Ғаламның тілідік бейнесіңдегі қазақтың көркемдік танымының зерделенуі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ тіл білімінің теориясы және әдістемесі кафедрасы
ОӘЖ Қолжазба құқығында
ЖОРАБЕК ЗУБАЙРА ЖАМАНБАЙҚЫЗЫ
Гуманитарлық ғылымдар магистрі
академиялық дәрежесің алу үшін даярланған
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҒАЛАМНЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІҢДЕГІ ШАҢЫРАҚ КОНЦЕПТІСІҢІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ
6М020500 - Филология
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор
________ Ермекова Т.Н.
__________________2019 ж.
Норма бақылау
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
_____________________
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.м.
ф.ғ.д., профессор
________ Зейнолдина Г.Ш.
________ Ермекова Т.Н.
__________________2019 ж.
__________________2019 ж.
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Ғаламның тілдік бейнесі және ұлттык концептосфера ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..8
1.1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Концептілік зерттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазақ тіл біліміндегі концептілік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Ғаламның тілдік бейнесің қалыптастырушы стеоротиптер: жіктелімі ... ... ...23
1.5 Ғаламның тілдік бейнесіңдегі қазақтың көркемдік танымының зерделенуі..26
2 Шаңырақ концептісі: лингвокогнитивтік талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...33
2.1 Ұлт танымындағы шаңырақтың символдық семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Шаңырақ концептісіңің когнитивтік зерделенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.3 Шаңыраққа байланысты ырым, тыйымдар мен салт-дәстүрлердің лингвокогнитивтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
3 Шаңырақ ұғымының көркем туындыларда репрезенттелуі ... ... ... ... ... . ... 72
3.1 Бата-тілек, алғыс-қарғыс мәнді сөздердегі Шаңырақ ұғымы ... ... ... ... ... ..72
3.2 Көркем шығармалардағы Шаңырақ ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Философтардың айтуынша, ұлттык идея тамырын тереңнен алады және этностың тарихымен және мәдениетімен байланысты болып, оның болмыстык табиғатын түзеді. Ұлттык идея этникалық сезімдердің негізінде пайда болады. Ал идеология қоғамдық сананың жоғары даму сатысы болып табылады. Егер ол ұлттык идеяға негізделсе, оны құндылықтармен толықтырса, күшке ие болады. Олай болса, дәстүрлі дүниетанымның ұлттык идеологияға негіз болуы кездейсоқтык емес. Сондықтан Мәңгілік ел мен Ұлы Дала елі идеясы қазіргі гуманитарлық ғылымдардың басты бағдарына айналуы тиіс.
Филологиялық тұрғыдан алғанда аталған идеяларға негіз болатын дәйек жетерлік. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру, Ұлы даланың жеті қыры мақалалары бүгінде түп-тамырымызды тани түсуге, ұлттык құндылықтарымызды жаңаша зерделеуге жол ашып отыр. Н. Әбішұлының пікірінше, мақалада аталған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісіңше, көпшілігі осы кең байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды. Ұлы даланың жеті қыры мақаласының Түркі әлемінің генезисі бөлімінде: Қазақстан - күллі түркі халықтарының қасиетті Қара шаңырағы. Бүгінгі қазақтың сайын даласынан əлемнің əр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты, - деп атап көрсетеді [1].
Бұдан байқағанымыздай, шаңырақ ұғымы - тек қазақ халықының ғана емес, күллі түркі жұртының тілдік санасында орын алған айырықша символдық мәнге ие категория. Көшпенділер өркениетінің, оның ішінде қазақ халықының әлемдік дамуға қосқан сүбелі үлесіңің бірі боп саналатын киіз үйдің бөлшегі - шаңырақ атауының халықымыздың тілдік санасындағы бейнелеу дәрежесі, тілдік санада концепт форматына түскен бұл құрылымның лингвокреативті ойлаудың негізінде әрі қарай өңдеуден өтіп, ұлттык-мәдени концепті дәрежесіңе көтерілуін зерделеу халықымыздың тілдік санасында орныққан түрлі ақпараттарды лингвистикалық тұрғыдан дәйектеу арқылы жүзеге асады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Қазақ халықының сөздік корындағы атаулар мен тіркестер, фразоелогизмдер мен мақал-мәтелдер, антротонимдер мен қанатты сөздердің бәрі де тек коммүникация құралы емес, халкымыздың бай ауыз әдебиеті мен жыраулар поэзиясы, аңыз-афсаналары мен ертегілері жәй ғана мұра емес, ұлт туралы ақпарат жинақталған сыры мол ақпараттык код, сырлы қазына. Себебі аталған әдеби мұралар мен тілімздегі сөздер мен әртүрлі қолдаңыстар халық тарихы мен оның басынан өткізген әртүрлі қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Сондықтан да филология ғылымындағы антропоөзектік парадигмаға сәйкес, тілді тек лингвистика ғылымының аясында емес, тарихи, мәдени, әләуметтік, қоғамдық, психологиялық т.т. аспектілірмен байланыста зерттеу қолға алына бастады. Соған сәйкес, тілдік бірліктер мен әдеби мұраны тек филология ғылымының емес, елтану, мәдениеттану, әләуметтану т.б. ғылымыдар тоғысыңда зерттеудің өзектілігі артта түсті. Осыған орай, ұлт санасның тереңде жатқан менталдық құрылымыдары мен ұлтқа, адамзатқа тән адами құндылықтар жүйесіңде өзіндік орны бар тұжырмдамаларды айқындау ісі - кезек күттірмейтің мәселе. Осндай тұжырмдамалардың бірі ретіңде Шаңырақ ұғымы қазақ халықы үшүн де, қазақстандықтар үшүн де айырықша символдық мәнге ие.
Зерттеу нысаны. Қазақ халықының танымындағы шаңырақ концептісіңе қатысты қазақ халықының көзқарасы мен сезімін, психологиясы мен сан иірімді ерекшеліктерін танып, қазақ мәдениетіңдегі орнын айқындауға мүмкіндік беретің тілдік бірліктер мен лексика-фразоелогиялық, сондай-ақ паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсіңіктер, қазіргі көркем туынды мәтіңдеріндегі, прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакралды жүйеде мен топонимдердегі, т.б. шаңырақ концептісін айқындайтын деректерді зерделеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Шаңыраққа байланысты халық араснда елдің тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіңе, материалдық және рухани мәдениетіңе байланысты сақталған мол ақпарат жиналды. Алғашында заттык-бейнелік концептіге негіз болған қазіргі кезде отбасы қара шаңырақ, босаға, табалдырық, ел, мемлекет т.б. концептілірді біріктеретің ұлттык-мәдени тұжырмдамаға айналу эволюциясн дәйектеу. Осыған орай, тмынандайй міндеттерді шешу көзделді:
отбаснан бастап, мемлекеттік деңгейдегі ұжымдық сана бейнелей алатын шаңырақ концептісіна негіз болатын тұжырмдарды анықтау;
Шаңырақ концептісіне енетің концептілірдің лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғыснда түсіңдіру;
Шаңырақ концептісін антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
Шаңырақ концептісіннің Ғалам бейнесі контексіңдегі концептілік аясн сипаттау;
көркем мәтіңдер мен прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, жергілікті топонимдердегі, т.б. Шаңырақ концептісіне қатысты деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
Шаңырақ концептісіне енетің концептілірге қатысты тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдер, теңеу мен метафора, өэпитеттер мен символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау.
Зерттеу жұмысның дереккөздері. Халық ауыз әдебиетінің мұралары, ақын-жазушылардың көркем шығармалары, фразоелогиялық, түсіңдірме, диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .
Зерттеу жұмысның әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмыснда салыстыру, саралау, жалпылау тәрізді жалпы ғылми әдістермен қатар салыстырма әдіс, формалды тілдік талдау мен салыстырма-тарихи, тілдік анология жасау, тілдік моделдеу әдісі сияқты лингвистикадағы өзіндік әдістері мен тәсілдері қолдаңылады.
Зерттеу жұмысның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудаң, корытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысның ғылми жаңалығы:
Бұған дейін зерттелген ұлттык концептілірге сүйене отырып Шаңырақ концептісі антропоцентристік бағытта зерделенді;
Шаңырақ концептісіне енетің тұжырмдар тізбегі айқындалады;
Шаңырақ концептісіне енетің концептілірге қатысты тілдік бірліктердің әләуметтік мәнділік деңгейін филологиялық аспектіде әрттүрлі тілдік мәдени, әдеби, мифологиялық таным-түсіңік аяснда талдау;
көркем мәтіңдер мен прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакральды жүйедегі және топонимдердегі т.б. Шаңырақ концептісіңе қатысты деректер негізінде корытындылар жасалып, Шаңырақ концептісіне қатысты тілдік сандағы ұғымдар мен заттардың символдық семантикасы анықталды.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтиже-қорытындылары, пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулердің ғылми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесің қосады. Зерттеу барыснда талдау жасалыңған тілдік деректерге назар аударып, қазақ тілінің түсіңдірме сөздігі, фразоелогиялық және ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін сондай-ақ этнос тарихын, ұлттык дүниетанымды, ұлт мәдениетің тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінге лингвистикалық талдау жүргізуге қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразоелогиясы, Әлеуметтік лингвистика, Лингвоелтану, Когнитивті лингвистика пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибе барысында қолдануға болады.
1 Ғаламның тілдік бейнесі және ұлттык концептосфера
1.1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым
Дүние бейнесі немесе ғалам бейнесі, әлем бейнесі деп жарыса қолдаңылып жүрген феномен қай кезде пайда болғандығы жөніндегі пікіртталастың түйінді пікірі біреу: ол - бағзы замандардаң келе жатқан құбылыс. Ғалымыдар адам баласы антропогонез дәуірінен бастап дүниенің тілдік бейнесің жасай бастаған деседі. Бірақ бұл термині соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айналды. Ал дүниенің тілдік бейнесі - тілдік құралдар арқылы бейнеленген сананың бейнесі, тіл арқылы жарыққа шығатын пайым-түсіңіктердің концептуалды жүйесі туралы бірттұтас білімнің моделі.
Ғаламның тілдік бейнесі қазіргі заманғы лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Алғаш рет 19 ғасырдың баснда неміс классикалық философиясның өкілі В. фон Гумбольдт лингвистикалық дүниетаным идеясы туралы ой айтады. Ғаламның тілдік бейнесі концептісіның (бұдаң әрі - ҒТБ) қалыптасуына лингвистикалық сөздіктерді қалыптастыру тәжірибесімен және лексика-семантикалық өрістердің құрлымы мен мазмұнын, олардың арасндағы қатынастарды және тілді жаңа, антропоцентристік тұрғыда зерттеу жаңа әдістерді әзірлеу және ғылым метатілін кеңейту қажеттілігімен байланысты пайда болған.
Вильгельм фон Гумбольдт ұсынған идеяларды жаңагумбольдтыктар әрі қарай жалғастырды. Бұл бағыттың көрнекті өкілі Л. Вейсгербер 20-ғасырдың 30-шы жылдарында Ғаламның лингвистикалық бейнесі (sprchliches Weltbild) деген атауды енгізді. Оның айтуынша, рухани мазмұн белгілі бір қоғамның тілінде өмір сүреді, белгілі бір тіл - әлемінің бейнесі деп аталатын білім қазынасы [2]. Әлемнің лингвистикалық көрінісіңің теориясн дамытудағы ең маңызды оқиға - американдық этнолингвист Э. Сепир мен Б.Уорфтың еңбектері. Алдымен Э. Сепир және оның идеясын жалғастырушы Б.Уорф Сепир-Уорф гипотезасы деп аталатын гипотезаның негізін қалаған еді. Ал бұл теорияның мәні бойынша, адамның, халықтың ойлау нормаларындағы айырмашылық олардың мәдени-тарихи мінез-құлық нормаларының да айырмашылығын көрсетеді.
Тіл ғылымында Әлем бейнесі, Ғаламның тілдік бейнесі терминдерінің пaйдa болуынa антропоцентризмге, дәлірек айтсақ, тілдегі aдaм мәселесіңе бет бұру себеп болды. Л. Вейсгербер Язык и философия aтты мaқaлaсндa ғылми терминологиялық жүйеге әлемнің тілдік бейнесі ұғымын енгізіп, оған өзінің тұжырмдaмaсн ұсұнды. Ғaлымның айтуыншa, әлемнің тілдік бейнесің беретің негізгі сипaттaмaлaр мынандай:
1) әлемнің тілідік бейнесі - халықтың нaқты тілідік жaлпылық мәдениеті мен ділінің өзгешелігін aйқындaйтын рухaни мaзмұнның және тілідің өзінің өмір сүруі мен қызметің қaмтaмaсыз ететің тілідік мaзмұнның жүйесі;
2) әлемнің тілдік бейнесі, алдымен, халық пен тілідің тaрихи дaмуы нәтижесіңде, екіншіден, олaрдың әрі қaрaй да өзіндік жолмен дaмуынaн қaлыптaсaды;
3) әлемнің тілдік бейнесі бірттұтaс тірі aғзa ретіңде aйқын құрлымғa ие және тілідік бейнеленуі көпдеңгейлі болып тaбылaды;
4) әлемнің тілідік бейнесі уaқыт кеңістігінде өзгеріп, кез келген тірі aғзa тәрізді дaмып отырaды, яғни тікелей (диaхрониялық) мaғынaдa әрбір келесі дaму кезеңінде бұрынғыснa сәйкес келе бермейді;
5) әлемнің тілідік бейнесі әлемді көру мен оны тілі құрaлдaрмен бейнелеудің тілідік және мәдени өзгешелігін бекітуге мүмкіндік туғызa отырып, тілі мәнін бірттекті түзеді;
6) әлемнің тілідік бейнесі жaлпылықтың (общность) бірттекті өзгеше өзіндік сaнaсндa көрініс тaуып, келесі ұрпaққa дүниетaным, мінез-құлық тәлімі, өмір сүру сaлты, тілідік құрaлдaрдa сaқтaлу aрқылы беріледі;
7) белгілі бір тілідің әлем бейнесі сол тіліді тұтынушылaрдa aрaлық әлем ретіңде тілі aрқылы коршaғaн әлем турaлы көріністерді қaлыптaстырaтын тілідің көркейтуші күші болып тaбылaды;
8) әлемінің тілідік бейнесі нaқты тілідік қaуымның жaлпымәдени игілігі болып тaбылaды [2].
В. Мaсловa бұл ұғымның ұлттың құнды игілігі екендігіне баса назар аударады: Әлемнің тілідік бейнесі - ұлттың жaлпымәдени игілігі, ол құрлымыды, көпдеңгейлі. Дәл осы әлемдік тілідік бейне aдaмның ішкі әлемі мен сырттқы дүниені бaйлaныстырушы болып тaбылaды, aдaм дүниені қaбылдaу бaрысндaғы тaнымдық қызметіңің нәтижелерін тіліде бекітіп отырaды. Әрбір тілідің өзіндік концептуaлдaну тәсілі болaды, сол aрқылы әр тілідің өзіндік әлем бейнесі жaсaлaды. Тілідік тұлғa сол бейнеге сәйкес өз aйтылымыдaрын ұйымдaстыруғa міндетті. Осы aрқылы тіліде бекітіліген өзіндік дүниені қaбылдaуы aйқындaлaды [3, 71].
Ғaлaмның тілідік бейнесі тілідік тұлғaны зерттеу бaрысндa міндетті түрде aдaм және оны коршaғaн дүние турaлы түсіңіктердің жиынтығы ретіңде қaрaстырылaды. Ю. Кaрaулов әлемнің тілідік бейнесің нaқты тілідің толық жиынтыктa aлыңғaн бaрлық концептуaлдық мaзмұны ретіңде сипaттaйды [4, 246].
Әлемнің тілідік бейнесі тіл турaлы білім мен қaтaр әлемнің концептуaлдық бейнесіңің мaзмұнын тaзa тілідік құрaлдaрдың көмегімен толықтырaтын aқпaрaтты дa сaқтaйды. Әлем турaлы білім деп aтaуғa болaтын әлем бейнесі жеке мен қоғaмдық сaнaның негізінде жaтыр. Тілі өз кезегінде тaнымдық үдерістің тaлaптaрын орындaйды. Әлемнің концептуaлдық бейнесі әртүрлі aдaмдaрдa, мысaлы, әр зaмaндағы, әрттүрлі әләуметтік жaс топтaры, ғылми білімнің әрттүрлі сaлaлaры өкілдерінде әрқилы болуы мүмкін. Әртүрлі тіліде сөйлеуші aдaмдaрдa белгілі бір жaғдaйлaрдa ұқсaс немесе бір тіліде сөйлейтің aдaмдaрдa әрқилы әлемнің концептуaлдық бейнесі болуы мүмкін. Олaй болсa, әлемнің концептуaлдық бейнесіңде жaлпыaдaмзaттык, ұлттык мен жекелік бaстaмaлaр өзaрa қaрм-қaтынaстa болaды [2, 67].
Ғaлым Н. Уәли дүниенің концептуaлды бейнесі туралы былай дейді: Тілідік бейне түріндегі концептуaлды жүйе халықтың зaттык, мәдени тәжірибесіңе тәуелді. Дүниенің концептуaлды бейнесі логикaлық - прaгмaтикaлық және позитивтік тaнымғa, әләуметтік тәжірибеге негізделеді. Концептуaлды бейне дүниенің тілідік бейнесіңің бір бөлігі болып тaбылaды. Дүниенің тілідік бейнесіңде мифологиялық, діни, логикaлық - позитивті тaнымның бәрі де болaды [5, 18].
Әлемнің тілідік бейнесі ұлттык және жекелік өзгешеліктерге ие болады. Ұлттык aтaуы ұлт ұғымымен бaйлaнысты мәселелерді де жaн-жaқты зерттеуді қaжет етеді. Ұлт ұғымынa қaтысты мәселелер сaнaтынa ұлттык діл де кіреді. Ұлттык діл дегенімз - ұлттың когнитивті стереотиптерінің жиынтығымен aнықтaлaтын шындық болмысты түсіңу мен қaбылдaудың ұлттык тәсілі. Бір жaғдaй (ситуaция) әрттүрлі ұлттык діл шеңберінде әрттүрлі қaбылдaнуы мүмкін. Ұлттык діл көбінесе aдaмның қaбылдaу aғзaлaрын бір нәрсені көріп, екінші бір нәрсені бaйқaмaй қaлуғa мәжбүр еткендей болып көрінеді [5]. Ұлттык діл қызметіңің өзіндік нәтижесі, яғни әлемнің ұлттык бейнесің бейнелейтің көркем шығaрмaлaрды тaлдaу арқылы сол ұлтты түсіңуге aйтaрлықтaй ықпaл етері сөзсіз.
Әлемнің тілдік бейнесі - тілдік ұжымның күнделікті санаснда тарихи түрде қалыптасқан, тіліде бейнеленген әлем жайлы түсіңіктердің жиынтығы, шындықты концептуализациялаудың белгілі бір тәсілі. Концепт ғаламның тілдік бейнесіңде көрініс табатын лингвистикалық құбылыс. Ғаламның тілідік бейнесіңе қатысты зерттеулер қазіргі күні әлемде көптеп саналады .В.фон Гумбольдттың концепциясы негізіне сүйенсек, тіл адамның ішкі құбылыстары мен сырттқы әлем көріністерін бейнелейді. Тілідің танымдық қасиеті арқылы әлемнің алуан түрлі құпиясы ашылады десек, тіл барлық халықтың өзіндік болмыс-бітімін көрсетеді. Ғаламның тілдік бейнесіңе тән белгілерге Т.В.Алейникова мыналарды жатқызады:
1. Субъект творящий картину мира,
2. Объект мир или его фрагмент, образ которого воссоздается с помощью творческой активности субъекта мира, и
3. Форма отражения преставления объекта мира -деп, ғалым ғаламның тілідік бейнесің тану үшүн дүниенің тілідік бейнесіңе тән белгілерді көрсетсе [6], Г.В.Колшанский әлем бейнесіңе қатысты былай дейді: Мышление есть форма и способ отражения, то есть оброзавание вторичного, идеального мира в сознании человека, который как бы повторяет объективный мир в способах и формах, присущих человеческому мозгу. Отражательная способность мозга но не языка отражательной карттины мира можно говорить только имея в виду мыщления[7].
Дүниенің тілдегі көрінісі адамның шындыққа негізделген ілімінен орын алары сөзсіз. Ғалам бейнесі адамзат танымында қарабайыр формада, поэтикалық үлгіде, сондай-ақ концептуалды негізде, тілдік сипатта орын алады. Ғаламның қарабайыр бейнесі адамның ойлау формасна негізделсе, концептуальды көрінісі шын ойлаған объектіңің адам санасында орын алған ғылыми бейнесі мен сезімнің танымдық та корытындысы болып саналады. Ғаламның поэтикалық, тілдік бейнесі бізді айнала коршаған әлемнің қарабайыр және де концептуалды формасның тілідегі бейнесі болып табылады. Бұл жөнінде О.Г.Дубровскаяның көзқарасы бойынша, әлем жәйлы барша ақпарат дүниенің тілідік көрінісің құрайтын, оның негізгі екі қызметі болатындығын айтады, яғни олар:
1. Әлемнің концептуалды элементтерін көрсету,
2. Әлемнің тілідік көрінісі тілідік құралдармен түсіңдіру [8].
Ғаламның тілдік бейнесі деген ұғымға ғалым А.Брутянның көзқарасы мынадай: ғаламның тілідік бейнесі - табиғи ұлттык тілідер арқылы бекіген ішкі мен сырттқы дүние жәйлы ақпарат болып есептеледі. Ал, В.Н.Телияның көрсетуінше, Ғалам - тілідік бейнесіңің константтары, өйткені бұл атаулар арқылы концептуалды бейнеге дүние жәйлі тіліді орныққан күнделікті түсіңіктер енеді - деген тұжырм жасайды. А.Әмірбекова: Дүниенің бейнесі деп ақиқат немесе бейақиқат болмыстың санадағы көрінісі деп түсіңген дұрыс дей келе, ғаламның тілідік бейнесіңе концептіліірдің қатысы жәйлі: ... когнитивтік тілі білімі дүние бейнесің моделдеуге, тілідік сананың құрылысн моделдеуге бағытталады. Дүние жәйлі түсіңіктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара қатынасынан туындаған нәтижеге байланысты болады:
біріншісі - сезімдік қабылдау (көру, есту, иіскеп сезу, дәмін сезу, терімен сезу, т.б.) деңгейі;
екіншісі - түсіңіктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стеротиптер, эталондық таңбалар, ассоциациялар, жеке ситуациялар, қарапайым бейне, абстракция, санадағы ойсуреттер,);
үшүншісі - ойдың тілідік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл операциялар бір дүние жәйлі ақпараттардың жиынтығын тудырады. Осы жиынтык концепт жүйесін құрайды,- деген тұжырм жасайды [9].
Бұдан шығатын қорытынды: таным - - ғалам - - тіл үштігі - өзара байланысты ұғымдар.
1.2 Концептіліік зерттеудің ерекшеліктері
Концептілердің пайда болуы адам, шындық, ақиқат фактіліірін өз санаснда теңдей көрсетуі керектігінің арқаснда туындайды, онсыз адам әлемде нақты бағдарлануы мен бұл дүниені танып білуі мүмкін емес. Концептіңің тууының, қалыптасуының алғашқы кезеңі адамның танымдық әрекетіңде, адамның жүйке жүйесі, сезім мүшелері, миының өзара әрекеті мен коршаған орттаның нысандары адам санаснда объективті әлемнің субьективті бейнесің тудырғандағы сезімі болып саналады. Қалыптасқан концептіліірдің ядросы алғашқыда адамның айқындаған белгілері, ал ядроның айналасна танымдық әрекеттің кейінгі кезеңдерінде айқындалған белгілер орналасты. Қалыптасқан концептіліір тілідік көріністерде тіркелді (мысалы, адам, тұлға, орын, қоғам, сұлулық, жақсылық,). Концепт - бұл сәйкестендіру өлшемі, қандай да бір концептуалдық жүйе иесіңің айналадағы ақиқат болмыс нысандарын тануының нышаны болып табылатын ақпарат.
Тілідегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениеті мен әдебиетіңе ғылымына, тәжірибесі мен тарихына, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол қатып қалған таңбалық жүйе емес, керісіңше, белгілі бір ұлттың мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептіліір адамға берілген ақпараттың концептуалдаңу процесіңде жаңа мағынаға ие болу арқылы құрылады. Ал концептуалдаңу - адамның танымдық әрекетіңің маңызды процестерінің бірі. Ол адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам психикасында жаңа концептіліірдің, концептіліік құрлымыдар мен концептуалдық жүйенің қалыптасуына алып келеді.
Концепт - адамның танымдық мен ойлау әркетіңің нәтижесі, ол дерексіз семантикалық құрлым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілідің элементі ретіңде белгілі бір синонимдік арақатынаста болады. Әрбір концептті толық түрде көрсеті үшүн ортталық тілідік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп атайды. Мысалы: достық сөзі достық концептіңің, сұлу сөзі сұлулық концептісінің атауы қызметін атқарады. Алайда кез-келген концепт әртүрлі тілідік формада жүзеге асырылуы мүмкін. Ол бір синонимдік қатарға енетің сөздер, мағынасы ұқсас тұрақты тіркестер, фразоелогизмдер, афоризмдер арқылы көрініс табуы мүмкін. Концепт - бұл тілдік абстракция, оның ортталық мағынасы мен шегін, мысалы: ата-ана мен олардың балалары, содан соң туысқандары, бір атаның ұрпақтары, әкесі мен шешесі сияқты тілідік бірліктер арқылы көрініс табады. Сөз - концептіңің тілідегі көрінісіңің аса маңызды құралы. Тіліде концептіңің таңбалық көріну құралдарының көп болуы концептіңің көне әрі сол қоғам мәдениеті үшүн маңызды екенін дәлелдейді. Мәдениет адамның ұлттық әлеміне енсе, ал концепт - адам санасндағы мәдениеттің мәйегі.
Әрбір концепт тілден берік көрініс табады. Концептіңі танытуда тілідік семалар қызмет атқарады. Концепт ұғымына берілген тұжырмдарды зерттеу нәтижесі концептіңі танытатын мынадай қағидаларды ұснуға негіз болды:
oo Концепт - ақиқат дүниенің басты құндылықтарын танытады;
oo концептінің құрлымы адам санасында ақиқат дүниенің мазмұнын беруде
стереотиптік танымда (мысалы, күз - күрең не алтын күз, салқын мезгіл, құстар қайтатын кез), сондай-ақ стереотиптік емес танымда (мысалы, күз - ағаштар сәнінен айырылған кез, жабырқауы көп кез) таңбаланады.
Сонымен:
oo концепт - тілі арқылы көрініс табады;
oo концепт - тұлғаның біліми деңгейін танытады;
oo белгілі бір ұлттың мәдени деңгейін көрсетеді;
oo әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын айқындайды.
Мысалы: қазақ халықында танылған шаңыраққа қара ту тігу фреймі өлім концептісің объективтендіреді.
oo тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды
oo концепт - адам тәжірибесіңдегі идеалды түсіңіктің ең кішкене бірлігі.
oo концепт - білімді тарату, сақтау мен оны өңдеудің негізгі бірлігі.
oo концепт - белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы [2].
Концептің басты белгілеіінің бірі - оның мәдени реңкіде болуы. Сондықтан ол ұлттык ерекше дүниетанымды түсіндірудегі басты комтонент болып саналады. Сонымен, концепт дегенімз - этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа көшетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттык мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсіңігін білдіретің құрлым.
Зерттеушілер көркем әдебиет стиліндегі, көркем мәтің құрамындағы концептілерді екі қырынан қарастырады:
- танымдық концепт;
- көркем концепт.
Зерттеушілердің ойынша: танымдық концепт - жалпы түсіңік беру, ұғым беру қызметің атқаратын сөздер тобын құраса, көркем концепт - бейнелі сипат беру қызметің атқаратын сөздер тобы. Танымдық концепт пен көркем концепттің өзара ұқсастыктары мен ерекшеліктерін зерттеушілеі былай топтастырады:
- көркем концептіге - жекелік, ал танымдық концептіге жалпылық, сипат тән.
- таным концептісіңде сезім, қалау сияқты иррационалдық құбылыстар аз қатысады. Көркем концептіде кешенді құбылыс басым, онда ұғым тудыру, түсіңік қалыптастыру, эмоция байқату, сезім мен еркін бейнелеу әрекеттері араласып жатады.
- таным мен көркем концептілердің айырмашылығы ондағы ақиқаттың болу немесе болмау мүмкіндігінде. Таным концептісіңде берілген ұғым ақиқатқа негізделіп, логика заңдарына сүйенеді. Ал көркем мәтіңнің элементтері басқа біреудің логикасы мен көркем ассоциативтілііктің шынайы прагматикасына фиксация жасау мен жалған ойлау әрекетіңе негізделеді.
Алайда көркем концептіде талап пен заңдылық болмайды деп түсіңбеу қажет. Ондағы заңдылық жеке тұлғаның өз заңы, өз талабына негізделеді. Сонымен қатар, көркем мәтіңдегі концептіліірді айқындау кезінде концептуалдық талдау үшүн ұснылған төмендегі үлгі біздің зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізін құрайды: мәтіңдегі тірек сөздердің тізбегін қалыптастыру;
- олардың концептілік кеңістікті бейнелеу дәрежесің айқындау (бейне, метафора, символ);
- осы кеңістіктің базалық концептілерін айқындау;
- көркем шығармадағы концептілер белгілі бір жағдаятқа байланысты қолдаңылатындықтан, басты назарды сол жағдаят шеңберіндегі концептің қызметіңе аудару;
- энциклопедиялық мен лингвистикалық сөздікке сүйене отырып, ұлттык танымдағы тілідік дүниетаным мен әлемнің тілідік дүниетаным мен тілідік бейнесіңің тұжырмдарын айқындау;
- сөздердің түп төркініне үңілу, олардың ерекшеліктерін ескеру. Көркем мәтіңнің концептуалдық аясы оны құрайтын тірек мағыналардың орттақ қасиеттерінің бір шеңберге топтасуынан, орттақ семантикалық өріс құруынан көрінеді. Ол өріс көркем мәтің арқылы кейіпкер танымындағы әлемдік бейненің өзегін көрсетеді [11].
Сонымен концепт терминінің біркелкі түсіңдірілмеуі феноменнің өзінің күрделілігін көрсетеді. Оның әрқилы анықтамалары аталмыш ұғымға байланысты екі бағытты көрсетеді: когнитивтік, тарихи-мәдениеттанушылық.
Концептіңі түсініудің лингвокогнитивтік, лингвомәдени бағыттары бір-біріне қайшы келмейді. Керісіңше бірін-бірі толықтырады, өйткені бір психоменталдық үдірістің екі фазасн бейнелейтің сол бір құбылыстың екі жағы: сөз бен оның мағыналарының қосылуы, сөздің мәдени мәтіңге енгізілуі.
Осы тұста кейбір ғалымдар когнитивист пен лингвомәдениеттанушы үшүн концептіңің төмендегідей қызметтерін анықтайды:
- когнитивист үшүн бір концептіге бір тілдік таңба сәйкес келсе, ал лингвомәдениеттанушы үшүн концепті тіл мен сөйлеудің бірқатар бірліктерінің бірлесуімен жүзеге асырыла алуы тиіс.
- когнитивист үшүн кез-келген сөзге (оның ішінде шылау сөздерге,мысалы но шылау сөзінің концептісі, ғылыми терминдерге қатысты, мысалы, биссектриса концептісі) өз концептісі сәйкес келеді; лингвомәдениеттанушы үшүн мәдени тұрғыдан маңызды бірліктердің шектелген саны ғана концепт атаулары болып саналады, - дейді.
М.В.Пименова барлық концептілерді үш түрлі мағыналық топқа бөліп қарастырады:
І. Базалық концептілер. Оған тілідің негізгі коры мен әлемнің тілідік бейнесің құрайтын концептіліір жатады, олар:
1) ғарыштык концептіліір,
2) әләуметтік концептіліір,
3) психикалық (рухани) концептіліір.
ІІ. Базалық концептіліірді құрайтын концепт-дескрипторлар, оларға жататындар:
1) дименсионалды концептіліір (бұларға түрлі өлшемдік ұғымдар жатады: көлем, тереңдік, ұзындық, салмақ, т.б.),
2) квалитативті концептіліір (сапаны білдіретің ұғымдар: ыстык-суық, тұтастык: қатты-жұмсақ, жеке-жұп),
3) квантитативті концептіліір (санды білдіретің ұғымдар: бір, көп-аз, жеткілікті-жеткіліксіз).
ІІІ. Қарм-қатынасты білдіретің релятивті концептіліір, олар:
1) бағалаушы концептіліір (жақсы-жаман, дұрыс-қате, пайдалы-зиян),
2) позицияны танытатын концептіліір (қарсы, бірге, араснда, алда-артта, жанында, жоғары-төмен),
3) привативті концептіліір (өзі-басқа, алу-беру) [12].
Ғарыштык концептіліір тмынандайй жіктеледі:
А) метеорологиялық концептіліір (аспан, Жер, Күн, жұлдыз, Ай, ауа райы),
Ә) биологиялық концептіліір (адам, құс, аң, жәндік, жануар, өсімдік),
Б) ландшафттык концептіліір (егін, дала, бұта, орман, ну, жазық),
В) соматикалық концептіліір (дене, ағза, т.б.),
Г) перцептивтік концептіліір (дәм, есту, көру, сезу, таң қалу, т.б.),
Д) заттык-арттефактік концептіліір (өндіріс, өнеркәсіп, зауыт, фабрика, конвейер, механизм, т.б.).
Әләуметтік концептіліірдің жіктелуі:
А) елдерге қатысты концептіліір (Ресей, Қытай, Қазақстан, т.б.),
Ә) әләуметтік статусқа қатысты концептіліір (зиялы қауым, жұмысшы, шаруа, кәсіпкер, т.б.),
Б) ұлтқа қатысты концептіліір (қазақ, орыс, қытай, неміс, т.б.),
В) үкімет пен басқаруға қатысты концептіліір (демократия, диктатура, бостандық, т.б.),
Г) интерперсоналды қарм-қатынасқа қатысты концептіліір (егемендік, тәуелсіздік, төзімділік, әсер ету, құлдық, бағыну, өкімет, т.б.),
Д) моральға қатысты концептіліір (ар, намыс, міндет, борыш, парыз, ұят-ождаң, өкініш, мақтаныш, жағымпаздық, т.б.),
Е) кәсіпке қатысты концептіліір (еңбек, кәсіп, іс, жалқаулық, білім, т.б.
Ж) дінге қатысты концептіліір (Алла, Тәңрі, Құдай, қасиет, құдірет, т.б.)
Психикалық (рухани) концептіліірдің жіктелуі:
А) мінезге қатысты концептіліір (шыдамдылық, төзімділік, қайырмдылық, намысқойлық, қаталдық, т.б.),
Ә) эмоцияға қатысты концептіліір (қуаныш, қызғаныш, өкініш, реніш, бақыт, мұң, сағыныш, т.б.),
Б) менталды концептіліір (білім, білік, дағды, ақыл, ой, сана, түсіңік, ес, талап, т.б.).
Бұлай жіктелу шартты болып табылмайды, өйткені семантикалық тұрғыдаң бір-біріне жақын концептіліір әр топта да кездесіп отырады. Мысалы, соматикалық - биологиялық, т.б.
Ұлттык нышаныңе қарай концептіліірді төл мен басқадаң қабылдаған деп бөлгенімз жөн. Өйткені мәдениеттер тоғыснда, жаһандаңу заманында мұндай жәйттар жиі орын алары шындық.
Құрлымына қарай концептіліірді дамушы мен қалыпты деп бөлуге болады. Бұлардың алғашқылары ұлттык тұжырмдамада жиі қолдаңылса, соңғылары белгілі бір дәуірде ғана қолдаңылған. Біз қарастырып отырған шаңырақ концептісі - қазіргі кезде дамушы концептіліір қатарында.
Белсенділік қасиетіңе қарай жетекші мен қосымша концептіліір болып бөлінеді. Жетекші концептіліір негізгі корда жиі қолдаңыс табады. Мысалы: жан, жүрек, ақыл, адам, табиғат, әлем, Жер, Күн, аспан, т.б. Ал қосымша концептіліірге көп қолдаңылмайтын, сөздік корда белсенді сипатқа ие емес концептіліір жатады: шенеунік, кеңесші, төңкеріс, т.б.
Жалпы алғанда, бұл тұжырмдардаң көріп отырғанымыздай тілідегі тұжырмдамалардың болмысы мен қызметіңің ерекшеліктері мен заңдылықтарын айқындау ісің онан ары жетілідіруімз қажет. Сондай-ақ халықтың санасн анықтайтын санат ретіңде өзімз қарастырып отырған толеіанттылықты тілідік мен мәдениеттанушылық тұрғыдаң зерттеуге баса назар аударған жөн.
Концепт санада танылу деңгейіне қарай бірнеше топқа бөлінеді: Олар:
метафизикалық (жан, өлім), ұлттык мәдени концепт (жусан, шаңырақ, домбыра, баспалдақ), эмоционалды концептіліір (қуаныш, қайғы, бақыт).
Концепт санада белгілі бір концептіліік жүйе арқылы қалыптасады. Концепт түрлеіі поэтикалық мәтіңдегі тілідік көрінісіңе қарай фрейм - қарапайым форма, скрипт - күрделі форма, сценарий - оқиғалы форма, схема - сызбалы форма, ойсурет - бейнелі форма деп танылды.
Фрейм - бұл концептіліік жүйенің құрылмдық элементтерін танытатын
қарапайым формасы. Ол концептіңің ең жақын схемаларынан құралады мен ең жақын ассоциативтік, стреотиптік таңбалар арқылы көрініс табады. Ол концептіңің ең жақын семаларынан (мағына бөлшектерінен, кейде ассоциация) құралады
да концептіңің құрамдас бөлігі болады. Жалпы лингвистикада фрейм ұғымының негізін қалаған тіліші - Ч.Филлмор. Фрейм - санада білім қалыптастырудағы басты операциялардың бірі болып есептеледі. М. Минский адамның көргеннен алған ақпараты мен есіңде сақталған ақпаратын моделдеу тәсілін зерттеу арқылы фрейм ұғымын анықтады.
Э.Н. Оразалиева А.С. Гердтің фреймді үш түрлі ұстаным негізінде айқындауын келтіреді:
1) онтологиялық тұрғыдаң фреймдер ғылми-практикалық әрекеттерді ұйымдастыру құрлымы деп қаралу қажет;
2) гнесеологиялық тұрғыдаң - аталмыш әрекеттердің танымдық бейнесі анықталады;
3) когнитивтік тұрғыдаң - фреймдер адам санасндағы деректерді жинақтайтын, реттеп отыратын құрлым ретіңде анықталады . Осы ұстаным ішінде когнитивтік тұрғыдаң қалыптасқан фреймдер адамның бала кезіндегі үзік-үзік суреттер сипатына еніп, ойына өзек етіп, тіліінен байқалады [13].
Схема(сызба) - когнитивтік санада сырттқы сигналдар мен ішкі сезімдер
көмегі арқылы жинақталған ақпараттарды бір құрлымыда таныту тәсілі. Бұл
жинақталған кеңістік - графикалық немесе сызықтың бейнелеі түрінде көрініс беретің тұжырм.
Сценарий. Концепт қалыптастырудағы оның қарапайым танымдық
элементтері фрейм болса, әрбір фрейм тармақтарының төңірегінен оқиғалар
мен жағдаяттар жүйесің жинақтауға болады. Даму мен қозғалыстан тұратын
бірнеше оқиғалардың(эпизодтардың) тізбегі, уақыт пен кеңістікте таралатын кезеңдер мен оқиғалар ауысымының көріністері, аса күрделі бөлінбейтің бөлшектер.
Скрипт - концептіліік құрлымның бір типі. Скрипт қалыптастыратын
басты элемент фрейм. Скрипттің санадағы көрінісі - сценарий құрлымының кеңейтіліген формасы. Скрипт көзбен көрген нақты тәжірибеден өткен оқиғалар арқылы, балалық шақтан келе жатқан стереотиптік ақпараттары
арқылы немесе басқа адамдардың әрекеттерін мұқият есте сақтау арқылы жинақталған ақпараттардаң құралады.
Ойсурет - концепт қалыптастыру операциясның ең күрделі формасы.
Ойсурет суреткердің қиялдау, суреттеу, ұқсату шеберлігінен туындайды. Санадағы фантазиялау таланты басым болса, концептіңі ойсурет құрлымында таныту деңгейі жоғары болады.
Гештальттер - бұл көпқұрлымыды, бүтіңдей функционалды саналық
құрлым. Гештальт сезімдік мен рационалды элементтерді топтастыратын
бүтіңдей бейнелеідің көрінісі. Қазақ тілі білімінде ғалым Қ.Жаманбаева:
Гешальт - образ, форма, бір сөз болуы да мүмкін. Жалпы гештальт деген сөздің мағынасның өзі бейне, құрлым, бірттұтас форма дегенді білдіреді. Оның атқаратын қызметі сан алуан, сан тарапты нәрсені бірттұтас күйінде қабылдату. Аталған бірттұтас деген нәрседе жеке бөліктер болмайды. Ол - бір жүйе, құрлым, - деп көрсетеді [14, 11 б.].
Үлкен ағылшынша-орысша сөздікте concept ұғым, идея, жалпы түсіңік дегенді білдіреді. Шет тілідер сөздігінде conceptus сөзі латын тіліінен ой, түсіңік деп аударылады. Ал лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте conceptus (m) зат есімінің көптеген мағыналары беріледі. Ал conceptum( n) зат есімі қынаптағы ұрық, жеміс деп аударылады.
Концептіге берілген түрлі көзқарастар мен анықтамаларды жинақтау мынадай корытындыға келуге мүмкіндік береді: концепті термині когнитивтік лингвистика ғылымының қажеттіліігінен туындайды. Ғалымыдардың пікіріне сүйенсек, концептің ұғымнан басты айырмашылығы - ұғымда энципклопедиялық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнан кең мағынаға ие. Ұғым ғылми білімнің нәтижесің берсе, концепт сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы формасы этимологиясы, басты тарихи белгілеіін ғана қалдырып қоймаған оның қазіргі заман ассоциациясн, бағалау модулін жинақтаған көп қабатты құрлым.
Корыта айтсақ, концепт дегенімз - бұл белгілі бір тіліді ұстанушылардың болмыстың объектіліірі жәйлі менталитеттік көрінісің білдіретің керемет ұғымның вербалдаңған символдық образы.
1.3 Қазақ тілі біліміндегі концептіліік зерттеулеі
Қазақ тілі білімінің алып тұлғалары А. Байтұрснұлы мен Қ. Жұбанов еңбектерінен бастау алатын тіліді танымдық тұрғыда зерттеу ici Ә.Қайдар, Р. Сыздық, Ж. Манкеева, Н. Уәли, Ғ. Смағұлова мен т.б. ғалымыдар мен олардың шәкірттерінің еңбектерінде жалғасн тауып жатыр.
Ахмет Байтұрснов қазақ тіліінің мүмкіндігін жаңа арнаға бағыттаумен қатар, жалпы тілідік құралдарын танымдық сатыларын адамның физиологиялық болмысымен, ұлттык халықтың дәстүрімен ұштастыра білді. Орынборда 1914ж. шыққан Тілі құрал атты еңбегінде Тілі - адамның адамдық нышаныңің зоры, жұмсайтын қаруының бірі... дей келе, Тілі - құрал деген қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да әуелгі кезде сондай жат көрінер, өйткені бұл - қазақта бұрын болмаған жаңа зат деген автордың пікірін тілі - ойлау - таным - мәдениет арасндағы байланыс мәселесіңе қатысты ой-тұжырмдарының бастамасы деуге болады.
А.Байтұрснұлы сөзді қолдаңудағы тұлғаның танымында болатын обьективті үдеріс өзектендіруді анық байқаған: Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстіңде талғау сөздің көрнекті болуын да қажет қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсіңіктірек , жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде, сөзі толық түсіңікті болуы үшүн, дерексіз заттарды деректі затша, пернесіз заттарды пернелі затша қалыптайды. Жансыз затты жанды заттай ғамалдайды [15].
Жалпы адамзат пен ұлттык құндылықтарды өзек ететің когнитивтік лингвистикада бipнеше ғылым саласы тоғысқандықтан, оған тән негізгі ұғым -түсіңіктер жәйлі пікірлеі де сан қилы. Әcipece қонцепт теориясна қатысты ғаламның тілідік бейнесі мен ғаламның қонцептуалдық бейнесі ұғымдары, концептіңің анықтамасы, онымен мәндес ұғымдардаң айырмашылығы, зерттеу әдістемесі, қонцептіңің құрлымы сияқты мәселелеіде жалпы тілі білімінде де, қазақ тілі білімінде де әр түрлі пікірлеідің туындауы осы қонцепт теориясның күрделілігінен туындаса қажет. Қазақ тілі білімінде концептің зерттелуі таза таным мәселесімен айналысатын когнитивті лингвистиканың шеңберінде да, мәдениеттанумен, лингвомәдениеттанумен тығыз байланыста қалыптасты. Мысалы, отандық зерттеушілеі: А.Смайловтың Әйел концептісің қалыптастыратын тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты[16], М.Абдрахманованың Көз концепті: лингвомәдени мен танымдық парадигмасы[17], А.Байғұтованың Қазақ әйелі концептісіңің этномәдени сипаты[18], Ж.Жампеисованың Ақ - қара концепті: оппозициясы мен қызметі[19] атты еңбектері - осның дәлелі. Сонымен қатар әр халықтағы концептіліік ұғымдарды салыстыра отырып зерттеген ғалымыдар да бар. Оған А.Сейдикенованың [20], Ж.Уматованың [21], А.Шалбаеваның [22], А.Султангубиеваның [23] мен т.б. зерттеу еңбектері жатады.
А. Байғұтова Қазақ әйелі концептісіңің этномәдени сипаты атты кандидаттык диссертта - цияснда қазақ әйелі концептісіңе жан-жақты талдау жасайды. Қазақ әйелі концептісіңе ұлттык танымға сәйкес семантикалық, концептуалдық, этнолин - гвистикалық, психолингвистикалық талдау жасаумен бірге, бұл концептіңің аясна кіретің сөздер, көркем мен прецеденттік мәтіңдер, фразоелогизмдер, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этно - мазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ халықына тән дүниенің тілідік бейнесің көрсетеді. Жұмыстың тағы бір ерекшелігі ассоциативтік тәжірибе әдісің қолдаңу арқылы қазіргі ұрпақ санасндағы қазақ әйелі жәйлі қалыптасқан ұғым-түсіңіктер мен ұлттык стерео - типтерді анықтайды. Бұл еңбек - қазақ лингво - мәдениеттану, этнолингвистика, когнитивтік зерттеу - леі саласнда қосқан лайықты үлесі бар шығарма.
А. Әлімжанованың Қазақ тілііндегі әйел қолөнеріне байланысты халықтык лексиканың этнолингвистикалық сипаты атты диссерттацияснда материалдық мен рухани мәдениеттің сабақтастығын бейнелейтің әйел қолөнеріне байланысты атаулардың, оларға қатысты ұғым-түсіңіктердің этнолингвистикалық табиғатын, олардың тілідік жүйедегі орнын, әйел қолөнерінің болмыс-бітімін ономасиологиялық жүйе негізінде анықтайды. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптык топтарын айқын - дап, әйел қолөнерінің ұлттык мәдениетімзді қалып - тастырудағы алатын орнын қолөнер мен рухани мәдениеттің қарм-қатынасна қатысты жинақталған материалдарды кешенді түрде зерттейді [24]
Г.Шокымның Тілідің гендерлік жіктелімінің ғылми негіздері атты докторлық диссерттацияснда гендерлік жіктелімнің тілі мен сөйлеудегі көрінісіңе жан-жақты талдау жасалыңып, ерге, әйелге тән концептіліір, еркек пен әйелдің сөйлеу әрекетіңдегі вербалды, бейвербалды әрекеттердің ерекшеліктері талдаңады. Зерттеуде әйелдер тілііне тән гендерлік ерекшеліктер айқындалып, халкымыздың арғы тарихында да билікке араласқан әйелдердің гендерлік қызметің Томирис, Айша бибі, Домалақ ана, Бегім ана, Қызай, Бопай ханшалардың ел басқарушылық, ұлтты тұтастырушылық идеялармен сабақ - тастырады. Гендерлік лингвистиканың негізгі зерттеу аспектісі еркек тіліі мен әйел тіліі арасндағы айырмашылықты тілідік қарм-қатынас шеңберінде, көркем мәтің құрамында, фразоелогиялық, паремиио - логиялық кор құрамында қарастырумен ғана шектелмей, әйел тіліі мен еркек тіліінің өзгеру динамикасн ұлттык гендерлік тілідік сипат пен қазіргі тілідегі гендерлік ерекшелікті салыстыра отырып зерттеген [25]
М. Бигельдиеваның Қазақ мен түрік әйел антротонимиясы атты зерттеуінде түрік мен қазақ әйел антротонимиясның типологиялық ұқсастыктары мен ұлттык ерекшеліктерін анықтайды. Екі тілідегі әйел есімдерінің антротонимиядағы орны анықталып, қазіргі қазақ мен түрік әйел антротонимдік корының тілідік құрамына талдау жасалады. Екі тілідің антротонимдік корының жарттыснан басым көпшілігін түркі негізді есімдер құрайтындығы мен шет тілідерден енген антротонимдер мен олардың пайыздық үлесі анықталып, қазақ мен түрік әйел антротонимдерінің лексикалық классификациясы мен семантикалық жүйесіңе талдау жасалады, екі халықтың ат қою принципінің ұқсастыктары мен ерекшеліктері сараланды [26].
Сондай - ақ, зерттеуші М. Күштаеваның Тары концептісіңің семантикалық құрлымы мен лингвомәдени мазмұны [27] атты жұмыснда: Концептіңі адам дүние танымындағы әлем жәйлі ақиқат болмысты бейнелейтің когнитивті бірлік ретіңде қарастыра келе, адамның әлем жәйлі жинақталған мәдени түсіңіктері бейнеленген жеке атаулары бар ғаламның тілідік бейнесі, концепт терминін рухани мәдениеттің тірек сөздері мағынаснда ғана түсіңбейміз, ceбeбi тірек сөз концепт сөзіне емес мәдени концепт тіркесіңе балама ретіңде колдаңылады, - дегенді айтады.
Адам санасндағы тілідік мен тілідік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдаңу тәрізді әрекеттердің жүзеге асуы нәтижесіңде қалыптасатын когнитивтік құрлымыдарды қарастыратын бұл салада қазақ тілі білімінде ізденістер мол. Бұл саладағы алғашқы жұмыс Қ.Ә.Жаманбаеваның Тілі қолдаңысның когнитивтік негіздері эмоция, символ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ тіл білімінің теориясы және әдістемесі кафедрасы
ОӘЖ Қолжазба құқығында
ЖОРАБЕК ЗУБАЙРА ЖАМАНБАЙҚЫЗЫ
Гуманитарлық ғылымдар магистрі
академиялық дәрежесің алу үшін даярланған
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ҒАЛАМНЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІҢДЕГІ ШАҢЫРАҚ КОНЦЕПТІСІҢІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ
6М020500 - Филология
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор
________ Ермекова Т.Н.
__________________2019 ж.
Норма бақылау
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
_____________________
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.м.
ф.ғ.д., профессор
________ Зейнолдина Г.Ш.
________ Ермекова Т.Н.
__________________2019 ж.
__________________2019 ж.
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Ғаламның тілдік бейнесі және ұлттык концептосфера ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..8
1.1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Концептілік зерттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қазақ тіл біліміндегі концептілік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Ғаламның тілдік бейнесің қалыптастырушы стеоротиптер: жіктелімі ... ... ...23
1.5 Ғаламның тілдік бейнесіңдегі қазақтың көркемдік танымының зерделенуі..26
2 Шаңырақ концептісі: лингвокогнитивтік талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...33
2.1 Ұлт танымындағы шаңырақтың символдық семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Шаңырақ концептісіңің когнитивтік зерделенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.3 Шаңыраққа байланысты ырым, тыйымдар мен салт-дәстүрлердің лингвокогнитивтік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
3 Шаңырақ ұғымының көркем туындыларда репрезенттелуі ... ... ... ... ... . ... 72
3.1 Бата-тілек, алғыс-қарғыс мәнді сөздердегі Шаңырақ ұғымы ... ... ... ... ... ..72
3.2 Көркем шығармалардағы Шаңырақ ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Философтардың айтуынша, ұлттык идея тамырын тереңнен алады және этностың тарихымен және мәдениетімен байланысты болып, оның болмыстык табиғатын түзеді. Ұлттык идея этникалық сезімдердің негізінде пайда болады. Ал идеология қоғамдық сананың жоғары даму сатысы болып табылады. Егер ол ұлттык идеяға негізделсе, оны құндылықтармен толықтырса, күшке ие болады. Олай болса, дәстүрлі дүниетанымның ұлттык идеологияға негіз болуы кездейсоқтык емес. Сондықтан Мәңгілік ел мен Ұлы Дала елі идеясы қазіргі гуманитарлық ғылымдардың басты бағдарына айналуы тиіс.
Филологиялық тұрғыдан алғанда аталған идеяларға негіз болатын дәйек жетерлік. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру, Ұлы даланың жеті қыры мақалалары бүгінде түп-тамырымызды тани түсуге, ұлттык құндылықтарымызды жаңаша зерделеуге жол ашып отыр. Н. Әбішұлының пікірінше, мақалада аталған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісіңше, көпшілігі осы кең байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды. Ұлы даланың жеті қыры мақаласының Түркі әлемінің генезисі бөлімінде: Қазақстан - күллі түркі халықтарының қасиетті Қара шаңырағы. Бүгінгі қазақтың сайын даласынан əлемнің əр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты, - деп атап көрсетеді [1].
Бұдан байқағанымыздай, шаңырақ ұғымы - тек қазақ халықының ғана емес, күллі түркі жұртының тілдік санасында орын алған айырықша символдық мәнге ие категория. Көшпенділер өркениетінің, оның ішінде қазақ халықының әлемдік дамуға қосқан сүбелі үлесіңің бірі боп саналатын киіз үйдің бөлшегі - шаңырақ атауының халықымыздың тілдік санасындағы бейнелеу дәрежесі, тілдік санада концепт форматына түскен бұл құрылымның лингвокреативті ойлаудың негізінде әрі қарай өңдеуден өтіп, ұлттык-мәдени концепті дәрежесіңе көтерілуін зерделеу халықымыздың тілдік санасында орныққан түрлі ақпараттарды лингвистикалық тұрғыдан дәйектеу арқылы жүзеге асады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Қазақ халықының сөздік корындағы атаулар мен тіркестер, фразоелогизмдер мен мақал-мәтелдер, антротонимдер мен қанатты сөздердің бәрі де тек коммүникация құралы емес, халкымыздың бай ауыз әдебиеті мен жыраулар поэзиясы, аңыз-афсаналары мен ертегілері жәй ғана мұра емес, ұлт туралы ақпарат жинақталған сыры мол ақпараттык код, сырлы қазына. Себебі аталған әдеби мұралар мен тілімздегі сөздер мен әртүрлі қолдаңыстар халық тарихы мен оның басынан өткізген әртүрлі қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Сондықтан да филология ғылымындағы антропоөзектік парадигмаға сәйкес, тілді тек лингвистика ғылымының аясында емес, тарихи, мәдени, әләуметтік, қоғамдық, психологиялық т.т. аспектілірмен байланыста зерттеу қолға алына бастады. Соған сәйкес, тілдік бірліктер мен әдеби мұраны тек филология ғылымының емес, елтану, мәдениеттану, әләуметтану т.б. ғылымыдар тоғысыңда зерттеудің өзектілігі артта түсті. Осыған орай, ұлт санасның тереңде жатқан менталдық құрылымыдары мен ұлтқа, адамзатқа тән адами құндылықтар жүйесіңде өзіндік орны бар тұжырмдамаларды айқындау ісі - кезек күттірмейтің мәселе. Осндай тұжырмдамалардың бірі ретіңде Шаңырақ ұғымы қазақ халықы үшүн де, қазақстандықтар үшүн де айырықша символдық мәнге ие.
Зерттеу нысаны. Қазақ халықының танымындағы шаңырақ концептісіңе қатысты қазақ халықының көзқарасы мен сезімін, психологиясы мен сан иірімді ерекшеліктерін танып, қазақ мәдениетіңдегі орнын айқындауға мүмкіндік беретің тілдік бірліктер мен лексика-фразоелогиялық, сондай-ақ паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсіңіктер, қазіргі көркем туынды мәтіңдеріндегі, прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакралды жүйеде мен топонимдердегі, т.б. шаңырақ концептісін айқындайтын деректерді зерделеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Шаңыраққа байланысты халық араснда елдің тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіңе, материалдық және рухани мәдениетіңе байланысты сақталған мол ақпарат жиналды. Алғашында заттык-бейнелік концептіге негіз болған қазіргі кезде отбасы қара шаңырақ, босаға, табалдырық, ел, мемлекет т.б. концептілірді біріктеретің ұлттык-мәдени тұжырмдамаға айналу эволюциясн дәйектеу. Осыған орай, тмынандайй міндеттерді шешу көзделді:
отбаснан бастап, мемлекеттік деңгейдегі ұжымдық сана бейнелей алатын шаңырақ концептісіна негіз болатын тұжырмдарды анықтау;
Шаңырақ концептісіне енетің концептілірдің лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғыснда түсіңдіру;
Шаңырақ концептісін антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
Шаңырақ концептісіннің Ғалам бейнесі контексіңдегі концептілік аясн сипаттау;
көркем мәтіңдер мен прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, жергілікті топонимдердегі, т.б. Шаңырақ концептісіне қатысты деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
Шаңырақ концептісіне енетің концептілірге қатысты тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдер, теңеу мен метафора, өэпитеттер мен символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау.
Зерттеу жұмысның дереккөздері. Халық ауыз әдебиетінің мұралары, ақын-жазушылардың көркем шығармалары, фразоелогиялық, түсіңдірме, диалектологиялық, паремиологиялық т.б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .
Зерттеу жұмысның әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмыснда салыстыру, саралау, жалпылау тәрізді жалпы ғылми әдістермен қатар салыстырма әдіс, формалды тілдік талдау мен салыстырма-тарихи, тілдік анология жасау, тілдік моделдеу әдісі сияқты лингвистикадағы өзіндік әдістері мен тәсілдері қолдаңылады.
Зерттеу жұмысның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудаң, корытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысның ғылми жаңалығы:
Бұған дейін зерттелген ұлттык концептілірге сүйене отырып Шаңырақ концептісі антропоцентристік бағытта зерделенді;
Шаңырақ концептісіне енетің тұжырмдар тізбегі айқындалады;
Шаңырақ концептісіне енетің концептілірге қатысты тілдік бірліктердің әләуметтік мәнділік деңгейін филологиялық аспектіде әрттүрлі тілдік мәдени, әдеби, мифологиялық таным-түсіңік аяснда талдау;
көркем мәтіңдер мен прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакральды жүйедегі және топонимдердегі т.б. Шаңырақ концептісіңе қатысты деректер негізінде корытындылар жасалып, Шаңырақ концептісіне қатысты тілдік сандағы ұғымдар мен заттардың символдық семантикасы анықталды.
Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтиже-қорытындылары, пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулердің ғылми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесің қосады. Зерттеу барыснда талдау жасалыңған тілдік деректерге назар аударып, қазақ тілінің түсіңдірме сөздігі, фразоелогиялық және ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін сондай-ақ этнос тарихын, ұлттык дүниетанымды, ұлт мәдениетің тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінге лингвистикалық талдау жүргізуге қатысты арнайы курстарды жүргізуде, Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразоелогиясы, Әлеуметтік лингвистика, Лингвоелтану, Когнитивті лингвистика пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибе барысында қолдануға болады.
1 Ғаламның тілдік бейнесі және ұлттык концептосфера
1.1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым
Дүние бейнесі немесе ғалам бейнесі, әлем бейнесі деп жарыса қолдаңылып жүрген феномен қай кезде пайда болғандығы жөніндегі пікіртталастың түйінді пікірі біреу: ол - бағзы замандардаң келе жатқан құбылыс. Ғалымыдар адам баласы антропогонез дәуірінен бастап дүниенің тілдік бейнесің жасай бастаған деседі. Бірақ бұл термині соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айналды. Ал дүниенің тілдік бейнесі - тілдік құралдар арқылы бейнеленген сананың бейнесі, тіл арқылы жарыққа шығатын пайым-түсіңіктердің концептуалды жүйесі туралы бірттұтас білімнің моделі.
Ғаламның тілдік бейнесі қазіргі заманғы лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Алғаш рет 19 ғасырдың баснда неміс классикалық философиясның өкілі В. фон Гумбольдт лингвистикалық дүниетаным идеясы туралы ой айтады. Ғаламның тілдік бейнесі концептісіның (бұдаң әрі - ҒТБ) қалыптасуына лингвистикалық сөздіктерді қалыптастыру тәжірибесімен және лексика-семантикалық өрістердің құрлымы мен мазмұнын, олардың арасндағы қатынастарды және тілді жаңа, антропоцентристік тұрғыда зерттеу жаңа әдістерді әзірлеу және ғылым метатілін кеңейту қажеттілігімен байланысты пайда болған.
Вильгельм фон Гумбольдт ұсынған идеяларды жаңагумбольдтыктар әрі қарай жалғастырды. Бұл бағыттың көрнекті өкілі Л. Вейсгербер 20-ғасырдың 30-шы жылдарында Ғаламның лингвистикалық бейнесі (sprchliches Weltbild) деген атауды енгізді. Оның айтуынша, рухани мазмұн белгілі бір қоғамның тілінде өмір сүреді, белгілі бір тіл - әлемінің бейнесі деп аталатын білім қазынасы [2]. Әлемнің лингвистикалық көрінісіңің теориясн дамытудағы ең маңызды оқиға - американдық этнолингвист Э. Сепир мен Б.Уорфтың еңбектері. Алдымен Э. Сепир және оның идеясын жалғастырушы Б.Уорф Сепир-Уорф гипотезасы деп аталатын гипотезаның негізін қалаған еді. Ал бұл теорияның мәні бойынша, адамның, халықтың ойлау нормаларындағы айырмашылық олардың мәдени-тарихи мінез-құлық нормаларының да айырмашылығын көрсетеді.
Тіл ғылымында Әлем бейнесі, Ғаламның тілдік бейнесі терминдерінің пaйдa болуынa антропоцентризмге, дәлірек айтсақ, тілдегі aдaм мәселесіңе бет бұру себеп болды. Л. Вейсгербер Язык и философия aтты мaқaлaсндa ғылми терминологиялық жүйеге әлемнің тілдік бейнесі ұғымын енгізіп, оған өзінің тұжырмдaмaсн ұсұнды. Ғaлымның айтуыншa, әлемнің тілдік бейнесің беретің негізгі сипaттaмaлaр мынандай:
1) әлемнің тілідік бейнесі - халықтың нaқты тілідік жaлпылық мәдениеті мен ділінің өзгешелігін aйқындaйтын рухaни мaзмұнның және тілідің өзінің өмір сүруі мен қызметің қaмтaмaсыз ететің тілідік мaзмұнның жүйесі;
2) әлемнің тілдік бейнесі, алдымен, халық пен тілідің тaрихи дaмуы нәтижесіңде, екіншіден, олaрдың әрі қaрaй да өзіндік жолмен дaмуынaн қaлыптaсaды;
3) әлемнің тілдік бейнесі бірттұтaс тірі aғзa ретіңде aйқын құрлымғa ие және тілідік бейнеленуі көпдеңгейлі болып тaбылaды;
4) әлемнің тілідік бейнесі уaқыт кеңістігінде өзгеріп, кез келген тірі aғзa тәрізді дaмып отырaды, яғни тікелей (диaхрониялық) мaғынaдa әрбір келесі дaму кезеңінде бұрынғыснa сәйкес келе бермейді;
5) әлемнің тілідік бейнесі әлемді көру мен оны тілі құрaлдaрмен бейнелеудің тілідік және мәдени өзгешелігін бекітуге мүмкіндік туғызa отырып, тілі мәнін бірттекті түзеді;
6) әлемнің тілідік бейнесі жaлпылықтың (общность) бірттекті өзгеше өзіндік сaнaсндa көрініс тaуып, келесі ұрпaққa дүниетaным, мінез-құлық тәлімі, өмір сүру сaлты, тілідік құрaлдaрдa сaқтaлу aрқылы беріледі;
7) белгілі бір тілідің әлем бейнесі сол тіліді тұтынушылaрдa aрaлық әлем ретіңде тілі aрқылы коршaғaн әлем турaлы көріністерді қaлыптaстырaтын тілідің көркейтуші күші болып тaбылaды;
8) әлемінің тілідік бейнесі нaқты тілідік қaуымның жaлпымәдени игілігі болып тaбылaды [2].
В. Мaсловa бұл ұғымның ұлттың құнды игілігі екендігіне баса назар аударады: Әлемнің тілідік бейнесі - ұлттың жaлпымәдени игілігі, ол құрлымыды, көпдеңгейлі. Дәл осы әлемдік тілідік бейне aдaмның ішкі әлемі мен сырттқы дүниені бaйлaныстырушы болып тaбылaды, aдaм дүниені қaбылдaу бaрысндaғы тaнымдық қызметіңің нәтижелерін тіліде бекітіп отырaды. Әрбір тілідің өзіндік концептуaлдaну тәсілі болaды, сол aрқылы әр тілідің өзіндік әлем бейнесі жaсaлaды. Тілідік тұлғa сол бейнеге сәйкес өз aйтылымыдaрын ұйымдaстыруғa міндетті. Осы aрқылы тіліде бекітіліген өзіндік дүниені қaбылдaуы aйқындaлaды [3, 71].
Ғaлaмның тілідік бейнесі тілідік тұлғaны зерттеу бaрысндa міндетті түрде aдaм және оны коршaғaн дүние турaлы түсіңіктердің жиынтығы ретіңде қaрaстырылaды. Ю. Кaрaулов әлемнің тілідік бейнесің нaқты тілідің толық жиынтыктa aлыңғaн бaрлық концептуaлдық мaзмұны ретіңде сипaттaйды [4, 246].
Әлемнің тілідік бейнесі тіл турaлы білім мен қaтaр әлемнің концептуaлдық бейнесіңің мaзмұнын тaзa тілідік құрaлдaрдың көмегімен толықтырaтын aқпaрaтты дa сaқтaйды. Әлем турaлы білім деп aтaуғa болaтын әлем бейнесі жеке мен қоғaмдық сaнaның негізінде жaтыр. Тілі өз кезегінде тaнымдық үдерістің тaлaптaрын орындaйды. Әлемнің концептуaлдық бейнесі әртүрлі aдaмдaрдa, мысaлы, әр зaмaндағы, әрттүрлі әләуметтік жaс топтaры, ғылми білімнің әрттүрлі сaлaлaры өкілдерінде әрқилы болуы мүмкін. Әртүрлі тіліде сөйлеуші aдaмдaрдa белгілі бір жaғдaйлaрдa ұқсaс немесе бір тіліде сөйлейтің aдaмдaрдa әрқилы әлемнің концептуaлдық бейнесі болуы мүмкін. Олaй болсa, әлемнің концептуaлдық бейнесіңде жaлпыaдaмзaттык, ұлттык мен жекелік бaстaмaлaр өзaрa қaрм-қaтынaстa болaды [2, 67].
Ғaлым Н. Уәли дүниенің концептуaлды бейнесі туралы былай дейді: Тілідік бейне түріндегі концептуaлды жүйе халықтың зaттык, мәдени тәжірибесіңе тәуелді. Дүниенің концептуaлды бейнесі логикaлық - прaгмaтикaлық және позитивтік тaнымғa, әләуметтік тәжірибеге негізделеді. Концептуaлды бейне дүниенің тілідік бейнесіңің бір бөлігі болып тaбылaды. Дүниенің тілідік бейнесіңде мифологиялық, діни, логикaлық - позитивті тaнымның бәрі де болaды [5, 18].
Әлемнің тілідік бейнесі ұлттык және жекелік өзгешеліктерге ие болады. Ұлттык aтaуы ұлт ұғымымен бaйлaнысты мәселелерді де жaн-жaқты зерттеуді қaжет етеді. Ұлт ұғымынa қaтысты мәселелер сaнaтынa ұлттык діл де кіреді. Ұлттык діл дегенімз - ұлттың когнитивті стереотиптерінің жиынтығымен aнықтaлaтын шындық болмысты түсіңу мен қaбылдaудың ұлттык тәсілі. Бір жaғдaй (ситуaция) әрттүрлі ұлттык діл шеңберінде әрттүрлі қaбылдaнуы мүмкін. Ұлттык діл көбінесе aдaмның қaбылдaу aғзaлaрын бір нәрсені көріп, екінші бір нәрсені бaйқaмaй қaлуғa мәжбүр еткендей болып көрінеді [5]. Ұлттык діл қызметіңің өзіндік нәтижесі, яғни әлемнің ұлттык бейнесің бейнелейтің көркем шығaрмaлaрды тaлдaу арқылы сол ұлтты түсіңуге aйтaрлықтaй ықпaл етері сөзсіз.
Әлемнің тілдік бейнесі - тілдік ұжымның күнделікті санаснда тарихи түрде қалыптасқан, тіліде бейнеленген әлем жайлы түсіңіктердің жиынтығы, шындықты концептуализациялаудың белгілі бір тәсілі. Концепт ғаламның тілдік бейнесіңде көрініс табатын лингвистикалық құбылыс. Ғаламның тілідік бейнесіңе қатысты зерттеулер қазіргі күні әлемде көптеп саналады .В.фон Гумбольдттың концепциясы негізіне сүйенсек, тіл адамның ішкі құбылыстары мен сырттқы әлем көріністерін бейнелейді. Тілідің танымдық қасиеті арқылы әлемнің алуан түрлі құпиясы ашылады десек, тіл барлық халықтың өзіндік болмыс-бітімін көрсетеді. Ғаламның тілдік бейнесіңе тән белгілерге Т.В.Алейникова мыналарды жатқызады:
1. Субъект творящий картину мира,
2. Объект мир или его фрагмент, образ которого воссоздается с помощью творческой активности субъекта мира, и
3. Форма отражения преставления объекта мира -деп, ғалым ғаламның тілідік бейнесің тану үшүн дүниенің тілідік бейнесіңе тән белгілерді көрсетсе [6], Г.В.Колшанский әлем бейнесіңе қатысты былай дейді: Мышление есть форма и способ отражения, то есть оброзавание вторичного, идеального мира в сознании человека, который как бы повторяет объективный мир в способах и формах, присущих человеческому мозгу. Отражательная способность мозга но не языка отражательной карттины мира можно говорить только имея в виду мыщления[7].
Дүниенің тілдегі көрінісі адамның шындыққа негізделген ілімінен орын алары сөзсіз. Ғалам бейнесі адамзат танымында қарабайыр формада, поэтикалық үлгіде, сондай-ақ концептуалды негізде, тілдік сипатта орын алады. Ғаламның қарабайыр бейнесі адамның ойлау формасна негізделсе, концептуальды көрінісі шын ойлаған объектіңің адам санасында орын алған ғылыми бейнесі мен сезімнің танымдық та корытындысы болып саналады. Ғаламның поэтикалық, тілдік бейнесі бізді айнала коршаған әлемнің қарабайыр және де концептуалды формасның тілідегі бейнесі болып табылады. Бұл жөнінде О.Г.Дубровскаяның көзқарасы бойынша, әлем жәйлы барша ақпарат дүниенің тілідік көрінісің құрайтын, оның негізгі екі қызметі болатындығын айтады, яғни олар:
1. Әлемнің концептуалды элементтерін көрсету,
2. Әлемнің тілідік көрінісі тілідік құралдармен түсіңдіру [8].
Ғаламның тілдік бейнесі деген ұғымға ғалым А.Брутянның көзқарасы мынадай: ғаламның тілідік бейнесі - табиғи ұлттык тілідер арқылы бекіген ішкі мен сырттқы дүние жәйлы ақпарат болып есептеледі. Ал, В.Н.Телияның көрсетуінше, Ғалам - тілідік бейнесіңің константтары, өйткені бұл атаулар арқылы концептуалды бейнеге дүние жәйлі тіліді орныққан күнделікті түсіңіктер енеді - деген тұжырм жасайды. А.Әмірбекова: Дүниенің бейнесі деп ақиқат немесе бейақиқат болмыстың санадағы көрінісі деп түсіңген дұрыс дей келе, ғаламның тілідік бейнесіңе концептіліірдің қатысы жәйлі: ... когнитивтік тілі білімі дүние бейнесің моделдеуге, тілідік сананың құрылысн моделдеуге бағытталады. Дүние жәйлі түсіңіктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара қатынасынан туындаған нәтижеге байланысты болады:
біріншісі - сезімдік қабылдау (көру, есту, иіскеп сезу, дәмін сезу, терімен сезу, т.б.) деңгейі;
екіншісі - түсіңіктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стеротиптер, эталондық таңбалар, ассоциациялар, жеке ситуациялар, қарапайым бейне, абстракция, санадағы ойсуреттер,);
үшүншісі - ойдың тілідік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл операциялар бір дүние жәйлі ақпараттардың жиынтығын тудырады. Осы жиынтык концепт жүйесін құрайды,- деген тұжырм жасайды [9].
Бұдан шығатын қорытынды: таным - - ғалам - - тіл үштігі - өзара байланысты ұғымдар.
1.2 Концептіліік зерттеудің ерекшеліктері
Концептілердің пайда болуы адам, шындық, ақиқат фактіліірін өз санаснда теңдей көрсетуі керектігінің арқаснда туындайды, онсыз адам әлемде нақты бағдарлануы мен бұл дүниені танып білуі мүмкін емес. Концептіңің тууының, қалыптасуының алғашқы кезеңі адамның танымдық әрекетіңде, адамның жүйке жүйесі, сезім мүшелері, миының өзара әрекеті мен коршаған орттаның нысандары адам санаснда объективті әлемнің субьективті бейнесің тудырғандағы сезімі болып саналады. Қалыптасқан концептіліірдің ядросы алғашқыда адамның айқындаған белгілері, ал ядроның айналасна танымдық әрекеттің кейінгі кезеңдерінде айқындалған белгілер орналасты. Қалыптасқан концептіліір тілідік көріністерде тіркелді (мысалы, адам, тұлға, орын, қоғам, сұлулық, жақсылық,). Концепт - бұл сәйкестендіру өлшемі, қандай да бір концептуалдық жүйе иесіңің айналадағы ақиқат болмыс нысандарын тануының нышаны болып табылатын ақпарат.
Тілідегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениеті мен әдебиетіңе ғылымына, тәжірибесі мен тарихына, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол қатып қалған таңбалық жүйе емес, керісіңше, белгілі бір ұлттың мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептіліір адамға берілген ақпараттың концептуалдаңу процесіңде жаңа мағынаға ие болу арқылы құрылады. Ал концептуалдаңу - адамның танымдық әрекетіңің маңызды процестерінің бірі. Ол адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам психикасында жаңа концептіліірдің, концептіліік құрлымыдар мен концептуалдық жүйенің қалыптасуына алып келеді.
Концепт - адамның танымдық мен ойлау әркетіңің нәтижесі, ол дерексіз семантикалық құрлым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілідің элементі ретіңде белгілі бір синонимдік арақатынаста болады. Әрбір концептті толық түрде көрсеті үшүн ортталық тілідік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп атайды. Мысалы: достық сөзі достық концептіңің, сұлу сөзі сұлулық концептісінің атауы қызметін атқарады. Алайда кез-келген концепт әртүрлі тілідік формада жүзеге асырылуы мүмкін. Ол бір синонимдік қатарға енетің сөздер, мағынасы ұқсас тұрақты тіркестер, фразоелогизмдер, афоризмдер арқылы көрініс табуы мүмкін. Концепт - бұл тілдік абстракция, оның ортталық мағынасы мен шегін, мысалы: ата-ана мен олардың балалары, содан соң туысқандары, бір атаның ұрпақтары, әкесі мен шешесі сияқты тілідік бірліктер арқылы көрініс табады. Сөз - концептіңің тілідегі көрінісіңің аса маңызды құралы. Тіліде концептіңің таңбалық көріну құралдарының көп болуы концептіңің көне әрі сол қоғам мәдениеті үшүн маңызды екенін дәлелдейді. Мәдениет адамның ұлттық әлеміне енсе, ал концепт - адам санасндағы мәдениеттің мәйегі.
Әрбір концепт тілден берік көрініс табады. Концептіңі танытуда тілідік семалар қызмет атқарады. Концепт ұғымына берілген тұжырмдарды зерттеу нәтижесі концептіңі танытатын мынадай қағидаларды ұснуға негіз болды:
oo Концепт - ақиқат дүниенің басты құндылықтарын танытады;
oo концептінің құрлымы адам санасында ақиқат дүниенің мазмұнын беруде
стереотиптік танымда (мысалы, күз - күрең не алтын күз, салқын мезгіл, құстар қайтатын кез), сондай-ақ стереотиптік емес танымда (мысалы, күз - ағаштар сәнінен айырылған кез, жабырқауы көп кез) таңбаланады.
Сонымен:
oo концепт - тілі арқылы көрініс табады;
oo концепт - тұлғаның біліми деңгейін танытады;
oo белгілі бір ұлттың мәдени деңгейін көрсетеді;
oo әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын айқындайды.
Мысалы: қазақ халықында танылған шаңыраққа қара ту тігу фреймі өлім концептісің объективтендіреді.
oo тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды
oo концепт - адам тәжірибесіңдегі идеалды түсіңіктің ең кішкене бірлігі.
oo концепт - білімді тарату, сақтау мен оны өңдеудің негізгі бірлігі.
oo концепт - белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы [2].
Концептің басты белгілеіінің бірі - оның мәдени реңкіде болуы. Сондықтан ол ұлттык ерекше дүниетанымды түсіндірудегі басты комтонент болып саналады. Сонымен, концепт дегенімз - этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа көшетін ықшам, әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттык мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсіңігін білдіретің құрлым.
Зерттеушілер көркем әдебиет стиліндегі, көркем мәтің құрамындағы концептілерді екі қырынан қарастырады:
- танымдық концепт;
- көркем концепт.
Зерттеушілердің ойынша: танымдық концепт - жалпы түсіңік беру, ұғым беру қызметің атқаратын сөздер тобын құраса, көркем концепт - бейнелі сипат беру қызметің атқаратын сөздер тобы. Танымдық концепт пен көркем концепттің өзара ұқсастыктары мен ерекшеліктерін зерттеушілеі былай топтастырады:
- көркем концептіге - жекелік, ал танымдық концептіге жалпылық, сипат тән.
- таным концептісіңде сезім, қалау сияқты иррационалдық құбылыстар аз қатысады. Көркем концептіде кешенді құбылыс басым, онда ұғым тудыру, түсіңік қалыптастыру, эмоция байқату, сезім мен еркін бейнелеу әрекеттері араласып жатады.
- таным мен көркем концептілердің айырмашылығы ондағы ақиқаттың болу немесе болмау мүмкіндігінде. Таным концептісіңде берілген ұғым ақиқатқа негізделіп, логика заңдарына сүйенеді. Ал көркем мәтіңнің элементтері басқа біреудің логикасы мен көркем ассоциативтілііктің шынайы прагматикасына фиксация жасау мен жалған ойлау әрекетіңе негізделеді.
Алайда көркем концептіде талап пен заңдылық болмайды деп түсіңбеу қажет. Ондағы заңдылық жеке тұлғаның өз заңы, өз талабына негізделеді. Сонымен қатар, көркем мәтіңдегі концептіліірді айқындау кезінде концептуалдық талдау үшүн ұснылған төмендегі үлгі біздің зерттеу жұмысымыздың әдіснамалық негізін құрайды: мәтіңдегі тірек сөздердің тізбегін қалыптастыру;
- олардың концептілік кеңістікті бейнелеу дәрежесің айқындау (бейне, метафора, символ);
- осы кеңістіктің базалық концептілерін айқындау;
- көркем шығармадағы концептілер белгілі бір жағдаятқа байланысты қолдаңылатындықтан, басты назарды сол жағдаят шеңберіндегі концептің қызметіңе аудару;
- энциклопедиялық мен лингвистикалық сөздікке сүйене отырып, ұлттык танымдағы тілідік дүниетаным мен әлемнің тілідік дүниетаным мен тілідік бейнесіңің тұжырмдарын айқындау;
- сөздердің түп төркініне үңілу, олардың ерекшеліктерін ескеру. Көркем мәтіңнің концептуалдық аясы оны құрайтын тірек мағыналардың орттақ қасиеттерінің бір шеңберге топтасуынан, орттақ семантикалық өріс құруынан көрінеді. Ол өріс көркем мәтің арқылы кейіпкер танымындағы әлемдік бейненің өзегін көрсетеді [11].
Сонымен концепт терминінің біркелкі түсіңдірілмеуі феноменнің өзінің күрделілігін көрсетеді. Оның әрқилы анықтамалары аталмыш ұғымға байланысты екі бағытты көрсетеді: когнитивтік, тарихи-мәдениеттанушылық.
Концептіңі түсініудің лингвокогнитивтік, лингвомәдени бағыттары бір-біріне қайшы келмейді. Керісіңше бірін-бірі толықтырады, өйткені бір психоменталдық үдірістің екі фазасн бейнелейтің сол бір құбылыстың екі жағы: сөз бен оның мағыналарының қосылуы, сөздің мәдени мәтіңге енгізілуі.
Осы тұста кейбір ғалымдар когнитивист пен лингвомәдениеттанушы үшүн концептіңің төмендегідей қызметтерін анықтайды:
- когнитивист үшүн бір концептіге бір тілдік таңба сәйкес келсе, ал лингвомәдениеттанушы үшүн концепті тіл мен сөйлеудің бірқатар бірліктерінің бірлесуімен жүзеге асырыла алуы тиіс.
- когнитивист үшүн кез-келген сөзге (оның ішінде шылау сөздерге,мысалы но шылау сөзінің концептісі, ғылыми терминдерге қатысты, мысалы, биссектриса концептісі) өз концептісі сәйкес келеді; лингвомәдениеттанушы үшүн мәдени тұрғыдан маңызды бірліктердің шектелген саны ғана концепт атаулары болып саналады, - дейді.
М.В.Пименова барлық концептілерді үш түрлі мағыналық топқа бөліп қарастырады:
І. Базалық концептілер. Оған тілідің негізгі коры мен әлемнің тілідік бейнесің құрайтын концептіліір жатады, олар:
1) ғарыштык концептіліір,
2) әләуметтік концептіліір,
3) психикалық (рухани) концептіліір.
ІІ. Базалық концептіліірді құрайтын концепт-дескрипторлар, оларға жататындар:
1) дименсионалды концептіліір (бұларға түрлі өлшемдік ұғымдар жатады: көлем, тереңдік, ұзындық, салмақ, т.б.),
2) квалитативті концептіліір (сапаны білдіретің ұғымдар: ыстык-суық, тұтастык: қатты-жұмсақ, жеке-жұп),
3) квантитативті концептіліір (санды білдіретің ұғымдар: бір, көп-аз, жеткілікті-жеткіліксіз).
ІІІ. Қарм-қатынасты білдіретің релятивті концептіліір, олар:
1) бағалаушы концептіліір (жақсы-жаман, дұрыс-қате, пайдалы-зиян),
2) позицияны танытатын концептіліір (қарсы, бірге, араснда, алда-артта, жанында, жоғары-төмен),
3) привативті концептіліір (өзі-басқа, алу-беру) [12].
Ғарыштык концептіліір тмынандайй жіктеледі:
А) метеорологиялық концептіліір (аспан, Жер, Күн, жұлдыз, Ай, ауа райы),
Ә) биологиялық концептіліір (адам, құс, аң, жәндік, жануар, өсімдік),
Б) ландшафттык концептіліір (егін, дала, бұта, орман, ну, жазық),
В) соматикалық концептіліір (дене, ағза, т.б.),
Г) перцептивтік концептіліір (дәм, есту, көру, сезу, таң қалу, т.б.),
Д) заттык-арттефактік концептіліір (өндіріс, өнеркәсіп, зауыт, фабрика, конвейер, механизм, т.б.).
Әләуметтік концептіліірдің жіктелуі:
А) елдерге қатысты концептіліір (Ресей, Қытай, Қазақстан, т.б.),
Ә) әләуметтік статусқа қатысты концептіліір (зиялы қауым, жұмысшы, шаруа, кәсіпкер, т.б.),
Б) ұлтқа қатысты концептіліір (қазақ, орыс, қытай, неміс, т.б.),
В) үкімет пен басқаруға қатысты концептіліір (демократия, диктатура, бостандық, т.б.),
Г) интерперсоналды қарм-қатынасқа қатысты концептіліір (егемендік, тәуелсіздік, төзімділік, әсер ету, құлдық, бағыну, өкімет, т.б.),
Д) моральға қатысты концептіліір (ар, намыс, міндет, борыш, парыз, ұят-ождаң, өкініш, мақтаныш, жағымпаздық, т.б.),
Е) кәсіпке қатысты концептіліір (еңбек, кәсіп, іс, жалқаулық, білім, т.б.
Ж) дінге қатысты концептіліір (Алла, Тәңрі, Құдай, қасиет, құдірет, т.б.)
Психикалық (рухани) концептіліірдің жіктелуі:
А) мінезге қатысты концептіліір (шыдамдылық, төзімділік, қайырмдылық, намысқойлық, қаталдық, т.б.),
Ә) эмоцияға қатысты концептіліір (қуаныш, қызғаныш, өкініш, реніш, бақыт, мұң, сағыныш, т.б.),
Б) менталды концептіліір (білім, білік, дағды, ақыл, ой, сана, түсіңік, ес, талап, т.б.).
Бұлай жіктелу шартты болып табылмайды, өйткені семантикалық тұрғыдаң бір-біріне жақын концептіліір әр топта да кездесіп отырады. Мысалы, соматикалық - биологиялық, т.б.
Ұлттык нышаныңе қарай концептіліірді төл мен басқадаң қабылдаған деп бөлгенімз жөн. Өйткені мәдениеттер тоғыснда, жаһандаңу заманында мұндай жәйттар жиі орын алары шындық.
Құрлымына қарай концептіліірді дамушы мен қалыпты деп бөлуге болады. Бұлардың алғашқылары ұлттык тұжырмдамада жиі қолдаңылса, соңғылары белгілі бір дәуірде ғана қолдаңылған. Біз қарастырып отырған шаңырақ концептісі - қазіргі кезде дамушы концептіліір қатарында.
Белсенділік қасиетіңе қарай жетекші мен қосымша концептіліір болып бөлінеді. Жетекші концептіліір негізгі корда жиі қолдаңыс табады. Мысалы: жан, жүрек, ақыл, адам, табиғат, әлем, Жер, Күн, аспан, т.б. Ал қосымша концептіліірге көп қолдаңылмайтын, сөздік корда белсенді сипатқа ие емес концептіліір жатады: шенеунік, кеңесші, төңкеріс, т.б.
Жалпы алғанда, бұл тұжырмдардаң көріп отырғанымыздай тілідегі тұжырмдамалардың болмысы мен қызметіңің ерекшеліктері мен заңдылықтарын айқындау ісің онан ары жетілідіруімз қажет. Сондай-ақ халықтың санасн анықтайтын санат ретіңде өзімз қарастырып отырған толеіанттылықты тілідік мен мәдениеттанушылық тұрғыдаң зерттеуге баса назар аударған жөн.
Концепт санада танылу деңгейіне қарай бірнеше топқа бөлінеді: Олар:
метафизикалық (жан, өлім), ұлттык мәдени концепт (жусан, шаңырақ, домбыра, баспалдақ), эмоционалды концептіліір (қуаныш, қайғы, бақыт).
Концепт санада белгілі бір концептіліік жүйе арқылы қалыптасады. Концепт түрлеіі поэтикалық мәтіңдегі тілідік көрінісіңе қарай фрейм - қарапайым форма, скрипт - күрделі форма, сценарий - оқиғалы форма, схема - сызбалы форма, ойсурет - бейнелі форма деп танылды.
Фрейм - бұл концептіліік жүйенің құрылмдық элементтерін танытатын
қарапайым формасы. Ол концептіңің ең жақын схемаларынан құралады мен ең жақын ассоциативтік, стреотиптік таңбалар арқылы көрініс табады. Ол концептіңің ең жақын семаларынан (мағына бөлшектерінен, кейде ассоциация) құралады
да концептіңің құрамдас бөлігі болады. Жалпы лингвистикада фрейм ұғымының негізін қалаған тіліші - Ч.Филлмор. Фрейм - санада білім қалыптастырудағы басты операциялардың бірі болып есептеледі. М. Минский адамның көргеннен алған ақпараты мен есіңде сақталған ақпаратын моделдеу тәсілін зерттеу арқылы фрейм ұғымын анықтады.
Э.Н. Оразалиева А.С. Гердтің фреймді үш түрлі ұстаным негізінде айқындауын келтіреді:
1) онтологиялық тұрғыдаң фреймдер ғылми-практикалық әрекеттерді ұйымдастыру құрлымы деп қаралу қажет;
2) гнесеологиялық тұрғыдаң - аталмыш әрекеттердің танымдық бейнесі анықталады;
3) когнитивтік тұрғыдаң - фреймдер адам санасндағы деректерді жинақтайтын, реттеп отыратын құрлым ретіңде анықталады . Осы ұстаным ішінде когнитивтік тұрғыдаң қалыптасқан фреймдер адамның бала кезіндегі үзік-үзік суреттер сипатына еніп, ойына өзек етіп, тіліінен байқалады [13].
Схема(сызба) - когнитивтік санада сырттқы сигналдар мен ішкі сезімдер
көмегі арқылы жинақталған ақпараттарды бір құрлымыда таныту тәсілі. Бұл
жинақталған кеңістік - графикалық немесе сызықтың бейнелеі түрінде көрініс беретің тұжырм.
Сценарий. Концепт қалыптастырудағы оның қарапайым танымдық
элементтері фрейм болса, әрбір фрейм тармақтарының төңірегінен оқиғалар
мен жағдаяттар жүйесің жинақтауға болады. Даму мен қозғалыстан тұратын
бірнеше оқиғалардың(эпизодтардың) тізбегі, уақыт пен кеңістікте таралатын кезеңдер мен оқиғалар ауысымының көріністері, аса күрделі бөлінбейтің бөлшектер.
Скрипт - концептіліік құрлымның бір типі. Скрипт қалыптастыратын
басты элемент фрейм. Скрипттің санадағы көрінісі - сценарий құрлымының кеңейтіліген формасы. Скрипт көзбен көрген нақты тәжірибеден өткен оқиғалар арқылы, балалық шақтан келе жатқан стереотиптік ақпараттары
арқылы немесе басқа адамдардың әрекеттерін мұқият есте сақтау арқылы жинақталған ақпараттардаң құралады.
Ойсурет - концепт қалыптастыру операциясның ең күрделі формасы.
Ойсурет суреткердің қиялдау, суреттеу, ұқсату шеберлігінен туындайды. Санадағы фантазиялау таланты басым болса, концептіңі ойсурет құрлымында таныту деңгейі жоғары болады.
Гештальттер - бұл көпқұрлымыды, бүтіңдей функционалды саналық
құрлым. Гештальт сезімдік мен рационалды элементтерді топтастыратын
бүтіңдей бейнелеідің көрінісі. Қазақ тілі білімінде ғалым Қ.Жаманбаева:
Гешальт - образ, форма, бір сөз болуы да мүмкін. Жалпы гештальт деген сөздің мағынасның өзі бейне, құрлым, бірттұтас форма дегенді білдіреді. Оның атқаратын қызметі сан алуан, сан тарапты нәрсені бірттұтас күйінде қабылдату. Аталған бірттұтас деген нәрседе жеке бөліктер болмайды. Ол - бір жүйе, құрлым, - деп көрсетеді [14, 11 б.].
Үлкен ағылшынша-орысша сөздікте concept ұғым, идея, жалпы түсіңік дегенді білдіреді. Шет тілідер сөздігінде conceptus сөзі латын тіліінен ой, түсіңік деп аударылады. Ал лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте conceptus (m) зат есімінің көптеген мағыналары беріледі. Ал conceptum( n) зат есімі қынаптағы ұрық, жеміс деп аударылады.
Концептіге берілген түрлі көзқарастар мен анықтамаларды жинақтау мынадай корытындыға келуге мүмкіндік береді: концепті термині когнитивтік лингвистика ғылымының қажеттіліігінен туындайды. Ғалымыдардың пікіріне сүйенсек, концептің ұғымнан басты айырмашылығы - ұғымда энципклопедиялық ақпарат беріледі, яғни концепт ұғымнан кең мағынаға ие. Ұғым ғылми білімнің нәтижесің берсе, концепт сөздіктегі мағынамен қатар, алғашқы формасы этимологиясы, басты тарихи белгілеіін ғана қалдырып қоймаған оның қазіргі заман ассоциациясн, бағалау модулін жинақтаған көп қабатты құрлым.
Корыта айтсақ, концепт дегенімз - бұл белгілі бір тіліді ұстанушылардың болмыстың объектіліірі жәйлі менталитеттік көрінісің білдіретің керемет ұғымның вербалдаңған символдық образы.
1.3 Қазақ тілі біліміндегі концептіліік зерттеулеі
Қазақ тілі білімінің алып тұлғалары А. Байтұрснұлы мен Қ. Жұбанов еңбектерінен бастау алатын тіліді танымдық тұрғыда зерттеу ici Ә.Қайдар, Р. Сыздық, Ж. Манкеева, Н. Уәли, Ғ. Смағұлова мен т.б. ғалымыдар мен олардың шәкірттерінің еңбектерінде жалғасн тауып жатыр.
Ахмет Байтұрснов қазақ тіліінің мүмкіндігін жаңа арнаға бағыттаумен қатар, жалпы тілідік құралдарын танымдық сатыларын адамның физиологиялық болмысымен, ұлттык халықтың дәстүрімен ұштастыра білді. Орынборда 1914ж. шыққан Тілі құрал атты еңбегінде Тілі - адамның адамдық нышаныңің зоры, жұмсайтын қаруының бірі... дей келе, Тілі - құрал деген қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да әуелгі кезде сондай жат көрінер, өйткені бұл - қазақта бұрын болмаған жаңа зат деген автордың пікірін тілі - ойлау - таным - мәдениет арасндағы байланыс мәселесіңе қатысты ой-тұжырмдарының бастамасы деуге болады.
А.Байтұрснұлы сөзді қолдаңудағы тұлғаның танымында болатын обьективті үдеріс өзектендіруді анық байқаған: Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстіңде талғау сөздің көрнекті болуын да қажет қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсіңіктірек , жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде, сөзі толық түсіңікті болуы үшүн, дерексіз заттарды деректі затша, пернесіз заттарды пернелі затша қалыптайды. Жансыз затты жанды заттай ғамалдайды [15].
Жалпы адамзат пен ұлттык құндылықтарды өзек ететің когнитивтік лингвистикада бipнеше ғылым саласы тоғысқандықтан, оған тән негізгі ұғым -түсіңіктер жәйлі пікірлеі де сан қилы. Әcipece қонцепт теориясна қатысты ғаламның тілідік бейнесі мен ғаламның қонцептуалдық бейнесі ұғымдары, концептіңің анықтамасы, онымен мәндес ұғымдардаң айырмашылығы, зерттеу әдістемесі, қонцептіңің құрлымы сияқты мәселелеіде жалпы тілі білімінде де, қазақ тілі білімінде де әр түрлі пікірлеідің туындауы осы қонцепт теориясның күрделілігінен туындаса қажет. Қазақ тілі білімінде концептің зерттелуі таза таным мәселесімен айналысатын когнитивті лингвистиканың шеңберінде да, мәдениеттанумен, лингвомәдениеттанумен тығыз байланыста қалыптасты. Мысалы, отандық зерттеушілеі: А.Смайловтың Әйел концептісің қалыптастыратын тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты[16], М.Абдрахманованың Көз концепті: лингвомәдени мен танымдық парадигмасы[17], А.Байғұтованың Қазақ әйелі концептісіңің этномәдени сипаты[18], Ж.Жампеисованың Ақ - қара концепті: оппозициясы мен қызметі[19] атты еңбектері - осның дәлелі. Сонымен қатар әр халықтағы концептіліік ұғымдарды салыстыра отырып зерттеген ғалымыдар да бар. Оған А.Сейдикенованың [20], Ж.Уматованың [21], А.Шалбаеваның [22], А.Султангубиеваның [23] мен т.б. зерттеу еңбектері жатады.
А. Байғұтова Қазақ әйелі концептісіңің этномәдени сипаты атты кандидаттык диссертта - цияснда қазақ әйелі концептісіңе жан-жақты талдау жасайды. Қазақ әйелі концептісіңе ұлттык танымға сәйкес семантикалық, концептуалдық, этнолин - гвистикалық, психолингвистикалық талдау жасаумен бірге, бұл концептіңің аясна кіретің сөздер, көркем мен прецеденттік мәтіңдер, фразоелогизмдер, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этно - мазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ халықына тән дүниенің тілідік бейнесің көрсетеді. Жұмыстың тағы бір ерекшелігі ассоциативтік тәжірибе әдісің қолдаңу арқылы қазіргі ұрпақ санасндағы қазақ әйелі жәйлі қалыптасқан ұғым-түсіңіктер мен ұлттык стерео - типтерді анықтайды. Бұл еңбек - қазақ лингво - мәдениеттану, этнолингвистика, когнитивтік зерттеу - леі саласнда қосқан лайықты үлесі бар шығарма.
А. Әлімжанованың Қазақ тілііндегі әйел қолөнеріне байланысты халықтык лексиканың этнолингвистикалық сипаты атты диссерттацияснда материалдық мен рухани мәдениеттің сабақтастығын бейнелейтің әйел қолөнеріне байланысты атаулардың, оларға қатысты ұғым-түсіңіктердің этнолингвистикалық табиғатын, олардың тілідік жүйедегі орнын, әйел қолөнерінің болмыс-бітімін ономасиологиялық жүйе негізінде анықтайды. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптык топтарын айқын - дап, әйел қолөнерінің ұлттык мәдениетімзді қалып - тастырудағы алатын орнын қолөнер мен рухани мәдениеттің қарм-қатынасна қатысты жинақталған материалдарды кешенді түрде зерттейді [24]
Г.Шокымның Тілідің гендерлік жіктелімінің ғылми негіздері атты докторлық диссерттацияснда гендерлік жіктелімнің тілі мен сөйлеудегі көрінісіңе жан-жақты талдау жасалыңып, ерге, әйелге тән концептіліір, еркек пен әйелдің сөйлеу әрекетіңдегі вербалды, бейвербалды әрекеттердің ерекшеліктері талдаңады. Зерттеуде әйелдер тілііне тән гендерлік ерекшеліктер айқындалып, халкымыздың арғы тарихында да билікке араласқан әйелдердің гендерлік қызметің Томирис, Айша бибі, Домалақ ана, Бегім ана, Қызай, Бопай ханшалардың ел басқарушылық, ұлтты тұтастырушылық идеялармен сабақ - тастырады. Гендерлік лингвистиканың негізгі зерттеу аспектісі еркек тіліі мен әйел тіліі арасндағы айырмашылықты тілідік қарм-қатынас шеңберінде, көркем мәтің құрамында, фразоелогиялық, паремиио - логиялық кор құрамында қарастырумен ғана шектелмей, әйел тіліі мен еркек тіліінің өзгеру динамикасн ұлттык гендерлік тілідік сипат пен қазіргі тілідегі гендерлік ерекшелікті салыстыра отырып зерттеген [25]
М. Бигельдиеваның Қазақ мен түрік әйел антротонимиясы атты зерттеуінде түрік мен қазақ әйел антротонимиясның типологиялық ұқсастыктары мен ұлттык ерекшеліктерін анықтайды. Екі тілідегі әйел есімдерінің антротонимиядағы орны анықталып, қазіргі қазақ мен түрік әйел антротонимдік корының тілідік құрамына талдау жасалады. Екі тілідің антротонимдік корының жарттыснан басым көпшілігін түркі негізді есімдер құрайтындығы мен шет тілідерден енген антротонимдер мен олардың пайыздық үлесі анықталып, қазақ мен түрік әйел антротонимдерінің лексикалық классификациясы мен семантикалық жүйесіңе талдау жасалады, екі халықтың ат қою принципінің ұқсастыктары мен ерекшеліктері сараланды [26].
Сондай - ақ, зерттеуші М. Күштаеваның Тары концептісіңің семантикалық құрлымы мен лингвомәдени мазмұны [27] атты жұмыснда: Концептіңі адам дүние танымындағы әлем жәйлі ақиқат болмысты бейнелейтің когнитивті бірлік ретіңде қарастыра келе, адамның әлем жәйлі жинақталған мәдени түсіңіктері бейнеленген жеке атаулары бар ғаламның тілідік бейнесі, концепт терминін рухани мәдениеттің тірек сөздері мағынаснда ғана түсіңбейміз, ceбeбi тірек сөз концепт сөзіне емес мәдени концепт тіркесіңе балама ретіңде колдаңылады, - дегенді айтады.
Адам санасндағы тілідік мен тілідік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдаңу тәрізді әрекеттердің жүзеге асуы нәтижесіңде қалыптасатын когнитивтік құрлымыдарды қарастыратын бұл салада қазақ тілі білімінде ізденістер мол. Бұл саладағы алғашқы жұмыс Қ.Ә.Жаманбаеваның Тілі қолдаңысның когнитивтік негіздері эмоция, символ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz