Бердібек Соқпақбаевтың тілдік тұлғасы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Совет Мақпал Жасұланқызы
Бердібек Соқпақбаевтың тілдік тұлғасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бердібек Соқпақбаевтың тілдік тұлғасы
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиетімамандығы бойынша
Орындаған 4-курс студенті Совет М.Ж.
Ғылыми жетекші Қанабекова М.Қ.
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыс көлемі - 63 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 44.
Қосымша - 4
Тірек сөздер: тіл, таным, тілдік тұлға, ұлттық тұлға, концепт, прагматика, дискурс, мәтін, адресантадресат, когнитивтік лигвистика, ұлттық тіл, мәдениет, этномәдени атау, ғаламның тілдік бейнесі, стиль, концептуалдану, лингвокогнитивтік деңгей, вербалды-семантикалық деңгей, прагматикалық деңгей, ұлттық құндылық, когнитивтік талдау, семантикалық өріс, сөздік портрет, т.т.
Мақсаты: жазушы Б. Соқпақбаевтың тілдік тұлғасын тіл біліміндегі жаңа бағыттарымен сабақтастықта алып қарастыру, оның зерттелу аспектілерін айқындау; жазушы тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік және прагматикалық деңгейін анықтау, мәтін жүйесіндегі концептілердің танымдық мәнін ашып көрсету.
Міндеттері:
- қазіргі тіл білімі ғылымындағы тілдік тұлғаны зерттеуге бағытталған теориялық, әдістемелік тұжырымдарды сараптау, зерделеу;
- жазушы тілдік тұлғасын вербалды-семантикалық аспектіде анықтау;
- жазушы тілдік тұлғасын лингвокогнитивтік аспектіде сипаттау;
- Б.Соқпақбаев шығармалары негізінде жазушы көзқарасын, прагматикалық ұстанымын анықтау;
- жазушының тілдік тұлғасын сипаттайтын концептілердің танымдық мәнін ашып көрсету.
Қолданылған әдістер: саралау, сипаттау, лексика-семантикалық талдау, когнитивтік-концептуалдық талдау әдістері қолданылды.
Нәтиже: қазіргі тіл біліміндегі тілдік тұлға теориясына қатысты еңбектердің зерттелу аспектілері сипатталып, Б.Соқпақбаев дискурсы тілдік тұлға теориясы аясында жаңа бағыттармен сабақтастықта алғаш рет зерттеуге алынды; жазушы шығармашылығы вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік деңгейде қарастырылып, тілдік тұлғасын айқындайтын концептілердің танымдық мәні ашып көрсетілді.
Практикалық қолданысы: зерттеу нәтижелерін жеке тілдік тұлға шығармашылығының тілін талдауға бағытталған арнайы курстар мен семинарларда, практикалық сабақтарда пайдалануға болады. Практикалық тұрғыдан жазушының тілдік тұлғасын зерттеу оның туындыларының мәтінін тереңірек түсінуге көмектесіп, диплом материалдарын сөздік құрастыру барысында пайдалануға болады.
МAЗМҰНЫ
КIPICПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Б.Соқпақбаев шығармашылығын тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастықта зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Қaзipгi тіл біліміндегі тiлдiк тұлғa теориясының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Б. Соқпақбаев тілдік тұлғacының веpбaлды-cемaнтикaлық сипаты ... ... ... .11
2 Б. СОҚПАҚБАЕВ ТIЛДIК ТҰЛҒACЫН ДЕҢГЕЙЛІК ҚҰРЫЛЫМДА СИПАТТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Б. Соқпақбаев тілдік тұлғасының когнитивтік деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Б. Соқпақбаев тілдік тұлғасының прагматикалық деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕP ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының сипаттамасы. Соңғы уақыттарға дейін көркем шығарма тілі лингвостилистика аясында қарастырылып, біршама зерттеліп келді. Лингвостилистика шеңберінде көркем шығармаға, оны жасаушы автор тіліне, автордың шеберлігіне стилистикалық талдау жасалса, жаңа бағыт аясында көркем шығарма тіліне танымдық тұрғыдан талдау жасалады. Кез келген халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті, танымы, білімі, ойы, психологиясы, талғамы, наным-сенімі, болмыс-бітімі, тарихы барлығы да көркем шығармада бейнеленіп, тіл арқылы сақталып, ұлттық құндылықтар ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратыны осы бағыттағы зерттеулерде анықталып отыр. Зерттеушілер тіл біліміне тілдік тұлға категориясының енгізілуі жалпы тұлға ұғымының жаңа мазмұнмен толығуына мүмкіндік жасап, тілді зерттеудің құрылымдық-функционалдық аспектісі аясынан шығып, адамның санасы, ойы мен рухани қызметімен тығыз байланысты антропологиялық тіл біліміне айналуына негіз жасалғандығын, соның әсерімен тіл ғылымында тілді тұтынушы адамға, шығармашылық тұлғаға деген қызығушылық артып, қазіргі таңда жаңаша зерттеулердің өзегіне айналғандығын атап өтеді. Демек, көркем шығарма тілі мәселесін тіл білімінің жаңа бағыттары аясында зерттеудің мәні өте зор.
Жұмыстың өзектілігі. Жазушы тілін тілдік тұлға теориясы тұрғысынан зерттеу мәселесінің өзектілік сипаты айқындала түсуде. Зерттеушілер мәтін түзушіні (авторды) тілдік тұлға ретінде қарастыруда. Кез келген қаламгердің дүние шындығын қабылдауы, әлем туралы түсінігі тілдік тұлғасы арқылы көрінеді. Бұл жұмыста балалар әдебиетінің классигі Б.Соқпақбаев дискурсы тілдік тұлға теориясы аясында жаңа бағыттармен сабақтастықта алғаш рет зерттеуге алынды. Жазушы шығармаларына когнитологиялық тұрғыдан талдау жасап, көркем мәтіндегі балалар әлемінің тілдік бейнесіндегі лингвоконцептілік бірліктерді айқындау ұлттық таным мен ұлттық мәдениет мәселелерін кеңінен қарастыруға әрі қаламгердің тілдік тұлғасын тануға мүмкіндік жасайды. Бұл - жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді.
Б.Соқпақбаевтың тілдік тұлғасын және жазушы шығармаларының көркемдік мәтінін концептілік жүйеде талдау қаламгер образының әлем жөніндегі біртұтас тұжырымын, білімін, өмірлік тәжірибесін анықтайды. Б.Соқпақбаев туындыларында қолданылған авторлық ерекшеліктер - қаламгердің даралық сипатының қолтаңбасы ғана емес, тілдік тұлғасына тән ой-танымының, көркемдік әлемінің көрінісі. Жазушы шығармаларындағы балалар танымын сипаттайтын тірек мағыналарды концептуалдық үлгіде анықтауға болады.
Бұл диплом жұмысында жазушы әлеміне үңіле отырып, қаламгердің тілдік тұлғасын тануға ұмтылдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: Б.Соқпақбаев шығармашылығын тілдік тұлға теориясы аясында зерделеу. Жазушы тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейін, автордың прагматикалық ұстанымын анықтау болып табылады.
Зерттеу мақсатына мына міндеттерді шешу арқылы қол жеткізуге болады:
- Б.Соқпақбаевтың тілдік тұлғасының деңгейлік ұйымдасуын вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік және прагматикалық деңгейде айқындау;
- жазушы тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейінде өзіндік сөз қолданыстары, эпитет, теңеу, метафора мен метонимия, синонимдер мен қайталаулардың стильдік ерекшелігін, семантикалық өрісін ашып көрсету;
- концептуалды метафораның тілдік тұлғаның жеке әлемінің бейнесін айқындаудағы когнитивтік сипатына талдау жасау;
- тілдік тұлға дискурсында қолданылу жиілігі жоғары бірліктерді концептуалды деңгейде жүйелеп, когнитивтік мәнін сипаттау;
- тілдік тұлға қолданысындағы сөз-символдардың мәні мен мағынасын ашып көрсету;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің лингвокогнитивтік деңгейін айқындау;
- жазушы тілінің прагматикалық мақсат-уәжін анықтау.
Жұмыстың нысаны. Б.Соқпақбаев шығармашылығындағы тілдік бірліктердің лингвокогнитивтік, прагматикалық деңгейі.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмыстың ғылыми негізі ретінде шетел ғалымдары В.фон Гумбольдт, Ю.Н.Караулов, еңбектерімен бірге, А.Байтұрсынұлы, Қ. Жұмалиев, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, М.Серғалиев, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Х.Нұрмұқанов, Г. Мұратова, А. Ислам, Қ. Жаманбаева, Э.Оразалиева, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова, Г.Имашева, Ж.Ермекова, Ж.Саткенова, т.б. зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың нәтижесі:
- жазушы Б.Соқпақбаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік және прагматикалық деңгейлерден тұратын біртұтас құрылымдық жүйесі қазіргі қазақ тіл біліміндегі жаңа зерттеу бағыттарының ғылыми тұжырымдарына негізделді;
- жазушы шығармалары тілі когнитивтік лингвистика аясында қарастырылып, қаламгердің тілдік тұлғасы лингвокогнитивтік деңгейде талдауға түсті;
- тілдік тұлғаның поэтикалық ойлау жүйесі мен өзіндік тілдік әлемін айшықтайтын көріктеу құралдарының қызметі мен концептуалды метафораның когнитивтік сипатына талдау жасалынды;
- жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын концептілердің танымдық мәні ашып көрсетілді;
- тілдік тұлға қолданысындағы сөз-символдардың мән-мағынасы анықталды;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің лингвокогнитивтік деңгейі айқындалды.
- жазушы туындыларындағы тілдік бірліктердің прагматикалық сипаты арқылы да жазушының тілдік тұлғасы көрсетілді, осыған орай ауыспалы мәнге ие болған сөздердің уәждік деңгейі анықталып, бірнеше топқа бөліп қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1 Жазушы Б. Соқпақбаев шығармашылығын тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастықта зерттеу
0.1 Тіл біліміндегі тілдік тұлға теориясының зерттелуі
Қазіргі таңда қазақ тіл білімі жаңа бағыттардың (когнитологиялық, антропоөзектік, психолингвистикалық, т.б.) дүниеге келуіне байланысты әр түрлі аспектіде, концептуалдық жүйеде зерттеліне бастады. Көркем шығарма тілінің шұрайын тіл мен таным бірлігінде зерттеу лингвокогнитологиялық бағыттың мүддесімен сабақтасып, өзекті мәселелер ретінде бой көтеріп келеді. Осыған орай бүгінде ұлттық мүдденің сипатын бейнелейтін көркем шығармалардың тілін тіл мен таным сабақтастығы негізінде біртұтас жүйеде қарастырудың маңызы өте зор. Зерттеушілер ұсынған көркем шығармадағы тұтастық мәтін түзуші - мәтін - қабылдаушы тұтастығы арқылы жүзеге асады, әлемнің тілдік бейнесі осы тұтастық негізінде бейнеленеді. Осыған байланысты таным мен тіл сабақтастық түзеді, сол арқылы көркем шығарманың көркемдік әлемі мен көркем тілі қалыптасады.
Зерттеушілер мәтін түзуші авторды тілдік тұлға ретінде қарастырып келеді. Кез келген қаламгердің дүние шындығын қабылдауы, әлем туралы түсінігі тілдік тұлғасы арқылы көрінеді. Тіл біліміне тілдік тұлға категориясының енгізілуі жалпы тұлға ұғымының жаңа мазмұнмен толығуына мүмкіндік жасап, тілді зерттеудің құрылымдық-функционалдық аспектісі аясынан шығып, адамның санасы, ойы мен рухани қызметімен тығыз байланыстағы антропологиялық тіл біліміне айналуына негіз жасалды. Соның әсерімен тіл ғылымында тілді тұтынушы адамға, шығармашылық тұлғаға деген қызығушылық күшейіп, қазіргі таңда жаңаша зерттеулердің өзегіне айналған [1, 9 б.].
Зерттеушілердің көрсетуінше, тілдік тұлға мәселесінің көркем шығарма аясында қарастырылуы В.В. Виноградов есімімен тікелей байланысты. В.В.Виноградовтың пікірінше, тілдік тұлға - автор образы. Сонымен қатар қазіргі тіл білімінде тілдік тұлға мәселесі әртүрлі аспектілерде қарастырылып, түрліше бағытта талданып келеді. Көркем шығармадағы тілдік тұлға мазмұнын тұтас бір құрылымға жинақтап, үш деңгейлік түрін Ю.Н. Караулов айқындаған. Ю.Н. Караулов концепциясының жалпыға ортақ теориялық ұстанымдары бойынша тілдік тұлға - мәтіндерді өзі жасауға және түсінуге қабілетті адам. Оның пікірінше, тілді жасаушы, ұстанушы, пайдаланушы адамға назар аудармай, тілдің шегарасынан аспай, тілдің өзін тану мүмкін емес [2, 245 б.] екендігі айтылған. Академик Ю.Н.Караулов Русский язык и языковая личность еңбегінде тілдік тұлға теориясына қатысты тілді зерттеуге байланысты ғылыми тәсілдерді жинақтап, В.В.Виноградов, Г.И.Богин сынды зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған тілдік тұлға ұғымын толықтырады, мазмұнын кеңейтеді.
Көркем әдебиет тілін зерттей отырып, ғалым тілдік тұлға мәселесін жан-жақты тануға ерекше назар аударады. Өйткені тілдік тұлға - тілде (мәтіндерде) және тіл арқылы көрініс тапқан тұлға. Оның негізгі белгілері тілдік құралдар негізінде реконструкцияланады. Әрбір мәтіннің ар жағында тұлға, яғни оның авторы тұрады.
Ал тілдік тұлғаның мазмұнын дүниетанымдық компонент, яғни құндылықтар жүйесі тұрғысынан зерттеуші В.А. Маслова: мәдени компонент: ұлттық мәдениетті меңгеру дәрежесі және жеке адамның өзіндік дара тұлғасы ретіндегі компонентті құрайды - дейді [3, 55 б.]. Бірқатар шетел зерттеушілері тілдік тұлғаны - ғаламның тілдік көрінісі негізінде анықтаса, енді бірі тілдік тұлғаға суреткердің әлем үлгісі деген анықтама береді [4, 190 б.].
Қазақ зерттеушілерінен Қ. Жаманбаева тілдік тұлғаны дара тұлға концепциясы тұрғысынан қарастырса [5, 11 б.], Қ. Жұмалиев ақын - ақынның өз образы [6, 66 б.] деп есептейді. А. Ислам ұлттық тұлға деп атауды ұсынады. Себебі, тілдік тұлға деген ұғымның табиғаты жеке тұлғаның ұлттық мәдени сипаттамаларымен ұштасатындығына назар аударады [7, 75-76 бб.].
Ал Ф. Қожахметова: әрбір ақынның тілдік тұлға ретіндегі табиғаты, ақындық құдіреті оның суреткерлік болмысына сай тілдік өрнектермен айшықталуында деп көрсетеді. Көркем шығарманың лексикалық, грамматикалық, тілдік бірліктерінің бір арнаға тоғысуы үшін белгілі бір ортақ стилистикалық жүйеге келтіруші категорияның болуы қажет. Кез келген қаламгер өз туындыларында тілдік тұлға ретінде тілдің байлығын, бейнелі сөздің мәйегін пайдаланып, тілімізді жаңа сөз өрнектері арқылы байытып, көркейтіп отырады. Бұның барлығы автордың бейнесі арқылы сипатталады, яғни көркем шығарманың коммуникативтік-прагматикалық компоненті ретінде оқырман мен автордың жеке сана-сезімінің арасындағы маңызды коммуникативтік байланысты қолдайды [8, 134-135 бб.].
Соңғы кездері тілдік тұлғаны түсіндіруге бірнеше бағытта келу үрдісі қалыптасқандығын байқауға болады:
1) тілдік тұлға болып табылатын жеке адам қалыптасуының негізгі жүйелерін анықтау (тегі, өмір сүрген ортасы, әдеби және тілдік, ұлттық-мәдени ықпал және т.б.);
2) жеке адамның тілдік тұлғалық болмысын құрайтын жеке қасиеттерін танытатын ерекшеліктерді көрсету, яғни оны өз бетінше білім алу, өзін-өзі жетілдіру, тәрбиелеу, өз тілдік тәжірибесін ұрпақтарына мұра етіп қалдыруда жеке жауапкершілігін сезіну, білім дағдыларын игеру, шеберлік дағдыларын меңгеру, игерген білімдері мен тәжірибесін болмысты өзгерту үшін қолдану, т.б. қасиеттерден тұратын күрделі, көпсатылы зерттеу нысаны ретінде оның тілінің ассоциативтік-вербалдық, лингвокогнитивтік, прагматикалық деңгейлерін сипаттаудан тұратын деңгейлік талдау арқылы қарастыру қажет екені айқындалды [1, 9 б.].
Жеке тұлғаның ұлттық болмысын ашудың маңыздылығы туралы ғалым Ж.А.Манкееваның пікірлеріне жүгінсек: аталған деңгейлердің дамуының белгілі бір тілдік тұлғада көрініс табуы әртүрлі дәрежеде өрістеп, түрлі сипатта көрінеді. Оның шығармашылық танымдық мазмұны дүниетанымдық, мәдени құндылықтар жүйесінен тұрады. Сондықтан тілдік тұлғаны алдымен ұлттық тілдік тұлға ретінде түсінеміз. Себебі тілдік тұлға табиғаты тұлғаның ұлттық мәдени сатысымен тікелей байланысты [9, 256-264 б.], - деген пікірін басшылықа ала отырып, жазушы Б.Соқпақбаев тілдік тұлғасын ұлттық тілдік тұлға ретінде қарастыруға толық негіз бар деп түсінеміз.
Диплом жұмысымызда тілдік тұлға мәселесі Б.Соқпақбаевтың шығармасындағы басты кейіпкерлер бейнесі арқылы сипатталады. Себебі жазушы шығармаларындағы Қожа, Беркен, Еркін сияқты басты кейіпкерлер жазушының өз образын сомдайтын бейнелер. Бұл жөнінде қаламгердің өзі былай деген еді: Бір сөзбен айтам, сол өзін жазатын жазушы - менмін. Менің атым Қожа повесіндегі Қожа өзге емес, менің өзіме ұқсаңқырайды. Жасымда қой аузынан шөп алмас момын едім деп, сірә, айта алмасам керек десе, Өлгендер қайтып келмейді романындағы бас кейіпкер Еркін жайында Еркін образының тоқсан пайызы өзім [10, 264 б.].
Әлемнің тілдік бейнесін, сондай-ақ қоршаған ортаның көркем бейнесін суреттеу жазушының жеке сөздік қоры, көркемдік-эстетикалық танымы, мені негізінде жүзеге асады. Осы арқылы қаламгердің шеберлігі танылады. Бұл құбылыстың көрінісін жазушы тілдік тәсілдерді пайдалану арқылы ғана өзгеге жеткізеді. Жазушының жеке сөздік қоры, көркемдік-эстетикалық танымы негізінде жүзеге асады. Осы арқылы қаламгердің шеберлік қырларын байқауға болады.
Қазақ әдебиетіне жиырмасыншы ғасырдың 50 - 60 жылдары өз биігімен, өзіндік белесімен келген жазушы қазақ балалар әдебиетіне қалам тартты. Балалар прозасында аты әлемге әйгілі жазушы шығармашылық қадамын ең алдымен поэзиядан бастағаны белгілі. Осыған орай қаламгердің балаларға арнап жазған бірнеше өлеңдері жинақталып, Бұлақ атты өлеңдер кітабында басылып шықты. Дегенмен, жазушы өз талантын проза әлемінде айқын танытып, шыңдай түсті. Қазақ әдебиетіне алғаш жасаған қадамынан-ақ жазушы өз оқырмандарын бірден баурап алды. Осы кезеңде жарық көрген Өзім туралы повесі, кейіннен Менің атым Қожа (1957) болып өзгерген шығармасы кішкентай қазақ оқырмандарының жүрегінен жол таба білді. Бұл шығарма тек қазақ балаларының ғана көңілінен шыққан жоқ, бұл повеске әлем балалары қызығушылық танытты. Оған бұл повестің орыс, украин, француз, литван, латыш, өзбек тілдеріне аударылып жарық көруі дәлел бола алады. 1963 жылы Қазақфильм киностудиясы сол кітап бойынша жазылған кино-сценарийді экранға шығарды. Ол фильм француздың 1967 жылы Канн қаласындағы жастар мен балаларға арналған кинофильмдердің халықаралық фестивалінде арнайы сыйлыққа ие болды. Сонымен қатар Мәскеуде қаламгер шығармаларының Менің атым Қожа повесінің (1958 - 1960), Аяжан повесінің (1965), Өлгендер қайтып келмейді романының (1969) орыс тілдеріне аударылып, қайта-қайта данасының көбейіп басылуы жазушының қазақ әдебиетіне үлкен серпіліспен келгендігін көрсетеді.
Қаламгер шығармашылығы жайында ғалым Р. Нұрғалиев: Қазақ прозасының соңғы жиырма жылдағы көркемдік деңгейінің өскендігін, реалистік қуатының күшейгендігін, бір сөзбен профессионалдық мәдениетінің артуын айтқан кезде тиянақ болар дәлелдің бірі - белгілі қаламгер Бердібек Соқпақбаевтың творчествосы. Бұл қаламгердің алдымен өмір шындығын пір тұтуы, көрген, сезген, бойына етене объектіні ғана туындысына арқау етуі, адам характерлерін даралап алуы, әсіресе бала, бозбала психологиясын жетік білуі, көркемдік құралдарды пайдаланудағы өзіне ғана тән ықшамдылық, жинақылықты ықтияттайтын шеберлігі оның шығармаларын басқа ұлт оқырмандарына да қымбат етіп отыр [11], - деуі жазушы шығармашылығына берілген әділ баға деп түсінеміз.
Біздің пайымдауымызша, тыңдаушысына дискурстық әлеуеті зор, дүниетаным көкжиегі кең, рухани-мәдени өресі биік, өзінің көркемдік әлемін қалыптастыруда шеберлік үлгісін таныта алған тіл тұтынушысын ғана тілдік тұлға дәрежесінде қабылдауға болады. Осы тұрғыдан жазушы Б. Соқпақбаев та ұлт тарихында орны бар тұлға, қазақ көркем әдебиетінде өзіндік қолтаңбасы қалыптасқан қарымды қаламгер.
0.2 Б. Соқпақбаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейі
Ю.Н. Караулов ұсынған тілдік тұлғаны танудың үш деңгейлік үлгісі бүгінгі қазақ тіл білімінде де басшылыққа алынып келеді. Көркем шығармадағы автордың менін тануға бағыттайтын бұл деңгей вербалды-семантикалық деңгей (нөлдік деңгей, аялық білім көрінісі, когнитивті (тезаурусты) деңгей және прагматикалық (уәждік) деңгей деп аталады. Диплом жұмысымызда автор шығармаларының, жоғарыда айтып өткеніміздей, тілдік тұлғасы туындылардағы баяншы кейіпкерлер атынан танылатындықтан, кейіпкер тіліндегі деңгейлік үлгіні талдауды жөн көрдік.
Тілдік тұлғаны танудың алғашқы деңгейі вербалды-семантикалық деңгей деп аталады. Бұл - оқырманның көркем туындыны оқу барысында автор қолданған образдардың, бейнелі сөздердің, тілдік тәсілдердің, көріктеу амалдардың мағынасын түсініп отыруы. Тағы да бір ескере кететін жайт, біздің зерттеуімізге негіз болып отырған тілдік тұлғаның бейнесін сипаттайтын балалар болғандықтан, нөлдік деңгейдің негізін қалайтын образдар, бейнелі сөздер, тілдік тәсілдер, көріктеу амалдарының барлығы да балалар танымына, қабылдауына лайықты таңдалып алынған.
Б. Соқпақбаев шығармаларындағы көркемдеу амалдарына сөз қолданудың бейнелілігі, дәлдігі тән. Жазушының тіліндегі бала түсінігімен алынған табиғи көркемдеу амалдары өз ерекшеліктерімен де оқырман назарын аударады.
Көркем шығармада аталған ойлау әрекеттері троптар мен көркемдік айшықтаулар арқылы жүзеге асады. Яғни метафора, метонимия, эпитет, теңеу, айшықтау, т.б. когнитивтік білім әрекетін қалыптастырады. Себебі бұлардың құрамында бейне, таңба, символ, белгі негіздері жатады. Ал белгілі бір зат не құбылысқа когнитивтік ой қалыптастырып, жан-жақты сипаттама беру үшін оның белгілері мен қасиеттері, бейнеленетін таңбасы мен символы көмекке келеді. Аталған заттар мен құбылыстардың белгілері, қасиеттерінің ауыспалы мәндегі сөздермен келуі, яғни троптардың сөз астарындағы мағынасы оқырманға аялық білім негізінде түсінікті болып отырады.
Көркемдеу амалдарынан Б. Соқпақбаев шығармаларында көбірек кездесетіні, біздің байқауымызша, теңеу, эпитет, кейіптеу, метонимия, метафора, синекдоха, т.б. Бұлар балалар танымындағы әлемнің тілдік бейнесінің сипатталуын көздейді.
Әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын, сол арқылы көркем шығарманың мазмұнын нәрлендіріп, пішінін көркейтетін көркемдеу құралдарының бірі - теңеу. Мұнда жазушы заттың не құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттеп, сол арқылы бала танымының терең қабаттарынан мәлімет береді, әрі көркем туындының эстетикалық әсерін күшейтеді.
Теңеу - белгісіз нәрсені белгілі нәрсеге салыстыру арқылы елестету амалы. Когнитивтік бағытта теңеу - таным нәтижесі [12, 224 б.]. Өйткені қазақ көркем шығармаларындағы теңеулер әлемнің тілдік бейнесін бейнелеудің тәсілі ретінде қазақ ұлтының дүниетанымын, парасат-пайымын, әлем туралы, қоршаған орта туралы білімін анықтап, ұлттық болмысты көрсету қызметін атқарады.
Жазушы шығармалары балалар әдебиетінің асыл мұрасы болып саналатындықтан, көркем туындыларындағы теңеулер балалар танымындағы әлемнің тілдік бейнесін сипаттайтын тілдік бірлік болып саналады.
Қаламгер туындыларында теңеудің төмендегідей мақсаттарда қолданылатындығы байқалады:
- Автор теңеуді, ең алдымен, кейіпкерлердің бет-пішінін, сыртқы көрінісін, портретін жасау үшін пайдаланады:
♦ Беті әжім-әжім, сақалы тікенектей кәрі біреу.
♦ Жанардың бетпе-бет отырған сүйкімді жүзіне, иығына төгіліп түскен көмірдей қап-қара қолаң шашына алаң-елең қарап, толқып отырып, бірінші ойынды қалай ұтқызып алғанымды байқамай қалдым.
♦ Ышқыр мен екі аралықтан үрген доптай тырсиған тоқ қарынның бір шеті жылтырап көрінді.
♦ Ал Сұлтан екеуміздің басымыз піскен алмадай торсиған майлы бастар.
- Жазушы теңеуді адам сезімдерін, көңіл күйлерін, психологиялық халін, әсерлері мен ойларын да нақтыландыру амалы ретінде қолданылады:
♦ Бұл сөз маған алты өрме қамшымен жоталата тартып жібергендей әсер етті.
♦ Жанарды еске алсам, менің ішім гүл жайнап кеткендей болады.
♦ Арқамнан тасбақа сырғанап түскендей дір ете қалдым.
♦ Өзегімді нұрлы сезім жарып өтіп, қолтығыма қанат біткендей болды, қашаға пәрменіммен секіріп шықтым да, ар жағына топ ете түстім.
♦ Шолақ қамшыға теңелуі Тоқмолданың жанына батып кетті де, су тамған қайнақ майша шыр ете қалды.
♦ Бұл сөз Николай Трофимовичке жүрегіне қанжар сұғып алғандай әсер етті.
- Автор теңеуді енді бірде кейіпкердің іс-әрекетін бейнелеудің құралы ретінде қолданады:
♦ Көлеңкедей еріп мамамның соңынан екі елі қалмайды.
♦ Шоқ басқан күшіктей қыңсылап, дөңгеледім де қалдым.
Жазушы шығармаларындағы теңеулердің дені халықтың дағдылы сөйлеу тілінде жиі кездесетін салыстырулар болып келсе де, жазушының қолдануында сол қарапайым сөздердің өздері жанданып көркемдік-эстетикалық қызмет атқаратындығы байқалады.
Қаламгер туындыларындағы теңеулердің синтаксистік ерекшелігі - теңеудің жай түрінен гөрі кеңейтілген, күрделіленген түрінің көбірек кездесетіндігі, көпшілігінің эпитетті теңеу болып келетіндігі. Теңеу объектісінің өзі әуелі бірнеше сөзбен анықталып барып, күрделіленген күйінде теңелетін затпен, құбылыспен салыстырылады.
Мысалы, шоқ басқан күшіктей, индиялықтар тәрізденіп, қара қайыстай, дық сақтап жүрген адамдай, там қоржын тәрізді, жыларман болған баладай, т.б.
Теңеу объектісін алдындағы эпитеттен қатысты сөздерін бөліп алып қарауға болмайды, бұлардың барлығы бірігіп, жымдасып, тіркескен күйінде бір кеңейтілген теңеу құрайды. Бердібек шығармаларындағы теңеулердің кеңейіп, күрделену дәрежесі соншалықты, олар кейде айқындауыш мүше, кейде жеке сөйлем болып келеді.
♦ Топшасына оқ тиген құстың қанатына ұқсапекі иығы сөмпиіп, екі жеңі салбырап, қалш-қалш етеді.
♦ Төбемнен ыстық су құйып жібергендей жидіп түстім.
♦ Енді міне, Сұлтан екеуміз пейіштің нақ төрінен орын алғандай отты маздата жағып тастап, жетісіп балық пісіріп жеп отырмыз, т.б.
Мұндай теңеулерді кейіпкерлер мен құбылыстардың мінездемесін жасауға, тілдің концептуалдық бейнесін беруге мүмкіндік тудырады.
Қазақ тіл білімінде теңеулердің мағыналық-құрылымдық, стильдік ерекшеліктеріне зерттеу жүргізген, оның тілдік табиғатына алғашқылардың бірі болып назар аударған ғалым Т. Қоңыров болды. Ол Қазақ теңеулері атты еңбегінде қазақ тіліндегі теңеулердің 10 түрлі жасалу жолын көрсетеді:
- -дайдей, -тайтей, -дайындейін, -тайынтейін жұрнақтарының көмегімен;
- -ша, -ше жұрнағының көмегімен;
- шығыс септігі жалғауының (-наннен, -данден, -тантен) көмегімен;
- секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
- бейне сөзінің көмегімен;
- тең сөзінің көмегімен;
- ұқсас сөзінің көмегімен;
- параллелизм тәсілі көмегімен;
- аралас тәсілдің (бейне және -дайдей; бейне және секілді) көмегімен;
- қосалқы тәсілдер көмегімен [12, 10-11 бб.].
Жазушы туындыларындағы теңеулердің - дай, -дей (-тай, -тей, -лай, -лей) қосымшаларының көмегімен жасалуы:
♦ Талдың желкілдеген ұштарын шымырлап, айнала тоқып тастап едік, іші ұядай ғана әдемі қуыс пайда болды.
♦ Енді міне көптен қалған сарқыттай олардың көз алдында қалқиып жүрген тек Мұрат қана.
♦ Біз жайлауға келгенде табаны трактордай бір ай шамасы уақыт өтті, т.б.
-шаше - қосымшасының көмегімен:
♦ Болмашыны сылтау қып, қыз-келіншекке шоңайнаша жабыса кететінім болушы еді.
♦ Жентектелген қою қара бұлт аспан төрінде дарияшасапырылысады.
♦ Ал мен әуелі тамақтанып алайын, ішім итшеқыңсылап, түйені түгімен, нарды жүгімен жұтып жібере жаздап келе жатқам жоқ па, т.б.
- Тәрізді сөзінің көмегімен жасалған теңеулер:
♦ Қала қыздары ауыл қыздары тәрізді ұялшақ емес.
♦ Индиялықтар тәрізденіпқара қайыстай болып күнге күйген бір топ бала волейбол ойнап жүр.
♦ Бұның бәрі Қызылшекараның балалары үшін қанша көрсе де жалықтырмайтын,құдды цирк ойыны тәрізді мәз-мереке көрініс.
♦ Әжем болса, әкең тәрізді сұңғақ боласың дейді.
♦ Мылқау фильм тәрізді мен оның қимылын ғана көремін, сөзі естілмейді.
- Ұқсап сөзінің көмегімен жасалған теңеулерге:
♦ Сабынға ұқсап езіліп, көше де жетісіп тұрған жоқ еді.
♦ Топшысына оқ тиген құстың қанатына ұқсап екі иығы сөмпиіп, екі жеңі салбырап, қалш-қалш етеді.
♦ Бізге ұқсап олар да тамыр-таныс қуалап, әркім-әркімнің үйлеріне жайғасқан, т.б.
Мысалдардағы теңеулер бейнеленіп отырған заттың, құбылыстың ерекше белгілерін ғана суреттемейді, сол суреттеліп отырған зартар мен құбылыстарға деген кейіпкердің көзқарасын, балалардың ішкі сезімі мен эмоциясын, дүниетанымын көрсетеді. Сонымен қатар баланың қоршаған ортаға, әлемге деген бағасын байқауға болады.
Қаламгер шығармаларындағы жоғарыда келтірілген амалдар арқылы жасалған теңеулерді көптеп кездестіруге болады. Кей жағдайда аралас тәсіл арқылы жасалған теңеулер де ұшырасып отырады. Авторлық қолданыста аралас тәсілдегі теңеу сөздер бейне сөзімен тәрізді сөзінің қатар жұмсалуы арқылы жасалады.
♦ Қолды-аяққа тұрмайтын бейне бірқұйын тәріздімін, бұзауды басып озып, жосылтып, о жағынан бір шығам, бұ жағынан бір шығам. Көріп отырғанымыздай жазушы туындыларында күрделі теңеулердің қолданылуы өте мол. Ал бұл бейнелеп отырған заттың, құбылыстың жан-жақты сипатын бір сөйлем бойына сыйғызуды көздеген қаламгер шеберлігінің бір қырын байқатады.
Эпитет. Академик З.Қабдоловтың Сөз өнері атты еңбегінде эпитетке мынадай анықтама беріледі: Эпитет (айқындау) - заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Эпитетсіз тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді нақтылау қиын. Әр эпитет өзі тұрған жерге не сұлу сипат, не соны сыр дарытады [13, 68 б.].
Б. Соқпақбаев шығармаларындағы эпитеттер адамның, не заттың, не табиғат құбылысының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой-қиялына әсер ету үшін қолданылады. Эпитет заттың, қимылдың сынын, сапасын анықтайтын сөз не сөз тіркесі түрінде келеді. Эпитеттің айрықша белгісі - оның экспрессивті-эмоционалдық қызмет атқаратындығында. Эпитеттен оны қолдаушының суреттеп отырған зат немесе құбылысқа көзқарасы, оны қай жағынан қалай түсініп бағалайтындығы көрінеді.
Аз сөзге көп мағына сыйғызу шеберлігімен көрінген Б. Соқпақбаев стилінде эпитеттің рөлі зор. Қаламгер туындыларында эпитеттер - кейіпкердің сөзіне, іс-әрекетіне және кейіпкерлердің өзара көзқарасын ашық білдірудің ұтымды да үнемді амалы.
Мәселен:
♦ Әжем тағы да тұрып алып, құлағымды талай сасытқан дағдылы өнегесін айта бастады.
♦ Күркіреп тасып аққан көкбурыл тау өзенінің жағасында табиғаттың долы мінезін елең қылмай,қаруын кезеп ұстап сұсты шекарашы тұр.
♦ Сусылдаған қызыл күрең шашы желп-желп етіп, қабағы түксиіп, шүйлігіп қарағанда, сұп-суық көздері адамның өңменінен өтеді, т.б.
Аталған эпитеттер жазушының оқиғаны аз сөзбен тұжырымды түрде беру ерекшелігін көрсетеді.
Эпитеттер тұлғасы жағынан біркелкі емес. Қаламгер шығармаларында дара эпитеттерден көрі күрделі эпитеттердің қолданылуы басым.
Мысалы:
♦ Ауылда менің Үмітай дейтін балуан денелі тракторшы жеңгем бар.
♦ Мап-майда мақпал қоңыр түн жамылғың да, бөгде көзден бүркейтін шымылдығың да, міне сол.
♦ Солардың арасынан мен бұрын көрмеген үстіне қонымды су жаңа көкшіл костюм, аппақ ақ кофта киген, басына бір байлам үлбіреген жұп-жұқа орамал байлаған, тіп-тік сұңғақ бойлы, күлім көз, қараторы біреусісі орнынан өте сыпайы түрегеліп маған қарай жүрді.
Бір ғана сөйлемнің бойында бірнеше эпитеттер шоғырланған. Мысалдағы эпитеттер Еркін жеңгесінің оқыған, мәдениетті, көзі ашық, өзгелерден ерекше жан екендігін бейнелейді. Мұндағы күрделі эпитеттер өздері анықтап тұрған сөздердің эмоционалдық бояуын қалыңдата түсіп, шығармаға көркем де әсерлі мән үстейді. Шығарманың басты кейіпкерлері Қожа, Еркін, Беркен сияқты ауыл балалары болғандықтан, олардың тіліндегі суретті сөздер (эпитеттер) ауыл өмірінің тыныс-тіршілігінен мол мәліметтер береді. Тау - ауыл баласы үшін тек қана географиялық атау емес, күркіреп тасып ағатын көкбурыл табиғат құбылысы. Тау суының күркіреп тасып ағуы, көкбурыл түске енуі ауыл баласы үшін таңсық жайт емес.
Әже тәрбиесінде тәрбиеленген ауыл баласының тілінде әже өнегесінің дағдылы болып келетін заңдылық. Ал олар үшін түн мезгілі қараңғылық сипатына ие құбылыс емес, мап-майда, мақпал қоңыр кейіпке ие. Жазушы шығармаларындағы эпитеттер ауыл баласының көріп, танып, біліп өскен дүниетанымы арқылы бейнеленеді. Қаламгер шығармаларындағы бейнелі тіркестер бала танымының білімдік деңгейіне сәйкес алынған. Келесі көркемдеу амалының бірі - синекдоха. Синекдоха - грек тілінен аударғанда арақатынасын ашу деген мағынаны білдіреді. Жалпының орнына жалқыны, бүтіннің орнына бөлшекті қолдану. Бұл амалдың да автор туындыларынан алар өзіндік орны бар.
Мысалы:
♦ Жантас тәрізді қужақтар осының өзін де дұрыс айтпайды, әдейі бұзып, келемеждеп, Қара Қожа деудің орнына, Қара Көже дейді.
♦ Бұл өзі сырттан қарағанда бүтін бір ауыл тәрізді: бірнеше боз үй, жаппа шатырлар аралас он шақты түтін шоғырлана қоныс теуіпті.
♦ Базар шетінде екі аяғы дізеден, екі қолы шынтақтан жоқ домаланған құр кеуде отыр.
♦ Көзінен ашу шатынап тұрған ақ қалпақтыны енді таныдым.
♦ - Қисықауыз, көңілдірек шырқа!
♦ Бұл телміріп, тосып отырған тоғыз ауызға енді атакаға шығуларына болады деп команда берілуі.
♦ Мына сен сияқты ақылды бастар оларға айтуларың керек.
♦ Кең болғандықтан әлде қандай олақ қол оның артын қабыстырып, қара жіппен баттитып көктеп қойған.
♦ Көнтек ерні таңырқай ашылған қалпы секпіл бет таң-тамаша кейіпте тұрып қалды.
♦ Бірақ қоңқақ мұрынның ұзын сирақтары көстиіп анадайда жатыр.
♦ Кешқұрым мамамдар келді.
♦ Институтқа түсу бұл күнде қиындап кетті, тәуекелмен кеткендердің еңселері түсіп жыл сайын қайтып келіп жүр.
♦ Жүгермектер сонда да тыпыр етпейміз.
♦ Тоғышарлар мен ұстамсыздар осындай бір топас сылтау тапқан.
Мысалдардағы қужақ, ақылды бастар, ақ қалпақты, түтін, құр кеуде, тоғыз ауыз, олақ қол, секпіл бет, қоңқақ мұрын сынды синекдохалар бүтіннің орнына қолданылған бөлшекті сөздер. Ал мамамдар, тәуекелмен кеткендер, тоғышарлар, ұстамсыздар, жүгермектер жалқының орнына қолданылған жалпы есімдер.
Синекдоха амалы шығармада көбіне соматика ұғымдары негізінде, яғни жақ, бет, ауыз, бас, мұрын, кеуде, қол сөздері арқылы жасалған. Бұл бала тілінде соматикалық атаулардың көп жұмсалатындығын аңғартады.
Жазушы шығармаларындағы синекдоха құбылысының астарынан ауыл баласының дүниетанымын көруге болады. Он шақты түтіннің шоғырлана қоныс тебуі ауыл баласының күнде көріп жүрген өмір-тіршілігінен хабар береді.
Мүгедек адамның бала танымында домаланған құр кеуде кейпінде суреттелуі бала үшін көрген нәрсесінің алған әсерін тура бейнелеуден туған. Бала үшін мүгедектік - тылсым дүние. Ал қоңқақ мұрын, секпіл бет, қужақ синекдохалары да ауыл баласының күнделікті өмірде жиі қолданатын сөздері.
Кейіптеу. Кейіптеуде жансыз табиғат құбылысы кәдімгі тірі кісінің қылығымен ауыстырыла суреттеледі [13, 217 б.]. Балаларға арналған шығармаларда бұл амалдың қолданылуы міндетті. Сондықтан да қаламгер шығармаларында бұл тәсілмен жасалған мысалдарды кездестірмеу мүмкін емес.
Мысалы:
♦ Жыртық кітап-журналдардың арасында аузы кетілген сынық сия сауыт, сынық қаламсап, жарық сызғыш секілді бірталай кемтар заттар қоса келе жатыр.
♦ Сенің жазығың сол: біздің бірнеше жас шыбығымызды үйіңнің қасына отырғызбақ болып, қазып әкетіп едің, нағыз азап халге салып қойыпсың. Түбі босатылмай қалыпты. Тамыры суалып, құрып бара жатқан көрінеді. Осы қылығың адамшылыққа жата ма? Ағаштан көрген жамандығың бар ма? Жайқалып өсіп тұрсақ, қыстақтың көркі емеспіз бе? Жаздыгүні ми қайнатқан ыстықта саямызға паналайсың. Қыстыгүні азынаған бораннан қорғаймыз. Астыңдағы орындығың мен алдыңдағы столың, қалам-қағазыңа дейін - бәрі ағаштан істеледі. Үйіңе қабырға болып та қаланамыз. Сен осыны неге түсінбейсің, неге бағаламайсың? - деді қарт емен.
Істің мән-жайы Алмабекке әбден түсінікті болды.
- Кешіріңіздер. Кешіре көріңіздер! - деді Алмабек.
- Кешіруге болмайды, - деп солқылдақ көк шыбық тағы да төніп қалып еді, қарт емен оны бұтағымен қағып тоқтатты.
- Жә, шоштаңдама, тұра тұр. Бала сөзін айтып болсын, - деді.
- Кешіріңіздер. Мен отырғызған ағаштарымды бүгіннен бастап мәпелеп, күтуге уәде беремін, - деді Алмабек.
Немесе:
Манадан бері бір қуарып, бір қызарып құбыла тыңдап отырған Анықтауыш сөз алды:
- Кімнің қандай қызмет атқарып жүргендерін өмір көрсетеді. Өмірге, шындыққа жүгініп сөйлеген жөн. Біз, анықтауыштар, өздеріңізге мәлім, есім сөздерді анықтаймыз. Одан басқа да сөз таптарымен байланысып, белгісін, сыр-сыпатын білдіретін кездеріміз болады...
Жазушының балаларға арнап жазған Аяқталмаған мәжіліс, Ағаштар неге ашуланды атты екі әңгімесі түгелімен осындай кейіптеу амалы арқылы жазылған. Автордың мұндай дидактикалық мәні зор әңгімелері балаларды тәрбиелеудің үлкен құралы болуымен қатар, бала танымындағы тілдік бейненің өзіндік ерекшеліктерін аңғартады.
Аяқталмаған мәжіліс әңгімесіндегі сөйлем мүшелерінің дауласуы балаларға қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің атқаратын қызметтерін бейнелі суреттейді. Әңгіме астарынан мектеп оқушысы қызықты хикаят мазмұнын ғана қызықтап қоймай, қазақ тілі пәні бойынша мол мәліметтер ала біледі. Бейнелі кейіпте суреттелгендіктен мектеп жасындағы балалар үшін сөйлем мүшелерінің атқаратын қызметі айқын әрі түсінікті.
Метонимия. Өзара шектес зат немесе өзара құбылыстың байланысын ұғым мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану амалы. Жазушы шығармаларында метонимия тәсілі арқылы жасалған сөз қолданыстарын да кездестіруге болады.
Мысалы:
♦ Уыс-уыс көкала қағаз кімнің де қалтасынан табылады.
♦ Сұлтан қалтасынан қобыратып, бірнеше бір сомдық сарықұлақтарды суырып алды.
♦ Өйткені табиғат менің басыма ұстара өтпес қалың сым темір қадап қойған.
♦ Мен ойланып қалам, өмірде көп нәрсе әлгідей қиғаш жолмен жүзеге асатынын білетін тәріздімін.
♦ Абайға жіберер ем, онда сізге нагрузка табылғанмен мына кісіге табылмайды.
♦ Абай мен Қасымды қанша оқысам да менің сусыным қанбайды.
♦ Әлгінде ғана қара тұмсық енді міне сырғанап артта қалып барады.
Мысалдарда келтірілген көкала қағаз бен сарықұлақ ақша сөзінің орнына жұмсалған. Қожаның қайратты шашы қалың сым темір сөзімен алмастырылған. Қалың сым темірдің қаттылығы Қожа шашының қайраттылығына баланған. Автор бұл метонимияларды адамның, заттың орнына оған тән бір қасиетті, ерекше белгіні атауға негіздеп жасаған. Ал қиғаш жол тіркесі әділетсіздікті бейнелесе, қара тұмсық тіркесі сол елді мекен атауына қатысты қолданылған. Мұндағы шектес ұғымдағы сөздер бірінің орнына бірі жұмсалады. Ал енді Абайға жіберу (Абай елді мекеніне жіберу), Абай мен Қасымды оқу (Абай Құнанбаев пен Қасым Аманжолов шығармаларын оқу) екендігі баршаға мәлім. Бұл метонимия жасаудағы дәстүрлі тәсілдер. Тілдік тұлға жалпыға түсінікті бейнелі сөз өрнектерін меңгереді.
Көркем әдебиеттің қай жанрын, қай түрін болмасын көркемдеп нәрлендіруде, идеялық мазмұнын ашуда, образ жасауда олардағы троп түрлері ерекше қызмет атқарады. Көркемдеу амалдары оқиғаны қызықтыра түсетін, шығарманың эстетикалық рөлін арттыратын, өмір құбылысын, әлемнің тілдік көрінісін суреттейтін құралдардың бірі. Сонымен қатар суреткерлік болмысқа сай тілдік өрнектермен айшықталған көркемдік тәсілдер жазушының танымдық білімінің деңгейін көрсетеді.
Балалардың дүниетанымындағы әлемнің тілдік бейнесі антитеза, синонимдік қатарлар, қайталау, синтаксистік параллелизм сияқты амалдар негізінде де көрініс табады.
Қарама-қарсы қойып түйістіріп, қатар қойып шендестіру, яғни антитеза амалы, ең алдымен, лексикалық антонимдердің көмегімен жасалады:
♦ Көне тартқан қараша туырлықтың үстінен әппақ жаңа түңдік жабылған.
♦ Ақтөс төбет аттың омырауына шапшып, сұңғыла қара қаншық құйрығынан тартқылап, иттік мінездерін тағы көрсете бастады.
♦ - Мына бір мылтық ұстаған адам ба, албасты ма, осы бетке келіпсің.
♦ Жаздыгүні қыс болса екен дейсің, қыста жазды көксейсің.
♦ - Піскен тоқмаш па, шикі тоқмаш па?
♦ Жұрт сөзі Сүлейменнің бір құлағынан кірсе, екінші құлағынан шығып кетті.
Бұл мысалдарда антитеза амалы зат есімдерден (адам - албасты, қыс-жаз), сын есімдерден (қараша-әппақ, піскен-шикі), сан есімдерден (бір құлағы, екінші құлағы), күрделі үстеулердің (омырауына шапшып, құйрығынан тартқылап) қатысуы арқылы жасалған.
Жазушы заттар мен құбылыстардың сындық, үстеулік, заттық мағыналарын қатар қойып суреттеу арқылы бала санасындағы қоршаған орта туралы білімнің нәтижесін көрсетеді. Аталған салыстырулар балалардың өмір сүрген ортасынан, мекен еткен жерінен, оқып-түйген білімінен мол мәліметтер береді. Иттің ат омырауына шапшуы, құйрығынан тартқылауы ауыл баласы үшін күнделікті өмірдің көрінісі болып табылады. Автор бұл салыстыруды қала баласының сөйлеуі арқылы берсе оқиға нанымсыз болар еді. Қараша туырлық пен әппақ түндіктің қатар суреттелуі де ауыл баласының тұрмыс-тіршілігінен де сыр шертеді.
Жаздыкүні қысты аңсау, қыс болса жазды аңсау кез келген бала табиғатына тән құбылыс. Жазушы аталған табиғат мезгілдерін қарсы қойып суреттеу арқылы бала болмысын, бала табиғатын әсерлі суреттейді.
Піскен тоқмаш пен шикі тоқмаштың дәмі Қожа үшін түсінікті себебі, әжесі немересінің тентек іс-әрекетінің жазасына осындай тарту тағайындап қоятын болған.
Осылайша антитеза амалымен сөз құбылту, қарама-қарсы құбылыстарды, оқиғаларды, кейіпкерлердің пікірлерін қатар қойып суреттеу Б. Соқпақбаев шығармаларында көптеп кездеседі.
Синоним сөздер - кез келген тілдің қаншалықты дамығандығын, оның оралымдығын көрсететін сөз байлығының құнарлы бір саласы. Сонымен қатар олар әр халықтың ұлттық танымын бейнелеуде де өзіндік қызмет атқарады. Ғалым Ә. Болғанбаев: Шешен де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Совет Мақпал Жасұланқызы
Бердібек Соқпақбаевтың тілдік тұлғасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бердібек Соқпақбаевтың тілдік тұлғасы
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиетімамандығы бойынша
Орындаған 4-курс студенті Совет М.Ж.
Ғылыми жетекші Қанабекова М.Қ.
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
Жұмыс көлемі - 63 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 44.
Қосымша - 4
Тірек сөздер: тіл, таным, тілдік тұлға, ұлттық тұлға, концепт, прагматика, дискурс, мәтін, адресантадресат, когнитивтік лигвистика, ұлттық тіл, мәдениет, этномәдени атау, ғаламның тілдік бейнесі, стиль, концептуалдану, лингвокогнитивтік деңгей, вербалды-семантикалық деңгей, прагматикалық деңгей, ұлттық құндылық, когнитивтік талдау, семантикалық өріс, сөздік портрет, т.т.
Мақсаты: жазушы Б. Соқпақбаевтың тілдік тұлғасын тіл біліміндегі жаңа бағыттарымен сабақтастықта алып қарастыру, оның зерттелу аспектілерін айқындау; жазушы тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік және прагматикалық деңгейін анықтау, мәтін жүйесіндегі концептілердің танымдық мәнін ашып көрсету.
Міндеттері:
- қазіргі тіл білімі ғылымындағы тілдік тұлғаны зерттеуге бағытталған теориялық, әдістемелік тұжырымдарды сараптау, зерделеу;
- жазушы тілдік тұлғасын вербалды-семантикалық аспектіде анықтау;
- жазушы тілдік тұлғасын лингвокогнитивтік аспектіде сипаттау;
- Б.Соқпақбаев шығармалары негізінде жазушы көзқарасын, прагматикалық ұстанымын анықтау;
- жазушының тілдік тұлғасын сипаттайтын концептілердің танымдық мәнін ашып көрсету.
Қолданылған әдістер: саралау, сипаттау, лексика-семантикалық талдау, когнитивтік-концептуалдық талдау әдістері қолданылды.
Нәтиже: қазіргі тіл біліміндегі тілдік тұлға теориясына қатысты еңбектердің зерттелу аспектілері сипатталып, Б.Соқпақбаев дискурсы тілдік тұлға теориясы аясында жаңа бағыттармен сабақтастықта алғаш рет зерттеуге алынды; жазушы шығармашылығы вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік деңгейде қарастырылып, тілдік тұлғасын айқындайтын концептілердің танымдық мәні ашып көрсетілді.
Практикалық қолданысы: зерттеу нәтижелерін жеке тілдік тұлға шығармашылығының тілін талдауға бағытталған арнайы курстар мен семинарларда, практикалық сабақтарда пайдалануға болады. Практикалық тұрғыдан жазушының тілдік тұлғасын зерттеу оның туындыларының мәтінін тереңірек түсінуге көмектесіп, диплом материалдарын сөздік құрастыру барысында пайдалануға болады.
МAЗМҰНЫ
КIPICПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Б.Соқпақбаев шығармашылығын тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастықта зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Қaзipгi тіл біліміндегі тiлдiк тұлғa теориясының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Б. Соқпақбаев тілдік тұлғacының веpбaлды-cемaнтикaлық сипаты ... ... ... .11
2 Б. СОҚПАҚБАЕВ ТIЛДIК ТҰЛҒACЫН ДЕҢГЕЙЛІК ҚҰРЫЛЫМДА СИПАТТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Б. Соқпақбаев тілдік тұлғасының когнитивтік деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Б. Соқпақбаев тілдік тұлғасының прагматикалық деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕP ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...59
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының сипаттамасы. Соңғы уақыттарға дейін көркем шығарма тілі лингвостилистика аясында қарастырылып, біршама зерттеліп келді. Лингвостилистика шеңберінде көркем шығармаға, оны жасаушы автор тіліне, автордың шеберлігіне стилистикалық талдау жасалса, жаңа бағыт аясында көркем шығарма тіліне танымдық тұрғыдан талдау жасалады. Кез келген халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдениеті, танымы, білімі, ойы, психологиясы, талғамы, наным-сенімі, болмыс-бітімі, тарихы барлығы да көркем шығармада бейнеленіп, тіл арқылы сақталып, ұлттық құндылықтар ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратыны осы бағыттағы зерттеулерде анықталып отыр. Зерттеушілер тіл біліміне тілдік тұлға категориясының енгізілуі жалпы тұлға ұғымының жаңа мазмұнмен толығуына мүмкіндік жасап, тілді зерттеудің құрылымдық-функционалдық аспектісі аясынан шығып, адамның санасы, ойы мен рухани қызметімен тығыз байланысты антропологиялық тіл біліміне айналуына негіз жасалғандығын, соның әсерімен тіл ғылымында тілді тұтынушы адамға, шығармашылық тұлғаға деген қызығушылық артып, қазіргі таңда жаңаша зерттеулердің өзегіне айналғандығын атап өтеді. Демек, көркем шығарма тілі мәселесін тіл білімінің жаңа бағыттары аясында зерттеудің мәні өте зор.
Жұмыстың өзектілігі. Жазушы тілін тілдік тұлға теориясы тұрғысынан зерттеу мәселесінің өзектілік сипаты айқындала түсуде. Зерттеушілер мәтін түзушіні (авторды) тілдік тұлға ретінде қарастыруда. Кез келген қаламгердің дүние шындығын қабылдауы, әлем туралы түсінігі тілдік тұлғасы арқылы көрінеді. Бұл жұмыста балалар әдебиетінің классигі Б.Соқпақбаев дискурсы тілдік тұлға теориясы аясында жаңа бағыттармен сабақтастықта алғаш рет зерттеуге алынды. Жазушы шығармаларына когнитологиялық тұрғыдан талдау жасап, көркем мәтіндегі балалар әлемінің тілдік бейнесіндегі лингвоконцептілік бірліктерді айқындау ұлттық таным мен ұлттық мәдениет мәселелерін кеңінен қарастыруға әрі қаламгердің тілдік тұлғасын тануға мүмкіндік жасайды. Бұл - жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді.
Б.Соқпақбаевтың тілдік тұлғасын және жазушы шығармаларының көркемдік мәтінін концептілік жүйеде талдау қаламгер образының әлем жөніндегі біртұтас тұжырымын, білімін, өмірлік тәжірибесін анықтайды. Б.Соқпақбаев туындыларында қолданылған авторлық ерекшеліктер - қаламгердің даралық сипатының қолтаңбасы ғана емес, тілдік тұлғасына тән ой-танымының, көркемдік әлемінің көрінісі. Жазушы шығармаларындағы балалар танымын сипаттайтын тірек мағыналарды концептуалдық үлгіде анықтауға болады.
Бұл диплом жұмысында жазушы әлеміне үңіле отырып, қаламгердің тілдік тұлғасын тануға ұмтылдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: Б.Соқпақбаев шығармашылығын тілдік тұлға теориясы аясында зерделеу. Жазушы тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейін, автордың прагматикалық ұстанымын анықтау болып табылады.
Зерттеу мақсатына мына міндеттерді шешу арқылы қол жеткізуге болады:
- Б.Соқпақбаевтың тілдік тұлғасының деңгейлік ұйымдасуын вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік және прагматикалық деңгейде айқындау;
- жазушы тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейінде өзіндік сөз қолданыстары, эпитет, теңеу, метафора мен метонимия, синонимдер мен қайталаулардың стильдік ерекшелігін, семантикалық өрісін ашып көрсету;
- концептуалды метафораның тілдік тұлғаның жеке әлемінің бейнесін айқындаудағы когнитивтік сипатына талдау жасау;
- тілдік тұлға дискурсында қолданылу жиілігі жоғары бірліктерді концептуалды деңгейде жүйелеп, когнитивтік мәнін сипаттау;
- тілдік тұлға қолданысындағы сөз-символдардың мәні мен мағынасын ашып көрсету;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің лингвокогнитивтік деңгейін айқындау;
- жазушы тілінің прагматикалық мақсат-уәжін анықтау.
Жұмыстың нысаны. Б.Соқпақбаев шығармашылығындағы тілдік бірліктердің лингвокогнитивтік, прагматикалық деңгейі.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмыстың ғылыми негізі ретінде шетел ғалымдары В.фон Гумбольдт, Ю.Н.Караулов, еңбектерімен бірге, А.Байтұрсынұлы, Қ. Жұмалиев, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, М.Серғалиев, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Х.Нұрмұқанов, Г. Мұратова, А. Ислам, Қ. Жаманбаева, Э.Оразалиева, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова, Г.Имашева, Ж.Ермекова, Ж.Саткенова, т.б. зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың нәтижесі:
- жазушы Б.Соқпақбаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік және прагматикалық деңгейлерден тұратын біртұтас құрылымдық жүйесі қазіргі қазақ тіл біліміндегі жаңа зерттеу бағыттарының ғылыми тұжырымдарына негізделді;
- жазушы шығармалары тілі когнитивтік лингвистика аясында қарастырылып, қаламгердің тілдік тұлғасы лингвокогнитивтік деңгейде талдауға түсті;
- тілдік тұлғаның поэтикалық ойлау жүйесі мен өзіндік тілдік әлемін айшықтайтын көріктеу құралдарының қызметі мен концептуалды метафораның когнитивтік сипатына талдау жасалынды;
- жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын концептілердің танымдық мәні ашып көрсетілді;
- тілдік тұлға қолданысындағы сөз-символдардың мән-мағынасы анықталды;
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің лингвокогнитивтік деңгейі айқындалды.
- жазушы туындыларындағы тілдік бірліктердің прагматикалық сипаты арқылы да жазушының тілдік тұлғасы көрсетілді, осыған орай ауыспалы мәнге ие болған сөздердің уәждік деңгейі анықталып, бірнеше топқа бөліп қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1 Жазушы Б. Соқпақбаев шығармашылығын тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастықта зерттеу
0.1 Тіл біліміндегі тілдік тұлға теориясының зерттелуі
Қазіргі таңда қазақ тіл білімі жаңа бағыттардың (когнитологиялық, антропоөзектік, психолингвистикалық, т.б.) дүниеге келуіне байланысты әр түрлі аспектіде, концептуалдық жүйеде зерттеліне бастады. Көркем шығарма тілінің шұрайын тіл мен таным бірлігінде зерттеу лингвокогнитологиялық бағыттың мүддесімен сабақтасып, өзекті мәселелер ретінде бой көтеріп келеді. Осыған орай бүгінде ұлттық мүдденің сипатын бейнелейтін көркем шығармалардың тілін тіл мен таным сабақтастығы негізінде біртұтас жүйеде қарастырудың маңызы өте зор. Зерттеушілер ұсынған көркем шығармадағы тұтастық мәтін түзуші - мәтін - қабылдаушы тұтастығы арқылы жүзеге асады, әлемнің тілдік бейнесі осы тұтастық негізінде бейнеленеді. Осыған байланысты таным мен тіл сабақтастық түзеді, сол арқылы көркем шығарманың көркемдік әлемі мен көркем тілі қалыптасады.
Зерттеушілер мәтін түзуші авторды тілдік тұлға ретінде қарастырып келеді. Кез келген қаламгердің дүние шындығын қабылдауы, әлем туралы түсінігі тілдік тұлғасы арқылы көрінеді. Тіл біліміне тілдік тұлға категориясының енгізілуі жалпы тұлға ұғымының жаңа мазмұнмен толығуына мүмкіндік жасап, тілді зерттеудің құрылымдық-функционалдық аспектісі аясынан шығып, адамның санасы, ойы мен рухани қызметімен тығыз байланыстағы антропологиялық тіл біліміне айналуына негіз жасалды. Соның әсерімен тіл ғылымында тілді тұтынушы адамға, шығармашылық тұлғаға деген қызығушылық күшейіп, қазіргі таңда жаңаша зерттеулердің өзегіне айналған [1, 9 б.].
Зерттеушілердің көрсетуінше, тілдік тұлға мәселесінің көркем шығарма аясында қарастырылуы В.В. Виноградов есімімен тікелей байланысты. В.В.Виноградовтың пікірінше, тілдік тұлға - автор образы. Сонымен қатар қазіргі тіл білімінде тілдік тұлға мәселесі әртүрлі аспектілерде қарастырылып, түрліше бағытта талданып келеді. Көркем шығармадағы тілдік тұлға мазмұнын тұтас бір құрылымға жинақтап, үш деңгейлік түрін Ю.Н. Караулов айқындаған. Ю.Н. Караулов концепциясының жалпыға ортақ теориялық ұстанымдары бойынша тілдік тұлға - мәтіндерді өзі жасауға және түсінуге қабілетті адам. Оның пікірінше, тілді жасаушы, ұстанушы, пайдаланушы адамға назар аудармай, тілдің шегарасынан аспай, тілдің өзін тану мүмкін емес [2, 245 б.] екендігі айтылған. Академик Ю.Н.Караулов Русский язык и языковая личность еңбегінде тілдік тұлға теориясына қатысты тілді зерттеуге байланысты ғылыми тәсілдерді жинақтап, В.В.Виноградов, Г.И.Богин сынды зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған тілдік тұлға ұғымын толықтырады, мазмұнын кеңейтеді.
Көркем әдебиет тілін зерттей отырып, ғалым тілдік тұлға мәселесін жан-жақты тануға ерекше назар аударады. Өйткені тілдік тұлға - тілде (мәтіндерде) және тіл арқылы көрініс тапқан тұлға. Оның негізгі белгілері тілдік құралдар негізінде реконструкцияланады. Әрбір мәтіннің ар жағында тұлға, яғни оның авторы тұрады.
Ал тілдік тұлғаның мазмұнын дүниетанымдық компонент, яғни құндылықтар жүйесі тұрғысынан зерттеуші В.А. Маслова: мәдени компонент: ұлттық мәдениетті меңгеру дәрежесі және жеке адамның өзіндік дара тұлғасы ретіндегі компонентті құрайды - дейді [3, 55 б.]. Бірқатар шетел зерттеушілері тілдік тұлғаны - ғаламның тілдік көрінісі негізінде анықтаса, енді бірі тілдік тұлғаға суреткердің әлем үлгісі деген анықтама береді [4, 190 б.].
Қазақ зерттеушілерінен Қ. Жаманбаева тілдік тұлғаны дара тұлға концепциясы тұрғысынан қарастырса [5, 11 б.], Қ. Жұмалиев ақын - ақынның өз образы [6, 66 б.] деп есептейді. А. Ислам ұлттық тұлға деп атауды ұсынады. Себебі, тілдік тұлға деген ұғымның табиғаты жеке тұлғаның ұлттық мәдени сипаттамаларымен ұштасатындығына назар аударады [7, 75-76 бб.].
Ал Ф. Қожахметова: әрбір ақынның тілдік тұлға ретіндегі табиғаты, ақындық құдіреті оның суреткерлік болмысына сай тілдік өрнектермен айшықталуында деп көрсетеді. Көркем шығарманың лексикалық, грамматикалық, тілдік бірліктерінің бір арнаға тоғысуы үшін белгілі бір ортақ стилистикалық жүйеге келтіруші категорияның болуы қажет. Кез келген қаламгер өз туындыларында тілдік тұлға ретінде тілдің байлығын, бейнелі сөздің мәйегін пайдаланып, тілімізді жаңа сөз өрнектері арқылы байытып, көркейтіп отырады. Бұның барлығы автордың бейнесі арқылы сипатталады, яғни көркем шығарманың коммуникативтік-прагматикалық компоненті ретінде оқырман мен автордың жеке сана-сезімінің арасындағы маңызды коммуникативтік байланысты қолдайды [8, 134-135 бб.].
Соңғы кездері тілдік тұлғаны түсіндіруге бірнеше бағытта келу үрдісі қалыптасқандығын байқауға болады:
1) тілдік тұлға болып табылатын жеке адам қалыптасуының негізгі жүйелерін анықтау (тегі, өмір сүрген ортасы, әдеби және тілдік, ұлттық-мәдени ықпал және т.б.);
2) жеке адамның тілдік тұлғалық болмысын құрайтын жеке қасиеттерін танытатын ерекшеліктерді көрсету, яғни оны өз бетінше білім алу, өзін-өзі жетілдіру, тәрбиелеу, өз тілдік тәжірибесін ұрпақтарына мұра етіп қалдыруда жеке жауапкершілігін сезіну, білім дағдыларын игеру, шеберлік дағдыларын меңгеру, игерген білімдері мен тәжірибесін болмысты өзгерту үшін қолдану, т.б. қасиеттерден тұратын күрделі, көпсатылы зерттеу нысаны ретінде оның тілінің ассоциативтік-вербалдық, лингвокогнитивтік, прагматикалық деңгейлерін сипаттаудан тұратын деңгейлік талдау арқылы қарастыру қажет екені айқындалды [1, 9 б.].
Жеке тұлғаның ұлттық болмысын ашудың маңыздылығы туралы ғалым Ж.А.Манкееваның пікірлеріне жүгінсек: аталған деңгейлердің дамуының белгілі бір тілдік тұлғада көрініс табуы әртүрлі дәрежеде өрістеп, түрлі сипатта көрінеді. Оның шығармашылық танымдық мазмұны дүниетанымдық, мәдени құндылықтар жүйесінен тұрады. Сондықтан тілдік тұлғаны алдымен ұлттық тілдік тұлға ретінде түсінеміз. Себебі тілдік тұлға табиғаты тұлғаның ұлттық мәдени сатысымен тікелей байланысты [9, 256-264 б.], - деген пікірін басшылықа ала отырып, жазушы Б.Соқпақбаев тілдік тұлғасын ұлттық тілдік тұлға ретінде қарастыруға толық негіз бар деп түсінеміз.
Диплом жұмысымызда тілдік тұлға мәселесі Б.Соқпақбаевтың шығармасындағы басты кейіпкерлер бейнесі арқылы сипатталады. Себебі жазушы шығармаларындағы Қожа, Беркен, Еркін сияқты басты кейіпкерлер жазушының өз образын сомдайтын бейнелер. Бұл жөнінде қаламгердің өзі былай деген еді: Бір сөзбен айтам, сол өзін жазатын жазушы - менмін. Менің атым Қожа повесіндегі Қожа өзге емес, менің өзіме ұқсаңқырайды. Жасымда қой аузынан шөп алмас момын едім деп, сірә, айта алмасам керек десе, Өлгендер қайтып келмейді романындағы бас кейіпкер Еркін жайында Еркін образының тоқсан пайызы өзім [10, 264 б.].
Әлемнің тілдік бейнесін, сондай-ақ қоршаған ортаның көркем бейнесін суреттеу жазушының жеке сөздік қоры, көркемдік-эстетикалық танымы, мені негізінде жүзеге асады. Осы арқылы қаламгердің шеберлігі танылады. Бұл құбылыстың көрінісін жазушы тілдік тәсілдерді пайдалану арқылы ғана өзгеге жеткізеді. Жазушының жеке сөздік қоры, көркемдік-эстетикалық танымы негізінде жүзеге асады. Осы арқылы қаламгердің шеберлік қырларын байқауға болады.
Қазақ әдебиетіне жиырмасыншы ғасырдың 50 - 60 жылдары өз биігімен, өзіндік белесімен келген жазушы қазақ балалар әдебиетіне қалам тартты. Балалар прозасында аты әлемге әйгілі жазушы шығармашылық қадамын ең алдымен поэзиядан бастағаны белгілі. Осыған орай қаламгердің балаларға арнап жазған бірнеше өлеңдері жинақталып, Бұлақ атты өлеңдер кітабында басылып шықты. Дегенмен, жазушы өз талантын проза әлемінде айқын танытып, шыңдай түсті. Қазақ әдебиетіне алғаш жасаған қадамынан-ақ жазушы өз оқырмандарын бірден баурап алды. Осы кезеңде жарық көрген Өзім туралы повесі, кейіннен Менің атым Қожа (1957) болып өзгерген шығармасы кішкентай қазақ оқырмандарының жүрегінен жол таба білді. Бұл шығарма тек қазақ балаларының ғана көңілінен шыққан жоқ, бұл повеске әлем балалары қызығушылық танытты. Оған бұл повестің орыс, украин, француз, литван, латыш, өзбек тілдеріне аударылып жарық көруі дәлел бола алады. 1963 жылы Қазақфильм киностудиясы сол кітап бойынша жазылған кино-сценарийді экранға шығарды. Ол фильм француздың 1967 жылы Канн қаласындағы жастар мен балаларға арналған кинофильмдердің халықаралық фестивалінде арнайы сыйлыққа ие болды. Сонымен қатар Мәскеуде қаламгер шығармаларының Менің атым Қожа повесінің (1958 - 1960), Аяжан повесінің (1965), Өлгендер қайтып келмейді романының (1969) орыс тілдеріне аударылып, қайта-қайта данасының көбейіп басылуы жазушының қазақ әдебиетіне үлкен серпіліспен келгендігін көрсетеді.
Қаламгер шығармашылығы жайында ғалым Р. Нұрғалиев: Қазақ прозасының соңғы жиырма жылдағы көркемдік деңгейінің өскендігін, реалистік қуатының күшейгендігін, бір сөзбен профессионалдық мәдениетінің артуын айтқан кезде тиянақ болар дәлелдің бірі - белгілі қаламгер Бердібек Соқпақбаевтың творчествосы. Бұл қаламгердің алдымен өмір шындығын пір тұтуы, көрген, сезген, бойына етене объектіні ғана туындысына арқау етуі, адам характерлерін даралап алуы, әсіресе бала, бозбала психологиясын жетік білуі, көркемдік құралдарды пайдаланудағы өзіне ғана тән ықшамдылық, жинақылықты ықтияттайтын шеберлігі оның шығармаларын басқа ұлт оқырмандарына да қымбат етіп отыр [11], - деуі жазушы шығармашылығына берілген әділ баға деп түсінеміз.
Біздің пайымдауымызша, тыңдаушысына дискурстық әлеуеті зор, дүниетаным көкжиегі кең, рухани-мәдени өресі биік, өзінің көркемдік әлемін қалыптастыруда шеберлік үлгісін таныта алған тіл тұтынушысын ғана тілдік тұлға дәрежесінде қабылдауға болады. Осы тұрғыдан жазушы Б. Соқпақбаев та ұлт тарихында орны бар тұлға, қазақ көркем әдебиетінде өзіндік қолтаңбасы қалыптасқан қарымды қаламгер.
0.2 Б. Соқпақбаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейі
Ю.Н. Караулов ұсынған тілдік тұлғаны танудың үш деңгейлік үлгісі бүгінгі қазақ тіл білімінде де басшылыққа алынып келеді. Көркем шығармадағы автордың менін тануға бағыттайтын бұл деңгей вербалды-семантикалық деңгей (нөлдік деңгей, аялық білім көрінісі, когнитивті (тезаурусты) деңгей және прагматикалық (уәждік) деңгей деп аталады. Диплом жұмысымызда автор шығармаларының, жоғарыда айтып өткеніміздей, тілдік тұлғасы туындылардағы баяншы кейіпкерлер атынан танылатындықтан, кейіпкер тіліндегі деңгейлік үлгіні талдауды жөн көрдік.
Тілдік тұлғаны танудың алғашқы деңгейі вербалды-семантикалық деңгей деп аталады. Бұл - оқырманның көркем туындыны оқу барысында автор қолданған образдардың, бейнелі сөздердің, тілдік тәсілдердің, көріктеу амалдардың мағынасын түсініп отыруы. Тағы да бір ескере кететін жайт, біздің зерттеуімізге негіз болып отырған тілдік тұлғаның бейнесін сипаттайтын балалар болғандықтан, нөлдік деңгейдің негізін қалайтын образдар, бейнелі сөздер, тілдік тәсілдер, көріктеу амалдарының барлығы да балалар танымына, қабылдауына лайықты таңдалып алынған.
Б. Соқпақбаев шығармаларындағы көркемдеу амалдарына сөз қолданудың бейнелілігі, дәлдігі тән. Жазушының тіліндегі бала түсінігімен алынған табиғи көркемдеу амалдары өз ерекшеліктерімен де оқырман назарын аударады.
Көркем шығармада аталған ойлау әрекеттері троптар мен көркемдік айшықтаулар арқылы жүзеге асады. Яғни метафора, метонимия, эпитет, теңеу, айшықтау, т.б. когнитивтік білім әрекетін қалыптастырады. Себебі бұлардың құрамында бейне, таңба, символ, белгі негіздері жатады. Ал белгілі бір зат не құбылысқа когнитивтік ой қалыптастырып, жан-жақты сипаттама беру үшін оның белгілері мен қасиеттері, бейнеленетін таңбасы мен символы көмекке келеді. Аталған заттар мен құбылыстардың белгілері, қасиеттерінің ауыспалы мәндегі сөздермен келуі, яғни троптардың сөз астарындағы мағынасы оқырманға аялық білім негізінде түсінікті болып отырады.
Көркемдеу амалдарынан Б. Соқпақбаев шығармаларында көбірек кездесетіні, біздің байқауымызша, теңеу, эпитет, кейіптеу, метонимия, метафора, синекдоха, т.б. Бұлар балалар танымындағы әлемнің тілдік бейнесінің сипатталуын көздейді.
Әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын, сол арқылы көркем шығарманың мазмұнын нәрлендіріп, пішінін көркейтетін көркемдеу құралдарының бірі - теңеу. Мұнда жазушы заттың не құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттеп, сол арқылы бала танымының терең қабаттарынан мәлімет береді, әрі көркем туындының эстетикалық әсерін күшейтеді.
Теңеу - белгісіз нәрсені белгілі нәрсеге салыстыру арқылы елестету амалы. Когнитивтік бағытта теңеу - таным нәтижесі [12, 224 б.]. Өйткені қазақ көркем шығармаларындағы теңеулер әлемнің тілдік бейнесін бейнелеудің тәсілі ретінде қазақ ұлтының дүниетанымын, парасат-пайымын, әлем туралы, қоршаған орта туралы білімін анықтап, ұлттық болмысты көрсету қызметін атқарады.
Жазушы шығармалары балалар әдебиетінің асыл мұрасы болып саналатындықтан, көркем туындыларындағы теңеулер балалар танымындағы әлемнің тілдік бейнесін сипаттайтын тілдік бірлік болып саналады.
Қаламгер туындыларында теңеудің төмендегідей мақсаттарда қолданылатындығы байқалады:
- Автор теңеуді, ең алдымен, кейіпкерлердің бет-пішінін, сыртқы көрінісін, портретін жасау үшін пайдаланады:
♦ Беті әжім-әжім, сақалы тікенектей кәрі біреу.
♦ Жанардың бетпе-бет отырған сүйкімді жүзіне, иығына төгіліп түскен көмірдей қап-қара қолаң шашына алаң-елең қарап, толқып отырып, бірінші ойынды қалай ұтқызып алғанымды байқамай қалдым.
♦ Ышқыр мен екі аралықтан үрген доптай тырсиған тоқ қарынның бір шеті жылтырап көрінді.
♦ Ал Сұлтан екеуміздің басымыз піскен алмадай торсиған майлы бастар.
- Жазушы теңеуді адам сезімдерін, көңіл күйлерін, психологиялық халін, әсерлері мен ойларын да нақтыландыру амалы ретінде қолданылады:
♦ Бұл сөз маған алты өрме қамшымен жоталата тартып жібергендей әсер етті.
♦ Жанарды еске алсам, менің ішім гүл жайнап кеткендей болады.
♦ Арқамнан тасбақа сырғанап түскендей дір ете қалдым.
♦ Өзегімді нұрлы сезім жарып өтіп, қолтығыма қанат біткендей болды, қашаға пәрменіммен секіріп шықтым да, ар жағына топ ете түстім.
♦ Шолақ қамшыға теңелуі Тоқмолданың жанына батып кетті де, су тамған қайнақ майша шыр ете қалды.
♦ Бұл сөз Николай Трофимовичке жүрегіне қанжар сұғып алғандай әсер етті.
- Автор теңеуді енді бірде кейіпкердің іс-әрекетін бейнелеудің құралы ретінде қолданады:
♦ Көлеңкедей еріп мамамның соңынан екі елі қалмайды.
♦ Шоқ басқан күшіктей қыңсылап, дөңгеледім де қалдым.
Жазушы шығармаларындағы теңеулердің дені халықтың дағдылы сөйлеу тілінде жиі кездесетін салыстырулар болып келсе де, жазушының қолдануында сол қарапайым сөздердің өздері жанданып көркемдік-эстетикалық қызмет атқаратындығы байқалады.
Қаламгер туындыларындағы теңеулердің синтаксистік ерекшелігі - теңеудің жай түрінен гөрі кеңейтілген, күрделіленген түрінің көбірек кездесетіндігі, көпшілігінің эпитетті теңеу болып келетіндігі. Теңеу объектісінің өзі әуелі бірнеше сөзбен анықталып барып, күрделіленген күйінде теңелетін затпен, құбылыспен салыстырылады.
Мысалы, шоқ басқан күшіктей, индиялықтар тәрізденіп, қара қайыстай, дық сақтап жүрген адамдай, там қоржын тәрізді, жыларман болған баладай, т.б.
Теңеу объектісін алдындағы эпитеттен қатысты сөздерін бөліп алып қарауға болмайды, бұлардың барлығы бірігіп, жымдасып, тіркескен күйінде бір кеңейтілген теңеу құрайды. Бердібек шығармаларындағы теңеулердің кеңейіп, күрделену дәрежесі соншалықты, олар кейде айқындауыш мүше, кейде жеке сөйлем болып келеді.
♦ Топшасына оқ тиген құстың қанатына ұқсапекі иығы сөмпиіп, екі жеңі салбырап, қалш-қалш етеді.
♦ Төбемнен ыстық су құйып жібергендей жидіп түстім.
♦ Енді міне, Сұлтан екеуміз пейіштің нақ төрінен орын алғандай отты маздата жағып тастап, жетісіп балық пісіріп жеп отырмыз, т.б.
Мұндай теңеулерді кейіпкерлер мен құбылыстардың мінездемесін жасауға, тілдің концептуалдық бейнесін беруге мүмкіндік тудырады.
Қазақ тіл білімінде теңеулердің мағыналық-құрылымдық, стильдік ерекшеліктеріне зерттеу жүргізген, оның тілдік табиғатына алғашқылардың бірі болып назар аударған ғалым Т. Қоңыров болды. Ол Қазақ теңеулері атты еңбегінде қазақ тіліндегі теңеулердің 10 түрлі жасалу жолын көрсетеді:
- -дайдей, -тайтей, -дайындейін, -тайынтейін жұрнақтарының көмегімен;
- -ша, -ше жұрнағының көмегімен;
- шығыс септігі жалғауының (-наннен, -данден, -тантен) көмегімен;
- секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
- бейне сөзінің көмегімен;
- тең сөзінің көмегімен;
- ұқсас сөзінің көмегімен;
- параллелизм тәсілі көмегімен;
- аралас тәсілдің (бейне және -дайдей; бейне және секілді) көмегімен;
- қосалқы тәсілдер көмегімен [12, 10-11 бб.].
Жазушы туындыларындағы теңеулердің - дай, -дей (-тай, -тей, -лай, -лей) қосымшаларының көмегімен жасалуы:
♦ Талдың желкілдеген ұштарын шымырлап, айнала тоқып тастап едік, іші ұядай ғана әдемі қуыс пайда болды.
♦ Енді міне көптен қалған сарқыттай олардың көз алдында қалқиып жүрген тек Мұрат қана.
♦ Біз жайлауға келгенде табаны трактордай бір ай шамасы уақыт өтті, т.б.
-шаше - қосымшасының көмегімен:
♦ Болмашыны сылтау қып, қыз-келіншекке шоңайнаша жабыса кететінім болушы еді.
♦ Жентектелген қою қара бұлт аспан төрінде дарияшасапырылысады.
♦ Ал мен әуелі тамақтанып алайын, ішім итшеқыңсылап, түйені түгімен, нарды жүгімен жұтып жібере жаздап келе жатқам жоқ па, т.б.
- Тәрізді сөзінің көмегімен жасалған теңеулер:
♦ Қала қыздары ауыл қыздары тәрізді ұялшақ емес.
♦ Индиялықтар тәрізденіпқара қайыстай болып күнге күйген бір топ бала волейбол ойнап жүр.
♦ Бұның бәрі Қызылшекараның балалары үшін қанша көрсе де жалықтырмайтын,құдды цирк ойыны тәрізді мәз-мереке көрініс.
♦ Әжем болса, әкең тәрізді сұңғақ боласың дейді.
♦ Мылқау фильм тәрізді мен оның қимылын ғана көремін, сөзі естілмейді.
- Ұқсап сөзінің көмегімен жасалған теңеулерге:
♦ Сабынға ұқсап езіліп, көше де жетісіп тұрған жоқ еді.
♦ Топшысына оқ тиген құстың қанатына ұқсап екі иығы сөмпиіп, екі жеңі салбырап, қалш-қалш етеді.
♦ Бізге ұқсап олар да тамыр-таныс қуалап, әркім-әркімнің үйлеріне жайғасқан, т.б.
Мысалдардағы теңеулер бейнеленіп отырған заттың, құбылыстың ерекше белгілерін ғана суреттемейді, сол суреттеліп отырған зартар мен құбылыстарға деген кейіпкердің көзқарасын, балалардың ішкі сезімі мен эмоциясын, дүниетанымын көрсетеді. Сонымен қатар баланың қоршаған ортаға, әлемге деген бағасын байқауға болады.
Қаламгер шығармаларындағы жоғарыда келтірілген амалдар арқылы жасалған теңеулерді көптеп кездестіруге болады. Кей жағдайда аралас тәсіл арқылы жасалған теңеулер де ұшырасып отырады. Авторлық қолданыста аралас тәсілдегі теңеу сөздер бейне сөзімен тәрізді сөзінің қатар жұмсалуы арқылы жасалады.
♦ Қолды-аяққа тұрмайтын бейне бірқұйын тәріздімін, бұзауды басып озып, жосылтып, о жағынан бір шығам, бұ жағынан бір шығам. Көріп отырғанымыздай жазушы туындыларында күрделі теңеулердің қолданылуы өте мол. Ал бұл бейнелеп отырған заттың, құбылыстың жан-жақты сипатын бір сөйлем бойына сыйғызуды көздеген қаламгер шеберлігінің бір қырын байқатады.
Эпитет. Академик З.Қабдоловтың Сөз өнері атты еңбегінде эпитетке мынадай анықтама беріледі: Эпитет (айқындау) - заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Эпитетсіз тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді нақтылау қиын. Әр эпитет өзі тұрған жерге не сұлу сипат, не соны сыр дарытады [13, 68 б.].
Б. Соқпақбаев шығармаларындағы эпитеттер адамның, не заттың, не табиғат құбылысының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой-қиялына әсер ету үшін қолданылады. Эпитет заттың, қимылдың сынын, сапасын анықтайтын сөз не сөз тіркесі түрінде келеді. Эпитеттің айрықша белгісі - оның экспрессивті-эмоционалдық қызмет атқаратындығында. Эпитеттен оны қолдаушының суреттеп отырған зат немесе құбылысқа көзқарасы, оны қай жағынан қалай түсініп бағалайтындығы көрінеді.
Аз сөзге көп мағына сыйғызу шеберлігімен көрінген Б. Соқпақбаев стилінде эпитеттің рөлі зор. Қаламгер туындыларында эпитеттер - кейіпкердің сөзіне, іс-әрекетіне және кейіпкерлердің өзара көзқарасын ашық білдірудің ұтымды да үнемді амалы.
Мәселен:
♦ Әжем тағы да тұрып алып, құлағымды талай сасытқан дағдылы өнегесін айта бастады.
♦ Күркіреп тасып аққан көкбурыл тау өзенінің жағасында табиғаттың долы мінезін елең қылмай,қаруын кезеп ұстап сұсты шекарашы тұр.
♦ Сусылдаған қызыл күрең шашы желп-желп етіп, қабағы түксиіп, шүйлігіп қарағанда, сұп-суық көздері адамның өңменінен өтеді, т.б.
Аталған эпитеттер жазушының оқиғаны аз сөзбен тұжырымды түрде беру ерекшелігін көрсетеді.
Эпитеттер тұлғасы жағынан біркелкі емес. Қаламгер шығармаларында дара эпитеттерден көрі күрделі эпитеттердің қолданылуы басым.
Мысалы:
♦ Ауылда менің Үмітай дейтін балуан денелі тракторшы жеңгем бар.
♦ Мап-майда мақпал қоңыр түн жамылғың да, бөгде көзден бүркейтін шымылдығың да, міне сол.
♦ Солардың арасынан мен бұрын көрмеген үстіне қонымды су жаңа көкшіл костюм, аппақ ақ кофта киген, басына бір байлам үлбіреген жұп-жұқа орамал байлаған, тіп-тік сұңғақ бойлы, күлім көз, қараторы біреусісі орнынан өте сыпайы түрегеліп маған қарай жүрді.
Бір ғана сөйлемнің бойында бірнеше эпитеттер шоғырланған. Мысалдағы эпитеттер Еркін жеңгесінің оқыған, мәдениетті, көзі ашық, өзгелерден ерекше жан екендігін бейнелейді. Мұндағы күрделі эпитеттер өздері анықтап тұрған сөздердің эмоционалдық бояуын қалыңдата түсіп, шығармаға көркем де әсерлі мән үстейді. Шығарманың басты кейіпкерлері Қожа, Еркін, Беркен сияқты ауыл балалары болғандықтан, олардың тіліндегі суретті сөздер (эпитеттер) ауыл өмірінің тыныс-тіршілігінен мол мәліметтер береді. Тау - ауыл баласы үшін тек қана географиялық атау емес, күркіреп тасып ағатын көкбурыл табиғат құбылысы. Тау суының күркіреп тасып ағуы, көкбурыл түске енуі ауыл баласы үшін таңсық жайт емес.
Әже тәрбиесінде тәрбиеленген ауыл баласының тілінде әже өнегесінің дағдылы болып келетін заңдылық. Ал олар үшін түн мезгілі қараңғылық сипатына ие құбылыс емес, мап-майда, мақпал қоңыр кейіпке ие. Жазушы шығармаларындағы эпитеттер ауыл баласының көріп, танып, біліп өскен дүниетанымы арқылы бейнеленеді. Қаламгер шығармаларындағы бейнелі тіркестер бала танымының білімдік деңгейіне сәйкес алынған. Келесі көркемдеу амалының бірі - синекдоха. Синекдоха - грек тілінен аударғанда арақатынасын ашу деген мағынаны білдіреді. Жалпының орнына жалқыны, бүтіннің орнына бөлшекті қолдану. Бұл амалдың да автор туындыларынан алар өзіндік орны бар.
Мысалы:
♦ Жантас тәрізді қужақтар осының өзін де дұрыс айтпайды, әдейі бұзып, келемеждеп, Қара Қожа деудің орнына, Қара Көже дейді.
♦ Бұл өзі сырттан қарағанда бүтін бір ауыл тәрізді: бірнеше боз үй, жаппа шатырлар аралас он шақты түтін шоғырлана қоныс теуіпті.
♦ Базар шетінде екі аяғы дізеден, екі қолы шынтақтан жоқ домаланған құр кеуде отыр.
♦ Көзінен ашу шатынап тұрған ақ қалпақтыны енді таныдым.
♦ - Қисықауыз, көңілдірек шырқа!
♦ Бұл телміріп, тосып отырған тоғыз ауызға енді атакаға шығуларына болады деп команда берілуі.
♦ Мына сен сияқты ақылды бастар оларға айтуларың керек.
♦ Кең болғандықтан әлде қандай олақ қол оның артын қабыстырып, қара жіппен баттитып көктеп қойған.
♦ Көнтек ерні таңырқай ашылған қалпы секпіл бет таң-тамаша кейіпте тұрып қалды.
♦ Бірақ қоңқақ мұрынның ұзын сирақтары көстиіп анадайда жатыр.
♦ Кешқұрым мамамдар келді.
♦ Институтқа түсу бұл күнде қиындап кетті, тәуекелмен кеткендердің еңселері түсіп жыл сайын қайтып келіп жүр.
♦ Жүгермектер сонда да тыпыр етпейміз.
♦ Тоғышарлар мен ұстамсыздар осындай бір топас сылтау тапқан.
Мысалдардағы қужақ, ақылды бастар, ақ қалпақты, түтін, құр кеуде, тоғыз ауыз, олақ қол, секпіл бет, қоңқақ мұрын сынды синекдохалар бүтіннің орнына қолданылған бөлшекті сөздер. Ал мамамдар, тәуекелмен кеткендер, тоғышарлар, ұстамсыздар, жүгермектер жалқының орнына қолданылған жалпы есімдер.
Синекдоха амалы шығармада көбіне соматика ұғымдары негізінде, яғни жақ, бет, ауыз, бас, мұрын, кеуде, қол сөздері арқылы жасалған. Бұл бала тілінде соматикалық атаулардың көп жұмсалатындығын аңғартады.
Жазушы шығармаларындағы синекдоха құбылысының астарынан ауыл баласының дүниетанымын көруге болады. Он шақты түтіннің шоғырлана қоныс тебуі ауыл баласының күнде көріп жүрген өмір-тіршілігінен хабар береді.
Мүгедек адамның бала танымында домаланған құр кеуде кейпінде суреттелуі бала үшін көрген нәрсесінің алған әсерін тура бейнелеуден туған. Бала үшін мүгедектік - тылсым дүние. Ал қоңқақ мұрын, секпіл бет, қужақ синекдохалары да ауыл баласының күнделікті өмірде жиі қолданатын сөздері.
Кейіптеу. Кейіптеуде жансыз табиғат құбылысы кәдімгі тірі кісінің қылығымен ауыстырыла суреттеледі [13, 217 б.]. Балаларға арналған шығармаларда бұл амалдың қолданылуы міндетті. Сондықтан да қаламгер шығармаларында бұл тәсілмен жасалған мысалдарды кездестірмеу мүмкін емес.
Мысалы:
♦ Жыртық кітап-журналдардың арасында аузы кетілген сынық сия сауыт, сынық қаламсап, жарық сызғыш секілді бірталай кемтар заттар қоса келе жатыр.
♦ Сенің жазығың сол: біздің бірнеше жас шыбығымызды үйіңнің қасына отырғызбақ болып, қазып әкетіп едің, нағыз азап халге салып қойыпсың. Түбі босатылмай қалыпты. Тамыры суалып, құрып бара жатқан көрінеді. Осы қылығың адамшылыққа жата ма? Ағаштан көрген жамандығың бар ма? Жайқалып өсіп тұрсақ, қыстақтың көркі емеспіз бе? Жаздыгүні ми қайнатқан ыстықта саямызға паналайсың. Қыстыгүні азынаған бораннан қорғаймыз. Астыңдағы орындығың мен алдыңдағы столың, қалам-қағазыңа дейін - бәрі ағаштан істеледі. Үйіңе қабырға болып та қаланамыз. Сен осыны неге түсінбейсің, неге бағаламайсың? - деді қарт емен.
Істің мән-жайы Алмабекке әбден түсінікті болды.
- Кешіріңіздер. Кешіре көріңіздер! - деді Алмабек.
- Кешіруге болмайды, - деп солқылдақ көк шыбық тағы да төніп қалып еді, қарт емен оны бұтағымен қағып тоқтатты.
- Жә, шоштаңдама, тұра тұр. Бала сөзін айтып болсын, - деді.
- Кешіріңіздер. Мен отырғызған ағаштарымды бүгіннен бастап мәпелеп, күтуге уәде беремін, - деді Алмабек.
Немесе:
Манадан бері бір қуарып, бір қызарып құбыла тыңдап отырған Анықтауыш сөз алды:
- Кімнің қандай қызмет атқарып жүргендерін өмір көрсетеді. Өмірге, шындыққа жүгініп сөйлеген жөн. Біз, анықтауыштар, өздеріңізге мәлім, есім сөздерді анықтаймыз. Одан басқа да сөз таптарымен байланысып, белгісін, сыр-сыпатын білдіретін кездеріміз болады...
Жазушының балаларға арнап жазған Аяқталмаған мәжіліс, Ағаштар неге ашуланды атты екі әңгімесі түгелімен осындай кейіптеу амалы арқылы жазылған. Автордың мұндай дидактикалық мәні зор әңгімелері балаларды тәрбиелеудің үлкен құралы болуымен қатар, бала танымындағы тілдік бейненің өзіндік ерекшеліктерін аңғартады.
Аяқталмаған мәжіліс әңгімесіндегі сөйлем мүшелерінің дауласуы балаларға қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің атқаратын қызметтерін бейнелі суреттейді. Әңгіме астарынан мектеп оқушысы қызықты хикаят мазмұнын ғана қызықтап қоймай, қазақ тілі пәні бойынша мол мәліметтер ала біледі. Бейнелі кейіпте суреттелгендіктен мектеп жасындағы балалар үшін сөйлем мүшелерінің атқаратын қызметі айқын әрі түсінікті.
Метонимия. Өзара шектес зат немесе өзара құбылыстың байланысын ұғым мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану амалы. Жазушы шығармаларында метонимия тәсілі арқылы жасалған сөз қолданыстарын да кездестіруге болады.
Мысалы:
♦ Уыс-уыс көкала қағаз кімнің де қалтасынан табылады.
♦ Сұлтан қалтасынан қобыратып, бірнеше бір сомдық сарықұлақтарды суырып алды.
♦ Өйткені табиғат менің басыма ұстара өтпес қалың сым темір қадап қойған.
♦ Мен ойланып қалам, өмірде көп нәрсе әлгідей қиғаш жолмен жүзеге асатынын білетін тәріздімін.
♦ Абайға жіберер ем, онда сізге нагрузка табылғанмен мына кісіге табылмайды.
♦ Абай мен Қасымды қанша оқысам да менің сусыным қанбайды.
♦ Әлгінде ғана қара тұмсық енді міне сырғанап артта қалып барады.
Мысалдарда келтірілген көкала қағаз бен сарықұлақ ақша сөзінің орнына жұмсалған. Қожаның қайратты шашы қалың сым темір сөзімен алмастырылған. Қалың сым темірдің қаттылығы Қожа шашының қайраттылығына баланған. Автор бұл метонимияларды адамның, заттың орнына оған тән бір қасиетті, ерекше белгіні атауға негіздеп жасаған. Ал қиғаш жол тіркесі әділетсіздікті бейнелесе, қара тұмсық тіркесі сол елді мекен атауына қатысты қолданылған. Мұндағы шектес ұғымдағы сөздер бірінің орнына бірі жұмсалады. Ал енді Абайға жіберу (Абай елді мекеніне жіберу), Абай мен Қасымды оқу (Абай Құнанбаев пен Қасым Аманжолов шығармаларын оқу) екендігі баршаға мәлім. Бұл метонимия жасаудағы дәстүрлі тәсілдер. Тілдік тұлға жалпыға түсінікті бейнелі сөз өрнектерін меңгереді.
Көркем әдебиеттің қай жанрын, қай түрін болмасын көркемдеп нәрлендіруде, идеялық мазмұнын ашуда, образ жасауда олардағы троп түрлері ерекше қызмет атқарады. Көркемдеу амалдары оқиғаны қызықтыра түсетін, шығарманың эстетикалық рөлін арттыратын, өмір құбылысын, әлемнің тілдік көрінісін суреттейтін құралдардың бірі. Сонымен қатар суреткерлік болмысқа сай тілдік өрнектермен айшықталған көркемдік тәсілдер жазушының танымдық білімінің деңгейін көрсетеді.
Балалардың дүниетанымындағы әлемнің тілдік бейнесі антитеза, синонимдік қатарлар, қайталау, синтаксистік параллелизм сияқты амалдар негізінде де көрініс табады.
Қарама-қарсы қойып түйістіріп, қатар қойып шендестіру, яғни антитеза амалы, ең алдымен, лексикалық антонимдердің көмегімен жасалады:
♦ Көне тартқан қараша туырлықтың үстінен әппақ жаңа түңдік жабылған.
♦ Ақтөс төбет аттың омырауына шапшып, сұңғыла қара қаншық құйрығынан тартқылап, иттік мінездерін тағы көрсете бастады.
♦ - Мына бір мылтық ұстаған адам ба, албасты ма, осы бетке келіпсің.
♦ Жаздыгүні қыс болса екен дейсің, қыста жазды көксейсің.
♦ - Піскен тоқмаш па, шикі тоқмаш па?
♦ Жұрт сөзі Сүлейменнің бір құлағынан кірсе, екінші құлағынан шығып кетті.
Бұл мысалдарда антитеза амалы зат есімдерден (адам - албасты, қыс-жаз), сын есімдерден (қараша-әппақ, піскен-шикі), сан есімдерден (бір құлағы, екінші құлағы), күрделі үстеулердің (омырауына шапшып, құйрығынан тартқылап) қатысуы арқылы жасалған.
Жазушы заттар мен құбылыстардың сындық, үстеулік, заттық мағыналарын қатар қойып суреттеу арқылы бала санасындағы қоршаған орта туралы білімнің нәтижесін көрсетеді. Аталған салыстырулар балалардың өмір сүрген ортасынан, мекен еткен жерінен, оқып-түйген білімінен мол мәліметтер береді. Иттің ат омырауына шапшуы, құйрығынан тартқылауы ауыл баласы үшін күнделікті өмірдің көрінісі болып табылады. Автор бұл салыстыруды қала баласының сөйлеуі арқылы берсе оқиға нанымсыз болар еді. Қараша туырлық пен әппақ түндіктің қатар суреттелуі де ауыл баласының тұрмыс-тіршілігінен де сыр шертеді.
Жаздыкүні қысты аңсау, қыс болса жазды аңсау кез келген бала табиғатына тән құбылыс. Жазушы аталған табиғат мезгілдерін қарсы қойып суреттеу арқылы бала болмысын, бала табиғатын әсерлі суреттейді.
Піскен тоқмаш пен шикі тоқмаштың дәмі Қожа үшін түсінікті себебі, әжесі немересінің тентек іс-әрекетінің жазасына осындай тарту тағайындап қоятын болған.
Осылайша антитеза амалымен сөз құбылту, қарама-қарсы құбылыстарды, оқиғаларды, кейіпкерлердің пікірлерін қатар қойып суреттеу Б. Соқпақбаев шығармаларында көптеп кездеседі.
Синоним сөздер - кез келген тілдің қаншалықты дамығандығын, оның оралымдығын көрсететін сөз байлығының құнарлы бір саласы. Сонымен қатар олар әр халықтың ұлттық танымын бейнелеуде де өзіндік қызмет атқарады. Ғалым Ә. Болғанбаев: Шешен де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz