Қазақ тіл білмінде когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулер баршылық
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Когнитивтік лингвистика - тіл мен сана арасындағы қарым-қатынасты, танымдық үрдістерде әлемді концептуализациялау мен категориялау рөлін, адамның жеке танымдық қабілетін тіл мен адамның тәжірибесін үйлестіріп, олардың өзара әрекеттесу формаларының қарым-қатынасын зерттейтін лингвистиканың жаңа бағыты.
Когнитивтік лингвистиканың негізгі мәселесі - тілдік коммуникация моделін жасау. Когнитивтік лингвистика тұрғысынан таным дегеніміз - бұл концептілердің туындауы мен өзгеру процесін қамтитын күрделі құрылым. Сондықтан да когнитивтік лингвистикада концепт ұғымы маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Концептілер біздің санамыздың және дүние туралы білімдердің жиынтығы ретінде таныла отырып, философияны, когнитивтік лингвистиканы, психологияны, лингвомәдениеттануды және өзге қоғамдық ғылымдардың зерттеу бағыттарымен тығыз байланыста қарастырылады.
Қазақ лингвистикасында когнитивтік лингвистиканың дамуына Э. Д. Сулейменова, Ж. Манкеева, Н.Ж. Шаймерденова, Э. Оразалиева, Қ. Жаманбаева, Б.Момынова, С.А. Жиренов сынды зерттеушілердің зерттеу еңбектері зор ықпал етеді.
Жұмысымызда ең алдымен, зерттеуге негіз болатын теориялық білімді айқындап алу мақсатында когнитивтік тіл білімінің жаңа бағыт ретінде қалыптасудағы ерекшеліктері мен негізгі ұғымдарына талдау жасалып, тіл білімі салаларында сөз етілді. Отбасы концептісінің семантикалық өрісін зерттеу арқылы қазақ халқының жақындық, туыстық қатыстарын, оның ерекшеліктерін, өмір сүру ортасы мен тұрмысы жайында мағлұмат алуға болады. Отбасы концептісін лексикадағы семантикалық байланыстар арқылы қарастырған жөн. Отбасы ұғымының қалыптасуындағы ұлттық ұжымның сан ғасырлық тарихи - мәдени тәжибесіндегі рухани әлемімен астасу арқылы анықтайтын когнитивті лингвистикамен сабақтастыра отырып зерттеу жұмысын жүргізу.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кейінгі онжылдықтар белесіндегі зерттеулер этносты, ұлт мәдениетін тіл арқылы анықтауды негізгі қағида етеді (Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Қ.Жаманбаева т.б.). Нақты айтқанда, тілді тұтынушы ұлтты алғашқы орынға қоятын лингвистикадағы антропоцентристік парадигма өз аясында жаңа бағыттарға жол ашуда. Осымен байланысты Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Ф.Қожахметова, М.Күштаева, Қ.Қайырбаева, Н.Аитова, А.Әмірбекова, Ж.Саткенова сынды жас ғалымдардың жұмыстарында тіл таным кілті деп қаралып, когнитивтік лингвистика мәселелері этнолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, әлеуметтік лингвистикамен тығыз байланыста зерттелген.
Осыған орай соңғы кездері қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистиканың негізгі категориясы концепт табиғатын нақты дәйектер негізінде ашуға бағытталған еңбектердің көбейіп келе жатқаны байқалады. Ғалымдардың зерттеулерінде бақ, тағдыр, өмір, өлім, жан, қайғы, мұң, тары, батырлық, қаһармандық, соғыс, түр-түс, сұлулық, әсемдік, т.б. концептілердің мазмұны көрсетіліп, олар әр қырынан қарастырылған.
Ал мәңгілік тақырыптардың бірі - отбасы мәселесі қоғамдық ғылымдардың ішінде, негізінен, қазақ әдебиеттануында көркем шығармалардағы отбасына қатысты зерттеулерде кездеседі. Отбасы - адамның өте маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты - адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі тең, берік отбасына байланысты.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.
Ер мен әйел - отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады.
Ұлттық таным қорын тіл арқылы жинақталған отбасы концептісі арқылы дәлелдеудің мәні ерекше. Оның өміршеңдік сипатына сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы қазақ отбасы концептісінің даму динамикасын, жаңару үрдісін анықтау зерттеу жұмысының негізгі ұстыны болып табылады, әрі оның өзектілігін де айқындайды.
Зерттеу нысаны. Қазақ халқының танымындағы отбасы концептісіне қатысты туыстық қатыстар, қазақ отбасының таным-талғамын, көзқарасын, сезімін, психологиясын, сан иірімді ерекшеліктерін тануға, қазақ мәдениетіндегі орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. отбасы концептісін дәлелдейтін деректер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Отбасының қоғам өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын оны сипаттайтын тілдік деректерді лингвокогнитивтік бағытта айқындау, отбасы концептісінің лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
- отбасы концептісін антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
- отбасының Ғалам бейнесі контексіндегі концептілік аясын сипаттау;
- көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. отбасын сипаттайтын деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- отбасына қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- отбасы концептісінің ассоциациялық өрісін психофизиологиялық, гендерлік, әлеуметтік сипатта көрсету;
- отбасы концептісінің ассоциативті тезаурусын түзу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі ақын-жазушылардың көркем туындылары, фразеологиялық, түсіндірме, диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. синхронды және диахронды сипаттау, этнолингвистикалық, лингвомәдени, этимологиялық, компоненттік талдау, жүйелеу, салғастыру, салыстыру әдістері.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Әлеуметтік лингвистика, Лингвоелтану пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОТБАСЫ КОНЦЕПТІСІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТАНЫМДЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Когнитивтік лингвистиканың қалыптасуы мен дамуы
Тіл адам үшін қарым-қатынас және танымдық қызмет атқаратын механизм ғана емес, ақиқат әлем туралы аппарат беретін саналы құбылыс.
Тіл - ұлтымыздың қазынасы, халық тілі - сол халықтың шынайы болмысының айнасы. Қазіргі лингвисиканың дамуында тіл өз ішінде және өзі үшін ғана қаралмайды, ол адам әрекетінің танымында қызмет етуші жаңа парадигмалық қырынан көрінуде.
Тілдің ішкі құрылымдық негіздерін, дүние-танымдық табиғатын ашу үшін тек тілдік ізденістердің жеткіліксіздігі анық. Тілді филологиялық, психологиялық, логикалык, әлеуметтік және ұлттық танымдық тұрғыдан зерртеу қажет. Осы тұрғыдан тіл туралы онтологиялык зерттеуді сол тілде сөйлейтін халықтың ұлттық ой-санасының, тілінің қалыптасуымен байланыста қарау мәселесі сөз болмақ. Когнитивті лингвистика тілдің құрылымдық, функционалдық жүйесінің кешенді модельдерін айқындайды, адам танымы мен тип арасын зерттейді. Қaзіргі лингвистикада кеңінен сөз болып келген когнитивті парадигма адамның тілдік санасында қалыптасатын тілдік құрылымдарды логикалық, философиялық, психологиялық, әлеуметтік негіздерде когнитивтік модельдер ретінде көрініс беруде.
Қазіргі қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық ғылым тұрғысынан ұлттық мәдениеттік құндылықтарды бейнелейтін ұлттық лексикадағы тіл мен ұлт біртұтас деген қағидаға тоқталуда. Сонымен қатар, тілдік деректердің терең құрылымы кешенді сипатта зерттелуде. Жаңа кезеңдегі жалпы тіл білімінде тілдік танымдық тегіне ерекше мән беріліп зерттелуі тілтанымның, ойлаудың байырғы формасы - адамға тән танымды зерттеу қажеттілгіне әкеледі. Адам баласына ғана тән тіл мен сөйлеуде өмір шындығы, сан ғасырлық таным түсінігі ғұмырлық тәжірибе жинақталған. Адам өмірінде таным тарихының сабақтаса зерттелуімен бipгe оның танымдық негіздерін зерттеумен айналысып жүрген ғалымдар да бар.
Когнитивизмнің маңызды ұстанымдарында адам жөнінде - әрекет етуші, белсенді қабылдаушы және ақпарат өндіруші ретінде баян етіледі. Ал когнитивті ғылымның өзі адам миындағы менталды процестерді басқаратын жалпы ұстанымдар туралы ғылым ретінде қарастырылады. Қазіргі лингвистика тілді адаммен, объективтік шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән жоғарғы формасы - оның ақыл-ойы, санасымен ойлауы, рухани ішкі дүниесімен тығыз байланысты зерттеуге бағытталады. Адам және тіл мәселесі соңғы уақытта мол өзектілкке ие болуда, өйткені тілде сәйкестендіре, адекватты зерттеу ici оның өз шегінен шығып, табиғат пен қоғамдағы белгілі бip ортада өмір сүретіндердің тобына жүгінгенде ғана мүмкін болмақ, ceбeбi тіл адамды адам ететін айрықша белгі, ерекше нышан қасиетімен танылады. Яғни тіл - тек заттық, ұғымының аты ғана емес, ол халықтың белгілі бip кезеңдегі таным-түсінігі, өмір салтының жемсі, сол себепті тіл әлеуметік құбылыстардан тыс өмір сүрмейді. Адам баласының таным-түсінігі толысқан сайын өзіне дейілгі ұрпақтар жасаған мұраларды зерттеп, игеруге деген кажеттілгі арта түспек. Бүгінгі таңдағы ғылыми түсінік ғылымда да, әдебиет пен өнерді де, ел-жұрттың білім өpici мен сауатын да, ойдың оралымдылығы мен тілдік құнарын да адам және тіл аясына сыйғызады [1].
Когнитивистикада адам когнициясына басты назар аударылады, көзге түскен ic-әрекеттер ғана емес, олардың ментальдық репрезентаңиялары (ішкі көріністері, модельдері), тілдегі когнитивтік модель ретілдегі символдық түрлері, адамның страегиялары да зерттеледі, олар білім негізінде ic-әрекеттерді туындатады, яғни адамның когнитивтік дүниесі, оның жүріс-тұрысы мен қызметі бойынша зерттелінеді. Тіл когнитивтік құрылымдардың көмегімен (ментальдық көрініс) дүние туралы білмдерді конецептілеу мен категориялау процесінде дүниенің ғаламдық бейнесін көрсетіп, түсілдіріп береді. Концептілер жүйесі немесе концептілік жүйе дүниенің концептілік, тілдік суретінің негізгі бөлігі (рубрикатор) болып табылады. Тілдік таңбалар мен оның ішіндегі бейнеленген мәдени, әлеуметтік шындық құбылыстар арасындағы қатынас когнитивтік семантика мен вербалдану тәсілдерінің мазмұнын құрайды. Сөйтіп тіл мен тілдік бірлілтерді зерттеудегі когнитивтік лингвистика тілдік шеңбер аумағынан шығып, жеке (собственно) когнитизмнің адам санасындағы ментальдық процестерді басқаратын жалпы принңиптері туралы ғылымның мәселелерімен, сондай-ак, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, психология, философия пәндерімен байланысады.
Когнитивтік лингвистика тіл білмін зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады, бұл дегеніміз оған дейінгі этнолингвистикалық, дәстурлі, құрылымдық, лингвомәдени, соңиолингвистикалық парадигмаларды жоққа шығармайды.
Адамзат қоғамы дамып, өркендеген сайын оның таным-білімі, ой-өpici арта түсетіні - заңды құбылыс. Осымен байланысты санада қалыптасқан ұғымды таныту деңгейі де кеңейе түсетіні белгілі. Ақиқат дүниенің кез-келген объектісінің денотаты мен ситуациялары тіл аркылы санада таңбаланып сақталады және сол дүниені таныту үшін жұмсалады. Ал суреткер танымында ақиқат дүние үзтігінің тілдік қолданыста кездеспейтін, яғни тіл арқылы санада тіркелмеген, ерекше денотаттары, ситуациялары кездесіп отырады. Сондықтан қазіргі тіл білміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі, біріншіден, санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін қарастыру, екіншіден логикалық-позитивті және эстетикалық таным-білмнің реттелген, жүйеленген, өңдеуден өткен ақпараттарын тіл арқылы іздеп айқындау.
Когнитивтік лингвистика - тілдің когнитивті құрылымы ретінде, когнитивтік құрал-ақпараттарды репрезентациялау (қалыптандыру) және трансформациялауда қызмет атқаратын таңбалар жүйесін қарастыратын лингвистикалық бағыт. Соның негзінде, когнитивтік лингвистиканың озекті мәселесі - білім алмасу негізі ретінде тілдік коммуникация моделін құру. Когнитивтік лингвистика тұрғысынан тану - бұл концептілердің туындауы мен өзгеру процесі. Сондықтан когнитивтік лингвистикада концепт маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Конңептілер біздің санамыздың және дүние туралы білімдердің жиынтығы ретінде таныла отырып, философияны, психологияны, когнитивтік лингвистиканы, лингвомәдениеттануды және өзге қоғамдық ғылымдарды зерттеу саласымен тығыз байланысы зерттеледі. Когнитивті сөздікте: Когнитивтік лингвистика дегеніміз тілдегі когнитивтік механизм ретіндегі когнитивтік құрал, яғни ақпараттарды репрезентациялау, кодтау және трансформациялауда маңызды рөл атқаратын таңбалар жүйесі ретінде қарастырылатын лингвистикалық бағыт деп көрсетеді. Когнитивизм туралы В.А.Маслова: Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны - адамзаттық когниция. Оны тек байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальды репрезентациясын білмнің негізін қалыптастырған символдар мен адамның стратегиялық таңбаларын айқындау керек [2].
XX ғасырдың ортасында когнитивтік лингвистика қазіргі антропоңентристік парадигмаға базалық ілім деңгейінде қарастырылады. Осы бағытта біршама зерттеу жұмыстары жургізіледі. Осының нәтижесілде
Еуропада XX ғасырдың соңына қарай когнитивтік ғылымның теориялық бағыттары жетіліп, қанатын кеңге жая туседі. Осыдан қазақ тіл білміндегі
когнитивтік лингвистиканың зерттелуіне негіз боларлық зерттеулердің бар екендігін көруге болады. Қазіргі кезеңде теориялық-танымдық әдістемеге сәйкес тілді санамен, мәдениетпен және тілді қолданушылардың тәжірибелік
кызметімен тығыз байланыстыру қажеттілігі тіл білімінде жаңа бағыттардың
қалыптасуын талап етеді.
XXI ғасыр баспалдағында тілді коммуникативтік және гносеологиялық қызметтерін ғана зерттеу жеткіліксіз. Қазақ тіл білмінде когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулер баршылық. Академик Ә.Қайдардың этнолингвистика саласына қатысты ойлары [3], профессор Г.Смағұлованың фразеологизмдерге қатысты айтқан пікірлері қазақ тіл біліміндегі лингвистиканың қалыптасуына негіз болды [4]. Осы сала бойынша Қ.Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік негіздері атты монографиясы секілді іргелі еңбектерді атауға болады [5]. Профессор
Ж.Манкеева Қазақ тілін зерттеудің негіздері атты ғылыми мақаласында когнитивтіқ лингвистикадағы тілдік бейнелеуштік қызметінің зор екендігін
атап көрсетеді, ұстанымдарын айқындайды [6]. Ғалым Б.Момынова Қазақ тіліндегі қоғамдық саяси лексика деген еңбегінде когнитивтік бірліктердің
көріністену, репрезентациялану ерекшеліктеріне тоқталып, бағалауыштық сипатын қарастырады [7,57-59]. Демек, тілдік таңбаның мағынасы туралы сөз болғанда, тілдік таңбаның бойында қандай концептуалдық немесе когнитивтік жасалым, әлем туралы мәліметтер тасқынынан қандай ақпарат шоғырланды деген көзқараспен келуіміз керек деген тұжырымға келген жөн[9].
Когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымы концептіге когнитивтік терминдердің қыскаша сөздігінде жадының, ментальды қордың, тұжырымдау жүйесінің әрі адам санасында көрініс табатын бүкіл әлемнің мазмұнды да белсенді бірлігідеп атайды [8,245].
Адамның танымдық ерекшелігін сипаттайтын концептілік жүйе қазіргі лингвистикалық, ғылымда 3 түрлі негізде айқындалуда: адам ойының негізгі мәдени көрсеткіші ретінде; яғни барлық мәдени құндылыктар жекелеген концепттер мен олардың қарым-қатынасының жиынтығы деп танылатын тұжырым арқылы дәлелденеді (ІС.С.Степанов); тілдік таңбаның семантикасы концепт мазмұнын айғақтайтын бip ғана құрал деп есептеледі, сондықтан ғалымдар аталмыш терминді когнитивті семантика элементі есебінде қарастырады. Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова сияқты ғалымдар концепт сөз мағынасынан туындамайды, ол адамның жеке және халықтық тәжірибесінің сөз мағынасымен қақтығысуының нәтижесі болып табылады деп дәлелдейді.
Дәстүрлі лингвистикаға қарағанда когнитивті лингвистика когнитивтік құрылымдар немесе когниция құрылымының тілмен өзара байланысын көрсетіп, түсіндіреді. Дәстүрлі лингвистикада тілдік жүйеден тыс шығу лингвистикалық норманы бұзу деп табылса, когнитивті лингвистикада лингвистиканың шеңберін кеңейтудің қажеттілігі мойындалды, ceбeбi адамның ойлауы мен түсінігінде жасырынып жатқан халықтық ерекшеліктеріне тән ұлттық және тарихи тілдік жүйедегі өзіндік құбылыстарды түсіндіру мүмкін емес, яғни әлемнің ұлттық cypeтi болады да оның негізінде әлемнің ұлттық тілдік көрінісі жинақталады [8,39-44].
Когнитивтік ғылымның негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу нысанына, оның бағыттары мен ұғымдарына алғаш көңіл бөлген шетелдік ғалымдар болатын. Когнитивті лингвистика тіл жүйесінің заңдылықтарын онтологиялық жағдайдың когнитивтік амалмен мағына бepyiн, тілдің лексика-фразеологиялық және синтаксистік жүйесінің ішкі бірлігін көрсетіп, әлемдік көзқарас пен мәдени факторлар позициясы арқылы анықтауға мүмкіндік беретін бағыт ретінде қалыптасуда. Тіл бірліктерін семантика-прагматикалык зерттеу XX ғасырдың екінші жартысында жаңа деңгейге қадам басты. Шетелдік лингвистиканың ішінде когнитивистиканың қатарына жататын А.Вежбицкийдің семантикалык пириметтер концепциясын (1999), М.Минскийдің фреймдер теориясын (1979), Ә.Роштың прототип теориясын (1973,1977), Р.Лангакердің кеңістік (когнитивтік) грамматикасын (1992), Ч.Филлмордың септік грамматикасын (1999), Дж.Р.Лакоффтың когнитивтік метафора теориясын (1998, 1990), Т.А.Ванн Дейктің дискурс теориясын (1989) және басқа да жаңа бағыттарын атап өткен жөн. Гарвард университетінде профессор Дж Бруннер Дж Миллермен бірлесіп когнитивтік іс зерттеу орталығын ашқан болатын. Бұл орталықтың жұмысы когнитивтік лингвистика ғылымының негізі қалануына біршама үлес қосты деуге болады.
Жалпы алғанда адам танымына деген қызығушылық ертеден-ақ басталған. Когнитивтік зерттеулерде басты мәселе сол тілде сөйлеушілердің өмірлік тәжірибесі рухани, мәдени білімі тұтас түрде әлемдік тілдік бейне ретінде көpiнic беретіндігі айқындалады. Когнитивтік лингвистика адам мен адам танымын құрастыратын тілді зерттеуді мақсат етумен қатар лингвистикалық (этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика) және мәдениеттану, философия, математика, психология пәндерімен ұштасады. Бұл пәндермен бipгe когнитивтік лингвистиканың зерттеу әдістері мен ортақ зерттеу нысанасына тілдің қызметі жатады. Тіл мен танымның сабақтасқан бірлігі адамның психофизиологиялық қабілетіне және одан туындайтын әрекетіне қатысты сұрыпталады. Психология мен когнитивті лингвистика сөйлеуші адам психикасындағы өтілетін процесті, тіл мен мидың арақатынасын қарастырады. Тілдік таным жады, ойлау, қабылдау сияқты психологиялық ұғымдарға тікелей қатысты. Тілдің санада құрылуы семантикалық жақтан оның ақпарат сақтау мүмкіндігіне тәуелді XXI ғасырдағы классиктер А.А.Потебня, Г.Штайналь, В.Вундт және тағы басқа да есімдер тіл ғылымындағы психологизм мәселесімен қатар меңгеріледі.
Ф.де Соссюр тіл тарихы мен ұлт тарихының байланысын байқап, бұл екеуінің сабақтастығы тілде бейнеленетін, ал тіл ұлтты байланыстыратынын көрсетіп, тілдің әлеуметтік, психологиялық табиғатын дұрыс таныған. В языке народ выражает себя полнее и многостроннее, чем в чем-либо другом -не только в последнем своем положении, но не исторически. Все, что есть у народа в его быте и понятиях, и все, что народ хочет сохранить в своей памяти, выражает и сохранят языком [10] - деп мәдениеттің тіл әлемдегі көрінісін бағалайды.
Когнитивтік жүйелер және олардың рөлі жайлы айтысты ұйымдастыруда орыс тілінің мамандары соңғы жылдары едәуір табыстарға қол жеткізді. Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистиканың мәселелері Е.С.Яковлева, Ю.А.Сорокин, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.П.Бабушкин, А.Н.Баранов, В.А.Маслова және басқа да зерттеушілердің еңбектерінен табылады. Мұнда когнитология ғылымының нысаны, бағыт-бағдары, зерттелуі сөз болады. Ресейде Новое в зарубежной лингвистике журналының XXIII томында тілдің когнитивтік аспектісі туралы мақала жарық көреді, 1995 жылы Язык и интеллект атты когнитивтік лингвистикаға қатысты жинақ шықты.
Этнолингвистикалық және лингвистикалық типологияны шендестіру деңгейінде алғашқы когнитивтік зерттеулер сипат алды. 1998 жылы жарық көрген Ә.Қайдардың Қазақ тілінің өзекті мәселелері деген ғылыми жинағында этнолингвистика саласының мақсаты мен мәнін түсіндіру барысында сөзінде ...кейінгі кезде (АКШ-та) қалыптаса бастаған тағы бip көзқараста этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде антропология терминін қолдану үрдісі де байқалып отыр делінеді. Ғалым былай жазады Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сын жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бip елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әpбip дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдеп-ғұрып, наным-сенімге, ойын-қүлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана емес, яғни жеке сөздер мен тіркестері фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арқылы ғана бізге жетуі мүмкін [3,34].
Когнитивтік лингвистика дегеніміз - танымдық құрылымдардың лингвистикалық сәйкестіктері мен мүмкікдіктерін анықтау, белгілі бip тілдік жағдайда қойылатын мақсатқа әсер етуші себеп салдарға орай әр түрлі тілдік құралдар арқылы сипаттау, олардың әр келкі деңгейде қабылдану өзгешелігін зерделеу. Когнитивті лингвистикада- тілді жалпы танымдық механизм ретінде қарастыратын бағыт, сол себепті тілдік құрылымдардың ақпаратты өңдеу барысындағы қызметін айқындау, өзге танымдық құбылыстармен байланысын сұрыптау аталмыш саланың негізгі мәселелерін жүйелеуге көмектеседі. Мәселен, айтылған ой сөйлеушінің мүддесіне, көзқарасына, берілген эмоционалды бағасына әрі жағдайдың нақтылану үлгісіне және өзге де сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады, осы аталған көрсеткіштер негізінде айтылым қабылданады және жадыда сақталады, яғни сөйлеуші мен тыңдаушының іші танымдық құрылымы мен динамикасын сипаттау және түсіндіру үдерістері тілтанымдық алғышарттарды қалыптастырады.
1990 жылдарға дейін когнитивтік тіл білімі бip-бipiмен тоғыса қоймаған жеке зерртеу бағдарламаларын, ғылыми көзқарастар жиынтығын құрады. Оған тілшілер жоғарыда аталған еңбектерге қоса, маңызды танымдық қорытындылар жасаған Т.Ван Дейктің, Дж.Хейманның, Т.Гивонның ғылыми көзқарастарын да жатқызды. Когнитивистер тек 1980-1990 жж. бастап дүниеге келген жұмыстар ғана жаңа сипаттағы, тың үлгідегі когнитивтік зерттеулердің бастамасын құрады деп есептеді. Мысалы, 1994 ж. шыққан Дискурс, сана және уақыт атты кітап Ч.Филлмор, У.Чейф мақалаларын жинақтаса, 1990 ж. бастап басылып отырған Когнитивтік лингвистика журналы алғашқылар қатарында тілдік бағыттың академиялық курс ретінде сұрыпталуына әсер етті. Ерекше айта кетер жай, 90-жылдардың орта шені жаңа оқулықтар мен оқу құралдарының, аударма еңбектердің дүниеге келуімен ерекшеленді. Мәселен, 1996 ж . Ф.Унгерер мен Х.И.Шмидттің авторлығымен дайындалған Когнитивтік лингвистикаға кіріспе, 1997 ж. Б.Хайненің Грамматиканың когнитивтік негіздері, 1990 ж. Р.Шенк пен оның шәкірттері бірлесіп шығарған Концептуалды хабарды өңдеу еңбегінің аудармасы көпшілік назарына ұсынылды. Тақырыбы мен мазмұны жағынан өзгеше лингвистикалық ізденістердің нәтижесін сабақтастырған аталмыш басылымдар, біріншіден, бip үйлесімді жалғасын құраса, екіншіден, когнитивтік лингвистиканың ғылыми пән ретінде дербес қарастырылуына мол үлес қосты, өйткені әр еңбек курстың әдістемелік және терминдік жүйесін айқындауға, өзіндік нысанын саралауға сол арқылы танымдық тілдік фактілердің ғылыми-теориялық ұстанымдары мен қағидаларын өзектеуге мүмкіндік берді [ 11,23 б.].
Когнитивтік лингвистикада тіл адамзат ақыл-ойының ажырамас және органикалық бөлшегі ретінде, ал универсалды білім қабылдау, түсіну, ойлау секілді ұғымдармен қатар тұратын құрылым тұрғысынан қарастырылады деп тілші Сүлейменова айқындағандай, адамзат болмысының универсалды сипатын айқындау тіл мен танымның да жалпыға ортақ өзгеше мүмкікдіктерін сұрыптауға көмектеседі. Барша адам баласына тән биоанатомиялық негіз оның ми мен жүйке, сана мен жады құрылыстарының жұмыс icтey принциптерін айқындауға, адамзат атаулының ерекше қабілеттерін жүйелі зерттеуге әрі табиғи болмыс-бітімнің әлеуметтік-мәдени ұстанымдар негізінде даму, өзгеру, толығу бағыттарын талдап көрсетуге себепкер болар маңызды факторлардың бipi ретінде қарастырылады.
Тіл табиғатын танымдық тұрғыдан анықтау, оның лексикалық бірліктерін когнитивтік ұғымдармен байланыста сұрыптау, сөйлеу әрекетіндегі когнитивтік модельдерді жүйелеу, олардың онтогенетикалық сипатын тәжірибе жүзінде дәйектеу, қазіргі қазакстандық лингвоқоғамның әлемді танудағы тілдік бейнесін айқындау, лингвистикалық таңбалардың ассиметриялық сипатын танымдық негізде талдап көрсету, ғылыми метафоралар мен тілдік бейне байланысын зерделеу, этномәдени танымның ұстанымдарына зер салу, тілдік колданыстың когнитивтік негіздерін айқындайтын эмоция, символ, тілдік сана ұғымдарын пайымдап түсіндіру сынды мәселелерді шешу мақсатында қазақстандық тіл білімінде арнайы ғылыми зерттеулер дүниеге келді. Ғалымдардың зерттеу бағыты да сөйлесім әрекетіндегі когнитивтік модельдердің антропоцентристік ерекшелігін анықтауға, тілдік тұлға табиғатын тілдің танымдық кеңістігімен байланыстыра айқындауға, ассоциятивті тәжірибелердің көмегімен концептуалды жүйенің прототип пен бейнелі көзқарасқа сүйенген болмысын сипаттауға, сол арқылы когнитивтік модельдердің өзіндік табиғатын саралауға негізделеді. Айталық, ғалым Ә.Д.Сүлейменова қазақ, орыс тілдерінің негіздері мен табиғатын когнитивтік ұстанымдар арқылы өзектей отырып, Қазақстанда танымдық қағидалардың кең көлемде зерттелуіне зор үлес қосты; ал онтогенетика мен эгоцентризмнің танымдық белгілерін мәдени құндылықтар мен эмоционалды негіздердің арақатынасын өрбіткен Г.Гиздатов тілдің жүйелі модельдерін номинация мен метафоралану үлгісінде талдап көрсетті, Ш.К.Жарқынбекованың тілтанымдық нысанын түр-түс атауларының қолданылу ерекшелігі құрады. Осы қатар да К.Жаманбаеваның, Г.Досымованың, А.Исламның, Ә.Р.Когайдың, Р.Д.Ашимбетованың, Г.Ю.Аманбаеваның, Б.М.Тілеубердиевтің, М.Т.Күштаеваның, С.И.Жапақовтың, Ж.К.Ибраеваның, Ш.Әбдірованың және т.б. ізденуімен жарық көрген зерттеулерді атауға болады.
Қазакстандық тіл білмінде когнитивтік лингвистика ұстанымдарын бүгінгі жан-жақты зерттеп жүрген ғалымдардың бipi - Ә.Д.Сүлейменова. Когниция ұғымын, тілдің танымдық мүмкікдігін, мағына табиғатын контрастивті лингвистика аясында әрі екінші тілді меңгеру проблемаларымен сабақтастыра зерттеген тілшінің тұжырымдары адамзат санасы, концептуалды жүйе, когнитивтік феномен, әлемнің тілдік бейнесі, білім, ішкі лексикон, адамзат тәжірибесі сияқты ұғымдар табиғатын айғақтаумен тығыз байланыста дамыды. [12, 88 б.].
Когнитивтік лингвистиканың негізгі ұстанымдары мен заңдылықтары оның ұғымдық бірліктерінің өзара қарым-қатынас жасауы арқылы әрі бip-бipiнe әсер етуі негізінде айқындалатындықтан, тіл мен танымның сабақтасқан бірлігі, ең алдымен, адамның психофизиологиялық қабілетіне және одан туындайтын әрекетіне қатысты сұрыпталады. Танымның күрделі табиғаты әр ұғымның өзіндік ерекшелігін үлкен жүйенің бip бөлшегі ретінде зерделеуге мүмкіндік берумен қатар, олардың адам мен қоршаған ортаны жан-жақты қабылдаудағы қызметі мен орнын түсініп пайымдауға септігін тигізері сөзсіз.
Осыған орай, төменде келтірілген сөздер мен сөз тіркестері жаңа лингвистикалық бағыттың өзгешелігін өзектеп қана қоймайды, сонымен қатар тіл арқылы жүзеге асатын адам әрекетінің маңызды қырларын талдап көрсетуге, олардың жалпы тілдік қатынаста атқарар функционалды-семантикалық, прагматика-танымдық қызметтерін жүйелі саралауға көп үлес қосады, ceбебі С.Иманбердиева атап өткендей, ...сөз - затқа ат беруге қызмет ететін негізгі тілдік бірлік. Сөздерді тақырып жағынан топтастыруға көбінесе тілден тысқары қағидаларға сүйенуге тура келеді.
Қaзіргі қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық ғылым тұрғысынан ұлттық мәдениеттік құндылықтарды бейнелейтін ұлттық лексикадағы тіл мен ұлт біртұтас деген қағидаға тоқталуда. Сонымен қатар, тілдік деректердің терең құрылымы кешенді сипатта зерттелуде. Жаңа кезеңдегі жалпы тіл білімінде тілдің танымдық тегіне ерекше мән беріліп зерттелуі тілтанымның, ойлаудың байырғы формасы - адамға тән танымды зерттеу қажеттілігіне әкеледі. Когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымы концептіге когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігінде жадының, менталды қордың, тұжырымдау жүйесінің әpi адам санасында көрініс табатын бүкіл әлемнің мазмұнды да белсенді бірлігі деген анықтама беріледі. Тұжырым жасау барысында адам өз санасында бұрыннан орныққан қағидаларды басшылыққа алады әрі дүниені тану, оның заңдылықтарын ой таразысынан өткізу, тың деректерді жинақтау, оларды жадыда сақтау сияқты мақсаттарды жүзеге асырады. Ойда жасалған болжам мен адам нақты көріп білген, бақылау нәтижесінде көз жеткізген мәліметтер өзара тығыз байланыс құрай келе, концептілер жүйесінің негізгі құрылымдық бөлшектерін қалыптастырады. Когнитивтік лингвистика тұрғысынан тану - бұл концептілердің туындауы мен өзгеру процесі. Сондықтан когнитивтік лингвистикада концепт маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Концептілер біздің санамыздың және дүние туралы білімдердің жиынтығы ретінде таныла отырып, философияны, психологияны, когнитивтік лингвистиканы, лингвомәдениеттануды және өзге қоғамдық ғылымдарды зерттеу саласымен тығыз байланысы зерттеледі.
Қазақ тіл білімінде когнитивтік зерттеулердің кеңінен сөз бола бастауын XX - ғасырдың аяқ шенінен бастап жарық көрген ғылыми еңбектер негізінде дәйектеуге болады. Сөз табиғатын, оның қолдану аясын, көркем туындыда атқарар қызметін, ат қою процесіне негіз болар қабілетін адам танымымен сабақтастырған бұл жұмыстардың өзектілігін де, жаңалығын да, теориялық-практикалық маңызын да танымдық бірліктер дәлелдейді, сондықтан ұсынылып отырған тұжырымдар да когнитивтік лингвистиканың өміршең арнасын толықтырып, дәстүрлі жолын жалғастырар қасиетке ие болады. Ж.Манкеева Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздер атты мақаласында танымның тілдегі номинация, таңба, уәж, грамматикалық құрылым т.б. мәселелерімен байланыстар табиғатын зерделей отырып, Адам дүниені жалпы адамзаттық және ұлттық қоғамдық-тарихи тәжірибе негізінде бейнеленген тіл арқылы таниды. Сонда ұлттық тәжірибе тілдің ерекшелігін анықтап, соның негізінде, сол тілде сөйлеушінің санасында, соған сай өзіндік дүниенің тілдік бейнесін жасайды [6, 42 б.] деген тұжырымға келді, сол арқылы когнитивтік лингвистиканың тіл тарихымен, оның кешегі және бүгінгі күй жайымен ажырамас тұтастығы дәйектенеді. Аталмыш зерттеулердің тізбегі күннен-күнге кемелденіп, өсіп отырғандықтан, тіл тағдырындағы танымдық фактордың маңызы да, оның тіл жүйесіндегі кеңістігі де бipгe артып келеді деуімізге болады, оған, бip жағынан, оның өнегелі тарихи бастауы әсер етсе; екінші жағынан, тілтанымдық деректердің қоғам қажеттілігін өтер мүмкіндігі, халық болашағын қамтамасыз етер өзгешелігі әрі тіл ғылымының уақыт талабына сай дамуы ықпал етеді, сондықтан қазіргі қазақ лингвистикасындағы таным теориясының тұжырымдары мен даму өзгешелігін негізнен келесі мәселелер арқылы айқындауға болады:
Тілтаным теориясының концептологиялық негізі;
Семантика мен таным теорияларының байланысы;
Тіл мен таным одағының лингво-мәдени сипаты [63, 164 б.].
Лингвистикадағы семантика когнитивтік лингвистиканың дереккөзінің бipi болып табылады. Когнитивті антропология адам сана сезіміне тән саналық, түпсаналық рухани болмысының тіл арқылы көрінісін зерттейді. Антропоцентристік бағыт семантика саласында ауқымды қарастырылды. Бұған дейінгі тіл біліміндегі функционалды-семантикалық, құрылымдық жүйе бойынша тілдік талдаулар жақсы дамығанымен жаңа дәуір талабына жауап беруде жеткіліксіздігі байқалады. Қазақ тіл білімінде соңғы он жыл ішінде когнитивтік мәселелеріне көңіл бөлініп келеді. Ә.Д.Сүлейменованың Актуальные проблемы казахстанской лингвистики: 1991-2001 еңбегінде соңғы он жыл ішінде Қазақстандағы геосаяси оқиғалардың Қазақстанның ішкі тілдеріндегі жаңа лингвистикалық, социолингвистикалық және ауыспалы тілдің бейнесіне әсерін, ғылыми суреттелуін көрсетіп, отандық лингвистиканың зерттеу кеңістігіндегі басымдық бағыттарын анықтайды. Сонымен қатар, бұл еңбекте соңғы он жылдықтағы тіл білімі проблемаларының философиялық қырынан қарастырылып келуін және оның тілдік философиялық-теориялық негізі талдануы үстінде екендігі алдыңғы он жылдықтағы көзқарастармен салыстырады. Ал өткен онжылдықтағы басты сұрақ тілдің және тілдік единицалардың жалпы семантикалық сұрақтары төңірегінде болғандығын сөз етеді. Онда орыс және қазақ тілдерінің ұксас әрі түрлі семантикалық кеңістіктеріндегі мағына мен ұғымның номинативін, коммуникативті-прагматикалық, когнитивті және басқа да түрлі деңгейлерде кешенді зерттеулер жүргізілгенін айтады. Алайда автор қазақ лингвистикасындағы бүгінгі жетістіктермен қатар жалпы теориялық және салыстырмалы-типологиялық мәселелердің зерттелуі әлі де аздығын, геосаясы жағдайда тіл саясатын меңгеруде когнитивті зерттеулер, нейролингвистика, психолингвистика, компьютерлік лингвистика, сөйлеу актілерінің теориясы және басқа да зерттеу бағыттарының бар болғанымен оларға жекелеген ғана зерттеулермен шектелініп отырғанын айтты [12, 9-11].
Жоғарыда біршама шолу жасалған он жылдықтағы зерттеулердің бірінде XX ғасырда жүйелі-құрылымдық парадигмаға сай сөзге, атауға таңбалық жүйе ретінде ерекше назар аударылып, соның негізінде тілдің әр түрлі деңгейіндегі парадигмалық және синтагмалық қатынастарын, қызметін т.б. анықтайтын іргелі зерттеулер, оқулықтар және академиялық грамматикалар жазылды және бұл әрі қарай да жалғаса бермек (Ф.Фортунатов, Бодуэн де Куртенэ, Ф.де Соссюр, А.Мартине, Э.Бенвенист, А.Реформатский т.б.) делінеді.
Профессор Ж.Манкеева былай жазады: тіл мен ойлау бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін тіл білімінің дәстүрлі, таза тілдік және ғылым саласы шеңберінде зерттеу мүмкік емес. Оған қажет ғылыми парадигма-когнитивтік лингвистика, социолингвистикамен тұтасуы. Когнитивтік лингвистиканың дамуымен байланысты анықталуы тиіс бірнеше ұғым немесе мәселелер бар. Оның негізгісі - тілдің қызметіне қатысты. Тіл мен ой немесе таным, тіл мен ұлт т.б. мәселелер, сайып келгенде, ұлтты, ұлттың танымын өзінің терең құрылымдары арқылы тұтастырушы тілдің табиғатын анықтауға байланысты қазіргі тіл білімінде жаңа бағыттардың айқындалып, қалыптасып, дамып келе жатқаны байқалады. Оның көріністерін қазақ тіл білімінің даму күйінен де көріп отырмыз [6, 40-43].
А.Г.Сембаева Тіл мен дүниетаным тұтастығы атты ғылыми мақаласында: Тіл - ойды жарыққа шығаратын негізгі құрал. Тіл мен ой әрқайсысы тіл білімі мен логика сияқты өз алдына жеке ғылым салаларының зерттеу нысаны бола тұрса да, бірінің қызметін екіншісі толықтырып тұратын, бірі екіншісіне қажет, бip-бipiнe тәуелді категориялар болып саналады. Тіл мен ойлаудың бірлігінің аясында қарастырылатын өзекті мәселелердің бipi - тіл мен оның дүниетанымдық қызметі, - деп көрсетеді [13,65].
Қaзiргі лингвистикалық теория негіздері бойынша тіл деректері арқылы белгілі бip қауымдастықтың мәдени ортасын айқындап, коммуникациялық тұрғыдан қажет құндылыктарды белгілеп, танымдық тәжірибесі мен оның тетіктерін реконструкциялауға болады. Ұлт тарихы, онымен бipге тіл тарихы -даму жолы ұзақ құбылыс. Ол халық санасында жатталған жергілікті ерекшеліктер сырын ашып, табиғатын тану, оны ұлт мәдениеті тарихымен байланыста Қарағанда толық көрінеді, өйткені ұлт жаны - тіл, этнос мәдениетсіз болмайды. Мәдениет тіл арқылы тарайды, ұғынылады, жетіледі қай ұлт болмасын, сыры - тілінде, оның түп тамыры эностың мың-мыңдаған жылдар жүріп тарих жолымен, күнделікті тұрмыс-тіршікілінде қолымен, ақыл-ой, санасымен жасаған мәдениетімен, дүниетанымымен сабақтасып жатыр, - деп жазады ғалым М.Атабаева [14,283]. Бұл тұжырымды логикалық және ойлау процедуралары сәйкестендіріп, соның нәтижесінде концептіні ұғымға теңейтін ғалымдар да мойындайды. Мәселен, орыс ғалымдары З.Д.Попова мен И.А.Стерниндерінің Очерки по когнитивной лингвистике атты еңбегінде былай деп атап өтеді: Сонымен халықтың ойлау бірліктері ретінде концептілер мазмұндық тұрғыдан халық тіліне тәуелді болмайды. Концепттің мазмұны тіл арқылы емес, ақиқат болмыстың оны танушы субъектінің санасында белгіленуі арқылы анықталады. Тіл тек халықтың танып білгені мен ақпарат алмасу үшін маңызды деп санағанын өз семантикасы мен аталымдық бірліктер арқылы білдіруші болып табылады [15,57].
Осымен байланысты соңғы кездері тілші-ғалымдар зерттеу тәжірибесіне белсенді түрде тілдік сана терминін енгізуде (Ә.Қайдар, К.Ш.Хұсайын, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Қ.Ә.Жаманбаева, Ә.Оразалиева, К.Рысберген т.б.). Атап айтқанда, профессор Ж.Манкеева: ...сөз заттың тура, таңбасы емес, дүниенің тікелей бейнесі емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Сондықтан ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сүйенген зерттеулердің табиғатынан туындайтын этнолингвистикалық талдау мен лингвомәдениеттанымдық ізденістің кепілі мен қажетті шарты бола алады, - деп көрсетеді [16, 161]. Қ.Ә.Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана атты монографиясында тілдік сана құрылымы, гештальт теориясы, тілдік сана мен мәтін құрылымы, тілдік модельдер мен концепт түрлері мәселелері кеңінен қарастырылған. Ғалымның көрсетуінше, Тіл мен таным процестерінің арақатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақатынасы адам баласының интеллектуалды өмірінде құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным арақатынасын сипаттайтын ұғымдар белгілі бip құрылымға түседі [5].
Орыс ғалымы В.В.Красныхтың анықтауы бойынша: Тілдік сана дегеніміз - бейнелер, көріністер, ойлау құрылымдарының жиынтығы. Тілдік сана абстракты категория ретінде материалдық тұлғаға ие, ал материалдық тұлға дегеніміз - сөйлеуші тұлғасы, яғни тілдік тұлға болып табылады. Өз кезегінде, жеке тұлға қоғаммен қабылданған моральдік құндылықтар әлемінде өмір сүреді [17]. Сонымен біздің ойлау процесіміз сана арқылы жүзеге асырылады, яғни ол бейнелер мен көріністерді, білімдерді формаларға айналдыру міндетін атқарады. Осы тұрғыдан келгенде, жалпы ойлау заңдарының әмбебап болуына орай, ойлаудың өзі де, когниция да әмбебап қасиетке ие болады деген пайымдаумен келіспеу мүмкін емес. Сондықтан да орыс ғалымдары З.Д.Попова мен И.А.Стернин пікірлері бойынша, ойлаудың әмбебаптылығы кез-келген лақұнаның орнын толтыруға болатындығын қамтамасыз етеді. Алайда тіл мен ойлаудың арақатынасы мәселесін шешуде ең бастысы когнитивті лингвистика теориясы болып саналады.
Когнитивті лингвистика өзінің басты ұстанымдары ретінде адам тәжірибесіне негізделген тілдік категориялар мен ұғымдардың концептуалдық базасына сүйенеді. Е.С.Кубрякова: Әpбip тілдік бірлікті, әcipece тілдік категорияны когнитивтік процестердіц көрінісі және сол процестердің ерекше нәтижелері ретінде қарастыруға болады - дейді. Осыған орай когнитивтік лингвистиканың зерттеу пәні де өзгерді. Лингвокогнитологияның негізгі міндеті - когнитивтік және тілдік құрылымдардың арақатынасын анықтау болып табылады. Сондай-ақ тілді когнитивтік тұрғыдан қарастырғанда тіл объективтік дүниені танушы, оның тілдік формада бекітуші, оның репрезентациясын жүзеге асырушы және сонымен бip уақытта дүниені тану мен игерудің құндылық тәжірибесін қабылдаушы ретінде танылады. Когнитивтік мәселелер сана - тіл -репрезентация - концептілеу - категориялау - қабылдау ұғымдарымен байланысты [18].
Егер концептілеу ақыл-ой арқылы мағынаның іріктелуі мен ұғынылуын білдіретін болса, категориялау дегеніміз - танылған дүниені реттеу, жүйелеу, құбылыстардың ұқсастығы мен айырмашылықтарын орнату. Жалпы кез-келген тілдегі вербалды таңбаларды когнитивтік тұрғыда зерттеуің төмендегідей негізде жүргізуге болады: 1) ұсынылған таңбаларда көрсетілген білімдердің түрлері мен типтері және таңбаланған білімдерді көрсету тетіктері, яғни ережелер мен түсіндірулер, интерпретациялар, когнитивтік семантика мен прагматика;
2) таңбалардың пайда болуы мен даму шарттары және олардың қызметін реттеп отыратын заңдар;
3) оларда бейнеленген тілдік таңбалар мен мәдени шындықтардың арақатынасы.
Тілдік тұлға мәселесін когнитивтік лингвистика тұрғысынан зерттеуде С.А.Жиренов мынадай тұжырым жасайды: ... когнитивтік лингвистика -ғалам бейнесін тілдік сана құрылымы мен логика-когнитивтік болмысты модельдеуге негізделеді. Ақиқат ғалам туралы түсінік адам санасындағы қалыптасуы негізінен мынадай психикалык әрекеттердің өзара қатынасынан өрбиді: біріншіден, сезімдік қабылдау (көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәмін сезу т.б.) арқылы; екіншіден, логика-ассоциативтік түсініктің туындауы (дәстүрлі стереотиптер, әр алуан ассоциациялар, адам санасында жекелеген оқиғалар бейнесі, абстракциялы тұжырымдар); үшіншіден, адам ойының тілдегі көрінісі деген үш түрлі когнитивтік механизмдер арқылы көрінеді. Адам санасындағы аталған үш түрлі когнитивтік механизмдер белгілі бip дүние туралы қарапайым сатыдан басталған күрделі ғылыми концептуалдық ақпараттар жиынтығын көрсетеді. Қазіргі кезеңде тіл ғылымы жаңа антропоцентристік бағытта дамып келеді Жаңа бағыттағы зерттеулердің дені тілді адам баласының өзін-өзі тануының құралы тілдің құрылымдық жағына мән берілсе, қазіргі кезде қалыптасқан дәстүрді негізге ала отырып, жаңаша тілді кешенді зерттеу бағыты соның ішіде когнитивті бағытқа назар аударылды. Тілді тұтас жүйе ретінде алып, оны адамның ой-санасы, танымы, қажеттілктеріне, сұраныстарына, әлеуметтік жағдаятына қатысты зерттеп, жеке адам тұлғасы мен танымын қалыптастыра алатын негізгі құрал ретінде қарастырылуда.
Дүние туралы белгілі бip түсініктерді қалыптастыру психикалық көріністің үш деңгейінің қабылдау деңгейінің, түсініктерді қалыптастыру деңгейінің және сөйлеу-ойлау әрекеттерінің деңгейінің өзара әрекет ету нәтижесі болып табылады. Барлық осы жинақталған ақпарат концептілер жүйесінің маңызын құрайды. Халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесі, адамзат ізгіліктері мен рухани құндылықтары, қоғамның әлеуметтік сипаты, аялық білімі, түсініктері оның тілдік құрылымында көрініс тауып, сақталады.
Тікелей тәжірибе нәтижесінде алынатын білім эмперикалық тәжірибеге сәйкес санада өңделеді. Сондай-ақ дүниенің шынайы онтологиялық көріністері тілде көрініс тапқан дүниенің аңғал бейнесіндегі троптық қажеттерді иеленгендей болады. Мәселен, метафоралау - негізгі ментальды операция, дүниені тану мен түсіндіру тәсілі -ескі білім арқылы жаңа білімді көрсету мен белгілеу процесіне байланысты болып келеді. Адам өз ойын метафора арқылы білдіріп қана қоймайды, сондай-ақ метафоралармен ойлайды. Сондықтан олар өз бетінше интерпретациялануды қалайды: мағыналық өpic, мағыналық тобы, семантикалық кеңістік, түрлі теориялық іске қосылуы, семантикалық өpic орталығы т.б. табиғи үйлесім тауып тілдік жүйе ретінде танылады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Когнитивтік лингвистика - тіл мен сана арасындағы қарым-қатынасты, танымдық үрдістерде әлемді концептуализациялау мен категориялау рөлін, адамның жеке танымдық қабілетін тіл мен адамның тәжірибесін үйлестіріп, олардың өзара әрекеттесу формаларының қарым-қатынасын зерттейтін лингвистиканың жаңа бағыты.
Когнитивтік лингвистиканың негізгі мәселесі - тілдік коммуникация моделін жасау. Когнитивтік лингвистика тұрғысынан таным дегеніміз - бұл концептілердің туындауы мен өзгеру процесін қамтитын күрделі құрылым. Сондықтан да когнитивтік лингвистикада концепт ұғымы маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Концептілер біздің санамыздың және дүние туралы білімдердің жиынтығы ретінде таныла отырып, философияны, когнитивтік лингвистиканы, психологияны, лингвомәдениеттануды және өзге қоғамдық ғылымдардың зерттеу бағыттарымен тығыз байланыста қарастырылады.
Қазақ лингвистикасында когнитивтік лингвистиканың дамуына Э. Д. Сулейменова, Ж. Манкеева, Н.Ж. Шаймерденова, Э. Оразалиева, Қ. Жаманбаева, Б.Момынова, С.А. Жиренов сынды зерттеушілердің зерттеу еңбектері зор ықпал етеді.
Жұмысымызда ең алдымен, зерттеуге негіз болатын теориялық білімді айқындап алу мақсатында когнитивтік тіл білімінің жаңа бағыт ретінде қалыптасудағы ерекшеліктері мен негізгі ұғымдарына талдау жасалып, тіл білімі салаларында сөз етілді. Отбасы концептісінің семантикалық өрісін зерттеу арқылы қазақ халқының жақындық, туыстық қатыстарын, оның ерекшеліктерін, өмір сүру ортасы мен тұрмысы жайында мағлұмат алуға болады. Отбасы концептісін лексикадағы семантикалық байланыстар арқылы қарастырған жөн. Отбасы ұғымының қалыптасуындағы ұлттық ұжымның сан ғасырлық тарихи - мәдени тәжибесіндегі рухани әлемімен астасу арқылы анықтайтын когнитивті лингвистикамен сабақтастыра отырып зерттеу жұмысын жүргізу.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кейінгі онжылдықтар белесіндегі зерттеулер этносты, ұлт мәдениетін тіл арқылы анықтауды негізгі қағида етеді (Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Қ.Жаманбаева т.б.). Нақты айтқанда, тілді тұтынушы ұлтты алғашқы орынға қоятын лингвистикадағы антропоцентристік парадигма өз аясында жаңа бағыттарға жол ашуда. Осымен байланысты Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Ф.Қожахметова, М.Күштаева, Қ.Қайырбаева, Н.Аитова, А.Әмірбекова, Ж.Саткенова сынды жас ғалымдардың жұмыстарында тіл таным кілті деп қаралып, когнитивтік лингвистика мәселелері этнолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, әлеуметтік лингвистикамен тығыз байланыста зерттелген.
Осыған орай соңғы кездері қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистиканың негізгі категориясы концепт табиғатын нақты дәйектер негізінде ашуға бағытталған еңбектердің көбейіп келе жатқаны байқалады. Ғалымдардың зерттеулерінде бақ, тағдыр, өмір, өлім, жан, қайғы, мұң, тары, батырлық, қаһармандық, соғыс, түр-түс, сұлулық, әсемдік, т.б. концептілердің мазмұны көрсетіліп, олар әр қырынан қарастырылған.
Ал мәңгілік тақырыптардың бірі - отбасы мәселесі қоғамдық ғылымдардың ішінде, негізінен, қазақ әдебиеттануында көркем шығармалардағы отбасына қатысты зерттеулерде кездеседі. Отбасы - адамның өте маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты - адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі тең, берік отбасына байланысты.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.
Ер мен әйел - отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады.
Ұлттық таным қорын тіл арқылы жинақталған отбасы концептісі арқылы дәлелдеудің мәні ерекше. Оның өміршеңдік сипатына сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы қазақ отбасы концептісінің даму динамикасын, жаңару үрдісін анықтау зерттеу жұмысының негізгі ұстыны болып табылады, әрі оның өзектілігін де айқындайды.
Зерттеу нысаны. Қазақ халқының танымындағы отбасы концептісіне қатысты туыстық қатыстар, қазақ отбасының таным-талғамын, көзқарасын, сезімін, психологиясын, сан иірімді ерекшеліктерін тануға, қазақ мәдениетіндегі орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. отбасы концептісін дәлелдейтін деректер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Отбасының қоғам өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын оны сипаттайтын тілдік деректерді лингвокогнитивтік бағытта айқындау, отбасы концептісінің лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
- отбасы концептісін антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
- отбасының Ғалам бейнесі контексіндегі концептілік аясын сипаттау;
- көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. отбасын сипаттайтын деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- отбасына қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- отбасы концептісінің ассоциациялық өрісін психофизиологиялық, гендерлік, әлеуметтік сипатта көрсету;
- отбасы концептісінің ассоциативті тезаурусын түзу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі ақын-жазушылардың көркем туындылары, фразеологиялық, түсіндірме, диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. синхронды және диахронды сипаттау, этнолингвистикалық, лингвомәдени, этимологиялық, компоненттік талдау, жүйелеу, салғастыру, салыстыру әдістері.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Әлеуметтік лингвистика, Лингвоелтану пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ОТБАСЫ КОНЦЕПТІСІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТАНЫМДЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Когнитивтік лингвистиканың қалыптасуы мен дамуы
Тіл адам үшін қарым-қатынас және танымдық қызмет атқаратын механизм ғана емес, ақиқат әлем туралы аппарат беретін саналы құбылыс.
Тіл - ұлтымыздың қазынасы, халық тілі - сол халықтың шынайы болмысының айнасы. Қазіргі лингвисиканың дамуында тіл өз ішінде және өзі үшін ғана қаралмайды, ол адам әрекетінің танымында қызмет етуші жаңа парадигмалық қырынан көрінуде.
Тілдің ішкі құрылымдық негіздерін, дүние-танымдық табиғатын ашу үшін тек тілдік ізденістердің жеткіліксіздігі анық. Тілді филологиялық, психологиялық, логикалык, әлеуметтік және ұлттық танымдық тұрғыдан зерртеу қажет. Осы тұрғыдан тіл туралы онтологиялык зерттеуді сол тілде сөйлейтін халықтың ұлттық ой-санасының, тілінің қалыптасуымен байланыста қарау мәселесі сөз болмақ. Когнитивті лингвистика тілдің құрылымдық, функционалдық жүйесінің кешенді модельдерін айқындайды, адам танымы мен тип арасын зерттейді. Қaзіргі лингвистикада кеңінен сөз болып келген когнитивті парадигма адамның тілдік санасында қалыптасатын тілдік құрылымдарды логикалық, философиялық, психологиялық, әлеуметтік негіздерде когнитивтік модельдер ретінде көрініс беруде.
Қазіргі қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық ғылым тұрғысынан ұлттық мәдениеттік құндылықтарды бейнелейтін ұлттық лексикадағы тіл мен ұлт біртұтас деген қағидаға тоқталуда. Сонымен қатар, тілдік деректердің терең құрылымы кешенді сипатта зерттелуде. Жаңа кезеңдегі жалпы тіл білімінде тілдік танымдық тегіне ерекше мән беріліп зерттелуі тілтанымның, ойлаудың байырғы формасы - адамға тән танымды зерттеу қажеттілгіне әкеледі. Адам баласына ғана тән тіл мен сөйлеуде өмір шындығы, сан ғасырлық таным түсінігі ғұмырлық тәжірибе жинақталған. Адам өмірінде таным тарихының сабақтаса зерттелуімен бipгe оның танымдық негіздерін зерттеумен айналысып жүрген ғалымдар да бар.
Когнитивизмнің маңызды ұстанымдарында адам жөнінде - әрекет етуші, белсенді қабылдаушы және ақпарат өндіруші ретінде баян етіледі. Ал когнитивті ғылымның өзі адам миындағы менталды процестерді басқаратын жалпы ұстанымдар туралы ғылым ретінде қарастырылады. Қазіргі лингвистика тілді адаммен, объективтік шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға ғана тән жоғарғы формасы - оның ақыл-ойы, санасымен ойлауы, рухани ішкі дүниесімен тығыз байланысты зерттеуге бағытталады. Адам және тіл мәселесі соңғы уақытта мол өзектілкке ие болуда, өйткені тілде сәйкестендіре, адекватты зерттеу ici оның өз шегінен шығып, табиғат пен қоғамдағы белгілі бip ортада өмір сүретіндердің тобына жүгінгенде ғана мүмкін болмақ, ceбeбi тіл адамды адам ететін айрықша белгі, ерекше нышан қасиетімен танылады. Яғни тіл - тек заттық, ұғымының аты ғана емес, ол халықтың белгілі бip кезеңдегі таным-түсінігі, өмір салтының жемсі, сол себепті тіл әлеуметік құбылыстардан тыс өмір сүрмейді. Адам баласының таным-түсінігі толысқан сайын өзіне дейілгі ұрпақтар жасаған мұраларды зерттеп, игеруге деген кажеттілгі арта түспек. Бүгінгі таңдағы ғылыми түсінік ғылымда да, әдебиет пен өнерді де, ел-жұрттың білім өpici мен сауатын да, ойдың оралымдылығы мен тілдік құнарын да адам және тіл аясына сыйғызады [1].
Когнитивистикада адам когнициясына басты назар аударылады, көзге түскен ic-әрекеттер ғана емес, олардың ментальдық репрезентаңиялары (ішкі көріністері, модельдері), тілдегі когнитивтік модель ретілдегі символдық түрлері, адамның страегиялары да зерттеледі, олар білім негізінде ic-әрекеттерді туындатады, яғни адамның когнитивтік дүниесі, оның жүріс-тұрысы мен қызметі бойынша зерттелінеді. Тіл когнитивтік құрылымдардың көмегімен (ментальдық көрініс) дүние туралы білмдерді конецептілеу мен категориялау процесінде дүниенің ғаламдық бейнесін көрсетіп, түсілдіріп береді. Концептілер жүйесі немесе концептілік жүйе дүниенің концептілік, тілдік суретінің негізгі бөлігі (рубрикатор) болып табылады. Тілдік таңбалар мен оның ішіндегі бейнеленген мәдени, әлеуметтік шындық құбылыстар арасындағы қатынас когнитивтік семантика мен вербалдану тәсілдерінің мазмұнын құрайды. Сөйтіп тіл мен тілдік бірлілтерді зерттеудегі когнитивтік лингвистика тілдік шеңбер аумағынан шығып, жеке (собственно) когнитизмнің адам санасындағы ментальдық процестерді басқаратын жалпы принңиптері туралы ғылымның мәселелерімен, сондай-ак, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, психология, философия пәндерімен байланысады.
Когнитивтік лингвистика тіл білмін зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады, бұл дегеніміз оған дейінгі этнолингвистикалық, дәстурлі, құрылымдық, лингвомәдени, соңиолингвистикалық парадигмаларды жоққа шығармайды.
Адамзат қоғамы дамып, өркендеген сайын оның таным-білімі, ой-өpici арта түсетіні - заңды құбылыс. Осымен байланысты санада қалыптасқан ұғымды таныту деңгейі де кеңейе түсетіні белгілі. Ақиқат дүниенің кез-келген объектісінің денотаты мен ситуациялары тіл аркылы санада таңбаланып сақталады және сол дүниені таныту үшін жұмсалады. Ал суреткер танымында ақиқат дүние үзтігінің тілдік қолданыста кездеспейтін, яғни тіл арқылы санада тіркелмеген, ерекше денотаттары, ситуациялары кездесіп отырады. Сондықтан қазіргі тіл білміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі, біріншіден, санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-тәсілдерін қарастыру, екіншіден логикалық-позитивті және эстетикалық таным-білмнің реттелген, жүйеленген, өңдеуден өткен ақпараттарын тіл арқылы іздеп айқындау.
Когнитивтік лингвистика - тілдің когнитивті құрылымы ретінде, когнитивтік құрал-ақпараттарды репрезентациялау (қалыптандыру) және трансформациялауда қызмет атқаратын таңбалар жүйесін қарастыратын лингвистикалық бағыт. Соның негзінде, когнитивтік лингвистиканың озекті мәселесі - білім алмасу негізі ретінде тілдік коммуникация моделін құру. Когнитивтік лингвистика тұрғысынан тану - бұл концептілердің туындауы мен өзгеру процесі. Сондықтан когнитивтік лингвистикада концепт маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Конңептілер біздің санамыздың және дүние туралы білімдердің жиынтығы ретінде таныла отырып, философияны, психологияны, когнитивтік лингвистиканы, лингвомәдениеттануды және өзге қоғамдық ғылымдарды зерттеу саласымен тығыз байланысы зерттеледі. Когнитивті сөздікте: Когнитивтік лингвистика дегеніміз тілдегі когнитивтік механизм ретіндегі когнитивтік құрал, яғни ақпараттарды репрезентациялау, кодтау және трансформациялауда маңызды рөл атқаратын таңбалар жүйесі ретінде қарастырылатын лингвистикалық бағыт деп көрсетеді. Когнитивизм туралы В.А.Маслова: Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны - адамзаттық когниция. Оны тек байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальды репрезентациясын білмнің негізін қалыптастырған символдар мен адамның стратегиялық таңбаларын айқындау керек [2].
XX ғасырдың ортасында когнитивтік лингвистика қазіргі антропоңентристік парадигмаға базалық ілім деңгейінде қарастырылады. Осы бағытта біршама зерттеу жұмыстары жургізіледі. Осының нәтижесілде
Еуропада XX ғасырдың соңына қарай когнитивтік ғылымның теориялық бағыттары жетіліп, қанатын кеңге жая туседі. Осыдан қазақ тіл білміндегі
когнитивтік лингвистиканың зерттелуіне негіз боларлық зерттеулердің бар екендігін көруге болады. Қазіргі кезеңде теориялық-танымдық әдістемеге сәйкес тілді санамен, мәдениетпен және тілді қолданушылардың тәжірибелік
кызметімен тығыз байланыстыру қажеттілігі тіл білімінде жаңа бағыттардың
қалыптасуын талап етеді.
XXI ғасыр баспалдағында тілді коммуникативтік және гносеологиялық қызметтерін ғана зерттеу жеткіліксіз. Қазақ тіл білмінде когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулер баршылық. Академик Ә.Қайдардың этнолингвистика саласына қатысты ойлары [3], профессор Г.Смағұлованың фразеологизмдерге қатысты айтқан пікірлері қазақ тіл біліміндегі лингвистиканың қалыптасуына негіз болды [4]. Осы сала бойынша Қ.Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік негіздері атты монографиясы секілді іргелі еңбектерді атауға болады [5]. Профессор
Ж.Манкеева Қазақ тілін зерттеудің негіздері атты ғылыми мақаласында когнитивтіқ лингвистикадағы тілдік бейнелеуштік қызметінің зор екендігін
атап көрсетеді, ұстанымдарын айқындайды [6]. Ғалым Б.Момынова Қазақ тіліндегі қоғамдық саяси лексика деген еңбегінде когнитивтік бірліктердің
көріністену, репрезентациялану ерекшеліктеріне тоқталып, бағалауыштық сипатын қарастырады [7,57-59]. Демек, тілдік таңбаның мағынасы туралы сөз болғанда, тілдік таңбаның бойында қандай концептуалдық немесе когнитивтік жасалым, әлем туралы мәліметтер тасқынынан қандай ақпарат шоғырланды деген көзқараспен келуіміз керек деген тұжырымға келген жөн[9].
Когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымы концептіге когнитивтік терминдердің қыскаша сөздігінде жадының, ментальды қордың, тұжырымдау жүйесінің әрі адам санасында көрініс табатын бүкіл әлемнің мазмұнды да белсенді бірлігідеп атайды [8,245].
Адамның танымдық ерекшелігін сипаттайтын концептілік жүйе қазіргі лингвистикалық, ғылымда 3 түрлі негізде айқындалуда: адам ойының негізгі мәдени көрсеткіші ретінде; яғни барлық мәдени құндылыктар жекелеген концепттер мен олардың қарым-қатынасының жиынтығы деп танылатын тұжырым арқылы дәлелденеді (ІС.С.Степанов); тілдік таңбаның семантикасы концепт мазмұнын айғақтайтын бip ғана құрал деп есептеледі, сондықтан ғалымдар аталмыш терминді когнитивті семантика элементі есебінде қарастырады. Д.С.Лихачев, Е.С.Кубрякова сияқты ғалымдар концепт сөз мағынасынан туындамайды, ол адамның жеке және халықтық тәжірибесінің сөз мағынасымен қақтығысуының нәтижесі болып табылады деп дәлелдейді.
Дәстүрлі лингвистикаға қарағанда когнитивті лингвистика когнитивтік құрылымдар немесе когниция құрылымының тілмен өзара байланысын көрсетіп, түсіндіреді. Дәстүрлі лингвистикада тілдік жүйеден тыс шығу лингвистикалық норманы бұзу деп табылса, когнитивті лингвистикада лингвистиканың шеңберін кеңейтудің қажеттілігі мойындалды, ceбeбi адамның ойлауы мен түсінігінде жасырынып жатқан халықтық ерекшеліктеріне тән ұлттық және тарихи тілдік жүйедегі өзіндік құбылыстарды түсіндіру мүмкін емес, яғни әлемнің ұлттық cypeтi болады да оның негізінде әлемнің ұлттық тілдік көрінісі жинақталады [8,39-44].
Когнитивтік ғылымның негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу нысанына, оның бағыттары мен ұғымдарына алғаш көңіл бөлген шетелдік ғалымдар болатын. Когнитивті лингвистика тіл жүйесінің заңдылықтарын онтологиялық жағдайдың когнитивтік амалмен мағына бepyiн, тілдің лексика-фразеологиялық және синтаксистік жүйесінің ішкі бірлігін көрсетіп, әлемдік көзқарас пен мәдени факторлар позициясы арқылы анықтауға мүмкіндік беретін бағыт ретінде қалыптасуда. Тіл бірліктерін семантика-прагматикалык зерттеу XX ғасырдың екінші жартысында жаңа деңгейге қадам басты. Шетелдік лингвистиканың ішінде когнитивистиканың қатарына жататын А.Вежбицкийдің семантикалык пириметтер концепциясын (1999), М.Минскийдің фреймдер теориясын (1979), Ә.Роштың прототип теориясын (1973,1977), Р.Лангакердің кеңістік (когнитивтік) грамматикасын (1992), Ч.Филлмордың септік грамматикасын (1999), Дж.Р.Лакоффтың когнитивтік метафора теориясын (1998, 1990), Т.А.Ванн Дейктің дискурс теориясын (1989) және басқа да жаңа бағыттарын атап өткен жөн. Гарвард университетінде профессор Дж Бруннер Дж Миллермен бірлесіп когнитивтік іс зерттеу орталығын ашқан болатын. Бұл орталықтың жұмысы когнитивтік лингвистика ғылымының негізі қалануына біршама үлес қосты деуге болады.
Жалпы алғанда адам танымына деген қызығушылық ертеден-ақ басталған. Когнитивтік зерттеулерде басты мәселе сол тілде сөйлеушілердің өмірлік тәжірибесі рухани, мәдени білімі тұтас түрде әлемдік тілдік бейне ретінде көpiнic беретіндігі айқындалады. Когнитивтік лингвистика адам мен адам танымын құрастыратын тілді зерттеуді мақсат етумен қатар лингвистикалық (этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика) және мәдениеттану, философия, математика, психология пәндерімен ұштасады. Бұл пәндермен бipгe когнитивтік лингвистиканың зерттеу әдістері мен ортақ зерттеу нысанасына тілдің қызметі жатады. Тіл мен танымның сабақтасқан бірлігі адамның психофизиологиялық қабілетіне және одан туындайтын әрекетіне қатысты сұрыпталады. Психология мен когнитивті лингвистика сөйлеуші адам психикасындағы өтілетін процесті, тіл мен мидың арақатынасын қарастырады. Тілдік таным жады, ойлау, қабылдау сияқты психологиялық ұғымдарға тікелей қатысты. Тілдің санада құрылуы семантикалық жақтан оның ақпарат сақтау мүмкіндігіне тәуелді XXI ғасырдағы классиктер А.А.Потебня, Г.Штайналь, В.Вундт және тағы басқа да есімдер тіл ғылымындағы психологизм мәселесімен қатар меңгеріледі.
Ф.де Соссюр тіл тарихы мен ұлт тарихының байланысын байқап, бұл екеуінің сабақтастығы тілде бейнеленетін, ал тіл ұлтты байланыстыратынын көрсетіп, тілдің әлеуметтік, психологиялық табиғатын дұрыс таныған. В языке народ выражает себя полнее и многостроннее, чем в чем-либо другом -не только в последнем своем положении, но не исторически. Все, что есть у народа в его быте и понятиях, и все, что народ хочет сохранить в своей памяти, выражает и сохранят языком [10] - деп мәдениеттің тіл әлемдегі көрінісін бағалайды.
Когнитивтік жүйелер және олардың рөлі жайлы айтысты ұйымдастыруда орыс тілінің мамандары соңғы жылдары едәуір табыстарға қол жеткізді. Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистиканың мәселелері Е.С.Яковлева, Ю.А.Сорокин, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.П.Бабушкин, А.Н.Баранов, В.А.Маслова және басқа да зерттеушілердің еңбектерінен табылады. Мұнда когнитология ғылымының нысаны, бағыт-бағдары, зерттелуі сөз болады. Ресейде Новое в зарубежной лингвистике журналының XXIII томында тілдің когнитивтік аспектісі туралы мақала жарық көреді, 1995 жылы Язык и интеллект атты когнитивтік лингвистикаға қатысты жинақ шықты.
Этнолингвистикалық және лингвистикалық типологияны шендестіру деңгейінде алғашқы когнитивтік зерттеулер сипат алды. 1998 жылы жарық көрген Ә.Қайдардың Қазақ тілінің өзекті мәселелері деген ғылыми жинағында этнолингвистика саласының мақсаты мен мәнін түсіндіру барысында сөзінде ...кейінгі кезде (АКШ-та) қалыптаса бастаған тағы бip көзқараста этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде антропология терминін қолдану үрдісі де байқалып отыр делінеді. Ғалым былай жазады Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сын жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бip елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әpбip дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдеп-ғұрып, наным-сенімге, ойын-қүлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана емес, яғни жеке сөздер мен тіркестері фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арқылы ғана бізге жетуі мүмкін [3,34].
Когнитивтік лингвистика дегеніміз - танымдық құрылымдардың лингвистикалық сәйкестіктері мен мүмкікдіктерін анықтау, белгілі бip тілдік жағдайда қойылатын мақсатқа әсер етуші себеп салдарға орай әр түрлі тілдік құралдар арқылы сипаттау, олардың әр келкі деңгейде қабылдану өзгешелігін зерделеу. Когнитивті лингвистикада- тілді жалпы танымдық механизм ретінде қарастыратын бағыт, сол себепті тілдік құрылымдардың ақпаратты өңдеу барысындағы қызметін айқындау, өзге танымдық құбылыстармен байланысын сұрыптау аталмыш саланың негізгі мәселелерін жүйелеуге көмектеседі. Мәселен, айтылған ой сөйлеушінің мүддесіне, көзқарасына, берілген эмоционалды бағасына әрі жағдайдың нақтылану үлгісіне және өзге де сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады, осы аталған көрсеткіштер негізінде айтылым қабылданады және жадыда сақталады, яғни сөйлеуші мен тыңдаушының іші танымдық құрылымы мен динамикасын сипаттау және түсіндіру үдерістері тілтанымдық алғышарттарды қалыптастырады.
1990 жылдарға дейін когнитивтік тіл білімі бip-бipiмен тоғыса қоймаған жеке зерртеу бағдарламаларын, ғылыми көзқарастар жиынтығын құрады. Оған тілшілер жоғарыда аталған еңбектерге қоса, маңызды танымдық қорытындылар жасаған Т.Ван Дейктің, Дж.Хейманның, Т.Гивонның ғылыми көзқарастарын да жатқызды. Когнитивистер тек 1980-1990 жж. бастап дүниеге келген жұмыстар ғана жаңа сипаттағы, тың үлгідегі когнитивтік зерттеулердің бастамасын құрады деп есептеді. Мысалы, 1994 ж. шыққан Дискурс, сана және уақыт атты кітап Ч.Филлмор, У.Чейф мақалаларын жинақтаса, 1990 ж. бастап басылып отырған Когнитивтік лингвистика журналы алғашқылар қатарында тілдік бағыттың академиялық курс ретінде сұрыпталуына әсер етті. Ерекше айта кетер жай, 90-жылдардың орта шені жаңа оқулықтар мен оқу құралдарының, аударма еңбектердің дүниеге келуімен ерекшеленді. Мәселен, 1996 ж . Ф.Унгерер мен Х.И.Шмидттің авторлығымен дайындалған Когнитивтік лингвистикаға кіріспе, 1997 ж. Б.Хайненің Грамматиканың когнитивтік негіздері, 1990 ж. Р.Шенк пен оның шәкірттері бірлесіп шығарған Концептуалды хабарды өңдеу еңбегінің аудармасы көпшілік назарына ұсынылды. Тақырыбы мен мазмұны жағынан өзгеше лингвистикалық ізденістердің нәтижесін сабақтастырған аталмыш басылымдар, біріншіден, бip үйлесімді жалғасын құраса, екіншіден, когнитивтік лингвистиканың ғылыми пән ретінде дербес қарастырылуына мол үлес қосты, өйткені әр еңбек курстың әдістемелік және терминдік жүйесін айқындауға, өзіндік нысанын саралауға сол арқылы танымдық тілдік фактілердің ғылыми-теориялық ұстанымдары мен қағидаларын өзектеуге мүмкіндік берді [ 11,23 б.].
Когнитивтік лингвистикада тіл адамзат ақыл-ойының ажырамас және органикалық бөлшегі ретінде, ал универсалды білім қабылдау, түсіну, ойлау секілді ұғымдармен қатар тұратын құрылым тұрғысынан қарастырылады деп тілші Сүлейменова айқындағандай, адамзат болмысының универсалды сипатын айқындау тіл мен танымның да жалпыға ортақ өзгеше мүмкікдіктерін сұрыптауға көмектеседі. Барша адам баласына тән биоанатомиялық негіз оның ми мен жүйке, сана мен жады құрылыстарының жұмыс icтey принциптерін айқындауға, адамзат атаулының ерекше қабілеттерін жүйелі зерттеуге әрі табиғи болмыс-бітімнің әлеуметтік-мәдени ұстанымдар негізінде даму, өзгеру, толығу бағыттарын талдап көрсетуге себепкер болар маңызды факторлардың бipi ретінде қарастырылады.
Тіл табиғатын танымдық тұрғыдан анықтау, оның лексикалық бірліктерін когнитивтік ұғымдармен байланыста сұрыптау, сөйлеу әрекетіндегі когнитивтік модельдерді жүйелеу, олардың онтогенетикалық сипатын тәжірибе жүзінде дәйектеу, қазіргі қазакстандық лингвоқоғамның әлемді танудағы тілдік бейнесін айқындау, лингвистикалық таңбалардың ассиметриялық сипатын танымдық негізде талдап көрсету, ғылыми метафоралар мен тілдік бейне байланысын зерделеу, этномәдени танымның ұстанымдарына зер салу, тілдік колданыстың когнитивтік негіздерін айқындайтын эмоция, символ, тілдік сана ұғымдарын пайымдап түсіндіру сынды мәселелерді шешу мақсатында қазақстандық тіл білімінде арнайы ғылыми зерттеулер дүниеге келді. Ғалымдардың зерттеу бағыты да сөйлесім әрекетіндегі когнитивтік модельдердің антропоцентристік ерекшелігін анықтауға, тілдік тұлға табиғатын тілдің танымдық кеңістігімен байланыстыра айқындауға, ассоциятивті тәжірибелердің көмегімен концептуалды жүйенің прототип пен бейнелі көзқарасқа сүйенген болмысын сипаттауға, сол арқылы когнитивтік модельдердің өзіндік табиғатын саралауға негізделеді. Айталық, ғалым Ә.Д.Сүлейменова қазақ, орыс тілдерінің негіздері мен табиғатын когнитивтік ұстанымдар арқылы өзектей отырып, Қазақстанда танымдық қағидалардың кең көлемде зерттелуіне зор үлес қосты; ал онтогенетика мен эгоцентризмнің танымдық белгілерін мәдени құндылықтар мен эмоционалды негіздердің арақатынасын өрбіткен Г.Гиздатов тілдің жүйелі модельдерін номинация мен метафоралану үлгісінде талдап көрсетті, Ш.К.Жарқынбекованың тілтанымдық нысанын түр-түс атауларының қолданылу ерекшелігі құрады. Осы қатар да К.Жаманбаеваның, Г.Досымованың, А.Исламның, Ә.Р.Когайдың, Р.Д.Ашимбетованың, Г.Ю.Аманбаеваның, Б.М.Тілеубердиевтің, М.Т.Күштаеваның, С.И.Жапақовтың, Ж.К.Ибраеваның, Ш.Әбдірованың және т.б. ізденуімен жарық көрген зерттеулерді атауға болады.
Қазакстандық тіл білмінде когнитивтік лингвистика ұстанымдарын бүгінгі жан-жақты зерттеп жүрген ғалымдардың бipi - Ә.Д.Сүлейменова. Когниция ұғымын, тілдің танымдық мүмкікдігін, мағына табиғатын контрастивті лингвистика аясында әрі екінші тілді меңгеру проблемаларымен сабақтастыра зерттеген тілшінің тұжырымдары адамзат санасы, концептуалды жүйе, когнитивтік феномен, әлемнің тілдік бейнесі, білім, ішкі лексикон, адамзат тәжірибесі сияқты ұғымдар табиғатын айғақтаумен тығыз байланыста дамыды. [12, 88 б.].
Когнитивтік лингвистиканың негізгі ұстанымдары мен заңдылықтары оның ұғымдық бірліктерінің өзара қарым-қатынас жасауы арқылы әрі бip-бipiнe әсер етуі негізінде айқындалатындықтан, тіл мен танымның сабақтасқан бірлігі, ең алдымен, адамның психофизиологиялық қабілетіне және одан туындайтын әрекетіне қатысты сұрыпталады. Танымның күрделі табиғаты әр ұғымның өзіндік ерекшелігін үлкен жүйенің бip бөлшегі ретінде зерделеуге мүмкіндік берумен қатар, олардың адам мен қоршаған ортаны жан-жақты қабылдаудағы қызметі мен орнын түсініп пайымдауға септігін тигізері сөзсіз.
Осыған орай, төменде келтірілген сөздер мен сөз тіркестері жаңа лингвистикалық бағыттың өзгешелігін өзектеп қана қоймайды, сонымен қатар тіл арқылы жүзеге асатын адам әрекетінің маңызды қырларын талдап көрсетуге, олардың жалпы тілдік қатынаста атқарар функционалды-семантикалық, прагматика-танымдық қызметтерін жүйелі саралауға көп үлес қосады, ceбебі С.Иманбердиева атап өткендей, ...сөз - затқа ат беруге қызмет ететін негізгі тілдік бірлік. Сөздерді тақырып жағынан топтастыруға көбінесе тілден тысқары қағидаларға сүйенуге тура келеді.
Қaзіргі қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық ғылым тұрғысынан ұлттық мәдениеттік құндылықтарды бейнелейтін ұлттық лексикадағы тіл мен ұлт біртұтас деген қағидаға тоқталуда. Сонымен қатар, тілдік деректердің терең құрылымы кешенді сипатта зерттелуде. Жаңа кезеңдегі жалпы тіл білімінде тілдің танымдық тегіне ерекше мән беріліп зерттелуі тілтанымның, ойлаудың байырғы формасы - адамға тән танымды зерттеу қажеттілігіне әкеледі. Когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымы концептіге когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігінде жадының, менталды қордың, тұжырымдау жүйесінің әpi адам санасында көрініс табатын бүкіл әлемнің мазмұнды да белсенді бірлігі деген анықтама беріледі. Тұжырым жасау барысында адам өз санасында бұрыннан орныққан қағидаларды басшылыққа алады әрі дүниені тану, оның заңдылықтарын ой таразысынан өткізу, тың деректерді жинақтау, оларды жадыда сақтау сияқты мақсаттарды жүзеге асырады. Ойда жасалған болжам мен адам нақты көріп білген, бақылау нәтижесінде көз жеткізген мәліметтер өзара тығыз байланыс құрай келе, концептілер жүйесінің негізгі құрылымдық бөлшектерін қалыптастырады. Когнитивтік лингвистика тұрғысынан тану - бұл концептілердің туындауы мен өзгеру процесі. Сондықтан когнитивтік лингвистикада концепт маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Концептілер біздің санамыздың және дүние туралы білімдердің жиынтығы ретінде таныла отырып, философияны, психологияны, когнитивтік лингвистиканы, лингвомәдениеттануды және өзге қоғамдық ғылымдарды зерттеу саласымен тығыз байланысы зерттеледі.
Қазақ тіл білімінде когнитивтік зерттеулердің кеңінен сөз бола бастауын XX - ғасырдың аяқ шенінен бастап жарық көрген ғылыми еңбектер негізінде дәйектеуге болады. Сөз табиғатын, оның қолдану аясын, көркем туындыда атқарар қызметін, ат қою процесіне негіз болар қабілетін адам танымымен сабақтастырған бұл жұмыстардың өзектілігін де, жаңалығын да, теориялық-практикалық маңызын да танымдық бірліктер дәлелдейді, сондықтан ұсынылып отырған тұжырымдар да когнитивтік лингвистиканың өміршең арнасын толықтырып, дәстүрлі жолын жалғастырар қасиетке ие болады. Ж.Манкеева Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздер атты мақаласында танымның тілдегі номинация, таңба, уәж, грамматикалық құрылым т.б. мәселелерімен байланыстар табиғатын зерделей отырып, Адам дүниені жалпы адамзаттық және ұлттық қоғамдық-тарихи тәжірибе негізінде бейнеленген тіл арқылы таниды. Сонда ұлттық тәжірибе тілдің ерекшелігін анықтап, соның негізінде, сол тілде сөйлеушінің санасында, соған сай өзіндік дүниенің тілдік бейнесін жасайды [6, 42 б.] деген тұжырымға келді, сол арқылы когнитивтік лингвистиканың тіл тарихымен, оның кешегі және бүгінгі күй жайымен ажырамас тұтастығы дәйектенеді. Аталмыш зерттеулердің тізбегі күннен-күнге кемелденіп, өсіп отырғандықтан, тіл тағдырындағы танымдық фактордың маңызы да, оның тіл жүйесіндегі кеңістігі де бipгe артып келеді деуімізге болады, оған, бip жағынан, оның өнегелі тарихи бастауы әсер етсе; екінші жағынан, тілтанымдық деректердің қоғам қажеттілігін өтер мүмкіндігі, халық болашағын қамтамасыз етер өзгешелігі әрі тіл ғылымының уақыт талабына сай дамуы ықпал етеді, сондықтан қазіргі қазақ лингвистикасындағы таным теориясының тұжырымдары мен даму өзгешелігін негізнен келесі мәселелер арқылы айқындауға болады:
Тілтаным теориясының концептологиялық негізі;
Семантика мен таным теорияларының байланысы;
Тіл мен таным одағының лингво-мәдени сипаты [63, 164 б.].
Лингвистикадағы семантика когнитивтік лингвистиканың дереккөзінің бipi болып табылады. Когнитивті антропология адам сана сезіміне тән саналық, түпсаналық рухани болмысының тіл арқылы көрінісін зерттейді. Антропоцентристік бағыт семантика саласында ауқымды қарастырылды. Бұған дейінгі тіл біліміндегі функционалды-семантикалық, құрылымдық жүйе бойынша тілдік талдаулар жақсы дамығанымен жаңа дәуір талабына жауап беруде жеткіліксіздігі байқалады. Қазақ тіл білімінде соңғы он жыл ішінде когнитивтік мәселелеріне көңіл бөлініп келеді. Ә.Д.Сүлейменованың Актуальные проблемы казахстанской лингвистики: 1991-2001 еңбегінде соңғы он жыл ішінде Қазақстандағы геосаяси оқиғалардың Қазақстанның ішкі тілдеріндегі жаңа лингвистикалық, социолингвистикалық және ауыспалы тілдің бейнесіне әсерін, ғылыми суреттелуін көрсетіп, отандық лингвистиканың зерттеу кеңістігіндегі басымдық бағыттарын анықтайды. Сонымен қатар, бұл еңбекте соңғы он жылдықтағы тіл білімі проблемаларының философиялық қырынан қарастырылып келуін және оның тілдік философиялық-теориялық негізі талдануы үстінде екендігі алдыңғы он жылдықтағы көзқарастармен салыстырады. Ал өткен онжылдықтағы басты сұрақ тілдің және тілдік единицалардың жалпы семантикалық сұрақтары төңірегінде болғандығын сөз етеді. Онда орыс және қазақ тілдерінің ұксас әрі түрлі семантикалық кеңістіктеріндегі мағына мен ұғымның номинативін, коммуникативті-прагматикалық, когнитивті және басқа да түрлі деңгейлерде кешенді зерттеулер жүргізілгенін айтады. Алайда автор қазақ лингвистикасындағы бүгінгі жетістіктермен қатар жалпы теориялық және салыстырмалы-типологиялық мәселелердің зерттелуі әлі де аздығын, геосаясы жағдайда тіл саясатын меңгеруде когнитивті зерттеулер, нейролингвистика, психолингвистика, компьютерлік лингвистика, сөйлеу актілерінің теориясы және басқа да зерттеу бағыттарының бар болғанымен оларға жекелеген ғана зерттеулермен шектелініп отырғанын айтты [12, 9-11].
Жоғарыда біршама шолу жасалған он жылдықтағы зерттеулердің бірінде XX ғасырда жүйелі-құрылымдық парадигмаға сай сөзге, атауға таңбалық жүйе ретінде ерекше назар аударылып, соның негізінде тілдің әр түрлі деңгейіндегі парадигмалық және синтагмалық қатынастарын, қызметін т.б. анықтайтын іргелі зерттеулер, оқулықтар және академиялық грамматикалар жазылды және бұл әрі қарай да жалғаса бермек (Ф.Фортунатов, Бодуэн де Куртенэ, Ф.де Соссюр, А.Мартине, Э.Бенвенист, А.Реформатский т.б.) делінеді.
Профессор Ж.Манкеева былай жазады: тіл мен ойлау бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін тіл білімінің дәстүрлі, таза тілдік және ғылым саласы шеңберінде зерттеу мүмкік емес. Оған қажет ғылыми парадигма-когнитивтік лингвистика, социолингвистикамен тұтасуы. Когнитивтік лингвистиканың дамуымен байланысты анықталуы тиіс бірнеше ұғым немесе мәселелер бар. Оның негізгісі - тілдің қызметіне қатысты. Тіл мен ой немесе таным, тіл мен ұлт т.б. мәселелер, сайып келгенде, ұлтты, ұлттың танымын өзінің терең құрылымдары арқылы тұтастырушы тілдің табиғатын анықтауға байланысты қазіргі тіл білімінде жаңа бағыттардың айқындалып, қалыптасып, дамып келе жатқаны байқалады. Оның көріністерін қазақ тіл білімінің даму күйінен де көріп отырмыз [6, 40-43].
А.Г.Сембаева Тіл мен дүниетаным тұтастығы атты ғылыми мақаласында: Тіл - ойды жарыққа шығаратын негізгі құрал. Тіл мен ой әрқайсысы тіл білімі мен логика сияқты өз алдына жеке ғылым салаларының зерттеу нысаны бола тұрса да, бірінің қызметін екіншісі толықтырып тұратын, бірі екіншісіне қажет, бip-бipiнe тәуелді категориялар болып саналады. Тіл мен ойлаудың бірлігінің аясында қарастырылатын өзекті мәселелердің бipi - тіл мен оның дүниетанымдық қызметі, - деп көрсетеді [13,65].
Қaзiргі лингвистикалық теория негіздері бойынша тіл деректері арқылы белгілі бip қауымдастықтың мәдени ортасын айқындап, коммуникациялық тұрғыдан қажет құндылыктарды белгілеп, танымдық тәжірибесі мен оның тетіктерін реконструкциялауға болады. Ұлт тарихы, онымен бipге тіл тарихы -даму жолы ұзақ құбылыс. Ол халық санасында жатталған жергілікті ерекшеліктер сырын ашып, табиғатын тану, оны ұлт мәдениеті тарихымен байланыста Қарағанда толық көрінеді, өйткені ұлт жаны - тіл, этнос мәдениетсіз болмайды. Мәдениет тіл арқылы тарайды, ұғынылады, жетіледі қай ұлт болмасын, сыры - тілінде, оның түп тамыры эностың мың-мыңдаған жылдар жүріп тарих жолымен, күнделікті тұрмыс-тіршікілінде қолымен, ақыл-ой, санасымен жасаған мәдениетімен, дүниетанымымен сабақтасып жатыр, - деп жазады ғалым М.Атабаева [14,283]. Бұл тұжырымды логикалық және ойлау процедуралары сәйкестендіріп, соның нәтижесінде концептіні ұғымға теңейтін ғалымдар да мойындайды. Мәселен, орыс ғалымдары З.Д.Попова мен И.А.Стерниндерінің Очерки по когнитивной лингвистике атты еңбегінде былай деп атап өтеді: Сонымен халықтың ойлау бірліктері ретінде концептілер мазмұндық тұрғыдан халық тіліне тәуелді болмайды. Концепттің мазмұны тіл арқылы емес, ақиқат болмыстың оны танушы субъектінің санасында белгіленуі арқылы анықталады. Тіл тек халықтың танып білгені мен ақпарат алмасу үшін маңызды деп санағанын өз семантикасы мен аталымдық бірліктер арқылы білдіруші болып табылады [15,57].
Осымен байланысты соңғы кездері тілші-ғалымдар зерттеу тәжірибесіне белсенді түрде тілдік сана терминін енгізуде (Ә.Қайдар, К.Ш.Хұсайын, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Қ.Ә.Жаманбаева, Ә.Оразалиева, К.Рысберген т.б.). Атап айтқанда, профессор Ж.Манкеева: ...сөз заттың тура, таңбасы емес, дүниенің тікелей бейнесі емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Сондықтан ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сүйенген зерттеулердің табиғатынан туындайтын этнолингвистикалық талдау мен лингвомәдениеттанымдық ізденістің кепілі мен қажетті шарты бола алады, - деп көрсетеді [16, 161]. Қ.Ә.Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана атты монографиясында тілдік сана құрылымы, гештальт теориясы, тілдік сана мен мәтін құрылымы, тілдік модельдер мен концепт түрлері мәселелері кеңінен қарастырылған. Ғалымның көрсетуінше, Тіл мен таным процестерінің арақатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақатынасы адам баласының интеллектуалды өмірінде құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным арақатынасын сипаттайтын ұғымдар белгілі бip құрылымға түседі [5].
Орыс ғалымы В.В.Красныхтың анықтауы бойынша: Тілдік сана дегеніміз - бейнелер, көріністер, ойлау құрылымдарының жиынтығы. Тілдік сана абстракты категория ретінде материалдық тұлғаға ие, ал материалдық тұлға дегеніміз - сөйлеуші тұлғасы, яғни тілдік тұлға болып табылады. Өз кезегінде, жеке тұлға қоғаммен қабылданған моральдік құндылықтар әлемінде өмір сүреді [17]. Сонымен біздің ойлау процесіміз сана арқылы жүзеге асырылады, яғни ол бейнелер мен көріністерді, білімдерді формаларға айналдыру міндетін атқарады. Осы тұрғыдан келгенде, жалпы ойлау заңдарының әмбебап болуына орай, ойлаудың өзі де, когниция да әмбебап қасиетке ие болады деген пайымдаумен келіспеу мүмкін емес. Сондықтан да орыс ғалымдары З.Д.Попова мен И.А.Стернин пікірлері бойынша, ойлаудың әмбебаптылығы кез-келген лақұнаның орнын толтыруға болатындығын қамтамасыз етеді. Алайда тіл мен ойлаудың арақатынасы мәселесін шешуде ең бастысы когнитивті лингвистика теориясы болып саналады.
Когнитивті лингвистика өзінің басты ұстанымдары ретінде адам тәжірибесіне негізделген тілдік категориялар мен ұғымдардың концептуалдық базасына сүйенеді. Е.С.Кубрякова: Әpбip тілдік бірлікті, әcipece тілдік категорияны когнитивтік процестердіц көрінісі және сол процестердің ерекше нәтижелері ретінде қарастыруға болады - дейді. Осыған орай когнитивтік лингвистиканың зерттеу пәні де өзгерді. Лингвокогнитологияның негізгі міндеті - когнитивтік және тілдік құрылымдардың арақатынасын анықтау болып табылады. Сондай-ақ тілді когнитивтік тұрғыдан қарастырғанда тіл объективтік дүниені танушы, оның тілдік формада бекітуші, оның репрезентациясын жүзеге асырушы және сонымен бip уақытта дүниені тану мен игерудің құндылық тәжірибесін қабылдаушы ретінде танылады. Когнитивтік мәселелер сана - тіл -репрезентация - концептілеу - категориялау - қабылдау ұғымдарымен байланысты [18].
Егер концептілеу ақыл-ой арқылы мағынаның іріктелуі мен ұғынылуын білдіретін болса, категориялау дегеніміз - танылған дүниені реттеу, жүйелеу, құбылыстардың ұқсастығы мен айырмашылықтарын орнату. Жалпы кез-келген тілдегі вербалды таңбаларды когнитивтік тұрғыда зерттеуің төмендегідей негізде жүргізуге болады: 1) ұсынылған таңбаларда көрсетілген білімдердің түрлері мен типтері және таңбаланған білімдерді көрсету тетіктері, яғни ережелер мен түсіндірулер, интерпретациялар, когнитивтік семантика мен прагматика;
2) таңбалардың пайда болуы мен даму шарттары және олардың қызметін реттеп отыратын заңдар;
3) оларда бейнеленген тілдік таңбалар мен мәдени шындықтардың арақатынасы.
Тілдік тұлға мәселесін когнитивтік лингвистика тұрғысынан зерттеуде С.А.Жиренов мынадай тұжырым жасайды: ... когнитивтік лингвистика -ғалам бейнесін тілдік сана құрылымы мен логика-когнитивтік болмысты модельдеуге негізделеді. Ақиқат ғалам туралы түсінік адам санасындағы қалыптасуы негізінен мынадай психикалык әрекеттердің өзара қатынасынан өрбиді: біріншіден, сезімдік қабылдау (көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәмін сезу т.б.) арқылы; екіншіден, логика-ассоциативтік түсініктің туындауы (дәстүрлі стереотиптер, әр алуан ассоциациялар, адам санасында жекелеген оқиғалар бейнесі, абстракциялы тұжырымдар); үшіншіден, адам ойының тілдегі көрінісі деген үш түрлі когнитивтік механизмдер арқылы көрінеді. Адам санасындағы аталған үш түрлі когнитивтік механизмдер белгілі бip дүние туралы қарапайым сатыдан басталған күрделі ғылыми концептуалдық ақпараттар жиынтығын көрсетеді. Қазіргі кезеңде тіл ғылымы жаңа антропоцентристік бағытта дамып келеді Жаңа бағыттағы зерттеулердің дені тілді адам баласының өзін-өзі тануының құралы тілдің құрылымдық жағына мән берілсе, қазіргі кезде қалыптасқан дәстүрді негізге ала отырып, жаңаша тілді кешенді зерттеу бағыты соның ішіде когнитивті бағытқа назар аударылды. Тілді тұтас жүйе ретінде алып, оны адамның ой-санасы, танымы, қажеттілктеріне, сұраныстарына, әлеуметтік жағдаятына қатысты зерттеп, жеке адам тұлғасы мен танымын қалыптастыра алатын негізгі құрал ретінде қарастырылуда.
Дүние туралы белгілі бip түсініктерді қалыптастыру психикалық көріністің үш деңгейінің қабылдау деңгейінің, түсініктерді қалыптастыру деңгейінің және сөйлеу-ойлау әрекеттерінің деңгейінің өзара әрекет ету нәтижесі болып табылады. Барлық осы жинақталған ақпарат концептілер жүйесінің маңызын құрайды. Халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесі, адамзат ізгіліктері мен рухани құндылықтары, қоғамның әлеуметтік сипаты, аялық білімі, түсініктері оның тілдік құрылымында көрініс тауып, сақталады.
Тікелей тәжірибе нәтижесінде алынатын білім эмперикалық тәжірибеге сәйкес санада өңделеді. Сондай-ақ дүниенің шынайы онтологиялық көріністері тілде көрініс тапқан дүниенің аңғал бейнесіндегі троптық қажеттерді иеленгендей болады. Мәселен, метафоралау - негізгі ментальды операция, дүниені тану мен түсіндіру тәсілі -ескі білім арқылы жаңа білімді көрсету мен белгілеу процесіне байланысты болып келеді. Адам өз ойын метафора арқылы білдіріп қана қоймайды, сондай-ақ метафоралармен ойлайды. Сондықтан олар өз бетінше интерпретациялануды қалайды: мағыналық өpic, мағыналық тобы, семантикалық кеңістік, түрлі теориялық іске қосылуы, семантикалық өpic орталығы т.б. табиғи үйлесім тауып тілдік жүйе ретінде танылады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz