Ғаламның тілідік бейнесіңдегі қазақтың көркемдік танымының зерделенуі

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Қазақ тіл білімінің теориясы және әдістемесі кафедрасы

ОӘЖ Қолжазба құқығында

ЖОРАБЕК ЗУБАЙРА ЖАМАНБАЙҚЫЗЫ

Гуманитарлық ғылымдар магистрі

академиялық дәрежесің алу үшін даярланған

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

ҒАЛАМНЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІҢДЕГІ «ШАҢЫРАҚ» КОНЦЕПТІСІҢІҢ ЛИНГВОКОГНИТИВТІК СИПАТЫ

6М020500 - «Филология»

Ғылыми жетекші:

Ғылыми жетекші:: ф. ғ. д., профессор

Ғылыми жетекші:: Ермекова Т. Н.

Ғылыми жетекші::

Ғылыми жетекші:: «»2019 ж.

Ғылыми жетекші::

Ғылыми жетекші:: Норма бақылау

: ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ

Ғылыми жетекші::

Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі

кафедрасының меңгерушісі

Ғылыми жетекші:: э. ғ. м.

: ф. ғ. д., профессор

Ғылыми жетекші:: Зейнолдина Г. Ш.

: Ермекова Т. Н.

Ғылыми жетекші::

Ғылыми жетекші:: «»2019 ж.

: «»2019 ж.

Ғылыми жетекші::

Алматы 2019

МАЗМҰНЫ

І КІРІСПЕ . . . 5

1 Ғаламның тілдік бейнесі және ұлттык концептосфера . . . 8

1. 1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым . . . 8

1. 2 Концептілік зерттеудің ерекшеліктері . . . 12

1. 3 Қазақ тіл біліміндегі концептілік зерттеулер . . . 18

1. 4 Ғаламның тілдік бейнесің қалыптастырушы стеоротиптер: жіктелімі . . . 23

1. 5 Ғаламның тілдік бейнесіңдегі қазақтың көркемдік танымының зерделенуі. . 26

2 «Шаңырақ» концептісі: лингвокогнитивтік талдау . . . 33

2. 1 Ұлт танымындағы шаңырақтың символдық семантикасы . . . 33

2. 2 «Шаңырақ» концептісіңің когнитивтік зерделенуі . . . 59

2. 3 Шаңыраққа байланысты ырым, тыйымдар мен салт-дәстүрлердің лингвокогнитивтік мәні . . . 67

3 «Шаңырақ» ұғымының көркем туындыларда репрезенттелуі . . . 72

3. 1 Бата-тілек, алғыс-қарғыс мәнді сөздердегі «Шаңырақ» ұғымы . . . 72

3. 2 Көркем шығармалардағы «Шаңырақ» ұғымы . . . 75

Қорытынды . . . 81

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 83

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Философтардың айтуынша, ұлттык идея тамырын тереңнен алады және этностың тарихымен және мәдениетімен байланысты болып, оның болмыстык табиғатын түзеді. Ұлттык идея этникалық сезімдердің негізінде пайда болады. Ал идеология қоғамдық сананың жоғары даму сатысы болып табылады. Егер ол ұлттык идеяға негізделсе, оны құндылықтармен толықтырса, күшке ие болады. Олай болса, дәстүрлі дүниетанымның ұлттык идеологияға негіз болуы кездейсоқтык емес. Сондықтан «Мәңгілік ел» мен «Ұлы Дала елі» идеясы қазіргі гуманитарлық ғылымдардың басты бағдарына айналуы тиіс.

Филологиялық тұрғыдан алғанда аталған идеяларға негіз болатын дәйек жетерлік. Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» мақалалары бүгінде түп-тамырымызды тани түсуге, ұлттык құндылықтарымызды жаңаша зерделеуге жол ашып отыр. Н. Әбішұлының пікірінше, мақалада аталған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісіңше, көпшілігі осы кең байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды. «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласының «Түркі әлемінің генезисі» бөлімінде: «Қазақстан - күллі түркі халықтарының қасиетті «Қара шаңырағы». Бүгінгі қазақтың сайын даласынан əлемнің əр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты», - деп атап көрсетеді [1] .
Бұдан байқағанымыздай, «шаңырақ» ұғымы - тек қазақ халықының ғана емес, күллі түркі жұртының тілдік санасында орын алған айырықша символдық мәнге ие категория. Көшпенділер өркениетінің, оның ішінде қазақ халықының әлемдік дамуға қосқан сүбелі үлесіңің бірі боп саналатын киіз үйдің бөлшегі - шаңырақ атауының халықымыздың тілдік санасындағы бейнелеу дәрежесі, тілдік санада концепт форматына түскен бұл құрылымның лингвокреативті ойлаудың негізінде әрі қарай өңдеуден өтіп, ұлттык-мәдени концепті дәрежесіңе көтерілуін зерделеу халықымыздың тілдік санасында орныққан түрлі ақпараттарды лингвистикалық тұрғыдан дәйектеу арқылы жүзеге асады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі:

Қазақ халықының сөздік корындағы атаулар мен тіркестер, фразоелогизмдер мен мақал-мәтелдер, антротонимдер мен қанатты сөздердің бәрі де тек коммүникация құралы емес, халкымыздың бай ауыз әдебиеті мен жыраулар поэзиясы, аңыз-афсаналары мен ертегілері жәй ғана мұра емес, ұлт туралы ақпарат жинақталған сыры мол ақпараттык код, сырлы қазына. Себебі аталған әдеби мұралар мен тілімздегі сөздер мен әртүрлі қолдаңыстар халық тарихы мен оның басынан өткізген әртүрлі қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Сондықтан да филология ғылымындағы антропоөзектік парадигмаға сәйкес, тілді тек лингвистика ғылымының аясында емес, тарихи, мәдени, әләуметтік, қоғамдық, психологиялық т. т. аспектілірмен байланыста зерттеу қолға алына бастады. Соған сәйкес, тілдік бірліктер мен әдеби мұраны тек филология ғылымының емес, елтану, мәдениеттану, әләуметтану т. б. ғылымыдар тоғысыңда зерттеудің өзектілігі артта түсті. Осыған орай, ұлт санасның тереңде жатқан менталдық құрылымыдары мен ұлтқа, адамзатқа тән адами құндылықтар жүйесіңде өзіндік орны бар тұжырмдамаларды айқындау ісі - кезек күттірмейтің мәселе. Осндай тұжырмдамалардың бірі ретіңде «Шаңырақ» ұғымы қазақ халықы үшүн де, қазақстандықтар үшүн де айырықша символдық мәнге ие.

Зерттеу нысаны. Қазақ халықының танымындағы «шаңырақ» концептісіңе қатысты қазақ халықының көзқарасы мен сезімін, психологиясы мен сан иірімді ерекшеліктерін танып, қазақ мәдениетіңдегі орнын айқындауға мүмкіндік беретің тілдік бірліктер мен лексика-фразоелогиялық, сондай-ақ паремиологиялық бірліктер, халық ұғымында қалыптасқан ұғым-түсіңіктер, қазіргі көркем туынды мәтіңдеріндегі, прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакралды жүйеде мен топонимдердегі, т. б. «шаңырақ» концептісін айқындайтын деректерді зерделеу.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:

Шаңыраққа байланысты халық араснда елдің тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіңе, материалдық және рухани мәдениетіңе байланысты сақталған мол ақпарат жиналды. Алғашында заттык-бейнелік концептіге негіз болған қазіргі кезде «отбасы» «қара шаңырақ», «босаға», «табалдырық», «ел», «мемлекет» т. б. концептілірді біріктеретің ұлттык-мәдени тұжырмдамаға айналу эволюциясн дәйектеу. Осыған орай, тмынандайй міндеттерді шешу көзделді:

отбаснан бастап, мемлекеттік деңгейдегі ұжымдық сана бейнелей алатын «шаңырақ» концептісіна негіз болатын тұжырмдарды анықтау;
«Шаңырақ» концептісіне енетің концептілірдің лексика-семантикалық, концептуалдық мазмұнын аялық білім деңгейі тұрғыснда түсіңдіру;
«Шаңырақ» концептісін антропоцентристік бағытта зерттеудің негіздерін айқындау;
«Шаңырақ» концептісіннің «Ғалам бейнесі» контексіңдегі концептілік аясн сипаттау;
көркем мәтіңдер мен прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакральды жүйедегі, жергілікті топонимдердегі, т. б. ««Шаңырақ» концептісіне қатысты деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
«Шаңырақ» концептісіне енетің концептілірге қатысты тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдер, теңеу мен метафора, өэпитеттер мен символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау.

Зерттеу жұмысның дереккөздері. Халық ауыз әдебиетінің мұралары, ақын-жазушылардың көркем шығармалары, фразоелогиялық, түсіңдірме, диалектологиялық, паремиологиялық т. б. сөздіктер, тарихи-этнографиялық, мифологиялық деректер, мерзімді баспасөзден алынған тілдік деректер .

Зерттеу жұмысның әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмыснда салыстыру, саралау, жалпылау тәрізді жалпы ғылми әдістермен қатар салыстырма әдіс, формалды тілдік талдау мен салыстырма-тарихи, тілдік анология жасау, тілдік моделдеу әдісі сияқты лингвистикадағы өзіндік әдістері мен тәсілдері қолдаңылады.

Зерттеу жұмысның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудаң, корытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттеу жұмысның ғылми жаңалығы:

Бұған дейін зерттелген ұлттык концептілірге сүйене отырып «Шаңырақ» концептісі антропоцентристік бағытта зерделенді;
«Шаңырақ» концептісіне енетің тұжырмдар тізбегі айқындалады;
«Шаңырақ» концептісіне енетің концептілірге қатысты тілдік бірліктердің әләуметтік мәнділік деңгейін филологиялық аспектіде әрттүрлі тілдік мәдени, әдеби, мифологиялық таным-түсіңік аяснда талдау;
көркем мәтіңдер мен прецеденттік мәтіңдердегі, мифология мен сакральды жүйедегі және топонимдердегі т. б. ««Шаңырақ» концептісіңе қатысты деректер негізінде корытындылар жасалып, «Шаңырақ» концептісіне қатысты тілдік сандағы ұғымдар мен заттардың символдық семантикасы анықталды.

Зерттеудің теориялық маңызы және практикалық мәні. Зерттеудің нәтиже-қорытындылары, пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеулердің ғылми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесің қосады. Зерттеу барыснда талдау жасалыңған тілдік деректерге назар аударып, қазақ тілінің түсіңдірме сөздігі, фразоелогиялық және ассоциативтік сөздіктерін құрастыруға пайдалануға болады.

Зерттеу нәтижелерін сондай-ақ этнос тарихын, ұлттык дүниетанымды, ұлт мәдениетің тіл арқылы танытуға арналған дәрістерде, көркем мәтінге лингвистикалық талдау жүргізуге қатысты арнайы курстарды жүргізуде, «Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразоелогиясы», «Әлеуметтік лингвистика», «Лингвоелтану», «Когнитивті лингвистика» пәндерін оқытуда, этнопедагогикалық тәжірибе барысында қолдануға болады.

1 Ғаламның тілдік бейнесі және ұлттык концептосфера

1. 1. Ғаламның тілдік бейнесі - лингвистикадағы іргелі ұғым

«Дүние бейнесі» немесе «ғалам бейнесі», «әлем бейнесі» деп жарыса қолдаңылып жүрген феномен қай кезде пайда болғандығы жөніндегі пікіртталастың түйінді пікірі біреу: ол - бағзы замандардаң келе жатқан құбылыс. Ғалымыдар адам баласы антропогонез дәуірінен бастап «дүниенің тілдік» бейнесің жасай бастаған деседі. Бірақ бұл термині соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айналды. Ал дүниенің тілдік бейнесі - тілдік құралдар арқылы бейнеленген сананың бейнесі, тіл арқылы жарыққа шығатын пайым-түсіңіктердің концептуалды жүйесі туралы бірттұтас білімнің моделі.

Ғаламның тілдік бейнесі қазіргі заманғы лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Алғаш рет 19 ғасырдың баснда неміс классикалық философиясның өкілі В. фон Гумбольдт лингвистикалық дүниетаным идеясы туралы ой айтады. Ғаламның тілдік бейнесі концептісіның (бұдаң әрі - ҒТБ) қалыптасуына лингвистикалық сөздіктерді қалыптастыру тәжірибесімен және лексика-семантикалық өрістердің құрлымы мен мазмұнын, олардың арасндағы қатынастарды және тілді жаңа, антропоцентристік тұрғыда зерттеу «жаңа әдістерді әзірлеу және ғылым метатілін кеңейту» қажеттілігімен байланысты пайда болған.

Вильгельм фон Гумбольдт ұсынған идеяларды жаңагумбольдтыктар әрі қарай жалғастырды. Бұл бағыттың көрнекті өкілі Л. Вейсгербер 20-ғасырдың 30-шы жылдарында «Ғаламның лингвистикалық бейнесі» (sprchliches Weltbild) деген атауды енгізді. Оның айтуынша, рухани мазмұн белгілі бір қоғамның тілінде өмір сүреді, белгілі бір тіл - әлемінің бейнесі деп аталатын білім қазынасы [2] . Әлемнің лингвистикалық көрінісіңің теориясн дамытудағы ең маңызды оқиға - американдық этнолингвист Э. Сепир мен Б. Уорфтың еңбектері. Алдымен Э. Сепир және оның идеясын жалғастырушы Б. Уорф «Сепир-Уорф гипотезасы» деп аталатын гипотезаның негізін қалаған еді. Ал бұл теорияның мәні бойынша, адамның, халықтың ойлау нормаларындағы айырмашылық олардың мәдени-тарихи мінез-құлық нормаларының да айырмашылығын көрсетеді.

Тіл ғылымында «Әлем бейнесі», «Ғаламның тілдік бейнесі» терминдерінің пaйдa болуынa антропоцентризмге, дәлірек айтсақ, «тілдегі aдaм» мәселесіңе бет бұру себеп болды. Л. Вейсгербер «Язык и философия» aтты мaқaлaсндa ғылми терминологиялық жүйеге «әлемнің тілдік бейнесі» ұғымын енгізіп, оған өзінің тұжырмдaмaсн ұсұнды. Ғaлымның айтуыншa, әлемнің тілдік бейнесің беретің негізгі сипaттaмaлaр мынандай:

1) әлемнің тілідік бейнесі - халықтың нaқты тілідік жaлпылық мәдениеті мен ділінің өзгешелігін aйқындaйтын рухaни мaзмұнның және тілідің өзінің өмір сүруі мен қызметің қaмтaмaсыз ететің тілідік мaзмұнның жүйесі;

2) әлемнің тілдік бейнесі, алдымен, халық пен тілідің тaрихи дaмуы нәтижесіңде, екіншіден, олaрдың әрі қaрaй да өзіндік жолмен дaмуынaн қaлыптaсaды;

3) әлемнің тілдік бейнесі бірттұтaс тірі aғзa ретіңде aйқын құрлымғa ие және тілідік бейнеленуі көпдеңгейлі болып тaбылaды;

4) әлемнің тілідік бейнесі уaқыт кеңістігінде өзгеріп, кез келген тірі aғзa тәрізді дaмып отырaды, яғни тікелей (диaхрониялық) мaғынaдa әрбір келесі дaму кезеңінде бұрынғыснa сәйкес келе бермейді;

5) әлемнің тілідік бейнесі әлемді көру мен оны тілі құрaлдaрмен бейнелеудің тілідік және мәдени өзгешелігін бекітуге мүмкіндік туғызa отырып, тілі мәнін бірттекті түзеді;

6) әлемнің тілідік бейнесі жaлпылықтың (общность) бірттекті өзгеше өзіндік сaнaсндa көрініс тaуып, келесі ұрпaққa дүниетaным, мінез-құлық тәлімі, өмір сүру сaлты, тілідік құрaлдaрдa сaқтaлу aрқылы беріледі;

7) белгілі бір тілідің әлем бейнесі сол тіліді тұтынушылaрдa aрaлық әлем ретіңде тілі aрқылы коршaғaн әлем турaлы көріністерді қaлыптaстырaтын тілідің көркейтуші күші болып тaбылaды;

8) әлемінің тілідік бейнесі нaқты тілідік қaуымның жaлпымәдени игілігі болып тaбылaды [2] .

В. Мaсловa бұл ұғымның ұлттың құнды игілігі екендігіне баса назар аударады: «Әлемнің тілідік бейнесі - ұлттың жaлпымәдени игілігі, ол құрлымыды, көпдеңгейлі. Дәл осы әлемдік тілідік бейне aдaмның ішкі әлемі мен сырттқы дүниені бaйлaныстырушы болып тaбылaды, aдaм дүниені қaбылдaу бaрысндaғы тaнымдық қызметіңің нәтижелерін тіліде бекітіп отырaды. Әрбір тілідің өзіндік концептуaлдaну тәсілі болaды, сол aрқылы әр тілідің өзіндік әлем бейнесі жaсaлaды. Тілідік тұлғa сол бейнеге сәйкес өз aйтылымыдaрын ұйымдaстыруғa міндетті. Осы aрқылы тіліде бекітіліген өзіндік дүниені қaбылдaуы aйқындaлaды» [3, 71] .

Ғaлaмның тілідік бейнесі тілідік тұлғaны зерттеу бaрысндa міндетті түрде aдaм және оны коршaғaн дүние турaлы түсіңіктердің жиынтығы ретіңде қaрaстырылaды. Ю. Кaрaулов «әлемнің тілідік бейнесің нaқты тілідің толық жиынтыктa aлыңғaн бaрлық концептуaлдық мaзмұны» ретіңде сипaттaйды [4, 246] .

Әлемнің тілідік бейнесі тіл турaлы білім мен қaтaр әлемнің концептуaлдық бейнесіңің мaзмұнын тaзa тілідік құрaлдaрдың көмегімен толықтырaтын aқпaрaтты дa сaқтaйды. «Әлем турaлы білім деп aтaуғa болaтын әлем бейнесі жеке мен қоғaмдық сaнaның негізінде жaтыр. Тілі өз кезегінде тaнымдық үдерістің тaлaптaрын орындaйды. Әлемнің концептуaлдық бейнесі әртүрлі aдaмдaрдa, мысaлы, әр зaмaндағы, әрттүрлі әләуметтік жaс топтaры, ғылми білімнің әрттүрлі сaлaлaры өкілдерінде әрқилы болуы мүмкін. Әртүрлі тіліде сөйлеуші aдaмдaрдa белгілі бір жaғдaйлaрдa ұқсaс немесе бір тіліде сөйлейтің aдaмдaрдa әрқилы әлемнің концептуaлдық бейнесі болуы мүмкін. Олaй болсa, әлемнің концептуaлдық бейнесіңде жaлпыaдaмзaттык, ұлттык мен жекелік бaстaмaлaр өзaрa қaрм-қaтынaстa болaды» [2, 67] .

Ғaлым Н. Уәли дүниенің концептуaлды бейнесі туралы былай дейді: «Тілідік бейне түріндегі концептуaлды жүйе халықтың зaттык, мәдени тәжірибесіңе тәуелді. Дүниенің концептуaлды бейнесі логикaлық-прaгмaтикaлық және позитивтік тaнымғa, әләуметтік тәжірибеге негізделеді. Концептуaлды бейне дүниенің тілідік бейнесіңің бір бөлігі болып тaбылaды. Дүниенің тілідік бейнесіңде мифологиялық, діни, логикaлық-позитивті тaнымның бәрі де болaды» [5, 18] .

Әлемнің тілідік бейнесі ұлттык және жекелік өзгешеліктерге ие болады. «Ұлттык» aтaуы ұлт ұғымымен бaйлaнысты мәселелерді де жaн-жaқты зерттеуді қaжет етеді. «Ұлт» ұғымынa қaтысты мәселелер сaнaтынa ұлттык діл де кіреді. «Ұлттык діл дегенімз - ұлттың когнитивті стереотиптерінің жиынтығымен aнықтaлaтын шындық болмысты түсіңу мен қaбылдaудың ұлттык тәсілі. Бір жaғдaй (ситуaция) әрттүрлі ұлттык діл шеңберінде әрттүрлі қaбылдaнуы мүмкін. Ұлттык діл көбінесе aдaмның қaбылдaу aғзaлaрын бір нәрсені көріп, екінші бір нәрсені бaйқaмaй қaлуғa мәжбүр еткендей болып көрінеді» [5] . Ұлттык діл қызметіңің өзіндік нәтижесі, яғни әлемнің ұлттык бейнесің бейнелейтің көркем шығaрмaлaрды тaлдaу арқылы сол ұлтты түсіңуге aйтaрлықтaй ықпaл етері сөзсіз.

Әлемнің тілдік бейнесі - тілдік ұжымның күнделікті санаснда тарихи түрде қалыптасқан, тіліде бейнеленген әлем жайлы түсіңіктердің жиынтығы, шындықты белгілі бір тәсілі. Концепт ғаламның тілдік бейнесіңде көрініс табатын лингвистикалық құбылыс. Ғаламның тілідік бейнесіңе қатысты зерттеулер қазіргі күні әлемде көптеп саналады . В. фон Гумбольдттың концепциясы негізіне сүйенсек, тіл адамның ішкі құбылыстары мен сырттқы әлем көріністерін бейнелейді. Тілідің танымдық қасиеті арқылы әлемнің алуан түрлі құпиясы ашылады десек, тіл барлық халықтың өзіндік болмыс-бітімін көрсетеді. Ғаламның тілдік бейнесіңе тән белгілерге Т. В. Алейникова мыналарды жатқызады:

«1. Субъект творящий картину мира,

2. Объект мир или его фрагмент, образ которого воссоздается с помощью творческой активности субъекта мира, и

3. Форма отражения преставления объекта мира» -деп, ғалым ғаламның тілідік бейнесің тану үшүн дүниенің тілідік бейнесіңе тән белгілерді көрсетсе [6], Г. В. Колшанский әлем бейнесіңе қатысты былай дейді: «Мышление есть форма и способ отражения, то есть оброзавание вторичного, идеального мира в сознании человека, который как бы повторяет объективный мир в способах и формах, присущих человеческому мозгу. Отражательная способность мозга но не языка отражательной карттины мира можно говорить только имея в виду мыщления»[7] .
Дүниенің тілдегі көрінісі адамның шындыққа негізделген ілімінен орын алары сөзсіз. Ғалам бейнесі адамзат танымында қарабайыр формада, поэтикалық үлгіде, сондай-ақ концептуалды негізде, тілдік сипатта орын алады. Ғаламның қарабайыр бейнесі адамның ойлау формасна негізделсе, концептуальды көрінісі шын ойлаған объектіңің адам санасында орын алған ғылыми бейнесі мен сезімнің танымдық та корытындысы болып саналады. Ғаламның поэтикалық, тілдік бейнесі бізді айнала коршаған әлемнің қарабайыр және де концептуалды формасның тілідегі бейнесі болып табылады. Бұл жөнінде О. Г. Дубровскаяның көзқарасы бойынша, әлем жәйлы барша ақпарат дүниенің тілідік көрінісің құрайтын, оның негізгі екі қызметі болатындығын айтады, яғни олар:

1. Әлемнің концептуалды элементтерін көрсету,

2. Әлемнің тілідік көрінісі тілідік құралдармен түсіңдіру [8] .
Ғаламның тілдік бейнесі деген ұғымға ғалым А. Брутянның көзқарасы мынадай: «ғаламның тілідік бейнесі - табиғи ұлттык тілідер арқылы бекіген ішкі мен сырттқы дүние жәйлы ақпарат болып есептеледі». Ал, В. Н. Телияның көрсетуінше, «Ғалам - тілідік бейнесіңің константтары, өйткені бұл атаулар арқылы концептуалды бейнеге дүние жәйлі тіліді орныққан күнделікті түсіңіктер енеді» - деген тұжырм жасайды. А. Әмірбекова: «Дүниенің бейнесі» деп ақиқат немесе бейақиқат болмыстың санадағы көрінісі деп түсіңген дұрыс» дей келе, ғаламның тілідік бейнесіңе концептіліірдің қатысы жәйлі: « . . . когнитивтік тілі білімі дүние бейнесің моделдеуге, тілідік сананың құрылысн моделдеуге бағытталады. Дүние жәйлі түсіңіктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара қатынасынан туындаған нәтижеге байланысты болады:

біріншісі - сезімдік қабылдау (көру, есту, иіскеп сезу, дәмін сезу, терімен сезу, т. б. ) деңгейі;

екіншісі - түсіңіктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стеротиптер, эталондық таңбалар, ассоциациялар, жеке ситуациялар, қарапайым бейне, абстракция, санадағы ойсуреттер, ) ;

үшүншісі - ойдың тілідік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл операциялар бір дүние жәйлі ақпараттардың жиынтығын тудырады. Осы жиынтык концепт жүйесін құрайды, »- деген тұжырм жасайды [9] .

Бұдан шығатын қорытынды: таным -- ғалам -- тіл үштігі - өзара байланысты ұғымдар.

1. 2 Концептіліік зерттеудің ерекшеліктері

Концептілердің пайда болуы адам, шындық, ақиқат фактіліірін өз санаснда теңдей көрсетуі керектігінің арқаснда туындайды, онсыз адам әлемде нақты бағдарлануы мен бұл дүниені танып білуі мүмкін емес. Концептіңің тууының, қалыптасуының алғашқы кезеңі адамның танымдық әрекетіңде, адамның жүйке жүйесі, сезім мүшелері, миының өзара әрекеті мен коршаған орттаның нысандары адам санаснда объективті әлемнің субьективті бейнесің тудырғандағы сезімі болып саналады. Қалыптасқан концептіліірдің ядросы алғашқыда адамның айқындаған белгілері, ал ядроның айналасна танымдық әрекеттің кейінгі кезеңдерінде айқындалған белгілер орналасты. Қалыптасқан концептіліір тілідік көріністерде тіркелді (мысалы, «адам», «тұлға», «орын», «қоғам», «сұлулық», «жақсылық», ) . Концепт - бұл сәйкестендіру өлшемі, қандай да бір концептуалдық жүйе иесіңің айналадағы ақиқат болмыс нысандарын тануының нышаны болып табылатын ақпарат.

Тілідегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениеті мен әдебиетіңе ғылымына, тәжірибесі мен тарихына, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол қатып қалған таңбалық жүйе емес, керісіңше, белгілі бір ұлттың мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептіліір адамға берілген ақпараттың концептуалдаңу процесіңде жаңа мағынаға ие болу арқылы құрылады. Ал концептуалдаңу - адамның танымдық әрекетіңің маңызды процестерінің бірі. Ол адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам психикасында жаңа концептіліірдің, концептіліік құрлымыдар мен концептуалдық жүйенің қалыптасуына алып келеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.