Концепт ғаламның тілдік бейнесінде көрініс табатын тілдік құбылыс
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ тіл білімінің теориясы және әдістемесі кафедрасы
МҒТАР Қолжазба құқығында
ЖОРАБЕК ЗУБАЙРАЖАМАНБАЙҚЫЗЫ
Гуманитарлық ғылымдар магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін даярланған
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҒАЛАМНЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІНДЕГІ ШАҢЫРАҚ КОНЦЕПТІСІНІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ
6М020500 - Филология
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.д., профессор
________ Ермекова Т.Н.
__________________2019 ж.
Норма бақылау
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
_____________________
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі
ЖООББ меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор
_____________ А.К. Есибаева
________ Ермекова Т.Н.
__________________2019 ж.
__________________2019 ж.
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
1КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Ғаламның тілдік бейнесі және ұлттық концептосфера ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..8
1.1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Концептілік зерттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазақ тіл біліміндегі концептілік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Ғаламның тілдік бейнесін қалыптастырушы стеоротиптер: жіктелімі ... ... ...23
1.5Ғаламның тілдік бейнесіндегі қазақтың көркемдік танымының зерделенуі..26
2 ШАҢЫРАҚ КОНЦЕПТІСІ: ЛИНГВОКОГНИТИВТІК ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1 Шаңырақтың символдық семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2 Шаңырақ концептісінің когнитивтік зерделенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.3 Шаңыраққа байланысты ырым, тыйымдар мен салт-дәстүрлердің лингвокогнитивтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
3 ШАҢЫРАҚ ҰҒЫМЫНЫҢ КӨРКЕМ ТУЫНДЫЛАРДА РЕПРЕЗЕНТТЕЛУІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.1 Бата-тілек, алғыс-қарғыс мәнді сөздердегі Шаңырақ ұғымы ... ... ... ... ... ..72
3.2 Көркем шығармалардағы Шаңырақ ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Философтардың айтуынша, ұлттық идея тамырын тереңнен алады және этностың тарихымен және мәдениетімен байланысты болып, оның болмыстық табиғатын түзеді. Ұлттық идея этникалық сезімдердің негізінде пайда болады. Ал идеология қоғамдық сананың жоғары даму сатысы болып табылады. Егер ол ұлттық идеяға негізделсе, оны құндылықтармен толықтырса, күшке ие болады. Олай болса, дәстүрлі дүниетанымның ұлттық идеологияға негіз болуы кездейсоқтық емес. Сондықтан Мәңгілік ел мен Ұлы Дала елі идеясы қазіргі гуманитарлық ғылымдардың басты бағдарына айналуы тиіс.
Филологиялық тұрғыдан алғанда аталған идеяларға негіз болатын дәйек жетерлік. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру, Ұлы даланың жеті қыры мақалалары бүгінде түп-тамырымызды тани түсуге, ұлттық құндылықтарымызды жаңаша зерделеуге жол ашып отыр. Н. Әбішұлының пікірінше, мақалада аталған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісінше, көпшілігі осы кең байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды. Ұлы даланың жеті қыры мақаласының Түркі әлемінің генезисі бөлімінде: Қазақстан - күллі түркі халықтарының қасиетті Қара шаңырағы. Бүгінгі қазақтың сайын даласынан əлемнің əр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты, - деп атап көрсетеді [1].
Бұдан байқағанымыздай, шаңырақ ұғымы - тек қазақ халқының ғана емес, күллі түркі жұртының тілдік санасында орын алған айырықша символдық мәнге ие категория. Көшпенділер өркениетінің, оның ішінде қазақ халқының әлемдік дамуға қосқан сүбелі үлесінің бірі боп саналатын киіз үйдің бөлшегі - шаңырақ атауының халқымыздың тілдік санасындағы бейнелеу дәрежесі, тілдік санада концепт форматына түскен бұл құрылымның лингвокреативті ойлаудың негізінде әрі қарай өңдеуден өтіп, ұлттық-мәдени концепті дәрежесіне көтерілуін зерделеу халқымыздың тілдік санасында орныққан түрлі ақпараттарды лингвистикалық тұрғыдан дәйектеу арқылы жүзеге асады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақ халқының сөздік қорындағы атаулар мен тіркестер, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, антропонимдер мен қанатты сөздердің бәрі де тек коммуникация құралы емес, халқымыздың бай ауыз әдебиеті мен жыраулар поэзиясы, аңыз-әпсаналары мен ертегілері жай ғана мұра емес, ұлт туралы ақпарат жинақталған сыры мол ақпараттық код, сырлы қазына. Себебі аталған әдеби мұралар мен тіліміздегі сөздер мен әртүрлі қолданыстар халық тарихы мен оның басынан өткізген әртүрлі қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Сондықтан да филология ғылымындағы антропоөзектік парадигмаға сәйкес, тілді тек лингвистика ғылымының аясында емес, тарихи, мәдени, әлеуметттік, қоғамдық, психологиялық т.т. аспектілермен байланыста зерттеу қолға алына бастады. Соған сәйкес, тілдік бірліктер мен әдеби мұраны тек филология ғылымының емес, мәдениеттану, елтану, әлеуметтану т.б. ғылымдар тоғысында зерттеудің өзектілігі арта түсті. Осыған орай, ұлт санасының тереңде жатқан менталдық құрылымдары мен ұлтқа, адамзатқа тән адами құндылықтар жүйесінде өзіндік орны бар тұжырымдамаларды айқындау - кезек күттірмейтін мәселе. Осындай тұжырымдамалардың бірі ретінде Шаңырақ ұғымы қазақ халқы үшін де, қазақстандықтар үшін де айырықша символдық мәнге ие.
Зерттеу нысаны: Қазақ халқының танымындағы шаңырақконцептісіне қатысты қазақ халқының көзқарасын, сезімін, психологиясын, сан иірімді ерекшеліктерін тануға, қазақ мәдениетіндегі орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. шаңырақ концептісін дәлелдейтін деректерді зерделеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Шаңыраққа байланысты халық арасында елдің тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты сақталған мол ақпарат жиналды. Алғашында заттық-бейнелік концептіге негіз болған қазіргі кезде отбасы қара шаңырақ, босаға, табалдырық, ел, мемлекет т.б. концептілерді біріктеретін ұлттық-мәдени тұжырымдамаға айналу эволюциясын дәйектеу. Осыған орай, төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
отбасынан бастап, мемлекеттік деңгейдегі ұжымдық сана бейнелей алатын шаңырақ тұжырымдамасына негіз болатын тұжырымдарды анықтау;
Шаңырақ тұжырымдамасына енетін концептілердің лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру;
Шаңырақ тұжырымдамасын антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
Шаңырақ тұжырымдамасынның Ғалам бейнесі контексіндегі концептілік аясын сипаттау;
көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. Шаңырақ тұжырымдамасына қатысты деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
Шаңырақ тұжырымдамасына енетін концептілерге қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі ақын-жазушылардың көркем туындылары, фразеологиялық, түсіндірме, диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысында салыстыру, саралау және жалпылау тәрізді жалпы ғылыми әдістермен қатар салыстырма әдіс, формалды тілдік талдау әдісі, салыстырма-тарихи, тілдік аналогия жасау, тілдік модельдеу әдісі сияқты лингвистиканың өзіндік әдістері мен тәсілдері қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссетация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Бұған дейін зерттелген ұлттық концептілерге сүйене отырып Шаңырақ концептісі антропоцентристік бағытта зерделенді;
Шаңырақ тұжырымдамасына енетін тұжырымдар тізбегі айқындалады;
Шаңырақ тұжырымдамасына енетін концептілерге қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік деңгейін филологиялық аспектіде әртүрлі тілдік мәдени, әдеби, мифологиялық таным-түсінік аясында талдау;
көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі т.б. Шаңырақ концептісіне қатысты деректер негізінде қорытындылар жасалып, Шаңырақ концептісіне қатысты ұғымдар мен заттардың символдық семантикасы анықталды.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні: Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы, Когнитивті лингвистика, Әлеуметтік лингвистика, Лингвотану пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға болады.
1 ҒАЛАМНЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ КОНЦЕПТОСФЕРА
1.1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым
Дүние бейнесі немесе ғалам бейнесі, әлем бейнесі деп жарыса қолданылып жүрген феномен қай кезде пайда болғандығы жөніндегі пікірталастың түйінді пікірі біреу: ол - бағзы замандардан келе жатқан құбылыс. Ғалымдар адам баласы антропогонез дәуірінен бастап дүниенің тілдік бейнесін жасай бастаған деседі. Бірақ бұл термині соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айналды. Ал дүниенің тілдік бейнесі - тілдік құралдар арқылы бейнеленген сананың бейнесі, тіл арқылы жарыққа шығатын пайым-түсініктердің концептуалды жүйесі туралы біртұтас білімнің моделі.
Ғаламның тілдік бейнесі қазіргі заманғы лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Алғаш рет 19 ғасырдың басында неміс классикалық философиясының өкілі В. фон Гумбольдт лингвистикалық дүниетаным идеясы туралы ой айтады.Ғаламныңтілдік бейнесі тұжырымдамасының (бұдан әрі - ҒТБ) қалыптасуына лингвистикалық сөздіктерді қалыптастыру тәжірибесімен және лексика-семантикалық өрістердің құрылымы мен мазмұнын, олардың арасындағы қатынастарды және тілді жаңа, антропоөзактіліктұрғыда зерттеу жаңа зерттеу әдістерін әзірлеу және ғылымның метатілін кеңейтуқажеттілігімен байланысты туындады.
Вильгельм фон Гумбольдт идеяларын ноегумбольдтықтар жалғастырды. 20-ғасырдың 30-шы жылдарында бұл бағыттың өкілі Л. Вейсгербер Ғаламның лингвистикалық бейнесі (sprchliches Weltbild) деген атауды ғылыми айналымға енгізді. Оның пайымдауынша, рухани мазмұн белгілі бір қоғамның тілінде өмір сүреді, белгілі бір тіл - әлемінің бейнесі деп аталатын білім қазынасы [2]. Әлемнің лингвистикалық көрінісінің теориясын дамытудағы маңызды кезең - американдық этнолингвист Э. Сепир мен Б.Уорфтың еңбектері. Э. Сепир және оның ізбасары Б.Уорф Сепир-Уорф гипотезасы деп аталатын гипотезаны және этнолингвистиканың теориясының негізін қалады. Осы теорияға сәйкес, ойлау нормаларындағы айырмашылық мәдени-тарихи мінез-құлық нормаларының айырмашылығын анықтайды.
Тіл ғылымында Әлем бейнесі, Ғаламның тілдік бейнесі терминдерінің пaйдa болуынa антропоцентризмге, дәлірек айтсақ, тілдегі aдaм мәселесіне бет бұру себеп болды. Л. Вейсгербер Язык и философия aтты мaқaлaсындa ғылыми терминологиялық жүйеге әлемнің тілдік бейнесі ұғымын енгізіп, оған өзінің тұжырымдaмaсын ұсынды. Ғaлымның пайымдауыншa, әлемнің тілдік бейнесін беретін негізгі сипaттaмaлaр төмендегідей:
1) әлемнің тілдік бейнесі - халықтың нaқты тілдік жaлпылық мәдениеті мен ділінің өзгешелігін aйқындaйтын рухaни мaзмұнның және тілдің өзінің өмір сүруі мен қызметін қaмтaмaсыз ететін тілдік мaзмұнның жүйесі;
2) әлемнің тілдік бейнесі, біріншіден, этнос пен тілдің тaрихи дaмуы нәтижесінде, екіншіден, олaрдың әрі қaрaй өзіндік жолмен дaмуынaн қaлыптaсaды;
3) әлемнің тілдік бейнесі біртұтaс тірі aғзa ретінде aйқын құрылымғa ие және тілдік бейнеленуі көпдеңгейлі болып тaбылaды;
4) әлемнің тілдік бейнесі уaқыт кеңістігінде өзгеріп, кез келген тірі aғзa тәрізді дaмып отырaды, яғни тікелей (диaхрониялық) мaғынaдa әрбір келесі дaму кезеңінде бұрынғысынa сәйкес келе бермейді;
5) әлемнің тілдік бейнесі әлемді көру мен оны тіл құрaлдaрымен бейнелеудің тілдік және мәдени өзгешелігін бекітуге мүмкіндік туғызa отырып, тіл мәнін біртекті түзеді;
6) әлемнің тілдік бейнесі жaлпылықтың (общность) біртекті өзгеше өзіндік сaнaсындa көрініс тaуып, келесі ұрпaққa дүниетaным, мінез-құлық тәлімі, өмір сүру сaлты, тілдік құрaлдaрдa сaқтaлу aрқылы беріледі;
7) белгілі бір тілдің әлем бейнесі сол тілді тұтынушылaрдa aрaлық әлем ретінде тіл aрқылы қоршaғaн әлем турaлы көріністерді қaлыптaстырaтын тілдің көркейтуші күші болып тaбылaды;
8) әлемінің тілдік бейнесі нaқты тілдік қaуымның жaлпымәдени игілігі болып тaбылaды [2].
В. Мaсловa бұл ұғымның ұлттың құнды игілігі екендігіне баса назар аударады: Әлемнің тілдік бейнесі - ұлттың жaлпымәдени игілігі, ол құрылымды, көпдеңгейлі. Дәл осы әлемдік тілдік бейне aдaмның ішкі әлемі мен сыртқы дүниені бaйлaныстырушы болып тaбылaды, aдaм дүниені қaбылдaу бaрысындaғы тaнымдық қызметінің нәтижелерін тілде бекітіп отырaды. Әрбір тілдің өзіндік концептуaлдaну тәсілі болaды, сол aрқылы әр тілдің өзіндік әлем бейнесі жaсaлaды. Тілдік тұлғa сол бейнеге сәйкес өз aйтылымдaрын ұйымдaстыруғa міндетті. Осы aрқылы тілде бекітілген өзіндік дүниені қaбылдaуы aйқындaлaды [3, 71].
Ғaлaмның тілдік бейнесі тілдік тұлғaны зерттеу бaрысындa міндетті түрде aдaм және оны қоршaғaн дүние турaлы түсініктердің жиынтығы ретінде қaрaстырылaды. Ю. Кaрaулов әлемнің тілдік бейнесін нaқты тілдің толық жиынтықтa aлынғaн бaрлық концептуaлдық мaзмұны ретінде сипaттaйды [4, 246].
Әлемнің тілдік бейнесі тіл турaлы білім мен қaтaр әлемнің концептуaлдық бейнесінің мaзмұнын тaзa тілдік құрaлдaрдың көмегімен толықтырaтын aқпaрaтты дa сaқтaйды. Әлем турaлы білім деп aтaуғa болaтын әлем бейнесі жеке және қоғaмдық сaнaның негізінде жaтыр. Тіл өз кезегінде тaнымдық үдерістің тaлaптaрын орындaйды. Әлемнің концептуaлдық бейнесі әртүрлі aдaмдaрдa, мысaлы, әртүрлі зaмaн, әртүрлі әлеуметтік, жaс топтaры, ғылыми білімнің әртүрлі сaлaлaры өкілдерінде әрқилы болуы мүмкін. Әртүрлі тілде сөйлеуші aдaмдaрдa белгілі бір жaғдaйлaрдa ұқсaс немесе бір тілде сөйлейтін aдaмдaрдa әрқилы әлемнің концептуaлдық бейнесі болуы мүмкін. Олaй болсa, әлемнің концептуaлдық бейнесінде жaлпыaдaмзaттық, ұлттық және жекелік бaстaмaлaр өзaрa қaрым-қaтынaстa болaды [2, 67].
Ғaлым Н. Уәли дүниенің концептуaлды бейнесі негіздерін aтaп көрсетеді: Тілдік бейне түріндегі концептуaлды жүйе этностың зaттық, мәдени тәжірибесіне тәуелді. Дүниенің концептуaлды бейнесі логикaлық - прaгмaтикaлық, позитивтік тaнымғa, әлеуметтік тәжірибеге негізделеді. Концептуaлды бейне дүниенің тілдік бейнесінің бір бөлігі болып тaбылaды. Дүниенің тілдік бейнесінде мифологиялық, діни, логикaлық - позитивті тaнымның бәрі де болaды [5, 18].
Әлемнің тілдік бейнесі ұлттық, жекелік өзгешеліктерге ие. Ұлттық aтaуы ұлт ұғымымен бaйлaнысты мәселелерге жaн-жaқты зерттеуді қaжет етеді. Ұлт ұғымынa қaтысты мәселелер сaнaтынa ұлттық діл де кіреді. Ұлттық діл дегеніміз - ұлттың когнитивті стереотиптерінің жиынтығымен aнықтaлaтын шындық болмысты түсіну мен қaбылдaудың ұлттық тәсілі. Бір жaғдaй (ситуaция) әртүрлі ұлттық діл шеңберінде әртүрлі қaбылдaнуы мүмкін. Ұлттық діл көбінесе aдaмның қaбылдaу aғзaлaрын бір нәрсені көріп, екінші бір нәрсені бaйқaмaй қaлуғa мәжбүр еткендей болып көрінеді [5]. Ұлттық діл қызметінің өзіндік нәтижесі, яғни әлемнің ұлттық бейнесін бейнелейтін көркем шығaрмaлaрды тaлдaу сол ұлтты түсінуге aйтaрлықтaй ықпaл етері сөзсіз.
Әлемнің тілдік бейнесі - тілдік ұжымның күнделікті санасында тарихи түрде қалыптасқан және тілде бейнеленген әлем туралы түсініктердің жиынтығы, шындықты концептуализациялаудың белгілі бір тәсілі. Концепт ғаламның тілдік бейнесінде көрініс табатын тілдік құбылыс. Ғаламның тілдік бейнесіне қатысты зерттеулер қазіргі күні көптеп саналады.В.фон Гумбольдттың концепциясының негізіне сүйенсек, тіл адамның ішкі құбылыстары мен сыртқы әлем көріністерін көрсетеді. Тілдің танымдық қасиетінен әлемнің алуан түрлі құпиясы ашылады десек, тіл шынтуайтында бүкіл этностың өзіндік болмыс бітімін көрсетеді. Ғаламның тілдік бейнесіне тән белгілерге Т.В.Алейникова мыналарды жатқызады:
1. Субъект творящий картину мира,
2. Объект мир или его фрагмент, образ которого воссоздается с помощью творческой активности субъекта мира, и
3. Форма отражения преставления объекта мира -деп, ғалым ғаламның тілдік бейнесін тану үшін дүниенің тілдік бейнесіне тән белгілерді көрсетсе [6], Г.В.Колшанский әлем бейнесіне қатысты былай дейді: Мышление есть форма и способотражения, то есть оброзавание вторичного, идеального мира в сознании человека, который как бы повторяет объективный мир в способах и формах,присущих человеческому мозгу. Отражательная способность мозга но не языка отражательной картины мира можно говорить только имея в виду мыщления[7].
Дүниенің тілдегі көрінісі адамның шындыққа негізделген ілімінен орын алатыны сөзсіз. Ғалам бейнесі адам танымында қарабайыр формада,поэтикалық үлгіде, концептуалды негізде және тілдік сипатта орын алады. Ғаламның қарабайыр бейнесі адамның қарапайым ойлау формасына негізделсе, концептуальды көрінісі шын ойлаған объектінің адам санасындағы ғылыми бейнесі және сезімнің танымдық та қорытындысы. Ғаламның поэтикалық және тілдік бейнесі айнала қоршаған әлемнің қарабайыр және концептуалды формасының тілдегі көрінісі болып табылады. Бұл жөнінде О.Г.Дубровскаяның көзқарасы бойынша, әлем жайлы барша ақпарат дүниенің тілдік көрінісін құрайтынын, оның негізгі екі қызметі болатындығын, демек олар:
1. Әлемнің концептуалды элементтерін көрсету,
2. Әлемнің тілдік көрінісін тілдік құралдармен түсіндіру керектігін айтады[8].
Ғаламның тілдік бейнесі деген ұғымға А.Брутянның көзқарасы бойынша: ғаламның тілдік бейнесі - табиғи ұлттық тілдер арқылы бекіген ішкі және сыртқы дүние жайлы ақпарат болып есептеледі. Ал, В.Н.Телияның пайымдауынша, Ғалам - тілдік бейнесінің константтары, өйткені бұл атаулар арқылы концептуалды бейнеге дүние туралы тілді орныққан күнделікті түсініктер енеді - деген тұжырым жасайды. А.Әмірбекова: Дүниенің бейнесі деп ақиқат немесе бейақиқат болмыстың санадағы көрінісі деп түсінген дұрыс дей келе, ғаламның тілдік бейнесіне концептілердің қатысы туралы: ... когнитивтік тіл білімі дүние бейнесін модельдеуге, тілдік сананың құрылысын модельдеуге бағытталады.Дүние туралы түсініктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара қатынасынан туындаған нәтижеге байланысты:
біріншісі - сезімдік қабылдау (көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәмін сезу т.б.)деңгейі;
екіншісі - түсініктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стеротиптер, ассоциациялар, эталондық таңбалар, жеке ситуациялар, қарапайым бейне,санадағы ойсуреттер, абстракция);
үшіншісі - ойдың тілдік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл операциялар бір дүние туралы ақпараттар жиынтығын тудырады. Осы жиынтық концепт жүйесін құрайды,- деген тұжырым жасайды [9].
Бұдан байқағанымыздай, ғалам - таным - тіл үштігі - өзара байланысты ұғымдар.
1.2 Концептілік зерттеудің ерекшеліктері
Концептілердің пайда болуы адам, ақиқат, шындық фактілерін өз санасында теңдей көрсетуі керектігінің арқасында туындайды, онсыз адам әлемде нақты бағдарлануы және бұл дүниені тануы мүмкін емес. Концептінің тууының, қалыптасуының бастапқы кезеңі адамның танымдық әрекетінде, адамның сезім мүшелері, жүйке жүйесі, миының өзара әрекеті мен қоршаған ортаның нысандары адам санасында оюъективті әлемнің субъективті бейнесін тудырғандағы сезім болып табылады. Қалыптасқан концептілердің ядросы бастапқыда адамның айқындаған белгілері болып, ал ядроның айналасына танымдық әрекеттің кейініректегі кезеңдерінде айқындалған белгілер орналасты. Қалыптасқан концептілер тілдік көріністерде тіркелді.(мысалы, адам, тұлға, қоғам, жақсылық, орын, сұлулық). Концепт - бұл сәйкестендіру өлшемі, белгілі бір концептуалдық жүйе иесінің қоршаған ақиқат болмыс нысандарын тануының белгісі болып табылатын ақпарат.
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол қатып қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептілер адамға берілген ақпараттың концептуалдану процесінде жаңа мағынаға ие болу арқылы құрылады. Ал концептуалдану - адамның танымдық әрекетінің маңызды процестерінің бірі. Ол адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам санасында (психакасында) жаңа концептілердің, концептілік құрылымдар мен концептуалдық жүйенің жасалуына алып келеді.
Концепт - адамның танымдық және ойлау әркетінің нәтижесі, ол дерексіз семантикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілдің элементі ретінде белгілі бір синонимдік арақатынаста болады. Әрбір концептті толық түрде көрсеті үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп атайды. Мысалы: тазалық сөзі тазалық концептінің , әдептілік сөзі әдептілік концептінің атауы қызмет атқарады. Алайда кез-келген концепт әр түрлі тілдік формада жүзеге асырылуы мүмкін. Ол бір синонимдік қатарға енетін сөздер, мағынасы ұқсаса тұрақты тіркестер, фразеологизмдер, афоризмдер арқылы көріністенуі мүмкін. Концепт - бұл тілдік абстакция, оның шегін концепттің орталық мағынасымен концепті ата-ана мен олардың балалары, туысқандары, бір атаның ұрпақтары, әке, шеше және мен сияқты тілдік бірліктер арқылы көріністенеді. Сөз - концептінің тілдегі көрінісінің маңызды құралы. Тілде концептінің таңбалық көріну құралдарының көп болуы концептінің көне әрі сол қоғам мәдениеті үшін маңызды екенін дәлелдейді. Мәдениет адамның ұлттық әлеміне енеді, ал концепт - адам санасындағы мәдениет мәйегі.
Әрбір концепт тіл арқылы көрініс табады. Концептіні танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. Концепт ұғымына берілген тұжырымдарды зерттеу нәтижесі концептіні танытатын мынадай қағидаларды ұсынуға негіз болды:
oo Концепт - ақиқат дүниенің құндылықтарын танытады;
oo концепт құрылымы санада ақиқат дүниенің мазмұнын беруде
стереотиптік танымда (мысалы, күз - күрең күз, салқын кез, құстар қайтқан кез) және стереотиптік емес танымда (мысалы, күз - ағаштар сырға таққан кез, есейгенімді сезінетін кез) таңбаланады.
oo концепт - тіл арқылы көрініс табады;
oo концепт - тұлғаның біліми деңгейін танытады;
oo белгілі бір ұлттың мәдени деңгейін көрсетеді;
oo әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын айқындайды.
Мысалы: қазақ халқында танылған шаңыраққа қара ту тігу фреймі өлім концептісін объективтендіреді.
oo тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды
oo концепт - адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене бірлігі.
oo концепт - білімді тарату, сақтау және оны өңдеудің негізгі бірлігі.
oo концепт - белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы[2].
Концептің басты белгілерінің бірі - оның мәдени реңкте болуы. Сондықтан ол ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып саналады. Сонымен, концепт дегеніміз - этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан - ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым.
Зерттеушілер көркем әдебиет стиліндегі, көркем мәтін құрамындағы концептілерді екі қырынан қарастырып келеді:
- танымдық концепт;
- көркем концепт.
Зерттеушілердің пікірінше: танымдық концепт - жалпы түсінік беру, ұғым беру қызметін атқаратын сөздер тобын құраса, көркем концепт - бейнелі сипат беру қызметін атқаратын сөздер тобы. Танымдық концепт пен көркем концепттің өзара ұқсастықтары мен ерекшеліктерін зерттеушілер былай топтастырады:
- танымдық концептісіне жалпылық, көркем концептісіне - жекелік сипат тән.
- таным концептісінде сезім, қалау сияқты иррационалдық құбылыстар аз қатысады. Көркем концептіде кешенді құбылыс басым, онда ұғым тудыру, түсінік қалыптастыру, сезім, эмоция байқату, еркін бейнелеу әрекеттері араласып жатады.
- таным және көркем концептілердің айырмашылығы ондағы ақиқаттың болу, болмау мүмкіндігінде. Таным концептісінде берілген ұғым ақиқатқа негізделеді және логика заңдарына сүйенеді. Ал көркем мәтіннің элементтері бөтен біреудің логикасына, көркем ассоциативтіліктің шынайы прагматикасына фиксация, жалған ойлау әрекетіне негізделеді
Бірақ көркем концептіде заңдылық пен талап болмайды деп түсінбеу керек. Ондағы заңдылық жеке тұлғаның өз заңы, өз талабына негізделеді. Сонымен қатар, көркем мәтіндегі концептілерді айқындау барысында концептуалдық талдау үшін ұсынылған төмендегі үлгі біздің зерттеу жұмысымыздың методологиялық негізін құрайды: мәтіндегі тірек сөздердің тізбегін қалыптастыру;
- олардың концептілік кеңістікті бейнелеу дәрежесін анықтау (бейне, символ, метафора);
- осы кеңістіктің базалық концептілерін айқындау;
- көркем шығармадағы концептілер белгілі бір жағдаят төңірегінде қолданылатындықтан, басты назарды сол жағдаят аясындағы концептің қызметіне аудару;
- энциклопедиялық және лингвистикалық сөздікке сүйене отырып, ұлттық танымдағы тілдік дүниетаным мен әлемнің тілдік дүниетаным мен тілдік бейнесінің тұжырымдарын анықтау;
- сөздердің түп төркініне үңілу, олардың ерекшеліктерін ескеру. Көркем мәтіннің концептуалдық аясы оны құрайтын тірек мағыналардың ортақ қасиеттерінің бір шеңберге топтасуынан, ортақ семантикалық өріс құруынан көрінеді. Ол өріс көркем мәтін арқылы кейіпкер танымындағы әлемдік бейненің өзегін көрсетеді[11].
Сонымен концепт терминінің біркелкі түсіндірілмеуі феноменнің өзінің күрделілігімен айқындалады. Оның әртүрлі анықтамалары аталмыш ұғымға екі бағытты көрсетеді: когитивтік және тарихи - мәдениеттанушылық.
Концептіні түсінудің лингвокогнитивтік және лингвомәдени бағыттары бір-біріне қайшы келмейді. Керісінше бірін-бірі толықтырады, себебі бір психоменталдық үдірістің екі фазасын бейнелейтін сол бір құбылыстың екі жағы: сөздің және оның мағыналарының қосылуы, сөздің мәдени мәтінге енгізілуі.
Осы тұста Г.Г.Слышкин когнитивист пен лингвомәдениеттанушы үшін концептінің қызметін анықтайды :
- когнитивист үшін бір концептіге бір тілдік таңба сәйкес келеді;ал лингвомәдениеттанушы үшін концепті тіл мен сөйлеудің бірқатар бірліктерінің көмегімен жүзеге асырыла алуы тиіс.
- когнитивист үшін кез-келген сөзге (оның ішінде шылау сөздерге,мысалы но шылау сөзінің концептісі, ғылыми терминдерге, мысалы,биссектриса концептісі) өз концептісі сәйкес келеді; лингвомәдениеттанушы үшін мәдени тұрғыдан маңызды бірліктердің шектелген саны ғана концепт атаулары болып табылады, - дейді.
М.В.Пименова барлық концептілерді үш түрлі мағыналық топтарға бөліп қарастырады:
І. Базалық концептілер. Бұларға тілдің негізгі қоры мен әлемнің тілдік бейнесін құрайтын концептілер жатады, олар:
1) ғарыштық концептілер,
2) әлеуметтік концептілер,
3) психикалық (рухани) концептілер.
ІІ. Базалық концептілерді құрайтын концепт-дескрипторлар, оларға жататындар:
1) дименсионалды концептілер (бұларға түрлі өлшемдік ұғымдар жатады: көлем, тереңдік, ұзындық, салмақ, т.б.),
2) квалитативті концептілер (сапаны білдіретін ұғымдар: ыстық-суық, тұтастық: қатты-жұмсақ, жеке-жұп),
3) квантитативті концептілер (санды білдіретін ұғымдар: бір, көп-аз, жеткілікті-жеткіліксіз).
ІІІ. Қарым-қатынасты білдіретін релятивті концептілер, олар:
1) бағалаушы концептілер (жақсы-жаман, дұрыс-қате, пайдалы-зиян),
2) позицияны танытатын концептілер (қарсы, бірге, арасында, алда-артта, жанында, жоғары-төмен),
3) привативті концептілер (өзі-басқа, алу-беру) [12].
Ғарыштық концептілер төмендегідей жіктеледі:
А) метеорологиялық концептілер (аспан, Жер, Күн, жұлдыз, Ай, ауа райы),
Ә) биологиялық концептілер (адам, құс, аң, жәндік, жануар, өсімдік),
Б) ландшафттық концептілер (егін, дала, бұта, орман, ну, жазық),
В) соматикалық концептілер (дене, ағза, т.б.),
Г) перцептивтік концептілер (дәм, есту, көру, сезу, таң қалу, т.б.),
Д) заттық-артефактік концептілер (өндіріс, өнеркәсіп, зауыт, фабрика, конвейер, механизм, т.б.).
Әлеуметтік концептілердің жіктелуі:
А) елдерге қатысты концептілер (Ресей, Қытай, Қазақстан, т.б.),
Ә) әлеуметтік статусқа қатысты концептілер (зиялы қауым, жұмысшы, шаруа, кәсіпкер, т.б.),
Б) ұлтқа қатысты концептілер (қазақ, орыс, қытай, неміс, т.б.),
В) үкімет пен басқаруға қатысты концептілер (демократия, диктатура, бостандық, т.б.),
Г) интерперсоналды қарым-қатынасқа қатысты концептілер (егемендік, тәуелсіздік, төзімділік, әсер ету, құлдық, бағыну, өкімет, т.б.),
Д) моральға қатысты концептілер (ар, намыс, міндет, борыш, парыз, ұят-ождан, өкініш, мақтаныш, жағымпаздық, т.б.),
Е) кәсіпке қатысты концептілер (еңбек, кәсіп, іс, жалқаулық, білім, т.б.
Ж) дінге қатысты концептілер (Алла, Тәңрі, Құдай, қасиет, құдірет, т.б.)
Психикалық (рухани) концептілердің жіктелуі:
А) мінезге қатысты концептілер (шыдамдылық, төзімділік, қайырымдылық, намысқойлық, қаталдық, т.б.),
Ә) эмоцияға қатысты концептілер (қуаныш, қызғаныш, өкініш, реніш, бақыт, мұң, сағыныш, т.б.),
Б) менталды концептілер (білім, білік, дағды, ақыл, ой, сана, түсінік, ес, талап, т.б.).
Бұлай жіктелу шартты болып табылмайды, себебі семантикалық тұрғыдан бір-біріне жақын концептілер әр топта да кездесіп отырады. Мысалы, соматикалық - биологиялық, т.б.
Ұлттық белгісіне қарай концептілерді төл және басқадан қабылдаған деп бөлгеніміз жөн. Себебі мәдениеттер тоғысында, жаһандану заманында мұндай жайттар жиі орын алатыны шындық.
Құрылымына қарай концептілерді дамушы және қалыпты деп бөлуге болады. Бұлардың алғашқылары ұлттық тұжырымдамада жиі қолданылса, соңғылары белгілі бір дәуірде ғана қолданылған. Біз қарастырып отырған шаңырақ концептісі - қазіргі кезде дамушы концептілер қатарында.
Белсенділік қасиетіне қарай жетекші және қосымша концептілер болып бөлінеді. Жетекші концептілер негізгі қорда жиі қолданыс табады. Мысалы: жан, жүрек, ақыл, адам, табиғат, әлем, Жер, Күн, аспан, т.б. Ал қосымша концептілерге көп қолданылмайтын, сөздік қорда белсенді сипатқа ие емес концептілер жатады: шенеунік, кеңесші, төңкеріс, т.б.
Жалпы алғанда, бұл тұжырымдардан көріп отырғанымыздай тілдегі тұжырымдамалардың болмысы мен қызметінің ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтау ісін онан ары жетілдіруіміз керек. Сондай-ақ халықтың санасын анықтайтын санат ретінде өзіміз қарастырып отырған толеранттылықты тілдік және мәдениеттанушылық тұрғыдан зерттеуге баса назар аударған жөн.
Концепт санада танылу деңгейіне қарай бірнеше топқа бөлінеді: Олар:
метафизикалық (жан, өлім), ұлттық мәдени концепт (жусан, шаңырақ, домбыра, баспалдақ), эмоционалды концептілер (қуаныш, қайғы, бақыт).
Концепт санада белгілі бір концептілік жүйе арқылы қалыптасады. Концепт түрлері поэтикалық мәтіндегі тілдік көрінісіне қарай фрейм - қарапайым форма, скрипт - күрделі форма, сценарий - оқиғалы форма, схема - сызбалы форма, ойсурет - бейнелі форма деп танылды.
Фрейм - бұл концептілік жүйенің құрылымдық элементтерін танытатын
қарапайым формасы. Ол концептінің ең жақын схемаларынан құралады және ең жақын ассоциативтік, стреотиптік таңбалар арқылы көрініс табады. Ол концептінің ең жақын семаларынан (мағына бөлшектерінен, кейде ассоциация) құралады да концептінің құрамдас бөлігі болады. Жалпы лингвистикада фрейм ұғымының негізін қалаған тілші - Ч.Филлмор. Фрейм - санада білім қалыптастырудағы басты операциялардың бірі болып есептеледі. М. Минский адамның көргеннен алған ақпараты мен есінде сақталған ақпаратын модельдеу тәсілін зерттеу арқылы фрейм ұғымын анықтады.
Э.Н. Оразалиева А.С. Гердтің фреймді үш түрлі ұстаным негізінде анықтауын келтіреді:
1) онтологиялық тұрғыдан фреймдер ғылыми-практикалық әрекеттерді ұйымдастыру құрылымы деп қаралу керек;
2) гнесеологиялық тұрғыдан - аталмыш әрекеттердің танымдық бейнесі анықталады;
3) когнитивтік тұрғыдан - фреймдер адам санасындағы деректерді жинақтайтын, реттеп отыратын құрылым ретінде анықталады . Осы ұстаным ішінде когнитивтік тұрғыдан қалыптасқан фреймдер адамның бала кезіндегі үзік-үзік суреттер сипатына еніп, ойына өзек етіп, тілінен байқалады [13].
Схема(сызба) - когнитивтік санада сыртқы сигналдар мен ішкі сезімдер
көмегі арқылы жинақталған ақпараттарды бір құрылымда таныту тәсілі. Бұл
жинақталған кеңістік - графикалық немесе сызықтың бейнелер түрінде көрініс беретін тұжырым.
Сценарий. Концепт қалыптастырудағы оның қарапайым танымдық
элементтері фрейм болса, әрбір фрейм тармақтарының төңірегінен оқиғалар
мен жағдаяттар жүйесін жинақтауға болады. Даму мен қозғалыстан тұратын
бірнеше оқиғалардың(эпизодтардың) тізбегі, уақыт пен кеңістікте таралатын кезеңдер мен оқиғалар ауысымының көріністері, аса күрделі бөлінбейтін бөлшектер.
Скрипт - концептілік құрылымның бір типі. Скрипт қалыптастыратын
басты элемент фрейм. Скрипттің санадағы көрінісі - сценарий құрылымының кеңейтілген формасы. Скрипт көзбен көрген нақты тәжірибеден өткен оқиғалар арқылы, балалық шақтан келе жатқан стереотиптік ақпараттары
арқылы немесе басқа адамдардың әрекеттерін мұқият есте сақтау арқылы жинақталған ақпараттардан құралады.
Ойсурет - концепт қалыптастыру операциясының ең күрделі формасы.
Ойсурет суреткердің қиялдау, суреттеу, ұқсату шеберлігінен туындайды. Санадағы фантазиялау таланты басым болса, концептіні ойсурет құрылымында таныту деңгейі жоғары болады.
Гештальттер - бұл көпқұрылымды, бүтіндей функционалды саналық
құрылым. Гештальт сезімдік және рационалды элементтерді топтастыратын
бүтіндей бейнелердің көрінісі. Қазақ тіл білімінде ғалым Қ.Жаманбаева:
Гешальт - образ, форма, бір сөз болуы да мүмкін. Жалпы гештальт деген сөздің мағынасының өзі бейне, құрылым, біртұтас форма дегенді білдіреді. Оның атқаратын қызметі сан алуан, сан тарапты нәрсені біртұтас күйінде қабылдату. Аталған біртұтас деген нәрседе жеке бөліктер болмайды. Ол - бір жүйе, құрылым, - деп көрсетеді [14, 11 б.].
Үлкен ағылшынша-орысша сөздікте concept ұғым, идея, жалпы түсінік дегенді білдіреді. Шет тілдер сөздігінде conceptus сөзі латын тілінен ой, түсінік деп аударылады. Ал лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте conceptus (m) зат есімінің көптеген мағыналары беріледі. Ал conceptum( n) зат есімі қынаптағы ұрық, жеміс деп аударылады.
Концептіге берілген түрлі көзқарастар мен анықтамаларды жинақтау мынадай қорытындыға келуге мүмкіндік береді: концепті термині когнитивтік лингвистика ғылымының қажеттілігінен туындайды. Ғалымдардың пікіріне сүйенсек, концептің ұғымнан басты айырмашылығы - ұғымда энципклопедиялық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнан кең мағынаға ие. Ұғым ғылыми білімнің нәтижесін берсе, концепт сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы формасы этимологиясы, басты тарихи белгілерін ғана қалдырып қоймаған оның қазіргі заман ассоциациясын, бағалау модулін жинақтаған көп қабатты құрылым.
Қорыта айтсақ, концепт дегеніміз - бұл белгілі бір тілді ұстанушылардың болмыстың объектілері туралы менталитеттік көрінісін білдіретін керемет ұғымның вербалданған символдық образы.
1.3 Қазақ тіл біліміндегі концептілік зерттеулер
Қазақтіл білімініңалып тұлғалары А. Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбанов еңбектерінен бастау алатын тілді танымдық тұрғыда зерттеу ici Ә.Қайдар, Р. Сыздық, Ж. Манкеева, Н. Уәли, Ғ. Смағұлова және т.б. ғалымдар мен олардың шәкірттерінің еңбектерінде жалғасын тауып жатыр.
Ахмет Байтұрсынов қазақ тілінің мүмкіндігін жаңа арнаға бағыттаумен қатар, жалпы тілдік құралдарын танымдық сатыларын адамның физиологиялық болмысымен, ұлттық халықтың дәстүрімен ұштастыра білді. Орынборда 1914ж. шыққан Тіл құрал атты еңбегінде Тіл - адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі... дей келе, Тіл - құрал деген қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да әуелгі кезде сондай жат көрінер, өйткені бұл - қазақта бұрын болмаған жаңа зат деген автордың пікірін тіл - ойлау - таным - мәдениет арасындағы байланыс мәселесіне қатысты ой-тұжырымдарының бастамасы деуге болады.
А.Байтұрсынұлы сөзді қолданудағы тұлғаның танымында болатын обьективті үдеріс өзектендіруді анық байқаған: Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекті болуын да керек қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек , жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде, сөзі толық түсінікті болуы үшін, дерексіз заттарды деректі затша, пернесіз заттарды пернелі затша қалыптайды. Жансыз затты жанды заттай ғамалдайды [15].
Жалпы адамзат пен ұлттық құндылықтарды өзек ететін когнитивтік лингвистикада бipнеше ғылым саласы тоғысқандықтан, оған тән негізгі ұғым -түсініктер туралы пікірлер де сан қилы. Әcipece қонцепт теориясына қатысты ғаламның тілдік бейнесі мен ғаламның қонцептуалдық бейнесі ұғымдары, концептінің анықтамасы, онымен мәндес ұғымдардан айырмашылығы, зерттеу әдістемесі, қонцептінің құрылымы сияқты мәселелерде жалпы тіл білімінде де, қазақ тіл білімінде де әр түрлі пікірлердің туындауы осы қонцепт теориясының күрделілігінен туындаса керек. Қазақ тіл білімінде концептің зерттелуі таза таным мәселесімен айналысатын когнитивті лингвистиканың аясында да, мәдениеттанумен, лингвомәдениеттанумен тығыз байланыста қалыптасты. Мысалы, отандық зерттеушілер: А.Смайловтың Әйел концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты[16], М.Абдрахманованың Көз концепті: лингвомәдени және танымдық парадигмасы[17], А.Байғұтованың Қазақ әйелі концептісінің этномәдени сипаты[18], Ж.Жампеисованың Ақ - қара концепті: оппозициясы мен қызметі[19] атты еңбектері - осының дәлелі. Сонымен қатар әр халықтағы концептілік ұғымдарды салыстыра отырып зерттеген ғалымдар да бар. Оған А.Сейдикенованың [20], Ж.Уматованың [21], А.Шалбаеваның [22], А.Султангубиеваның [23] және т.б. зерттеу еңбектері жатады.
А. Байғұтова Қазақ әйелі концептісінің этномәдени сипаты атты кандидаттық диссерта - циясында қазақ әйелі концептісіне жан-жақты талдау жасайды. Қазақ әйелі концептісіне ұлттық танымға сәйкес семантикалық, концептуалдық, этнолин - гвистикалық, психолингвистикалық талдау жасаумен бірге, бұл концептінің аясына кіретін сөздер, көркем және прецеденттік мәтіндер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этно - мазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ халқына тән дүниенің тілдік бейнесін көрсетеді. Жұмыстың тағы бір ерекшелігі ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы қазақ әйелі туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер мен ұлттық стерео - типтерді анықтайды. Бұл еңбек - қазақ лингво - мәдениеттану, этнолингвистика, когнитивтік зерттеу - лер саласында қосқан лайықты үлесі бар туынды.
А. Әлімжанованың Қазақ тіліндегі әйел қолөнеріне байланысты халықтық лексиканың этнолингвистикалық сипаты атты диссертациясында материалдық және рухани мәдениеттің сабақтастығын бейнелейтін әйел қолөнеріне байланысты атаулардың, оларға қатысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық табиғатын, олардың тілдік жүйедегі орнын, әйел қолөнерінің болмыс-бітімін ономасиологиялық жүйе негізінде анықтайды. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық топтарын айқын - дап, әйел қолөнерінің ұлттық мәдениетімізді қалып - тастырудағы алатын орнын қолөнер мен рухани мәдениеттің қарым-қатынасына қатысты жинақталған материалдарды кешенді түрде зерттейді [24]
Г.Шоқымның Тілдің гендерлік жіктелімінің ғылыми негіздері атты докторлық диссертациясында гендерлік жіктелімнің тіл мен сөйлеудегі көрінісіне жан-жақты талдау жасалынып, ерге, әйелге тән концептілер, еркек пен әйелдің сөйлеу әрекетіндегі вербалды, бейвербалды әрекеттердің ерекшеліктері талданады. Зерттеуде әйелдер тіліне тән гендерлік ерекшеліктер айқындалып, халқымыздың арғы тарихында да билікке араласқан әйелдердің гендерлік қызметін Томирис, Айша бибі, Домалақ ана, Бегім ана, Қызай, Бопай ханшалардың ел басқарушылық, ұлтты тұтастырушылық идеяларымен сабақ - тастырады. Гендерлік лингвистиканың негізгі зерттеу аспектісі еркек тілі мен әйел тілі арасындағы айырмашылықты тілдік қарым-қатынас аясында, көркем мәтін құрамында, фразеологиялық, паремиио - логиялық қор құрамында қарастырумен ғана шектелмей, әйел тілі мен еркек тілінің өзгеру динамикасын ұлттық гендерлік тілдік сипат пен қазіргі тілдегі гендерлік ерекшелікті салыстыра отырып зерттеген [25]
М. Бигельдиеваның Қазақ және түрік әйел антропонимиясы атты зерттеуінде түрік және қазақ әйел антропонимиясының типологиялық ұқсастықтары мен ұлттық ерекшеліктерін анықтайды. Екі тілдегі әйел есімдерінің антропонимиядағы орны анықталып, қазіргі қазақ және түрік әйел антропонимдік қорының тілдік құрамына талдау жасалады. Екі тілдің антропонимдік қорының жартысынан басым көпшілігін түркі негізді есімдер құрайтындығы және шет тілдерден енген антропонимдер мен олардың пайыздық үлесі анықталып, қазақ және түрік әйел антропонимдерінің лексикалық классификациясы мен семантикалық жүйесіне талдау жасалады, екі халықтың ат қою принципінің ұқсастықтары мен ерекшеліктері сараланды [26].
Сондай - ақ, зерттеуші М. Күштаеваның Тары концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны [27] атты жұмысында: Концептіні адам дүние танымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік ретінде қарастыра келе, адамның әлем туралы жинақталған мәдени түсініктері бейнеленген жеке атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі, концепт терминін рухани мәдениеттің тірек сөздері мағынасында ғана түсінбейміз, ceбeбi тірек сөз концепт сөзіне емес мәдени концепт тіркесіне балама ретінде колданылады, - дегенді айтады.
Адам санасындағы тілдік және тілдік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдану тәрізді әрекеттердің жүзеге асуы нәтижесінде қалыптасатын когнитивтік құрылымдарды қарастыратын бұл салада қазақ тіл білімінде ізденістер мол. Бұл саладағы алғашқы жұмыс Қ.Ә.Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік негіздері эмоция, символ, тілдік сана (Алматы: Ғылым, 1998-140 б.) атты монография. Монографияда гештальт теориясы, тілдік сана және мәтін құрылымы, тілдік модельдер, мұң концептісі т.б. когнитивтік мәселелер қарастырылған. Ш.Жарқынбекованың докторлық диссертациясында қазақ және орыс тілдерінің түр-түс концептілері, олардың когнитивтік және лингвистикалық ерекшелігі айқындалса, Г.Мадиева, Б. Тілеубердиевтер ономастиканың когнитивті аспектілерін, Э. Оразалиева когнитивті лингвистиканың қалыптасып, дамуы мен өзекті мәселелерін арнайы қарастырды. Сол сияқты А. Сейілхан, С.Жапақов, К. Күркебаев, М. Күштаева, А. Әмірбекова және т.б. зерттеушілердің еңбектері де бұл саланың дамуына өзіндік үлес қосты.
Ал соңғы уақытта таза когнитивтік ізденістер мен зерттеулер нәтижелі дамуда десек те болады. Оған дәлел когнитивтік лингвистика ұстанымдарын бүгінгі жан-жақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ тіл білімінің теориясы және әдістемесі кафедрасы
МҒТАР Қолжазба құқығында
ЖОРАБЕК ЗУБАЙРАЖАМАНБАЙҚЫЗЫ
Гуманитарлық ғылымдар магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін даярланған
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҒАЛАМНЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІНДЕГІ ШАҢЫРАҚ КОНЦЕПТІСІНІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ
6М020500 - Филология
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.д., профессор
________ Ермекова Т.Н.
__________________2019 ж.
Норма бақылау
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
_____________________
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі
ЖООББ меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор
_____________ А.К. Есибаева
________ Ермекова Т.Н.
__________________2019 ж.
__________________2019 ж.
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
1КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Ғаламның тілдік бейнесі және ұлттық концептосфера ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..8
1.1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Концептілік зерттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазақ тіл біліміндегі концептілік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Ғаламның тілдік бейнесін қалыптастырушы стеоротиптер: жіктелімі ... ... ...23
1.5Ғаламның тілдік бейнесіндегі қазақтың көркемдік танымының зерделенуі..26
2 ШАҢЫРАҚ КОНЦЕПТІСІ: ЛИНГВОКОГНИТИВТІК ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1 Шаңырақтың символдық семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2 Шаңырақ концептісінің когнитивтік зерделенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.3 Шаңыраққа байланысты ырым, тыйымдар мен салт-дәстүрлердің лингвокогнитивтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
3 ШАҢЫРАҚ ҰҒЫМЫНЫҢ КӨРКЕМ ТУЫНДЫЛАРДА РЕПРЕЗЕНТТЕЛУІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.1 Бата-тілек, алғыс-қарғыс мәнді сөздердегі Шаңырақ ұғымы ... ... ... ... ... ..72
3.2 Көркем шығармалардағы Шаңырақ ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Философтардың айтуынша, ұлттық идея тамырын тереңнен алады және этностың тарихымен және мәдениетімен байланысты болып, оның болмыстық табиғатын түзеді. Ұлттық идея этникалық сезімдердің негізінде пайда болады. Ал идеология қоғамдық сананың жоғары даму сатысы болып табылады. Егер ол ұлттық идеяға негізделсе, оны құндылықтармен толықтырса, күшке ие болады. Олай болса, дәстүрлі дүниетанымның ұлттық идеологияға негіз болуы кездейсоқтық емес. Сондықтан Мәңгілік ел мен Ұлы Дала елі идеясы қазіргі гуманитарлық ғылымдардың басты бағдарына айналуы тиіс.
Филологиялық тұрғыдан алғанда аталған идеяларға негіз болатын дәйек жетерлік. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру, Ұлы даланың жеті қыры мақалалары бүгінде түп-тамырымызды тани түсуге, ұлттық құндылықтарымызды жаңаша зерделеуге жол ашып отыр. Н. Әбішұлының пікірінше, мақалада аталған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісінше, көпшілігі осы кең байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды. Ұлы даланың жеті қыры мақаласының Түркі әлемінің генезисі бөлімінде: Қазақстан - күллі түркі халықтарының қасиетті Қара шаңырағы. Бүгінгі қазақтың сайын даласынан əлемнің əр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты, - деп атап көрсетеді [1].
Бұдан байқағанымыздай, шаңырақ ұғымы - тек қазақ халқының ғана емес, күллі түркі жұртының тілдік санасында орын алған айырықша символдық мәнге ие категория. Көшпенділер өркениетінің, оның ішінде қазақ халқының әлемдік дамуға қосқан сүбелі үлесінің бірі боп саналатын киіз үйдің бөлшегі - шаңырақ атауының халқымыздың тілдік санасындағы бейнелеу дәрежесі, тілдік санада концепт форматына түскен бұл құрылымның лингвокреативті ойлаудың негізінде әрі қарай өңдеуден өтіп, ұлттық-мәдени концепті дәрежесіне көтерілуін зерделеу халқымыздың тілдік санасында орныққан түрлі ақпараттарды лингвистикалық тұрғыдан дәйектеу арқылы жүзеге асады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақ халқының сөздік қорындағы атаулар мен тіркестер, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, антропонимдер мен қанатты сөздердің бәрі де тек коммуникация құралы емес, халқымыздың бай ауыз әдебиеті мен жыраулар поэзиясы, аңыз-әпсаналары мен ертегілері жай ғана мұра емес, ұлт туралы ақпарат жинақталған сыры мол ақпараттық код, сырлы қазына. Себебі аталған әдеби мұралар мен тіліміздегі сөздер мен әртүрлі қолданыстар халық тарихы мен оның басынан өткізген әртүрлі қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Сондықтан да филология ғылымындағы антропоөзектік парадигмаға сәйкес, тілді тек лингвистика ғылымының аясында емес, тарихи, мәдени, әлеуметттік, қоғамдық, психологиялық т.т. аспектілермен байланыста зерттеу қолға алына бастады. Соған сәйкес, тілдік бірліктер мен әдеби мұраны тек филология ғылымының емес, мәдениеттану, елтану, әлеуметтану т.б. ғылымдар тоғысында зерттеудің өзектілігі арта түсті. Осыған орай, ұлт санасының тереңде жатқан менталдық құрылымдары мен ұлтқа, адамзатқа тән адами құндылықтар жүйесінде өзіндік орны бар тұжырымдамаларды айқындау - кезек күттірмейтін мәселе. Осындай тұжырымдамалардың бірі ретінде Шаңырақ ұғымы қазақ халқы үшін де, қазақстандықтар үшін де айырықша символдық мәнге ие.
Зерттеу нысаны: Қазақ халқының танымындағы шаңырақконцептісіне қатысты қазақ халқының көзқарасын, сезімін, психологиясын, сан иірімді ерекшеліктерін тануға, қазақ мәдениетіндегі орнын айқындауға мүмкіндік беретін тілдік бірліктер, лексико-фразеологиялық, паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсініктер, қазіргі көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. шаңырақ концептісін дәлелдейтін деректерді зерделеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Шаңыраққа байланысты халық арасында елдің тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты сақталған мол ақпарат жиналды. Алғашында заттық-бейнелік концептіге негіз болған қазіргі кезде отбасы қара шаңырақ, босаға, табалдырық, ел, мемлекет т.б. концептілерді біріктеретін ұлттық-мәдени тұжырымдамаға айналу эволюциясын дәйектеу. Осыған орай, төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
отбасынан бастап, мемлекеттік деңгейдегі ұжымдық сана бейнелей алатын шаңырақ тұжырымдамасына негіз болатын тұжырымдарды анықтау;
Шаңырақ тұжырымдамасына енетін концептілердің лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғысында түсіндіру;
Шаңырақ тұжырымдамасын антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
Шаңырақ тұжырымдамасынның Ғалам бейнесі контексіндегі концептілік аясын сипаттау;
көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі, т.б. Шаңырақ тұжырымдамасына қатысты деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
Шаңырақ тұжырымдамасына енетін концептілерге қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Халық ауыз әдебиеті мұралары, белгілі ақын-жазушылардың көркем туындылары, фразеологиялық, түсіндірме, диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысында салыстыру, саралау және жалпылау тәрізді жалпы ғылыми әдістермен қатар салыстырма әдіс, формалды тілдік талдау әдісі, салыстырма-тарихи, тілдік аналогия жасау, тілдік модельдеу әдісі сияқты лингвистиканың өзіндік әдістері мен тәсілдері қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссетация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Бұған дейін зерттелген ұлттық концептілерге сүйене отырып Шаңырақ концептісі антропоцентристік бағытта зерделенді;
Шаңырақ тұжырымдамасына енетін тұжырымдар тізбегі айқындалады;
Шаңырақ тұжырымдамасына енетін концептілерге қатысты тілдік бірліктердің әлеуметтік мәнділік деңгейін филологиялық аспектіде әртүрлі тілдік мәдени, әдеби, мифологиялық таным-түсінік аясында талдау;
көркем мәтіндердегі, прецеденттік мәтіндердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, топонимдердегі т.б. Шаңырақ концептісіне қатысты деректер негізінде қорытындылар жасалып, Шаңырақ концептісіне қатысты ұғымдар мен заттардың символдық семантикасы анықталды.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні: Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған тілдік деректерді қазақ тілінің түсіндірме, фразеологиялық, ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеудің нәтижелерін этнос тарихын, ұлттық дүниетанымды, ұлт мәдениетін тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінді лингвистикалық талдауға қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы, Когнитивті лингвистика, Әлеуметтік лингвистика, Лингвотану пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибеде қолдануға болады.
1 ҒАЛАМНЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ КОНЦЕПТОСФЕРА
1.1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым
Дүние бейнесі немесе ғалам бейнесі, әлем бейнесі деп жарыса қолданылып жүрген феномен қай кезде пайда болғандығы жөніндегі пікірталастың түйінді пікірі біреу: ол - бағзы замандардан келе жатқан құбылыс. Ғалымдар адам баласы антропогонез дәуірінен бастап дүниенің тілдік бейнесін жасай бастаған деседі. Бірақ бұл термині соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айналды. Ал дүниенің тілдік бейнесі - тілдік құралдар арқылы бейнеленген сананың бейнесі, тіл арқылы жарыққа шығатын пайым-түсініктердің концептуалды жүйесі туралы біртұтас білімнің моделі.
Ғаламның тілдік бейнесі қазіргі заманғы лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Алғаш рет 19 ғасырдың басында неміс классикалық философиясының өкілі В. фон Гумбольдт лингвистикалық дүниетаным идеясы туралы ой айтады.Ғаламныңтілдік бейнесі тұжырымдамасының (бұдан әрі - ҒТБ) қалыптасуына лингвистикалық сөздіктерді қалыптастыру тәжірибесімен және лексика-семантикалық өрістердің құрылымы мен мазмұнын, олардың арасындағы қатынастарды және тілді жаңа, антропоөзактіліктұрғыда зерттеу жаңа зерттеу әдістерін әзірлеу және ғылымның метатілін кеңейтуқажеттілігімен байланысты туындады.
Вильгельм фон Гумбольдт идеяларын ноегумбольдтықтар жалғастырды. 20-ғасырдың 30-шы жылдарында бұл бағыттың өкілі Л. Вейсгербер Ғаламның лингвистикалық бейнесі (sprchliches Weltbild) деген атауды ғылыми айналымға енгізді. Оның пайымдауынша, рухани мазмұн белгілі бір қоғамның тілінде өмір сүреді, белгілі бір тіл - әлемінің бейнесі деп аталатын білім қазынасы [2]. Әлемнің лингвистикалық көрінісінің теориясын дамытудағы маңызды кезең - американдық этнолингвист Э. Сепир мен Б.Уорфтың еңбектері. Э. Сепир және оның ізбасары Б.Уорф Сепир-Уорф гипотезасы деп аталатын гипотезаны және этнолингвистиканың теориясының негізін қалады. Осы теорияға сәйкес, ойлау нормаларындағы айырмашылық мәдени-тарихи мінез-құлық нормаларының айырмашылығын анықтайды.
Тіл ғылымында Әлем бейнесі, Ғаламның тілдік бейнесі терминдерінің пaйдa болуынa антропоцентризмге, дәлірек айтсақ, тілдегі aдaм мәселесіне бет бұру себеп болды. Л. Вейсгербер Язык и философия aтты мaқaлaсындa ғылыми терминологиялық жүйеге әлемнің тілдік бейнесі ұғымын енгізіп, оған өзінің тұжырымдaмaсын ұсынды. Ғaлымның пайымдауыншa, әлемнің тілдік бейнесін беретін негізгі сипaттaмaлaр төмендегідей:
1) әлемнің тілдік бейнесі - халықтың нaқты тілдік жaлпылық мәдениеті мен ділінің өзгешелігін aйқындaйтын рухaни мaзмұнның және тілдің өзінің өмір сүруі мен қызметін қaмтaмaсыз ететін тілдік мaзмұнның жүйесі;
2) әлемнің тілдік бейнесі, біріншіден, этнос пен тілдің тaрихи дaмуы нәтижесінде, екіншіден, олaрдың әрі қaрaй өзіндік жолмен дaмуынaн қaлыптaсaды;
3) әлемнің тілдік бейнесі біртұтaс тірі aғзa ретінде aйқын құрылымғa ие және тілдік бейнеленуі көпдеңгейлі болып тaбылaды;
4) әлемнің тілдік бейнесі уaқыт кеңістігінде өзгеріп, кез келген тірі aғзa тәрізді дaмып отырaды, яғни тікелей (диaхрониялық) мaғынaдa әрбір келесі дaму кезеңінде бұрынғысынa сәйкес келе бермейді;
5) әлемнің тілдік бейнесі әлемді көру мен оны тіл құрaлдaрымен бейнелеудің тілдік және мәдени өзгешелігін бекітуге мүмкіндік туғызa отырып, тіл мәнін біртекті түзеді;
6) әлемнің тілдік бейнесі жaлпылықтың (общность) біртекті өзгеше өзіндік сaнaсындa көрініс тaуып, келесі ұрпaққa дүниетaным, мінез-құлық тәлімі, өмір сүру сaлты, тілдік құрaлдaрдa сaқтaлу aрқылы беріледі;
7) белгілі бір тілдің әлем бейнесі сол тілді тұтынушылaрдa aрaлық әлем ретінде тіл aрқылы қоршaғaн әлем турaлы көріністерді қaлыптaстырaтын тілдің көркейтуші күші болып тaбылaды;
8) әлемінің тілдік бейнесі нaқты тілдік қaуымның жaлпымәдени игілігі болып тaбылaды [2].
В. Мaсловa бұл ұғымның ұлттың құнды игілігі екендігіне баса назар аударады: Әлемнің тілдік бейнесі - ұлттың жaлпымәдени игілігі, ол құрылымды, көпдеңгейлі. Дәл осы әлемдік тілдік бейне aдaмның ішкі әлемі мен сыртқы дүниені бaйлaныстырушы болып тaбылaды, aдaм дүниені қaбылдaу бaрысындaғы тaнымдық қызметінің нәтижелерін тілде бекітіп отырaды. Әрбір тілдің өзіндік концептуaлдaну тәсілі болaды, сол aрқылы әр тілдің өзіндік әлем бейнесі жaсaлaды. Тілдік тұлғa сол бейнеге сәйкес өз aйтылымдaрын ұйымдaстыруғa міндетті. Осы aрқылы тілде бекітілген өзіндік дүниені қaбылдaуы aйқындaлaды [3, 71].
Ғaлaмның тілдік бейнесі тілдік тұлғaны зерттеу бaрысындa міндетті түрде aдaм және оны қоршaғaн дүние турaлы түсініктердің жиынтығы ретінде қaрaстырылaды. Ю. Кaрaулов әлемнің тілдік бейнесін нaқты тілдің толық жиынтықтa aлынғaн бaрлық концептуaлдық мaзмұны ретінде сипaттaйды [4, 246].
Әлемнің тілдік бейнесі тіл турaлы білім мен қaтaр әлемнің концептуaлдық бейнесінің мaзмұнын тaзa тілдік құрaлдaрдың көмегімен толықтырaтын aқпaрaтты дa сaқтaйды. Әлем турaлы білім деп aтaуғa болaтын әлем бейнесі жеке және қоғaмдық сaнaның негізінде жaтыр. Тіл өз кезегінде тaнымдық үдерістің тaлaптaрын орындaйды. Әлемнің концептуaлдық бейнесі әртүрлі aдaмдaрдa, мысaлы, әртүрлі зaмaн, әртүрлі әлеуметтік, жaс топтaры, ғылыми білімнің әртүрлі сaлaлaры өкілдерінде әрқилы болуы мүмкін. Әртүрлі тілде сөйлеуші aдaмдaрдa белгілі бір жaғдaйлaрдa ұқсaс немесе бір тілде сөйлейтін aдaмдaрдa әрқилы әлемнің концептуaлдық бейнесі болуы мүмкін. Олaй болсa, әлемнің концептуaлдық бейнесінде жaлпыaдaмзaттық, ұлттық және жекелік бaстaмaлaр өзaрa қaрым-қaтынaстa болaды [2, 67].
Ғaлым Н. Уәли дүниенің концептуaлды бейнесі негіздерін aтaп көрсетеді: Тілдік бейне түріндегі концептуaлды жүйе этностың зaттық, мәдени тәжірибесіне тәуелді. Дүниенің концептуaлды бейнесі логикaлық - прaгмaтикaлық, позитивтік тaнымғa, әлеуметтік тәжірибеге негізделеді. Концептуaлды бейне дүниенің тілдік бейнесінің бір бөлігі болып тaбылaды. Дүниенің тілдік бейнесінде мифологиялық, діни, логикaлық - позитивті тaнымның бәрі де болaды [5, 18].
Әлемнің тілдік бейнесі ұлттық, жекелік өзгешеліктерге ие. Ұлттық aтaуы ұлт ұғымымен бaйлaнысты мәселелерге жaн-жaқты зерттеуді қaжет етеді. Ұлт ұғымынa қaтысты мәселелер сaнaтынa ұлттық діл де кіреді. Ұлттық діл дегеніміз - ұлттың когнитивті стереотиптерінің жиынтығымен aнықтaлaтын шындық болмысты түсіну мен қaбылдaудың ұлттық тәсілі. Бір жaғдaй (ситуaция) әртүрлі ұлттық діл шеңберінде әртүрлі қaбылдaнуы мүмкін. Ұлттық діл көбінесе aдaмның қaбылдaу aғзaлaрын бір нәрсені көріп, екінші бір нәрсені бaйқaмaй қaлуғa мәжбүр еткендей болып көрінеді [5]. Ұлттық діл қызметінің өзіндік нәтижесі, яғни әлемнің ұлттық бейнесін бейнелейтін көркем шығaрмaлaрды тaлдaу сол ұлтты түсінуге aйтaрлықтaй ықпaл етері сөзсіз.
Әлемнің тілдік бейнесі - тілдік ұжымның күнделікті санасында тарихи түрде қалыптасқан және тілде бейнеленген әлем туралы түсініктердің жиынтығы, шындықты концептуализациялаудың белгілі бір тәсілі. Концепт ғаламның тілдік бейнесінде көрініс табатын тілдік құбылыс. Ғаламның тілдік бейнесіне қатысты зерттеулер қазіргі күні көптеп саналады.В.фон Гумбольдттың концепциясының негізіне сүйенсек, тіл адамның ішкі құбылыстары мен сыртқы әлем көріністерін көрсетеді. Тілдің танымдық қасиетінен әлемнің алуан түрлі құпиясы ашылады десек, тіл шынтуайтында бүкіл этностың өзіндік болмыс бітімін көрсетеді. Ғаламның тілдік бейнесіне тән белгілерге Т.В.Алейникова мыналарды жатқызады:
1. Субъект творящий картину мира,
2. Объект мир или его фрагмент, образ которого воссоздается с помощью творческой активности субъекта мира, и
3. Форма отражения преставления объекта мира -деп, ғалым ғаламның тілдік бейнесін тану үшін дүниенің тілдік бейнесіне тән белгілерді көрсетсе [6], Г.В.Колшанский әлем бейнесіне қатысты былай дейді: Мышление есть форма и способотражения, то есть оброзавание вторичного, идеального мира в сознании человека, который как бы повторяет объективный мир в способах и формах,присущих человеческому мозгу. Отражательная способность мозга но не языка отражательной картины мира можно говорить только имея в виду мыщления[7].
Дүниенің тілдегі көрінісі адамның шындыққа негізделген ілімінен орын алатыны сөзсіз. Ғалам бейнесі адам танымында қарабайыр формада,поэтикалық үлгіде, концептуалды негізде және тілдік сипатта орын алады. Ғаламның қарабайыр бейнесі адамның қарапайым ойлау формасына негізделсе, концептуальды көрінісі шын ойлаған объектінің адам санасындағы ғылыми бейнесі және сезімнің танымдық та қорытындысы. Ғаламның поэтикалық және тілдік бейнесі айнала қоршаған әлемнің қарабайыр және концептуалды формасының тілдегі көрінісі болып табылады. Бұл жөнінде О.Г.Дубровскаяның көзқарасы бойынша, әлем жайлы барша ақпарат дүниенің тілдік көрінісін құрайтынын, оның негізгі екі қызметі болатындығын, демек олар:
1. Әлемнің концептуалды элементтерін көрсету,
2. Әлемнің тілдік көрінісін тілдік құралдармен түсіндіру керектігін айтады[8].
Ғаламның тілдік бейнесі деген ұғымға А.Брутянның көзқарасы бойынша: ғаламның тілдік бейнесі - табиғи ұлттық тілдер арқылы бекіген ішкі және сыртқы дүние жайлы ақпарат болып есептеледі. Ал, В.Н.Телияның пайымдауынша, Ғалам - тілдік бейнесінің константтары, өйткені бұл атаулар арқылы концептуалды бейнеге дүние туралы тілді орныққан күнделікті түсініктер енеді - деген тұжырым жасайды. А.Әмірбекова: Дүниенің бейнесі деп ақиқат немесе бейақиқат болмыстың санадағы көрінісі деп түсінген дұрыс дей келе, ғаламның тілдік бейнесіне концептілердің қатысы туралы: ... когнитивтік тіл білімі дүние бейнесін модельдеуге, тілдік сананың құрылысын модельдеуге бағытталады.Дүние туралы түсініктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара қатынасынан туындаған нәтижеге байланысты:
біріншісі - сезімдік қабылдау (көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәмін сезу т.б.)деңгейі;
екіншісі - түсініктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стеротиптер, ассоциациялар, эталондық таңбалар, жеке ситуациялар, қарапайым бейне,санадағы ойсуреттер, абстракция);
үшіншісі - ойдың тілдік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл операциялар бір дүние туралы ақпараттар жиынтығын тудырады. Осы жиынтық концепт жүйесін құрайды,- деген тұжырым жасайды [9].
Бұдан байқағанымыздай, ғалам - таным - тіл үштігі - өзара байланысты ұғымдар.
1.2 Концептілік зерттеудің ерекшеліктері
Концептілердің пайда болуы адам, ақиқат, шындық фактілерін өз санасында теңдей көрсетуі керектігінің арқасында туындайды, онсыз адам әлемде нақты бағдарлануы және бұл дүниені тануы мүмкін емес. Концептінің тууының, қалыптасуының бастапқы кезеңі адамның танымдық әрекетінде, адамның сезім мүшелері, жүйке жүйесі, миының өзара әрекеті мен қоршаған ортаның нысандары адам санасында оюъективті әлемнің субъективті бейнесін тудырғандағы сезім болып табылады. Қалыптасқан концептілердің ядросы бастапқыда адамның айқындаған белгілері болып, ал ядроның айналасына танымдық әрекеттің кейініректегі кезеңдерінде айқындалған белгілер орналасты. Қалыптасқан концептілер тілдік көріністерде тіркелді.(мысалы, адам, тұлға, қоғам, жақсылық, орын, сұлулық). Концепт - бұл сәйкестендіру өлшемі, белгілі бір концептуалдық жүйе иесінің қоршаған ақиқат болмыс нысандарын тануының белгісі болып табылатын ақпарат.
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне ғылымына, тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол қатып қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептілер адамға берілген ақпараттың концептуалдану процесінде жаңа мағынаға ие болу арқылы құрылады. Ал концептуалдану - адамның танымдық әрекетінің маңызды процестерінің бірі. Ол адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам санасында (психакасында) жаңа концептілердің, концептілік құрылымдар мен концептуалдық жүйенің жасалуына алып келеді.
Концепт - адамның танымдық және ойлау әркетінің нәтижесі, ол дерексіз семантикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілдің элементі ретінде белгілі бір синонимдік арақатынаста болады. Әрбір концептті толық түрде көрсеті үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп атайды. Мысалы: тазалық сөзі тазалық концептінің , әдептілік сөзі әдептілік концептінің атауы қызмет атқарады. Алайда кез-келген концепт әр түрлі тілдік формада жүзеге асырылуы мүмкін. Ол бір синонимдік қатарға енетін сөздер, мағынасы ұқсаса тұрақты тіркестер, фразеологизмдер, афоризмдер арқылы көріністенуі мүмкін. Концепт - бұл тілдік абстакция, оның шегін концепттің орталық мағынасымен концепті ата-ана мен олардың балалары, туысқандары, бір атаның ұрпақтары, әке, шеше және мен сияқты тілдік бірліктер арқылы көріністенеді. Сөз - концептінің тілдегі көрінісінің маңызды құралы. Тілде концептінің таңбалық көріну құралдарының көп болуы концептінің көне әрі сол қоғам мәдениеті үшін маңызды екенін дәлелдейді. Мәдениет адамның ұлттық әлеміне енеді, ал концепт - адам санасындағы мәдениет мәйегі.
Әрбір концепт тіл арқылы көрініс табады. Концептіні танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. Концепт ұғымына берілген тұжырымдарды зерттеу нәтижесі концептіні танытатын мынадай қағидаларды ұсынуға негіз болды:
oo Концепт - ақиқат дүниенің құндылықтарын танытады;
oo концепт құрылымы санада ақиқат дүниенің мазмұнын беруде
стереотиптік танымда (мысалы, күз - күрең күз, салқын кез, құстар қайтқан кез) және стереотиптік емес танымда (мысалы, күз - ағаштар сырға таққан кез, есейгенімді сезінетін кез) таңбаланады.
oo концепт - тіл арқылы көрініс табады;
oo концепт - тұлғаның біліми деңгейін танытады;
oo белгілі бір ұлттың мәдени деңгейін көрсетеді;
oo әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын айқындайды.
Мысалы: қазақ халқында танылған шаңыраққа қара ту тігу фреймі өлім концептісін объективтендіреді.
oo тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды
oo концепт - адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене бірлігі.
oo концепт - білімді тарату, сақтау және оны өңдеудің негізгі бірлігі.
oo концепт - белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы[2].
Концептің басты белгілерінің бірі - оның мәдени реңкте болуы. Сондықтан ол ұлттық ерекше дүниетанымды түсінуде басты компонент болып саналады. Сонымен, концепт дегеніміз - этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан - ұрпаққа берілетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым.
Зерттеушілер көркем әдебиет стиліндегі, көркем мәтін құрамындағы концептілерді екі қырынан қарастырып келеді:
- танымдық концепт;
- көркем концепт.
Зерттеушілердің пікірінше: танымдық концепт - жалпы түсінік беру, ұғым беру қызметін атқаратын сөздер тобын құраса, көркем концепт - бейнелі сипат беру қызметін атқаратын сөздер тобы. Танымдық концепт пен көркем концепттің өзара ұқсастықтары мен ерекшеліктерін зерттеушілер былай топтастырады:
- танымдық концептісіне жалпылық, көркем концептісіне - жекелік сипат тән.
- таным концептісінде сезім, қалау сияқты иррационалдық құбылыстар аз қатысады. Көркем концептіде кешенді құбылыс басым, онда ұғым тудыру, түсінік қалыптастыру, сезім, эмоция байқату, еркін бейнелеу әрекеттері араласып жатады.
- таным және көркем концептілердің айырмашылығы ондағы ақиқаттың болу, болмау мүмкіндігінде. Таным концептісінде берілген ұғым ақиқатқа негізделеді және логика заңдарына сүйенеді. Ал көркем мәтіннің элементтері бөтен біреудің логикасына, көркем ассоциативтіліктің шынайы прагматикасына фиксация, жалған ойлау әрекетіне негізделеді
Бірақ көркем концептіде заңдылық пен талап болмайды деп түсінбеу керек. Ондағы заңдылық жеке тұлғаның өз заңы, өз талабына негізделеді. Сонымен қатар, көркем мәтіндегі концептілерді айқындау барысында концептуалдық талдау үшін ұсынылған төмендегі үлгі біздің зерттеу жұмысымыздың методологиялық негізін құрайды: мәтіндегі тірек сөздердің тізбегін қалыптастыру;
- олардың концептілік кеңістікті бейнелеу дәрежесін анықтау (бейне, символ, метафора);
- осы кеңістіктің базалық концептілерін айқындау;
- көркем шығармадағы концептілер белгілі бір жағдаят төңірегінде қолданылатындықтан, басты назарды сол жағдаят аясындағы концептің қызметіне аудару;
- энциклопедиялық және лингвистикалық сөздікке сүйене отырып, ұлттық танымдағы тілдік дүниетаным мен әлемнің тілдік дүниетаным мен тілдік бейнесінің тұжырымдарын анықтау;
- сөздердің түп төркініне үңілу, олардың ерекшеліктерін ескеру. Көркем мәтіннің концептуалдық аясы оны құрайтын тірек мағыналардың ортақ қасиеттерінің бір шеңберге топтасуынан, ортақ семантикалық өріс құруынан көрінеді. Ол өріс көркем мәтін арқылы кейіпкер танымындағы әлемдік бейненің өзегін көрсетеді[11].
Сонымен концепт терминінің біркелкі түсіндірілмеуі феноменнің өзінің күрделілігімен айқындалады. Оның әртүрлі анықтамалары аталмыш ұғымға екі бағытты көрсетеді: когитивтік және тарихи - мәдениеттанушылық.
Концептіні түсінудің лингвокогнитивтік және лингвомәдени бағыттары бір-біріне қайшы келмейді. Керісінше бірін-бірі толықтырады, себебі бір психоменталдық үдірістің екі фазасын бейнелейтін сол бір құбылыстың екі жағы: сөздің және оның мағыналарының қосылуы, сөздің мәдени мәтінге енгізілуі.
Осы тұста Г.Г.Слышкин когнитивист пен лингвомәдениеттанушы үшін концептінің қызметін анықтайды :
- когнитивист үшін бір концептіге бір тілдік таңба сәйкес келеді;ал лингвомәдениеттанушы үшін концепті тіл мен сөйлеудің бірқатар бірліктерінің көмегімен жүзеге асырыла алуы тиіс.
- когнитивист үшін кез-келген сөзге (оның ішінде шылау сөздерге,мысалы но шылау сөзінің концептісі, ғылыми терминдерге, мысалы,биссектриса концептісі) өз концептісі сәйкес келеді; лингвомәдениеттанушы үшін мәдени тұрғыдан маңызды бірліктердің шектелген саны ғана концепт атаулары болып табылады, - дейді.
М.В.Пименова барлық концептілерді үш түрлі мағыналық топтарға бөліп қарастырады:
І. Базалық концептілер. Бұларға тілдің негізгі қоры мен әлемнің тілдік бейнесін құрайтын концептілер жатады, олар:
1) ғарыштық концептілер,
2) әлеуметтік концептілер,
3) психикалық (рухани) концептілер.
ІІ. Базалық концептілерді құрайтын концепт-дескрипторлар, оларға жататындар:
1) дименсионалды концептілер (бұларға түрлі өлшемдік ұғымдар жатады: көлем, тереңдік, ұзындық, салмақ, т.б.),
2) квалитативті концептілер (сапаны білдіретін ұғымдар: ыстық-суық, тұтастық: қатты-жұмсақ, жеке-жұп),
3) квантитативті концептілер (санды білдіретін ұғымдар: бір, көп-аз, жеткілікті-жеткіліксіз).
ІІІ. Қарым-қатынасты білдіретін релятивті концептілер, олар:
1) бағалаушы концептілер (жақсы-жаман, дұрыс-қате, пайдалы-зиян),
2) позицияны танытатын концептілер (қарсы, бірге, арасында, алда-артта, жанында, жоғары-төмен),
3) привативті концептілер (өзі-басқа, алу-беру) [12].
Ғарыштық концептілер төмендегідей жіктеледі:
А) метеорологиялық концептілер (аспан, Жер, Күн, жұлдыз, Ай, ауа райы),
Ә) биологиялық концептілер (адам, құс, аң, жәндік, жануар, өсімдік),
Б) ландшафттық концептілер (егін, дала, бұта, орман, ну, жазық),
В) соматикалық концептілер (дене, ағза, т.б.),
Г) перцептивтік концептілер (дәм, есту, көру, сезу, таң қалу, т.б.),
Д) заттық-артефактік концептілер (өндіріс, өнеркәсіп, зауыт, фабрика, конвейер, механизм, т.б.).
Әлеуметтік концептілердің жіктелуі:
А) елдерге қатысты концептілер (Ресей, Қытай, Қазақстан, т.б.),
Ә) әлеуметтік статусқа қатысты концептілер (зиялы қауым, жұмысшы, шаруа, кәсіпкер, т.б.),
Б) ұлтқа қатысты концептілер (қазақ, орыс, қытай, неміс, т.б.),
В) үкімет пен басқаруға қатысты концептілер (демократия, диктатура, бостандық, т.б.),
Г) интерперсоналды қарым-қатынасқа қатысты концептілер (егемендік, тәуелсіздік, төзімділік, әсер ету, құлдық, бағыну, өкімет, т.б.),
Д) моральға қатысты концептілер (ар, намыс, міндет, борыш, парыз, ұят-ождан, өкініш, мақтаныш, жағымпаздық, т.б.),
Е) кәсіпке қатысты концептілер (еңбек, кәсіп, іс, жалқаулық, білім, т.б.
Ж) дінге қатысты концептілер (Алла, Тәңрі, Құдай, қасиет, құдірет, т.б.)
Психикалық (рухани) концептілердің жіктелуі:
А) мінезге қатысты концептілер (шыдамдылық, төзімділік, қайырымдылық, намысқойлық, қаталдық, т.б.),
Ә) эмоцияға қатысты концептілер (қуаныш, қызғаныш, өкініш, реніш, бақыт, мұң, сағыныш, т.б.),
Б) менталды концептілер (білім, білік, дағды, ақыл, ой, сана, түсінік, ес, талап, т.б.).
Бұлай жіктелу шартты болып табылмайды, себебі семантикалық тұрғыдан бір-біріне жақын концептілер әр топта да кездесіп отырады. Мысалы, соматикалық - биологиялық, т.б.
Ұлттық белгісіне қарай концептілерді төл және басқадан қабылдаған деп бөлгеніміз жөн. Себебі мәдениеттер тоғысында, жаһандану заманында мұндай жайттар жиі орын алатыны шындық.
Құрылымына қарай концептілерді дамушы және қалыпты деп бөлуге болады. Бұлардың алғашқылары ұлттық тұжырымдамада жиі қолданылса, соңғылары белгілі бір дәуірде ғана қолданылған. Біз қарастырып отырған шаңырақ концептісі - қазіргі кезде дамушы концептілер қатарында.
Белсенділік қасиетіне қарай жетекші және қосымша концептілер болып бөлінеді. Жетекші концептілер негізгі қорда жиі қолданыс табады. Мысалы: жан, жүрек, ақыл, адам, табиғат, әлем, Жер, Күн, аспан, т.б. Ал қосымша концептілерге көп қолданылмайтын, сөздік қорда белсенді сипатқа ие емес концептілер жатады: шенеунік, кеңесші, төңкеріс, т.б.
Жалпы алғанда, бұл тұжырымдардан көріп отырғанымыздай тілдегі тұжырымдамалардың болмысы мен қызметінің ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтау ісін онан ары жетілдіруіміз керек. Сондай-ақ халықтың санасын анықтайтын санат ретінде өзіміз қарастырып отырған толеранттылықты тілдік және мәдениеттанушылық тұрғыдан зерттеуге баса назар аударған жөн.
Концепт санада танылу деңгейіне қарай бірнеше топқа бөлінеді: Олар:
метафизикалық (жан, өлім), ұлттық мәдени концепт (жусан, шаңырақ, домбыра, баспалдақ), эмоционалды концептілер (қуаныш, қайғы, бақыт).
Концепт санада белгілі бір концептілік жүйе арқылы қалыптасады. Концепт түрлері поэтикалық мәтіндегі тілдік көрінісіне қарай фрейм - қарапайым форма, скрипт - күрделі форма, сценарий - оқиғалы форма, схема - сызбалы форма, ойсурет - бейнелі форма деп танылды.
Фрейм - бұл концептілік жүйенің құрылымдық элементтерін танытатын
қарапайым формасы. Ол концептінің ең жақын схемаларынан құралады және ең жақын ассоциативтік, стреотиптік таңбалар арқылы көрініс табады. Ол концептінің ең жақын семаларынан (мағына бөлшектерінен, кейде ассоциация) құралады да концептінің құрамдас бөлігі болады. Жалпы лингвистикада фрейм ұғымының негізін қалаған тілші - Ч.Филлмор. Фрейм - санада білім қалыптастырудағы басты операциялардың бірі болып есептеледі. М. Минский адамның көргеннен алған ақпараты мен есінде сақталған ақпаратын модельдеу тәсілін зерттеу арқылы фрейм ұғымын анықтады.
Э.Н. Оразалиева А.С. Гердтің фреймді үш түрлі ұстаным негізінде анықтауын келтіреді:
1) онтологиялық тұрғыдан фреймдер ғылыми-практикалық әрекеттерді ұйымдастыру құрылымы деп қаралу керек;
2) гнесеологиялық тұрғыдан - аталмыш әрекеттердің танымдық бейнесі анықталады;
3) когнитивтік тұрғыдан - фреймдер адам санасындағы деректерді жинақтайтын, реттеп отыратын құрылым ретінде анықталады . Осы ұстаным ішінде когнитивтік тұрғыдан қалыптасқан фреймдер адамның бала кезіндегі үзік-үзік суреттер сипатына еніп, ойына өзек етіп, тілінен байқалады [13].
Схема(сызба) - когнитивтік санада сыртқы сигналдар мен ішкі сезімдер
көмегі арқылы жинақталған ақпараттарды бір құрылымда таныту тәсілі. Бұл
жинақталған кеңістік - графикалық немесе сызықтың бейнелер түрінде көрініс беретін тұжырым.
Сценарий. Концепт қалыптастырудағы оның қарапайым танымдық
элементтері фрейм болса, әрбір фрейм тармақтарының төңірегінен оқиғалар
мен жағдаяттар жүйесін жинақтауға болады. Даму мен қозғалыстан тұратын
бірнеше оқиғалардың(эпизодтардың) тізбегі, уақыт пен кеңістікте таралатын кезеңдер мен оқиғалар ауысымының көріністері, аса күрделі бөлінбейтін бөлшектер.
Скрипт - концептілік құрылымның бір типі. Скрипт қалыптастыратын
басты элемент фрейм. Скрипттің санадағы көрінісі - сценарий құрылымының кеңейтілген формасы. Скрипт көзбен көрген нақты тәжірибеден өткен оқиғалар арқылы, балалық шақтан келе жатқан стереотиптік ақпараттары
арқылы немесе басқа адамдардың әрекеттерін мұқият есте сақтау арқылы жинақталған ақпараттардан құралады.
Ойсурет - концепт қалыптастыру операциясының ең күрделі формасы.
Ойсурет суреткердің қиялдау, суреттеу, ұқсату шеберлігінен туындайды. Санадағы фантазиялау таланты басым болса, концептіні ойсурет құрылымында таныту деңгейі жоғары болады.
Гештальттер - бұл көпқұрылымды, бүтіндей функционалды саналық
құрылым. Гештальт сезімдік және рационалды элементтерді топтастыратын
бүтіндей бейнелердің көрінісі. Қазақ тіл білімінде ғалым Қ.Жаманбаева:
Гешальт - образ, форма, бір сөз болуы да мүмкін. Жалпы гештальт деген сөздің мағынасының өзі бейне, құрылым, біртұтас форма дегенді білдіреді. Оның атқаратын қызметі сан алуан, сан тарапты нәрсені біртұтас күйінде қабылдату. Аталған біртұтас деген нәрседе жеке бөліктер болмайды. Ол - бір жүйе, құрылым, - деп көрсетеді [14, 11 б.].
Үлкен ағылшынша-орысша сөздікте concept ұғым, идея, жалпы түсінік дегенді білдіреді. Шет тілдер сөздігінде conceptus сөзі латын тілінен ой, түсінік деп аударылады. Ал лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте conceptus (m) зат есімінің көптеген мағыналары беріледі. Ал conceptum( n) зат есімі қынаптағы ұрық, жеміс деп аударылады.
Концептіге берілген түрлі көзқарастар мен анықтамаларды жинақтау мынадай қорытындыға келуге мүмкіндік береді: концепті термині когнитивтік лингвистика ғылымының қажеттілігінен туындайды. Ғалымдардың пікіріне сүйенсек, концептің ұғымнан басты айырмашылығы - ұғымда энципклопедиялық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнан кең мағынаға ие. Ұғым ғылыми білімнің нәтижесін берсе, концепт сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы формасы этимологиясы, басты тарихи белгілерін ғана қалдырып қоймаған оның қазіргі заман ассоциациясын, бағалау модулін жинақтаған көп қабатты құрылым.
Қорыта айтсақ, концепт дегеніміз - бұл белгілі бір тілді ұстанушылардың болмыстың объектілері туралы менталитеттік көрінісін білдіретін керемет ұғымның вербалданған символдық образы.
1.3 Қазақ тіл біліміндегі концептілік зерттеулер
Қазақтіл білімініңалып тұлғалары А. Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбанов еңбектерінен бастау алатын тілді танымдық тұрғыда зерттеу ici Ә.Қайдар, Р. Сыздық, Ж. Манкеева, Н. Уәли, Ғ. Смағұлова және т.б. ғалымдар мен олардың шәкірттерінің еңбектерінде жалғасын тауып жатыр.
Ахмет Байтұрсынов қазақ тілінің мүмкіндігін жаңа арнаға бағыттаумен қатар, жалпы тілдік құралдарын танымдық сатыларын адамның физиологиялық болмысымен, ұлттық халықтың дәстүрімен ұштастыра білді. Орынборда 1914ж. шыққан Тіл құрал атты еңбегінде Тіл - адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі... дей келе, Тіл - құрал деген қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да әуелгі кезде сондай жат көрінер, өйткені бұл - қазақта бұрын болмаған жаңа зат деген автордың пікірін тіл - ойлау - таным - мәдениет арасындағы байланыс мәселесіне қатысты ой-тұжырымдарының бастамасы деуге болады.
А.Байтұрсынұлы сөзді қолданудағы тұлғаның танымында болатын обьективті үдеріс өзектендіруді анық байқаған: Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекті болуын да керек қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек , жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде, сөзі толық түсінікті болуы үшін, дерексіз заттарды деректі затша, пернесіз заттарды пернелі затша қалыптайды. Жансыз затты жанды заттай ғамалдайды [15].
Жалпы адамзат пен ұлттық құндылықтарды өзек ететін когнитивтік лингвистикада бipнеше ғылым саласы тоғысқандықтан, оған тән негізгі ұғым -түсініктер туралы пікірлер де сан қилы. Әcipece қонцепт теориясына қатысты ғаламның тілдік бейнесі мен ғаламның қонцептуалдық бейнесі ұғымдары, концептінің анықтамасы, онымен мәндес ұғымдардан айырмашылығы, зерттеу әдістемесі, қонцептінің құрылымы сияқты мәселелерде жалпы тіл білімінде де, қазақ тіл білімінде де әр түрлі пікірлердің туындауы осы қонцепт теориясының күрделілігінен туындаса керек. Қазақ тіл білімінде концептің зерттелуі таза таным мәселесімен айналысатын когнитивті лингвистиканың аясында да, мәдениеттанумен, лингвомәдениеттанумен тығыз байланыста қалыптасты. Мысалы, отандық зерттеушілер: А.Смайловтың Әйел концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты[16], М.Абдрахманованың Көз концепті: лингвомәдени және танымдық парадигмасы[17], А.Байғұтованың Қазақ әйелі концептісінің этномәдени сипаты[18], Ж.Жампеисованың Ақ - қара концепті: оппозициясы мен қызметі[19] атты еңбектері - осының дәлелі. Сонымен қатар әр халықтағы концептілік ұғымдарды салыстыра отырып зерттеген ғалымдар да бар. Оған А.Сейдикенованың [20], Ж.Уматованың [21], А.Шалбаеваның [22], А.Султангубиеваның [23] және т.б. зерттеу еңбектері жатады.
А. Байғұтова Қазақ әйелі концептісінің этномәдени сипаты атты кандидаттық диссерта - циясында қазақ әйелі концептісіне жан-жақты талдау жасайды. Қазақ әйелі концептісіне ұлттық танымға сәйкес семантикалық, концептуалдық, этнолин - гвистикалық, психолингвистикалық талдау жасаумен бірге, бұл концептінің аясына кіретін сөздер, көркем және прецеденттік мәтіндер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этно - мазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ халқына тән дүниенің тілдік бейнесін көрсетеді. Жұмыстың тағы бір ерекшелігі ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы қазақ әйелі туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер мен ұлттық стерео - типтерді анықтайды. Бұл еңбек - қазақ лингво - мәдениеттану, этнолингвистика, когнитивтік зерттеу - лер саласында қосқан лайықты үлесі бар туынды.
А. Әлімжанованың Қазақ тіліндегі әйел қолөнеріне байланысты халықтық лексиканың этнолингвистикалық сипаты атты диссертациясында материалдық және рухани мәдениеттің сабақтастығын бейнелейтін әйел қолөнеріне байланысты атаулардың, оларға қатысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық табиғатын, олардың тілдік жүйедегі орнын, әйел қолөнерінің болмыс-бітімін ономасиологиялық жүйе негізінде анықтайды. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық топтарын айқын - дап, әйел қолөнерінің ұлттық мәдениетімізді қалып - тастырудағы алатын орнын қолөнер мен рухани мәдениеттің қарым-қатынасына қатысты жинақталған материалдарды кешенді түрде зерттейді [24]
Г.Шоқымның Тілдің гендерлік жіктелімінің ғылыми негіздері атты докторлық диссертациясында гендерлік жіктелімнің тіл мен сөйлеудегі көрінісіне жан-жақты талдау жасалынып, ерге, әйелге тән концептілер, еркек пен әйелдің сөйлеу әрекетіндегі вербалды, бейвербалды әрекеттердің ерекшеліктері талданады. Зерттеуде әйелдер тіліне тән гендерлік ерекшеліктер айқындалып, халқымыздың арғы тарихында да билікке араласқан әйелдердің гендерлік қызметін Томирис, Айша бибі, Домалақ ана, Бегім ана, Қызай, Бопай ханшалардың ел басқарушылық, ұлтты тұтастырушылық идеяларымен сабақ - тастырады. Гендерлік лингвистиканың негізгі зерттеу аспектісі еркек тілі мен әйел тілі арасындағы айырмашылықты тілдік қарым-қатынас аясында, көркем мәтін құрамында, фразеологиялық, паремиио - логиялық қор құрамында қарастырумен ғана шектелмей, әйел тілі мен еркек тілінің өзгеру динамикасын ұлттық гендерлік тілдік сипат пен қазіргі тілдегі гендерлік ерекшелікті салыстыра отырып зерттеген [25]
М. Бигельдиеваның Қазақ және түрік әйел антропонимиясы атты зерттеуінде түрік және қазақ әйел антропонимиясының типологиялық ұқсастықтары мен ұлттық ерекшеліктерін анықтайды. Екі тілдегі әйел есімдерінің антропонимиядағы орны анықталып, қазіргі қазақ және түрік әйел антропонимдік қорының тілдік құрамына талдау жасалады. Екі тілдің антропонимдік қорының жартысынан басым көпшілігін түркі негізді есімдер құрайтындығы және шет тілдерден енген антропонимдер мен олардың пайыздық үлесі анықталып, қазақ және түрік әйел антропонимдерінің лексикалық классификациясы мен семантикалық жүйесіне талдау жасалады, екі халықтың ат қою принципінің ұқсастықтары мен ерекшеліктері сараланды [26].
Сондай - ақ, зерттеуші М. Күштаеваның Тары концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны [27] атты жұмысында: Концептіні адам дүние танымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік ретінде қарастыра келе, адамның әлем туралы жинақталған мәдени түсініктері бейнеленген жеке атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі, концепт терминін рухани мәдениеттің тірек сөздері мағынасында ғана түсінбейміз, ceбeбi тірек сөз концепт сөзіне емес мәдени концепт тіркесіне балама ретінде колданылады, - дегенді айтады.
Адам санасындағы тілдік және тілдік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдану тәрізді әрекеттердің жүзеге асуы нәтижесінде қалыптасатын когнитивтік құрылымдарды қарастыратын бұл салада қазақ тіл білімінде ізденістер мол. Бұл саладағы алғашқы жұмыс Қ.Ә.Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік негіздері эмоция, символ, тілдік сана (Алматы: Ғылым, 1998-140 б.) атты монография. Монографияда гештальт теориясы, тілдік сана және мәтін құрылымы, тілдік модельдер, мұң концептісі т.б. когнитивтік мәселелер қарастырылған. Ш.Жарқынбекованың докторлық диссертациясында қазақ және орыс тілдерінің түр-түс концептілері, олардың когнитивтік және лингвистикалық ерекшелігі айқындалса, Г.Мадиева, Б. Тілеубердиевтер ономастиканың когнитивті аспектілерін, Э. Оразалиева когнитивті лингвистиканың қалыптасып, дамуы мен өзекті мәселелерін арнайы қарастырды. Сол сияқты А. Сейілхан, С.Жапақов, К. Күркебаев, М. Күштаева, А. Әмірбекова және т.б. зерттеушілердің еңбектері де бұл саланың дамуына өзіндік үлес қосты.
Ал соңғы уақытта таза когнитивтік ізденістер мен зерттеулер нәтижелі дамуда десек те болады. Оған дәлел когнитивтік лингвистика ұстанымдарын бүгінгі жан-жақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz