау үдерісіне белгілі бір жүйемен іске асатын шаралар болып табылады. Жеке тұлғаны қалыптастыруда негізгі рөл атқаратын жұмыстың бірі - оқушының мәтін арқылы өзін-өзі тәрбиелеуін іске асыру. Мұнда оқушының жазба жұмыстарының мәні де ерекшелене түседі, себебі мәтін бойынан оқушының сөз өнеріне деген ерекше қабілеті анық байқалады, ал сөз өнері дегеніміз, З.Н.Новлянскаяның пайымдауынша, жастардың бірден-бір формасы ретінде көрінеді. Сондықтан біз жалпы тіл дамытудың негіздерінде сүйене отырып, оқушылардың жазбаша тілін дамыта оқытудың психологиялық негізін білу, меңгеру. Әсіресе, бұл болашақ мұғалімдерге өте қажет. Өйткені тіл пәнінің мұғалімі оқушыларды қалыптасатын көру әрекетінің ұғымдардың заңдылықтарын, сөйлеу әрекеті бойынша икемділік пен дағдының қалыптасу жолдарын білмейінше оқушылардың тілін дамытуда дұрыс нәтижеге жете алмайды. Сондықтан оқушы көрнекі етіп оқыту психологиялық негізінің бірі ретінде тілді қабылдау, сезіну, айту, жазу, дамыту деген ұғымдарды меңгеруі қажет. Сол арқылы ол дамыта оқытудың маңызын, жүйесін, ерекшелігін игереді.
Психологиялық әдебиеттерде тілге деген сезімдік қабылдауы былайша түсіндіріледі: Явление, сопровождающее речь облегчающее ее восприятие, и понимание и продиктивную организацию и выражающееся в умении продуктивно, минуя логические операции, решать в устной и письменной речи, что соответствует или чуждо речевым нормам языка [12,79].
Қазіргі физиологтар мен нейрофизиологтар ақыл-ой үдерісінде эмоция мен сезімді бірлікте қарайды да, ол баланың тілінің дамуына әсері деп ойлайды.
Тілді қабылдау балада жас кезінен қалыптаса бастайды.Сондықтан Н.С.Рождественский Чувства языка начинается с раннего детства, интенсивно развивается в течение всего преддошкольного и дошкольного воспитания и продолжается в школе, особенно в начальной [12,12], - деп көрсетеді. Бұл тілдік заңдылық мектепте стилистиканы оқыту кезінде, әсіресе, орта, ересек оқушылардың жасында да есепке алынады. Бұл әдістің маңыздылығы сол, балалардың мектепке дейін болсын, мектеп кезінде немесе одан кейін болсын, тіл ерекшелігінен айыра білу қабілетін үнемі дамыту жұмысы басты назарда болады.
Тілді игеру екі мақсатта: сөздік қорының дамуы мен ойлау қабілетінің жетілуіне байланысты болады. Сондықтан мектепте тілді игеру, тіл дамыту үдерісі екі жақты, яғни интуициялық сезіну мен сананы игеруге жалғаса отырып жүргізіледі. Бұл жөнінде мынадай тапсырма берілді:
Берілген сөйлемдегі көп нүктенің орнына сөйлемге байланысты тиісті сөзін қойып, көшіру тапсырылды.Сөйлемдер: 1. Даланы... дел-сал ғып, Түн... салбырап. Мұндағы бірінші сөйлемдегі сөздің орнына тиісті жым-жырт деген сөзді барлық оқушылар таба алмады. Ал екінші сөйлемдегі қажетті сөзді оқушылар әртүрлі орындады. Мысалы: 9 оқушы келеді деген сөзді, 13 оқушы боладыдеген сөзді, 18 оқушы еді деген сөзді, ал ақынның стилистік ерекшелікпен пайдаланған басады деген сөзін тек бес-ақ оқушы таба білді. 7 оқушы тиісті сөзді тіпті таба алмады.
Осы тапсырма шығармашылығы таныстырылған 9-10 сынып оқушыларына берілді. Олар былайша орындады. Қатысқан 62 оқушының 86 пайызы жым-жырт сөзін, 6 пайызы тыныш сөзін, ал 8 пайызы салқын сөзін қойып көшірді.
Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады. Көркем әдебиет тіліндегі тілдік құралдарды қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар. Оны бұрын тәжірбиелік қызметінде пайдалану дағдысы болатындықтан, оқушылар жазушының стилідік қолдану ерекшелігін анықтап тұрған сөзді немесе сөз тіркесін таба білді. Ал оның керісінше, ол тіркесті бұрын естімегендер пайдалана алмады. Сондықтан тілді және оның стилистикасын оқушылардың бұрынғы білімдері мен дағдыларына байланыстыра оқытып, күнделікті қарым-қатынаста сөздер мен сөз тіркестерін қолданудың жаңа тәсілдерін үйреткен жөн. Ол үшін оқушыларға мәтіндермен және дидактикалық материалдармен жұмыс істеп, талдау жасауға жатықтырылады.
Психология ғылымы балалардың ойын, тілін дамытуды мектепке келгеннен бастап-ақ, мақсатты жүргізуге мүмкіндік бар екенін көрсетеді. Әсіресе, бұл үдеріс стилистика туралы мәлімет беруде жылдамдатыла түседі. Өйткені тіл дамытумен бірге тілдің стилистикасын үйретуге арналған жұмыстар балалардың психикалық үдерістерінің қызметін (түсінік, қабылдау, зейін, ойлау, сөйлеу, қиял, сезім, ерік) күшейтеді. Олардың ой белсенділігін арттырып, мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп жататын анализдеу, синтездеу әрекетін арттырады. Сөз тастағанда немесе жеткізілетін ойға байланысты тілдік құралдарды талдағанда, тілдік құралдардың стилистикасын анықтағанда оқылып әңгімелесіп отырған оқиғаға сай келетін сөздерді, тілдік құралдарды таңдап ала білсе, бұл аналитикалық, үдеріс, ал осы сөздерді мәтіннің ішіне енгізуі мәтіннің жеткізбекілі ойға сай болуы синтетикалық үдеріс болып есептеледі. Сөйлем құрастыруда анализ - субьектілер мен предикаттарды және заттың белгілерін көрсететін сөздерді іріктеп алу, ал синтез - осыларды сөйлем ішінде орын-орнына қойып орналастыру болмақ.
Оқушының ойы мен тілін дамыту жұмыстарында: әсіресе шығарма мен мазмұндама жазуда, белгілі ойға мәтін құрастыруда, тағы басқа жұмыстарда анализ әр уақытта синтезден бұрын жүреді. Анализдің бұрын келуі синтезге жол ашады. Бұдан анализ стилистиканы оқыту жұмыстарында үнемі бұрын жүреді деу емес, анализдік әдіс үйрету, мәлімет беру кезінде синтезден соң да қолдана береді. Мысалы, оқушы сөйлемдеп сөздердің ойды жеткізудегі нақтылығы мен дұрыстығын анықтауда немесе даяр мәтінді стилистикалық мақсатқа байланысты талдау жасауда синтезден соң анализ пайдаланылады. Психология оқулықтарында мектеп жасындағы балалардың қабылдауы эмоциямен, сезіммен сабақтас жүретіндігін дәлелдейді. Ал стилистиканың мақсаттарының бірі - тілді экспрессиялығы мен эмоционалдылығының қарым-қатынасына байланысты қолдану. Сондықтан оқушыларға стилистиканы, стил түрлерін үйретуде тілдің эмоционалдылығы, грамматикалық, тіл заңдылығымен бірге стилистикалық жағы арқылы да білім мен дағды беруге көңіл бөлінеді. Сондықтан стилистиканы оқытуға байланысты алынатын мәтіндер, жаттығулар мен шығарма тақырыптары балаларда болатын көңілділік, сенгіштік, сезімталдық, қызығушылық, еліктеушілік сияқты қасиеттерге сай келетіндей болып іріктелуі тиіс. Сонымен стилистикалық терминдерге стилистика, стилі, стилистикалық норма, стильдік қателер, сөйлеу жанрлары, тілдік синонимия, тілдік көркемдегіш және бейнелегіш құралдары, тілдің экспрессиялылығы мен эмоционалдылығы т.б. ұғымдарды түсіндіру кезінде жалпылық ұғымдар бірлесе қатар жүргізіледі [6,240]. Мысалы, стилистикалық норма ұғымын түсіндіруде стилі түсіндіруде стилі түрінің тілдік құралдарының ерекілелігімен қатар жалпы ұғымдар беріледі өйткені стилистикалық норма сол мәннің стиліне сай немесе сай емес екндігі арқылы анықталады. Немесе стилистикалық қатенің өзі стилистикалық нормаға байланысты екендігі айтылады. Ал жанрлар дегеніміз тіл стилдерінің тәжірбиелік көріну нормасы болып табылады. Мысалы, ресми қағаздар стилінің жанрлары: хабарландыру, анықтама, сенім хат т.б. болса, публицистикалық стильдің жанрлары: мазала, очерк, репортаж т.б. келеді. Ойымызды жинақтай келе, стилистикалық ұғымдарды игерудің психологиялық негізі бірнеше кезеңдерден тұратындығын байқаймыз.
Бірінші кезең - оқушылардың белгілі жағдайда байланысты тілдік құралдарды қолданудың дұрыс, бұрыстығын сезілуі немесе байқауы. Бұл кезеңде, әсіресе жас балаларды тілдік құралдарды қолдана білу дағдылары әлі жетілмеген кезде, өз тәжірбиесінде тілдік құралдарды қолдана білу дағдылары, әсіресе сөздерді, сөз тіркестерін қолдана білуге жаттықтыру қажет. Ал оның дұрыс сөйлей білуіне лингвистикалық, теориялық мәліметтер әсер етеді. Олар сөз байлығы, грамматикасы т.б. Сондықтан стиликасын игеру үшін оның өз ойын жеткізуде, басқалармен қарым-қатынас жасауға лайықты дағдысы болуы қажет. Бұл кезде стилистиканың терминдері, ерекшеліктері туралы терең мәлімет берілмейді, тек байланыстырып сөйлеуге үйретіледі. Жазбаша сөйлеуге дағдыландырудың алғашқы сатысы болып есептеледі. Негізгі мақсат - сөз байлығын дамыту, жаңа сөз үйрету, синонимдермен жұмыс істеу болып табылады.
Екінші кезең - алғашқы теориялық ұғымдармен таныстыру. Бұл кезде оқушылардың ойлау жүйесінің күрделенуі мен тілдік құралдарының қолдануына басты назар аударылады. Атап айтқанда, ойды жеткізу, басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың түрлі формалары, тілдік құралдардың сәйкестігі немесе байланыстылығы сияқты ұғымдар үйретіле бастайды. Әсіресе, мұнда оқушылардың тіл стильдері, мәтін туралы ұғымы кеңейтіледі. Ол үшін стилдік реңдері айқын тілдік құралдарды пайдаланған мәтіндермен жұмыс жүргізіледі. Бұл кезде оқушы өз ойын дұрыс жеткізумен бірге стильдік ерекшеліктерді білуге дағдыланады. Ауызекі сөйлеу стилі мен жазба кітаби стильдердің ерекшеліктерін ажырата бастайды. Одан әрі көркемдеп сөйлеуді, тілдің кейбір көркемдегіш, бейнелегіш құралдарын қолдануды үйреніп, көркем әдебиет тіліне ауысады. Айнала қоршаған ортаны тану мен оны екінші біреуге суреттеп, образды, эмоционалды жеткізуге талпынады. Тілдік құралдарды игереді. Бұл кезеңде оқушылар грамматикалық, стилистикадан мәлімет ала отырып, әдеби тіл стильдерінің, әсіресе, жазба кітаби стильдердің тілдік құралдары жөнінде өзіндік ерекшеліктерін танып, сөйлеудің кейбір жанрларын қабылдауға жаттыға бастайды.
Үшінші кезең - стилистикалық түсініктерді меңгеру. Бұл кезеңде оқушылар теориялық (мектепте оқыту) немесе тәжірбиелік (басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, түрлі кітаптар оқу) жұмыстар арқылы стилистикалық құралдарды меңгереді. Тіл стильдерінің тілдік құралдарының ерекшеліктерін бір-бірімен салыстырады, стильдік реңдерін ажыратады. Тіпті, өз ойын жеткізудің формаларын игере бастайды. Сөйлеудің жанрларына байланысты тілдік құралдарды таңдауды үйренеді. Мысалы, мазмұндамалар, шығармалар, баяндамаларды, ойын жүйелі бере білуге төселеді, қолданбалы стилистиканың тіл стильдеріне қатысын ажыратады. Атап айтқанда, тіл туралы білімін өз тәжірбиесінде қолдана білуге қадам басады. Бұл кезде оқушының ойлау жүйесі де біршама жоғары дәрежеде дами түседі [13,200].
Қорыта келгенде, көрнекі құралдар арқылы жазбаша тілін дамыта оқытуда оқушылардың тілді игерудегі тәжірбиелік дағдысы, психологиялық жас ерекшеліктері басшылыққа алынады. Яғни тілдің грамматикалық құрылысын таныту, меңгерту балалардың жалпы дамуымен (тілі, ойы, танымы, көзқарасы т.б.) байланыстыра қалыптастырылады. Оларды жіктеп анықтағанымызда төмендегідей қажеттіліктер туындайтынына көз жеткіздік:
- 5-10-сынып оқушыларының көрнекілік нәтижесінде сөздік қорын молайту барысында сөздің мағыналары бойынша жұмыс жүргізу;
- оқушылар өз ойларын келесі адамға айқын, әсерлі, нормаға сай дұрыс жеткізу үшін сөйлем құрау;
- сөйлемдегі сөздерді белгілі бір ойдың төңірегіне топтастыру;
- түрлі пікірлерді байланыстырып, белгіл фомалармен (тіл стильдеріне лайықты) жеткізу;
- тілді қарым-қатынас мақсатына орынды пайдалана білу.
Міне, бұл амалдарды атқаруда оқушыларға стилистикалық білім мен икемділік қажет. Стилистикалық білім мен икемділікті екі топқа бөліп қарастырамыз: бірі - жай, екіншісі - күрделі. Бірінші топқа тіл туралы ғылымның негізгі тарауларын оқып, үйрену барысында қалыптасатын, ал екінші топқа мәтінді түзу мен құрастыру бағытында қалыптасатын дағдылар жатады. Бірінші топтағы білім мен икемділік оқушылардың мынадай қабілетін арттыруға бағытталады: стилистикалық құралдарды таба білу, олардың қолданылуындағы ерекшелігі мен артықшылығын анықтау. Бұған байланысты стилистикадан білім беруде оқушылар мына сияқты дағдыларды меңгереді:
- стилистикалық және эмоционалдық-экспрессивтік бояуын анықтап жіктей білу икемдігі;
- даяр материалдардың төңірегінде грамматикалық формалардың стильдік қызметін анықтау;
- түрлі стилистикалық құралдармен жұмыс жүргізе білу. Ал күрделілік білім мен икемділік қалыптастыруда мына сияқты дағдыларды меңгереді:
- қарым-қатынас жасаудағы жағдаятты тез анықтап, тез және дұрыс шешім таба білу;
- құрастырмақ мәтіннің негізгі мақсаты мен мазмұнын нақты белгілей білу;
- стилистикалық білімді қарым-қатынас жасауда қолдана білу, тиісті сөздер мен фразаларды таңдау, сөйлемді байланыстыра алу, жағдайға сәйкестендіру, мәтін құрау. Міне, бұлардың барлығы да оқушылардың танымдық қабілетін дамыту барысында жүзеге асырылады. Ал бұл мәселенің екі аспектісі бар. Бір жағынан, оқушылардың танымдық қызығушылығы мен белсенді әрекеті болса, екінші жағынан мұғалімнің тиімді әдісті таңдаудағы
мақсатты дайындық жұмысын жүргізуі болып табылады. Мұның бәрі де оқушылардың белсенді ойлау қызметін дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Ол үшін мектеп оқушыларымен үнемі іздену, пікір айту, дәлелдеу бағытында жазбаша жұмыстарға жаттықтырылады [14,168].
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ішкі бір мәселесін, яғни 5-6 сынып оқушыларының жазбаша сөйлеу тілін дамыту әдістемесін жасауды ғылыми зерттеу нысаны етіп алып отырғандықтан, осы мәселеге тиімділікпен басшылық жасайтын дидактика ғылымының заңдылықтары мен ұстанымдары соңғы жылдарда қол жеткізген жаңа мәліметтер негізінде анықталуы керек. 5-6 сынып оқушыларының жазбаша тілін дамыту әдістемесінің, педагогикалық негіздері дегенде дидактикалық заңдылықтар алдыңғы қатарда қарастылатыны белгілі.
Ы. Алтынсарин өзінің әдістемелік еңбектерінде оқытуға ұсынылатын көрнекіліктерді іріктеуде баланың жас және ұлттық ерекшелігін, психологиясын, ақыл-ой өрісін, талғамын және олардың игеру қабілетін үнемі ескеріп отыруды міндеттеді.
Орыстың көрнекті әдіскер ғалымы Ф.И.Буслаев оқытуды жақсартудан бастады. Ол өзінің 1844 жылы жазған "Отандық тілді оқыту туралы" және басқа жазған еңбектерінде орыс тілін оқыту ұстанымдарын филология ғылымының теориялық мәселелерімен ұштастырады.
Ф.И.Буслаев өзінің әдістемелік көмекші құралында баланы тәрбиелеу және оған білім беруде ана тілінің, алатын орны мен рөлін белгіледі. Оның пікірінше, отандық тіл адамға білім беруде ерекше орын алуы тиіс, өйткені оқушының барлық рухани жан дүниесінің өсуі ана тілін қалай және қандай көледе білумен тікелей байланысты. Сондықтан да отандық тіл мектепте оқытылатын барлық пәндер ішінде басты орын алуға тиіс деп есептеді.
1.2 Қазақ тілі сабақтарында пайдаланылатын көрнекіліктің түрлері
Оқыту құралдары - мұғалімге оқушылардың танымдық-практикалық әрекетін басқаруға, білім, дағды қалыптастыруға көмектесетін арнайы құрастырылған оқу құралдары мен материалдар. Олар негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі құралдарға: оқулық, оқулыққа қосымша материалдар, көрнекі құралдар, ал қосымшаға құралдарға: техникалық құралдар, үлестірме карточкалар жатады.
Оқулық дегеніміз - белгілі бір оқу пәні бойынша ғылыми білімнің негіздерін бағдарламаға сәйкес баяндайтын, оқу мақсатына араналған кітап. Оқулық - негізгі білім алу құралы.
Дидактиканың бір ұстанымы көрнекіліктің оқыту үдерісінде, соның ішінде қазақ тілін оқытуда атқаратын қызметі зор. Көрнекіліктерді пайдалану арқылы мынадай мәселелерді шешуге: оқушлардың белсенділігін туғызуға, оқыту үдерісіне жаңалықтар енгізуге, оқушылардың қызығушылығын арттыруға, материалды ұзақ есте сақтауға мүмкіндік жасап, материалдың ең негізгісін жүйелеуге болады. Ол жаңа материалды түсіндіру сабақтарында да, өткен материалды қайталау, бекіту сабақтарында да кеңінен пайдаланылады. Мұғалімнің сөзі мен көрнекілікті ұштастыруы қазақ тілінің теориялық материалын оқушылардың саналы әрі берік меңгеруінің, практикалық дағдыларды игеріп, іскерлікке үйренудің негізгі шарты болып табылады. Қазақ тілі сабақтарында көрнекіліктің мына түрлері жиі қолданылады: графикалық көрнекіліктер (схемалар, кестелер, диаграммалар), бейнелеу құралдары (фото, картиналар, суреттер, кино), табиғи (зат пен құбылыстың өзін немесе олардың суретін көрсету) және түрлі көлемдік (географиялық фигуралар) құралдар. Осылардың ішінде ең жиі қолданылатыны - кестелер. Кестелер мазмұны жағынан: грамматикалық, фонетикалық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz