Әбіш Кекілбаевтың тілдік тұлғасы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Бекдаулетова Зарина Базарғалиқызы
Әбіш Кекілбаевтың тілдік тұлғасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Әбіш Кекілбаевтың тілдік тұлғасы
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиетімамандығы бойынша
Орындаған 4-курс студенті Бекдаулетова З.Б.
Ғылыми жетекші Қанабекова М.Қ.
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
Көлемі - 66 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 59.
Қосымша - 5
Тірек сөздер: тіл, тезаурус, тілдік тұлға, ғаламның тілдік бейнесі, стиль, концепт, лингвокогнитивтік деңгей, лингвомәдени деңгей, поэтикалық тәсіл, ұлттық құндылық, мәтін, окказионалдық бірлік, синтаксистік айшықтау, метафора, метонимия, теңеу, эпитет, стильдік талдау, когнитивтік талдау, интеллектуалдық өріс, мәтін авторы, тілді тұтынушы, адресантадресат, сөздік портрет, ұлттық тұлға, элиталық тұлға.
Мақсаты: Ә.Кекілбаев шығармалары негізінде оның тілдік тұлғасын сипаттайтын деңгейлік құрылымдарды анықтау, вербалды-семантикалық деңгейдегі окказионалдық бірліктердің қызметін ашып көрсету, жазушы тілдік тұлғасын зерттеудің тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастырыла отырып айқындау.
Міндеттері:
- қазіргі тілтаным ғылымындағы тілдік тұлға туралы ғылыми көзқарастарды сипаттау мен жүйелеу;
- жазушы тіліндегі авторлық сөз қолданыстарын вербалды-семантикалық тұрғыдан анықтау;
- жеке авторлық қолданыстардың лингвотанымдық сипатын айқындау;
- жеке авторлық қолданыстардың лингвомәдени ерекшеліктерін ашып көрсету.
Қолданылған әдістер: сипаттау, стилистикалық-семантикалық талдау, салыстыру, баяндау әдісі және когнитивтік талдау әдістері қолданылды.
Нәтиже:
- Ә.Кекілбаевтың тілдік тұлғасы жаңа бағыттағы зерттеулер үрдісінде зерделеніп, деңгейлік құрылымда талдауға түсті;
- жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын окказионалдық қолданыстар сараланып, вербалды-семантикалық деңгейде сипатталды;
- окказионалдық қолданыстардың тезаурусы талданып, авторлық ерекшеліктердің лингвотанымдық мәні ашып көрсетілді;
- окказионалдық қолданыстардың лингвомәдени ерекшеліктері айқындалды;
- индивидуалды дүние бейнесін айшықтайтын авторлық көріктеу құралдары мен афоризмдік сөз үлгілерінің қызметі ашып көрсетілді.
Практикалық қолданысы: қазақ тілі стилистикасы, сөз мәдениеті, когнитивтік лингвистика пәндері бойынша практикалық сабақтарда, көркем мәтінге лингвистикалық талдау жүргізуде тілдік материалдарды пайдалануға болады әрі сөздік жасау тәжірибесінде қолдануға мүмкіндік алады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТІЛДІК ТҰЛҒА ЖӘНЕ АВТОРЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАр ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Қазіргі тілтанымдағы тілдік тұлға мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейі ... ... ... ... .16
1.2.1 Авторлық метафоралардың қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.2.2 Авторлық метонимияның қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
1.2.3 Авторлық эпитеттердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.2.4 Фразеологизмдердің авторлық қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 ЖАЗУШЫ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫНДАҒЫ АВТОРЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАРДЫ ДЕҢГЕЙЛІК ҚҰРЫЛЫМДА СИПАТТАУ ... ... ... ..33
2.1 Авторлық қолданыстардың лингвотанымдық деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Авторлық қолданыстардың лингвомәдени деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының сипаттамасы. Қазіргі таңда антропоөзектік (адамтанымдық) бағыттағы тілдік тұлға мәселесіне деген ерекше қызығушылық арта түсті. Осымен байланысты тілтанымдық зерттеулер нәтижесінде тілдік тұлға, концепт, ғаламның тілдік бейнесі және т.б. терминдер пайда болып, оларды түбегейлі, жан-жақты зерттеу қолға алына бастады. Тілдік тұлға мәселесі тіл білімінің бүгінгі талабының басты нысаны болып отыр. Бұл бағыттағы ізденістер мен зерттеулер қазақ тіл білімінде соңғы кезде қарқынды түрде қолға алына бастады.
Сөзді ойната білудің шеберлік үлгісін беру, белгілі бір ұлттың концептуалдық дүниетанымындағы когнитивтік кеңістікті тілдік астармен әдіптеу кез келген суреткердің пешенесіне жазылмаған қабілет болса керек. Бұл - тілдік тұлғаға ғана тән бірегейлік. Белгілі қаламгер, сыншы Құлбек Ергөбек кемеңгер жазушы Ә.Кекілбаевтың бірегей тұлғаға тән суреткерлік, ғалымдық қабілетін терең танудың зор міндет, рухани қажеттілік екенін атап өткен-ді: қазаққа, қазаққа ғана емес адамзатқа мәңгілік құндылық қалдырып өткен Әбекеңді игеріп оқу, бойлап тану, ойлап бойға сіңіру - сол міндет ендігі жерде!
Олай болса, ұлт жанының жанашыры, көсем сөздің білгірі, ойшыл ғұлама Әбіш Кекілбаев тұлғасы - қазақ руханиятында өзінің шығармашылық қолтаңбасы айрықша, рухани-мәдени өресі биік тау тұлға ретінде танылады.
Жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмысымызда қайталанбас қасиетке ие қаламгер Әбіш Кекілбаев шығармашылығын тілдік тұлға теориясы негізінде талдаудың өзектілігін көрсетуді мақсат еттік. Ал кең тұрғыда мәтіндік талдау болашақтың ісі деп үміттенеміз. Қаламгер тұлғасын танудың елеулі қыры - автордың танымы мен прагматикалық уәж-мақсатынан туындаған, жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық (окказионалдық) сөз қолданыстары. Өйткені кез келген тілдік тұлға, ең алдымен, өз ана тілін түрлендіруші, байытушы және оны дамытушы. Ocы opaйдa Әбіш Кекілбаевтың тiлдiк тұлғacының тaнымдық-шығapмaшылық нәтижеci pетiндегi нaқты пpaгмaтикacы - тұлғалық болмысын танытатын окказионалдық сөз үлгілері. Өйткені ұлттық мәдени құндылық ретіндегі тілдік мұраны, ұлттық дүниетанымды терең меңгерген, сөйлесе қызыл тілдің шешені атанған Ә.Кекілбаевтың сөз өнеріндегі авторлық тілдік әлеуетін ашып көрсету - ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын тануда маңызы ерекше деп ойлаймыз. Өйткені жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық сөз қолданыстары жазушының жеке танымына, субьективтік көзқарасына, әлемді бейнелеу ерекшелігіне негізделеді. Олай болса, тілді танымдық қырынан анықтайтын таным ұғымы мен окказионализмдік құбылысты байланыстыра зерттеп-зерделеу әбден қажет деп танимыз. Нақты айтқанда, тілдегі авторлық қолданыстарды зерттеу нысаны ретінде алып, қазақ тіл білімінің жаңа бағыттарымен сабақтастыра отырып зерделеу көкейкесті мәселе ретінде танылады. Жазушының авторлық шығармашылығы - өзінің тілдік әлеуетін таныту мәнері, сөз өнеріндегі тілдік тұлғаға тән ерекше қыры, өзіндік ой-танымының, көркемдік әлемінің көрінісі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты - - заңғар жазушы Әбіш Кекілбаевтың сөзжасам шығармашылығын тілдік тұлға теориясы аясында сипаттау. Қаламгер тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейін, авторлық қолданыстардың лингвомәдени табиғатын анықтау болып табылады.
Зерттеу мақсатына мына міндеттерді шешу арқылы қол жеткізуге болады:
Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасын зерттеудің тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастығын ашып көрсету;
қазіргі лингвистика ғылымындағы тілдік тұлға мәселесін сипаттау;
авторлық қолданыстар - лингвотанымдық құбылыс екендігін дәйектеу;
авторлық көріктеу құралдарының түрлерін айқындау, олардың қолданыстық ерекшеліктерін анықтау;
авторлық қолданыстардың лингвотанымдық сипатын ашып көрсету;
окказионал бірліктердің лингвомәдени көрінісін айқындау.
Жұмыстың нысаны. Ә.Кекілбаев шығармаларының тілі.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмыстың ғылыми негізі ретінде шетел ғалымдары В.Гумбольдт, Ю.Н.Караулов, еңбектерімен бірге, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұмалиев, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, М.Серғалиев, Н.Уәли, Ж.Манкеева, А.Алдашева, Қ.Қадырқұлов, Х.М.Нұрмұқанов, Г.Ә.Мұратова, Б.Нұрдәулетова, Ш.Елемесова, Л.Ә.Еспекова, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова, Г.Имашева, Ж.Ермекова және т.б. зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың нәтижесі:
oo Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасы алғаш рет зерттеу нысанына алынып, талдауға түсті;
oo жазушы тілдік тұлғасын анықтауда автор танымынан туындаған окказионалдық қолданыстарға лигвокогнитивтік, лингвомәдени, лингвостилистикалық сараптау жүргізілді;
oo көркем мәтінде пайда болған жеке авторлық қолданыстар жүйеленді;
oo авторлық қолданыстар тілдік нормаға қайшы келген бірліктер болғанымен, стилистикалық нормада өзіндік бояу тауып, жазушылық шеберлікпен ұтымды қолданылғандығы дәлелденіп пайымдалды;
oo авторлық ерекшеліктер лингвотанымдық деңгейде талданып берілді, сөз өнеріндегі қаламгердің жеке тұлғасын танытудағы басты құралдар екені анықталды;
oo авторлық қолданыстардың лингвомәдени табиғаты ашып көрсетілді;
oo тілдік тұлғаның поэтикалық ойлау жүйесінің ерекшелігі индивидуалды дүние бейнесін айшықтайтын авторлық көріктеу құралдары мен афоризмдік сөз үлгілерінің қызметі арқылы дәйектелді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТІЛДІК ТҰЛҒА ЖӘНЕ АВТОРЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАР
5.1 Қазіргі тілтанымдағы тілдік тұлға мәселесі
Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулер өз нысанын адаммен, жеке тұлғамен байланыстырып, қарқынды түрде жүргізілуде. Осы себептен тұлғаны оның тілінен тыс зерттеу мүмкін еместігі жөнінде орыс тіл білімінің көрнекті ғалымы Ю.Н.Караулов былай дейді: Языковая личность - эта та сквозная идея, катороя пронизывает все аспекты языка и одновременно разрушает границы между дисциплинами, изучающими человека, поскольку нельзя изучать человека вне его языка [1,3 б.]. Лингвистиканың негізгі бағыттары тілдің қолданыс аясында өрбіп келе жатқаны кездейсоқ мәселе емес. Адам болмысы тіл табиғатында анықталып, өз мүмкіндігін тіл арқылы көрсетеді. Яғни, мұнда адам тілдің қатысымдық, эстетикалық қызметі мен мағынасына жүгінеді.
Когнитивтік лингвистикада алғаш рет қарастырыла бастаған Тілдік тұлға мәселесі қазақ тіл білімінде де кеңінен зерттеліп, сөз бола бастады. Тілдік тұлға ақынның немесе жазушының өз образы (Қ.Жұмалиев) мәселесінде әдебиет тұрғысынан және тілдік тұрғыдан зерттеліп келеді. Мысалы: Р.Сыздық Абай шығармаларының тілі, А,1968; Е.Жанпейісов М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясының тілі, А,1976. Бұл іргелі зерттеулерде белгілі бір суреткер тілінің жалпы сипаты мен шығармашылық ерекшелігі сөз байлығы, көріктеу амал-тәсілдерін шебер қолданудың тілдік көріністері (метафора, теңеу, эпитет т.б.), стильдік қолданыс ерекшеліктері шығарма тілінің құрылымдылық жүйесіне сүйеніп жасалған еді. Ал, осы дәстүрлі лингвистика негізінде одан әрі даму үстіндегі қазіргі тіл білімінің антропоцентристік бағыты негізгі назарды сол шығарманы жазушының тұлғасына, танымдық (шығармашылық) болмысына аударады да, тілді соның нәтижесі, көрінісі деп түсіндіреді. Осымен байланысты қазақ тіл білімінде тілдік тұлға мәселесін зерттеген Ф.Терекованың Языковая личность К.К.Жубанова, Ф.Қожахметованың Тұрмағанбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты, И.Айбаршаның Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті, Ш.Елемесованың Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары (Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты романы бойынша), Ш.Ниятованың Махамбеттің тілдік тұлғасы, Г.Мұратованың Абайдың тілдік тұлғасы: дискурстық талдау мен концептуалды жүйесі, А.Әмірбекованың Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшелігі (М.Мақатаев поэзиясы бойынша), Г.Имашеваның Міржақып Дулатұлы шығармаларындағы Ғаламның тілдік бейнесі, Ж.Ермекованың Мағжан Жұмабаевтың тілдік тұлғасы атты еңбектерін атап өтуге болады.
Аталған мәселеге қатысты зерттеулердегі ғылыми көзқарастарды қысқаша сипаттайтын болсақ, ең алдымен, тілдік тұлғаға тән қасиеттерді оның ұлттық болмысына сай етіп қарастырған еңбектер екендігі анық байқалды. Мұндай бағыттағы зерттеулер ғалым Ю.Н.Караулов еңбектерінен бастау алатыны даусыз. Бұл тұрғыда әсіресе, орыс тіл білімінде біршама зерттелген бұл мәселеге қазақ тіл білімінде қазіргі таңда шындап ден қойылып, назарға алынып өзіндік сала ретінде дамып келеді. Зерттеу еңбегінде ұлттық тұлға терминін қолданған ғалым И.Айбарша [2] ұлттық мәдениеттің тілде орныққан тілдік бейнелеріне талдау жасайды. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттарын зерттеген Ш.Елемесова [3] дара тіл өзгешелігін лингвостилистикалық және психолингвистикалық сабақтастықта талдайды. Т.Ізтілеуовтың тілдік тұлғасының дискурстық сипатын зерттеген Ф.Қожахметова тілдік тұлға дегеніміз ұлт тілі мен ұлт мәдениетінің ақпаратын сатылы деңгейде толық меңгерген тілдік-мәдени құзірет иесі [4, 20 б.] ретінде анықтауға болатындығын айтады. Г.Имашева М.Дулатұлы тіліндегі қазақ ұлтының рухани дүниетанымы оның тіліндегі ғаламның бейнесі ретінде байқалатындығын айта келіп, сонымен бірге тілдік тұлға туралы тілдік тұлға есімі, оның айтқан сөздері, шығарған өлең-жырлары, жазған мақалалары ел есінде мәңгі қалуы тиіс [5, 7 б.], - деген пікір айтады. Абайдың тілдік тұлғасын зерттеген ғалым Г.Мұратова қазақ тіл біліміндегі тілдік тұлғаның классикалық үлгісін ұлы Абайдың қазақ әдеби тіліндегі орнын саралау арқылы айқын көруге болатындығын айта келіп, тілдік тұлға мәселесін анықтауда өзі меңгерген ұлт тілі мен мәдениетін өзгеге таныта отырып, тілді тұтынушы ретінде әрі тілді жасаушы ретінде, тұтастай алғанда тіл тарихына (синхронды, диахронды күйіне), тілдің дамуына қандай үлес қосқанын айқындау мәселесі - Тілдік тұлға мәртебесін одан әрі бекіте түсетін немесе оның тағы бір қырын, яғни толыққанды Тілдік тұлға болмысын ашатын басты ұстаным болуға тиіс [6,11б.], - деп біледі. Ал М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын зерттеу нысаны етіп алған ғалым Ж.Ермекова тілдік тұлғаны түсіндіруде тілдік тұлға болып табылатын жеке адам қалыптасуының негізгі жүйелерін анықтау қажет дей келіп, М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының қалыптасуына негіз болған лингвистикалық және экстралингвистикалық факторлар, ол өмір сүрген кездегі қоғамдық-әлеуметтік ахуал саралана келіп, тілдік тұлға жөніндегі өз ойын былайша түйіндейді: тілдік тұлға - мәдениетті, тілді, құндылықтарды, білімді және дәстүрді тұтынушының жинақталған бейнесі [7, 132 б.].
Лингвистика іліміндегі антропоөзектік бағыттың өркендеуіне байланысты, тіл білімі адамның сөйлеу әрекетін жан-жақты қарастыруда. Ол өз кезегінде адамның шығармашылық қабілетін анықтауға да мүмкіндік береді. Осыған сәйкес көркем шығарманы тудырушы тілдік тұлғаның көркемдік, тілдік құралдарды қолдану ерекшелігі ғылыми-теориялық тұрғыдан қарастырылады. Демек, автор біздің күнделікті түсінігіміздегі бетпе-бет сөйлеуші субъекті ретінде емес, көркем мәтін иегері, сөз шебері деңгейінде қарастырылады. Демек, тілші ғалымдар нақты поэтикалық тұрғыдан келу арқылы біртіндеп автордың шығармашылық бейнесін айқындауға ұмтылады.
Тілдік тұлға бүгінде тіл білімінде әртүрлі терминдермен айтылып жүр. Дәлірек айтсақ, субьект (әлемді танушы және әлемді өз сөзінде бейнелеуші), индивид, мәтін авторы, тілді ұстанушы информант, активті, пассивті информант, айтушытыңдаушы, сөздік портрет, идиолект, автор бейнесі, интеллектуал, автор образы, ақынның өз образы т.т. Бұл атаулар әртүрлі ғылымдардың адамның саналы деңгейін зерттеуден туған деп ойлаймыз. Сондай-ақ әртүрлі ғылым салаларының тоғысып, даму үстінде болғандықтан әр зерттеуші тілдік тұлғаны өзіндік тұрғыдан анықтауға тырысады.
Тілдік тұлға мәселесіне арналған ғылыми әдебиеттерде тілдік тұлға ұғымынан басқа ұлттық тілдік тұлға, көркем тілдік тұлға, күшті тілдік тұлға, бірегей тілдік тұлға, қазақи тілдік тұлға т.б. терминдері де қолданыста кездеседі. Бұл терминдердің қарапайым, дағдылы тілдік тұлғалар мен өзіндік қолтаңбасы бар жоғарыдағы атаулармен аталған тілдік тұлғаларды ажыратып көрсету үшін қатар қолданылғандығын байқаймыз. Осындай тілдік тұлғаның бірі Ә.Кекілбаевтың тілдік тұлғасын тануға арналған дипломдық жұмысымызда тілдік тұлғаға тән қасиеттерді оның ұлттық болмысын танытатын авторға тән тілдік қолданыстарды анықтау тұрғысынан зерделеуге ұмтыламыз. Өйткені жазушы шығармалары ұлттық дәуір келбетін, тарихи ұлы тұлғалар болмысын терең де шебер бейнеленуімен, даралық стилімен, ұлттық рухымен ерекшеленеді.
Академик В.В.Виноградов тілдік тұлғаны екіге бөліп зерттеген: автор тұлғасы және кейіпкер тұлғасы. Ал Тілдік тұлға ұғымына айтарлықтай толық әрі жүйелі түсініктеме берген Ю.Н.Караулов көркем мәтінді тірек ретінде алып, тілдік тұлғаның үш деңгейлік үлгісін көрсетеді: вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік, прагматикалық (мотивациялық) [1, 118 б.]. Бұл үш деңгей мынадай негізде жасалған: тілдік бірліктер - сөздер, жалпылама ұғымдар - концептілер және қолданыс қажеттіліктері. Бұл үш деңгейлік үлгі: вербалды-семантикалық (немесе өзіндік тілдік); когнитивтік (немесе танымдық); прагматикалық - тілдік тұлғаны кеңірек сипаттауға, жан-жақты тануға мүмкіндік береді. Вербалды-семантикалық сипаттама жеке адамның сөздік қорынан құралады. Яғни, табиғи вербалды қарым-қатынаста қолданатын барлық сөз қоры мен сөз тіркестері қолданыс жүйесіне түседі. Сонымен қатар лексикалық бірліктер саны ғана емес, әрі оларды функционалды стилистикалық қызметіне сәйкес дұрыс, әсерлі қолдана білу қабілеті арқылы көрінеді. Бұл сипаттаманың ерекшелігі тек осы қабілетті меңгеру деңгейімен ғана емес, сондай-ақ сөзжасам, грамматика және айтылу нормаларын бұзбаумен де анықталады. Вербалды-семантикалық деңгей әрбір тілдік тұлғаның жекелік көрсеткіші ретінде қабылдана отырып, оның өзіндік дүниетанымдық деңгейінің алғы шарттарын да көрсетеді. Бұл келесі танымдық деңгейде көрініс табады. Демек, тілдік тұлғаның интеллектуалдық (зиялылық, парасаттылық және рухани) өрісі, ойлау жүйесін айғақтайтын адамның танымдық әрекеті болып табылады. Әрбір жеке адам бойында өзінің даму барысында болмысын, ғалам бейнесін білдіретін ерекше идеялар туындайды.
Тілдік тұлға, ең алдымен, өз ана тілін дамытушы адам ретінде танылады, сондықтан оның тілінің мазмұны, сол тілдегі тыныс-тіршіліктен хабар береді. Бұл тұрғыдан да Ю.Н.Карауловтың пікіріне жүгінсек: Біріншіден, тілдік тұлға әлеуметтік заңның қорытындысы әрі түйіні болады; екіншіден, тілдік тұлға этностың тарихи өсуінің жемісі, үшіншіден, тілдік тұлға меншіктілікке, оның биологиялық, әлеуметтік, физикалық заңдарына байланысты болады; төртіншіден, тілдік тұлға өзінің қолданыс аясында жүйелі құрамды белгілерді жасаушы, пайдаланушы болып табылады да, нәтижесінде стиль - адам деген қорытынды жасауға болады [1,22 б.].
Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті атты еңбегінде ғалым Ислам Айбарша тілдік тұлға құрылымын сатылы жүйе бойынша былай көрсетеді: Тілдік тұлға құрылымын сатылы: философиялық, яғни тіл, интеллект және қоршаған орта, психологиялық, семантикалық, танымдық және прагматикалық деңгейлерден тұратын құрылымдық жүйе ретінде сипаттауға болады. Осылардың ішінде танымдық деңгейде белгілі бір этномәдени ұжымның, яғни ұлттың дүниетанымдық білімі мен ұғымы көрініс құрайды [2,11 б.]. Бұл жерде ғалымның пікірлерінен Ю.Н.Карауловтың тілдік тұлғаның деңгейлік үлгісі жөнінде айтқан тұжырымдарын негізге алғандығы аңғарылады. Тілдік тұлға табиғаты - кешенді зерттеуді қажет ететін күрделі құбылыс. Сол себепті зерттеуші Ф.Б.Қожахметова Т.Ізтілеуовтың тілдік тұлғасының дискурстық сипаты зерттеуінде былай дейді: Тұлға - тарих, әлеуметтану, әдебиеттану ғылымдарымен қатар әлеуметтік-лингвистикалық және психолингвистикалық категория. Әлеуметтік қажеттілік мұраты - жетілу. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу нысанамызға алып отырған Тұрмағамбет Ізтілеуовтың тілдік тұлғасын әлеуметтану, психология мен тіл білімі ғылымдарының қиылысқан жерінен іздемек керек [4,20 б].
Осымен байланысты ғалым Ф.Б.Қожахметова тілдік тұлға мәселесіне келудің үш жолын атап көрсетеді:
1. Психолингвистикалық. Тілді зерттеудің психолингвистикалық аспектісіне алғаш назар аударғандардың бірі И.А.Бодуэн де Куртенэ. Оның пікірінше, тілдік тұлға ұжымның әлеуметтік-тілдік формасы мен нормасын, әлеуметтік топтың тілдік дүниетанымын бейнелеп көрсетеді.
2. Лингводидактикалық. Қазіргі лингводидактика тілдік тұлғаны тілдік қабілеттерді қосып алушы көпкомпоненті күрделі жүйе ретінде көрсетеді.
3. Философиялық. Бұл жол кең ұғымда академик В.Виноградовтың еңбектерінде көркем әдебиет тілін зерттеуден тұрады [4,17 б.].
Бұл келтірілген деректерден тілдік тұлғаны анықтау жолдарының ішінде тілдегі тілдік тұлға көрінісіне байланысты Ю.И.Карауловтың бағыты нанымды, дәйекті болып табылады. Дәстүрлі тілдік мәселесі қашанда алдыңғы орыннан көрінеді, өйткені әр ұлттық мәдениеттің өкілі дәстүрлі тіл таным өзегінен көрінеді. Сондықтан адамның жалпы интеллектуалдық деңгейі тілдік тұлғаның қалыптасу баспалдақтарының іргетасы болады. Әсіресе, тілдік тұлғаның парасаты, өзіндік білім көкжиегін анықтауда когнитивтік сипат жетекшілік қызметке ие болады. Тілдік тұлғаның таным көкжиегі, әлемдік көзқарасы дәстүрлі тілдік талдауларда анық байқала бермейді. Тілдік тұлғаның саяси, қоғамдық, психологиялық және т.б. ерекшеліктері оның тұлғалық мінезінің құрылымын түзеді.
Шығарма авторын тілдік тұлға ретінде тану үшін, біздің пайымдауымызда, оған қойылатын бірнеше критерийлері болуы тиіс.
Біздің ойымызша, тұлға - интеллектуалды ерекше жаратылыс иесі. Кез-келген адам мен болмыс тұлғаның деңгейін (тұлғаны жеке адам ұғымымен шатастырмау керек) бере алмайды. Кез-келген шығармашылық адамы жеке-дара тұлға бола алмайтыны белгілі. Тұлғаға, ең алдымен, даралық қасиет тән. Яғни ол жалпылама ортақ болмыстан ерекшеленіп бөлініп шыққан өзіндік бітім-болмысымен айқындалуы қажет.
Екіншіден, тұлға адамзатқа тән құндылықтарды тап басып тани білуі, сезініп қабылдай алуы тиіс. Және сол құндылықтар үддесінен өзі де көрініс беруі керек.
Үшіншіден, тұлға тудырған интеллектуальды таным нәтижесі белгілі бір мәдениет түрінде (сөз өнері, сурет, мүсін, музыка т.б.) танылуы қажет.
Өзінің шығармашылық тұлғасымен де, адамдық болмысымен де, елден ерек тұлға-тұрпатымен де дараланған Әбіш Кекілбайұлының тілдік әлеуеті, қазақтың сөз қазынасындағы әрбір дүниені орнымен қиыстыра білудегі ешкімді қайталамайтын, ешкімге қайталата алмайтын қас шеберлігі тіл өнеріндегі бөлекше әлем деуге татиды.
Әбіш Кекілбайұлының шынайы тұлғалық келбеті оның барлық қырын (жазушы, көсемсөзші, драматург, тарихшы, мемлекет және қоғам қайраткері, саясаткер) зерделеу арқылы аңғарылады.
Әрбір тілдік тұлға өзінің алдындағы тұлғалар қалдырып кеткен барлық тілдік байлықты меңгеруімен, соны иелене алуымен қалыптасады. Әр тілдік тұлғаның тілі көп дәрежеде жалпыға ортақ тілден, біршама деңгейде өзіндік жеке тілдік ерекшеліктен тұрады.
Өйткені ұлттық мәдениетті меңгеру мен әлеуметтік психологияның қалыптасуы тіл көмегі арқылы ғана мүмкін болады. Сондықтан тілдік тұлғаның болмысын зерделеу кешенді талдау негізінде тарихи-мәдени қайнар көздерді, мәтіннің этноұлттық ерекшеліктері мен әлеуметтік сипатын, халықтың философиялық дүниетанымы мен психологиялық мінездемесін айқындау арқылы іске асуы және адамның тілдік болмысын түсінуге, зерделеуге жетелейтін лингвистикалық категория ретіндегі тілдік тұлға құбылысы қазіргі білім парадигмасының мазмұнын, күй-қалпын айқындаушы маңызды ғылыми ұғымға айналуда.
Олар белгілі бір этнотілдік мәдениеттің эталоны мен нормасына сәйкес келетін белсенді сөйлеу әрекеті нәтижесінде және халықтың әлеуметтік психологиясы заңдылығын меңгеру нәтижесінде бүкіл қоғамның мәдени тарихи білімін танытушы бола алады. Әрбір тілдік тұлға - қоғамдық ортаның да тұлғасы. Оның әлеуметтік мәртебесі тілдік табиғаты арқылы ашылады. Біз Ә.Кекілбаевтың тілдік тұлғасын осы дәрежеде қабылдаймыз. Осымен байланысты көрнекті жазушы, қоғам қайраткері Ә.Кекілбаев тілін қазіргі жаңа ғылым саласы - тілдік тұлға теориясымен бірлікте алып қарастыру - күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі деп түсінеміз.
Антропоөзектік тіл білімінің дамуына өзіндік үлес қосқан Ю.Карауловтың: Тілдің шекарасынан аспай, ауқымынан алыстамай тұрып, тілді жасаушы мен тұтынушыға, яғни нақты тілдік тұлға - адамға назар аудармай тұрып, тіл құдіретін түсіну мүмкін емес... адамның әуелі тілін түсініп алмай немесе адамды тілінен танымай тұрып, өзін жете тани алмайсың деген пікірімен келіспеуге болмайды [1, 7 б].
Тілдік тұлға мәселесін анықтауда өзі меңгерген ұлт тілі мен мәдениетін өзгеге таныта отырып, тілді тұтынушы ретінде, тұтастай алғанда тіл тарихына (синхронды, диахронды күйіне), тілдің дамуына қандай үлес қосқанын айқындау мәселесі - Тілдік тұлға мәртебесін одан әрі бекіте түсетін немесе оның тағы бір қырын, яғни толыққанды Тілдік тұлға болмысын ашатын басты ұстаным болуға тиіс. Соған орай төмендегі сауалдардың тууы заңды. Әр деңгейде тілдік тұлға мәртебесі қалай көрінеді? Тілдік тұлға ұлт ақыл-ойының көрінісін қалайша танытады? Тіл мен ойлаудың нәтижесіндегі әлемнің тілдік бейнесінен түсер сәуле-суреттерден нені байқаймыз?
Сөйтіп, зерттеушілер тілдік тұлғаның ең басты үш белгісін атап көрсетеді:
1) вербалды-семантикалық - қалыптасқан табиғи тілді қарапайым сипатта қолданушы;
2) когнитивтік - тілдік иеархияны концептуалдық-дүниетанымдық сипатта жүйелі түрде іске асырушы;
3) прагматикалық - тілді белгілі бір себепке сәйкес арнайы мақсатпен қолданушы [1, 29 б].
Ұлт жанының жанашыры, кемеңгер жазушы, көсем сөздің білгірі, ойшыл ғұлама Әбіш Кекілбаев тұлғасы - қазақ руханиятында өзінің шығармашылық қолтаңбасы айрықша, рухани-мәдени өресі биік тарлан тұлға ретінде танылады. Қайталанбас қасиетке ие қаламгер тұлғасын танудың бір қыры - автордың танымы мен прагматикалық уәж-мақсатынан туындаған, жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық сөз үлгілері. Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасын танытатын вербалды-семантикалық, лингвомәдени, лингвотанымдық бірліктерді талдап таныту - жеке-жеке жұмыстардың зерттеу нысаны болып табылады. Жазушының шығармашылық дүниесін саралай отырып, оның тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық индивидуалды қолданыстардың, көріктеу құралдарының лингвомәдени, танымдық қырларын мүмкіндігінше сөз етеміз. Сол арқылы да жазушының тілдік тұлғасы айқындала түседі.
Себебі, тілдік тұлға мазмұнына В.А.Маслованың көрсетуінше мынадай компоненттер енеді: 1) құндылық, дүниетанымдық, тәрбие мазмұны компоненті, яғни құндылықтар жүйесі және өмірдің мәндері; 2) мәдениеттану компоненті, яғни тілге деген қызығушылықтың тиімді құралы ретінде мәдениетті игеру деңгейі; 3) жеке тұлғалық компонент, яғни, әр адамда бар жекелік қасиеттер, өзіндік қолданыстар [8,119 б.].
Көркем ойлау қабілеті жоғары, тілдің даму сипатында өзіндік қолтаңбасы бар, әдеби тіл тарихында өзіндік орны айқындалған тіл иесіне тілдік тұлға мәртебесін беру лайықты деп есептейміз. Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, сөз құдіретін түсінген тіл тұтынушысы ғана Тілдік тұлға феноменіне айнала алады.
Ұлттық мүддеге, өз халқының саяси-экономикалық және мәдени өрлеуіне қалтқысыз қызмет етіп келе жатқан ұлттың зиялы қауым өкілі - Әбіш Кекілбаев.
...біртуар жазушы-ғалымдар - жұртшылық идеал тұтатын, тілдік тұлғалар. Олар әдеби элитарлық топтың өкілдеріне жатады [9, 26 б.]. Ә.Кекілбаев - әдеби тілдің барлық мүмкіндіктерін еркін пайдалана алатын, сонымен қатар тілді қолдануға шығармашылық тұрғыдан келетін, тіл мәдениетінің барлық нормаларын игерген [10] элитарлық тұлға.
Зерттеушілердің пайымдауынша, көркем мәтін - айрықша тілдік код, сондықтан оқырман санасында мәтіндегі тілдік кодты аша алатындай тілдік білімнің болуы шарт, өйткені автор айтпақ ой-сезімін тілдік бірліктер арқылы кодқа салады. Ал тілдік білім дегеніміз сөзді, оның мағыналарын, сөйлем, оның мағыналары мен құрылымдарын білу дегенге саяды. Суреткер- тілдік тұлға - нақты бір тілдің субъектісі. Тілдің дыбыстық, лексика-семантикалық, грамматикалық бірліктерінің мән-мағынасы мен қызметі, нормасы екеуіне де ортақ. Алайда автор лексика-грамматикалық, дыбыстық т.б. бірліктерді діттеген мақсатына қарай іріктеп, ақиқат дүниеде кездесетін зат, құбылыстарды мәтінде өзіндік тілмен өзгеше өрнектейді [9, 67 б.].
Автордың өзіндік қиялынан өзгеше өңдеуден өткен тілдік бірліктерінің негізгісі - индивидуалды-авторлық қолданыстар. Ақиқат дүниенің тілдік болмысын танытуда Ә.Кекілбаевтың шығармашылығы негізінде жазушының тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық қолданыстарға арнайы жеке тоқталамыз. Мұндай окказионалдық бірліктер жаңа концептуалды мазмұнда өзіндік түр-сипатымен, тың бояуымен өзгешеленеді, ұлт болмысының ерекшеліктерін ажарландыра түседі.
Көркем мәтінде көрініс тапқан ұлт болмысы, дүниетанымы, ойлау санасының өзіндік ерекшеліктерін Ұлт тілі - ұлт дүниетанымы - көркемдік мән арақатынасы, тілдік тұлғаның ой-танымы тұрғысынан зерделеу де қазақ тіл біліміндегі антропоөзектілік бағыттағы зерттеулерден де көрінеді. Мәселен, Ж.Абдрахманова көркем шығарма мәтінінің көркемдік мәнінің ұлттық құндылықтарға қатысын Ә. Кекілбаев шығармалары негізінде сараптай келе, шығарма тілінің көркемдігі ұлттық танымға сай қалыптасқан ұғым-түсініктерге тәуелді болатынына зер салады. Ол тілдік тұлға танымы мен ұлттық дүниетаным арасындағы жан-жақты тығыз байланысты танытатын тілдік фактілер қатарына Ә.Кекілбаев шығармаларында дәстүрлі символизмдердің молынан кездесуін, тілдік бірліктің тілдік жағдаятқа сәйкес мағына жағынан түрленуін, автордың архаизмдерді тірілту шеберлігін, яғни қазір мәні көмескіленген сөздерді өзінің уақыты мен кеңістігінде қолдануын жатқызады [11, 10 б.].
Көркем тілді жетік меңгерген жазушы Әбіш Кекілбаевтың туындыларындағы окказионал қолданыстардың негізгі ойды, субъективтік көзқарас пен ұлттық танымды білдірудегі, айқындаудағы рөлін, белгілі жағдайға байланысты көнеден келе жатқан тұрақты тіркестердің автордың шеберлігімен өңдеуге түскен сипатын анықтау аса өзекті деп түсінеміз. Мәселеге осы тұрғыдан келсек, Ә.Кекілбаевтың шығармашылығының когнитивтік лингвистикамен, философия және мәдениеттанумен тығыз байланыста дамып отыратындығын байқауға болады.
Бұл жұмыста Ә.Кекілбаев туындаларындағы жеке авторлық қолданыстардың, яғни окказионалдық бірліктердің көркемдік ерекшеліктері мен қызметін, оның тілдік бейнесін танымдық деңгейде сипаттау арқылы суреткер-жазушының қазақ әдеби тілін байытуда өзіндік үлес қосқан ірі тұлға екендігін терең тани аламыз. Автордың көркем мәтін жасаудағы өзіндік тіл ерекшеліктері, көркем-эстетикалық мақсат-міндеттерді шешудегі қолданған тілдік амал-тәсілдері арқылы тіліміздің көркемділігі мен бейнелілігін арттыруға қосқан үлесін анықтау да танымдық мәні бар өзекті мәселе екендігін көрсетеді.
Өмірге қанша жаңалық, қанша жаңа зат пен жаңа ұғым қосылса, тілге де сонша жаңа сөздер мен сөз тіркестері қосылып отырады. Жаңа сөздер мен сөз тіркестерді енгізуші - жеке тұлға болып табылады.
Тілдің ұлттық болмысты танытудағы рөлін жазушының өзі Ә.Кекілбаев былайша тұжырымдайды: Тіл - ұлттық руханиятымыздың өзегі. Олай болса, тіл адамсыз, ал адам тілсіз өмір сүре алмайтындықтан, тілді тану, оның әлемдік дәрежесін адамнан бөлек алып сипаттауға да болмайды. Адам қоршаған ортаны танытады, оны атадан балаға жеткізеді, адамды қалыптастырады, оның мінезін айқындайды, өмірлік көзқарасын, өскен ортаның ұлттық негізін көрсетеді. Мұндай маңызды жағдайлар көркем шығармаларда өз көрінісін табады. Қай адамның болсын сана-сезімі ортаға байланысты жіктеледі. Осылайша ұлттық мәдениеті, өмірге деген өз көзқарасы, мінезі, тәрбиесі қалыптасады. Тіл халықтың бүкіл болмысын, мәдениетін көрсетеді және тілді жеткізуші тұлғаны қалыптастырады.
Ә.Кекілбаевтың шығармалары көркемдік негізге құрылған тілдік құралдарды қолдана отырып, ұлттық болмыстың ой-санасын айқындап көрсетеді. Әлемдік деңгейдегі ұлттық, тілдік құралдар жоғары көркемдігімен ерекшеленеді. Бұл тіл қисындылығына бірден-бір әкелетін жол.
Индивидуалды авторлық қолданыстарды қолдануда немесе тілдік кеңістікте бұрыннан бар тілдік бірліктерді өзгертіп не өңдеп қолдану бір жазушыда аз да, екінші бір авторларда көбірек болып келеді. Өйткені бұл - шеберлікпен, жазушының суреткерлік мәдениетімен байланысты құбылыс. Шынында да, сөз қолдану тәсілі, халық тілінің байлығын жете игеру барлық жазушыда бір сарынды болып келе бермейді. Бір сөздің өзін әр жазушы әр түрлі тіркеске түсіретіні мәлім. Кейде бір шығарманың өзінде бір сөз алуан түрлі қисында жұмсалуы мүмкін. Әр жазушының өзіндік стилі болады, сөз саптауы болады.
Шығармашылық жаңарулар әсерінен тілдің байырғы сөзжасам заңдарына сүйеніп, жаңадан бір алуан сөздер жарық көреді. Сондай суреткерлік шығармашылықтың бір көрінісі - көркем шығарма тілінде пайда болған авторлық окказионалдық қолданыстар. Окказионализмдер - сөзжасам жүйесіндегі заңдылықтардың даму бағытын айқындай отырып, автордың жеке тұлғалық тілдік әлеуетін танытатын көрсеткіш болып табылады.
Жалпы мұндай жеке авторлық қолданыстарды қарастыру арқылы халық тілінің байлығын, оның мүмкіншіліктерін ақын не жазушының қаншалықты деңгейде пайдаланғанын, әдеби тіліміздің дамуына қосқан үлесін, Тілдік тұлға ретінде қалыптасу мәнерін саралауға болады. Олардың жазу мәнері мен стилін танытуда да авторлық қолданыстар ерекше рөл атқарады.
Әрбір халықтың рухани мұрасының құндылығы сол ұлттың эстетикалық, көркемдік өре деңгейімен өлшенбек. Әбіш Кекілбаев тілдік тұлғасын, шығармашылығын арнайы сөз еткенде, осынау ірі тұлғаның сөз шеберлігін зерделеу арқылы бүкіл қазақ халқының танымын, ұлттық болмысын, мәдениетін, тілі мен әдебиетін терең түйсінуге, жан-жақты тануға мүмкіндік аламыз.
Бұрыннан қалыптасқан суретті сөз өнерін Ә. Кекілбаев адамның ішкі жан дүниесін, іс-әрекетін бейнелеу арқылы таныта білді. Оның өзіне ғана тән ізденістері суреткер тіліндегі окказионал қолданыстар әлемі арқылы көрінетін өзіндік дүниетанымын айшықтай түседі.
Қазақ тіл біліміндегі авторлық окказионал қолданыстарды зерттеудің жайына келетін болсақ, жеке автордың қолданысында пайда болған жаңа сөздерге байланысты зерттеулер көп емес. Жеке авторлық қолданыстарға байланысты еңбектердің қатарына Г.Мұратованың Қазақ көркем әдебиетіндегі окказионал сөздер мен Л.Еспекованың Қ.Мырзалиев поэзиясындағы окказионализмдер атты еңбектерін жатқызамыз. Сонымен қатар, Г.Тұрабаеваның Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке деген еңбегін атауға болады. Бірақ бұл еңбекте окказионализм мәселесі сөз болмайды, зерттеуші тек мақал-мәтелдердің окказионалды варианттылығына тоқталады.
Қазіргі ғылымда жеке автордың шығармашылығында пайда болған авторлық қолданыстарды, яғни жаңа сөздерді атауда бірізділік жоқ деуге болады. Бұл мәселенің қазақ тіл біліміндегі көрінісіне келер болсақ, Р.Сыздықова тосын сөздер немесе бір қолданар сөздер десе [12, 56 б.], ғалым Х.Нұрмұханов Сөз және шеберлік зерттеу еңбегінде потенциалды сөздер мен окказионалды сөздердің ара-жігін ажыратып, окказионализмдер контекст қалауына орай тек бір ғана қолданымдық болып қызмет атқаратын сөздер деп сипаттама береді [13, 76-96 б.]. А.Алдашева авторлық жаңа сөздер немесе индивидуальды-авторлық сөздер деген атауды пайдаланған [14, 26 б.]. Л.Еспекова окказионализм [15, 5-6 б.], Г.Мұратова окказионал сөздер [16, 10-11 б.], А.Бейсенбай окказионал қолданыстар [17, 13 б.] деген атауларды ұсынады.
Окказионализмдер жаңа құбылыстар мен заттарға атау беру мақсатында пайда болатын тілдік бірліктер ретінде де қарастырылып жүр. Бұл яғни әлемнің тілдік бейнесін жасауда, қоршаған дүниеде болып жатқан құбылысқа, белгілі бір затқа, атқаратын қызметіне қарай, ұқсастық белгісіне қарай сөз мағынасы мен мазмұнын сипаттау барысындағы жаңадан туған сөздерді (окказионализмдерді) айтып отыр. Адам танымының сатылы дамуы ретінде пайда болған сөздер.
Көркем әдебиет тілінде шығармашылық қажеттіліктен пайда болған авторлық қолданыстар, біздің ойымызша, белгілі бір әдеби-эстетикалық, идеялық мақсатты көздеуден туған лингвостилистикалық құбылыс әрі жазушы танымына тәуелді, жеке тұлғалық қасиетін танытатын тіл бірліктері.
Жинақтай келгенде, жоғарыда аты аталған ғалымдардың зерттеулерін негізге ала отырып, жеке авторлық қолданыстардың мынадай ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:
- жеке автордың тұлғалық көрінісін айқындайды;
- шығармашылық қажеттіліктен туындайды;
- мәнмәтінге байланыстылығы;
- мәнмәтінде белгілі бір қызмет атқаруы;
- тіл заңдылықтарына үйлесіп те, үйлеспей де келеді (жасалуындағы еріктілік);
- тілге ену қабілеті шектеулі;
- жаңашылдығы;
- автордың дүниетанымына тәуелді.
Жоғарыдағы теориялық пайымдауларды негізге ала отырып, жеке автордың қолданысында пайда болатын құбылысты индивидуалды авторлық қолданыстар немесе окказионал бірліктер деп атап, оған мынадай анықтама беруге болады: индивидуалды авторлық қолданыстар дегеніміз - стильдік мақсатпен шығармашылық қажеттіліктен туындайтын, әдеби тілімізге ену қабілеті шектеулі, мағынасы жағынан мәнмәтінге байлаулы, үнемі жаңашылдығымен ерекшеленетін, автордың дүниетанымына тәуелді тіл бірліктері, тілдік тұлғаны сипаттайтын басты көрсеткіш.
1.2 Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейі
1.2.1 Авторлық метафоралардың қолданысы
Жазушы тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейінде автордың аялық білімін айқындайтын тілдік құралдары, авторлық қолданыстары, көріктеу амалдарының қызметі талдауға түседі. Көріктеу құралдарының сөздің жаңа ауыспалы мағынасын жасау мүмкіндігі өте зор. Бұндай жағдайда бар мәселе автордың жаңа тосыннан күтпеген салыстырулар табу шеберлігіне байланысты. Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша, балау (метафора) басты көріктеу құралы болып саналады. Көркем тілдің негізгі екі семантикалық қасиеті - тапқырлық пен тұспалдап айту метафораның көркем тілдегі ерекше когнитивтік рөлін айқындайды.
Ақын-жазушылар көркем шығармаларында көріктеу құралдарын тосын көркем образдар, ерекше экспрессияға құрылған сюжеттер жасау үшін қолданады. Ақын-жазушылар шығармаларындағы метафораларды танымдық, эвристикалық сипат тудыру тұрғысынан дүние бейнесін танытудағы ерекше қасиеттер [18, 91 б.] ретінде, тілдік тұлғасын сомдай түсетін негізгі көріктеу құралы [19, 37 б.] сипатында, метафораны символмен байланыста қарастыру [20, 16 б.] арқылы, ақынның айтар ойын образды жеткізуге қызмет атқаратын тілдік құрал [21, 18 б.] ретінде саралау соңғы кездері жарық көрген көптеген ғылыми зерттеу жұмыстары мен мақалаларда кеңінен орын алған.
Зерттеушілер сөзімен айтқанда, метафора әлемнің жеке тілдік көрінісін бейнелейді, себебі индивидуальдылық жеке адамның белгілі тілдік құралдарды таңдауына байланысты, яғни әр адамға, сөз суретшісіне, арнайы тек сол тұлғаға ғана тән қасиет болады.
Адам баласы өзіне қажетті материалдық игіліктердің уақыт озған сайын небір жаңа түрлерін, жаңа үлгілерін өндіріп, бірден-бірге жетілдіріп, дамытып отырады. Сонда неғұрлым жетілген зат пен бастапқы қарапайым заттың арасында қызмет бірлігі, белгілі бір жұмысты атқару жағынан ортақтық болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бұл екеуінің бір атаумен атала беруі - заңды нәрсе.
Тіліміздегі жаңа сөздердің, бар сөздердің мағыналарының кеңеюін, қолдану өрісінің әртараптануын шығармашылық қажеттіліктерден туған өзгерістер деп санаймыз.
Сөз мағынасының дамуы нәтижесінде мағынаның не кеңейіп, не таралып отыру заңдылықтары туады. Сөз мағынасының кеңеюі деп сөздің тұлғасын өзгертпей-ақ, бұрыннан белгілі мағынасының үстіне жаңа қосымша мағыналар үстемеленуін айтамыз. Ол негізінен, метафоралық, метонимиялық және синекдохалық тәсілдер арқылы іске асырылады. Сөз мағынасының таралуы тарихи, қоғамдық, әлеуметтік т.б. жағдайларға байланысты сөздің кейбір мағынасының қолданыстан шығып қалуын білдіреді.
Соңғы жылдарда зерттеушілер тіл білімінде метафораны ойлаумен, таныммен, философиямен, психологиямен, поэтикамен (көркем әдебиетпен) шешендікпен, лингвистиканың түрлі салаларымен байланыстырып, түрлі қырынан зерделеп келеді. Бұдан метафораның тек тілге ғана емес, адам ойлауымен байланысты басқа құбылыстарға тән екендігін, оның қолданылу аясының кеңдігін көруге болады.
Метафора - адамның ойлау қабілеті мен таным көкжиегіне байланысты туындайтын тілдік құбылыс. Тілдік метафоралар - туынды сөздерде метафоралық қасиеттер күңгірттеніп, соның нәтижесінде жаңа лексемалардың пайда болуы. Метафора аталым тұрғысынан бейнелілік қасиетінен өтіп, тек ұғымға атау беру қызметіне көшеді. Аталым жасаудағы метафораның басқа поэтикалық, яғни көркемдік, бейнелілік метафорадан негізгі ерекшелігі де осында.
Метафора заттық және құбылыстық ұғымдарға атау беру үшін қызмет атқарады. Бір заттың бойындағы белгіні, қасиетті екінші атаудың бойынан іздеу - ұқсату жалпы метафораның басты шарты: ол - ұқсату, салыстыру, сол ұқсату арқылы мағына жаңадан қалыптасып, келесі күрделі атау жасалып, басқа сөз таптарына ауысып отырады.
Метафора туралы А.Салқынбай төмендегідей лингвистикалық тұжырымдамасын береді: Метафора - сөздің басқа мағынада қолданылуы. Риторика мен лексикологияда метафора номинациялық құрал ретінде қарастырылады [22, 124 б.].
Белгілі ғалым Б.Хасанов метафора құбылысына мынадай тұжырым жасаған: Метафора - тіл байлығын құлпыртқан қат-қабат мағына туғызушы әрі терең сырлы мән беріп, сөзді астарлай қолдану тәсілі. Метафора - көркем әдебиетке ғана тән құбылыс емес, сөйлеу мәдениетіміздің көне тарихымен құрдас қалыптасқан, образды ойымыздың дамуынан көрініс беретін маңызды элемент [23, 190 б.].
Б.Хасанов Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы атты монографиясында жалпы әлем тілдеріндегі метафораның сипатын жан-жақты қарастырып, ұлттық метафораның қалыптасуына үлкен үлес қосты. Ғалым метафора құбылысын ежелгі Греция мен Рим заманындағы зерттеу еңбектерінен белгілі екенін айта келе, мынадай анықтама берген: Метафора екі зат пен құбылысты салыстырудың негізінде сөздің ауыс (мағынада) қолданылуы [23, 190 б.].
Зерттеушінің пікірінше, кез келген жазушының шығармасында немесе авторы белгісіз халық туындыларында метафораның екі түрі кездеседі.
Бірі - бүкіл халыққа түсінікті, тұрақты ауыс мағына алған, дәстүрлі қолданылып келе жатқан метафоралар, екіншісі - әлі жалпыхалықтық сипат ала қоймаған, жеке тұлғаның сөздік қорынан шыққан метафоралар. Олар көбіне әдебиетте қолданылатын және лингвистикадағы метафора деп ажыратылып, екеуі екі ғылымның нысаны ретінде қарастырылып келеді.
Мысалы, Ә.Кекілбаев туындысынан үзінді келтірелік:
Одан да тыныш ішіп тапқаныңды,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Бекдаулетова Зарина Базарғалиқызы
Әбіш Кекілбаевтың тілдік тұлғасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Әбіш Кекілбаевтың тілдік тұлғасы
5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиетімамандығы бойынша
Орындаған 4-курс студенті Бекдаулетова З.Б.
Ғылыми жетекші Қанабекова М.Қ.
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
Көлемі - 66 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 59.
Қосымша - 5
Тірек сөздер: тіл, тезаурус, тілдік тұлға, ғаламның тілдік бейнесі, стиль, концепт, лингвокогнитивтік деңгей, лингвомәдени деңгей, поэтикалық тәсіл, ұлттық құндылық, мәтін, окказионалдық бірлік, синтаксистік айшықтау, метафора, метонимия, теңеу, эпитет, стильдік талдау, когнитивтік талдау, интеллектуалдық өріс, мәтін авторы, тілді тұтынушы, адресантадресат, сөздік портрет, ұлттық тұлға, элиталық тұлға.
Мақсаты: Ә.Кекілбаев шығармалары негізінде оның тілдік тұлғасын сипаттайтын деңгейлік құрылымдарды анықтау, вербалды-семантикалық деңгейдегі окказионалдық бірліктердің қызметін ашып көрсету, жазушы тілдік тұлғасын зерттеудің тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастырыла отырып айқындау.
Міндеттері:
- қазіргі тілтаным ғылымындағы тілдік тұлға туралы ғылыми көзқарастарды сипаттау мен жүйелеу;
- жазушы тіліндегі авторлық сөз қолданыстарын вербалды-семантикалық тұрғыдан анықтау;
- жеке авторлық қолданыстардың лингвотанымдық сипатын айқындау;
- жеке авторлық қолданыстардың лингвомәдени ерекшеліктерін ашып көрсету.
Қолданылған әдістер: сипаттау, стилистикалық-семантикалық талдау, салыстыру, баяндау әдісі және когнитивтік талдау әдістері қолданылды.
Нәтиже:
- Ә.Кекілбаевтың тілдік тұлғасы жаңа бағыттағы зерттеулер үрдісінде зерделеніп, деңгейлік құрылымда талдауға түсті;
- жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын окказионалдық қолданыстар сараланып, вербалды-семантикалық деңгейде сипатталды;
- окказионалдық қолданыстардың тезаурусы талданып, авторлық ерекшеліктердің лингвотанымдық мәні ашып көрсетілді;
- окказионалдық қолданыстардың лингвомәдени ерекшеліктері айқындалды;
- индивидуалды дүние бейнесін айшықтайтын авторлық көріктеу құралдары мен афоризмдік сөз үлгілерінің қызметі ашып көрсетілді.
Практикалық қолданысы: қазақ тілі стилистикасы, сөз мәдениеті, когнитивтік лингвистика пәндері бойынша практикалық сабақтарда, көркем мәтінге лингвистикалық талдау жүргізуде тілдік материалдарды пайдалануға болады әрі сөздік жасау тәжірибесінде қолдануға мүмкіндік алады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТІЛДІК ТҰЛҒА ЖӘНЕ АВТОРЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАр ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Қазіргі тілтанымдағы тілдік тұлға мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейі ... ... ... ... .16
1.2.1 Авторлық метафоралардың қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.2.2 Авторлық метонимияның қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
1.2.3 Авторлық эпитеттердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.2.4 Фразеологизмдердің авторлық қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 ЖАЗУШЫ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫНДАҒЫ АВТОРЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАРДЫ ДЕҢГЕЙЛІК ҚҰРЫЛЫМДА СИПАТТАУ ... ... ... ..33
2.1 Авторлық қолданыстардың лингвотанымдық деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Авторлық қолданыстардың лингвомәдени деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының сипаттамасы. Қазіргі таңда антропоөзектік (адамтанымдық) бағыттағы тілдік тұлға мәселесіне деген ерекше қызығушылық арта түсті. Осымен байланысты тілтанымдық зерттеулер нәтижесінде тілдік тұлға, концепт, ғаламның тілдік бейнесі және т.б. терминдер пайда болып, оларды түбегейлі, жан-жақты зерттеу қолға алына бастады. Тілдік тұлға мәселесі тіл білімінің бүгінгі талабының басты нысаны болып отыр. Бұл бағыттағы ізденістер мен зерттеулер қазақ тіл білімінде соңғы кезде қарқынды түрде қолға алына бастады.
Сөзді ойната білудің шеберлік үлгісін беру, белгілі бір ұлттың концептуалдық дүниетанымындағы когнитивтік кеңістікті тілдік астармен әдіптеу кез келген суреткердің пешенесіне жазылмаған қабілет болса керек. Бұл - тілдік тұлғаға ғана тән бірегейлік. Белгілі қаламгер, сыншы Құлбек Ергөбек кемеңгер жазушы Ә.Кекілбаевтың бірегей тұлғаға тән суреткерлік, ғалымдық қабілетін терең танудың зор міндет, рухани қажеттілік екенін атап өткен-ді: қазаққа, қазаққа ғана емес адамзатқа мәңгілік құндылық қалдырып өткен Әбекеңді игеріп оқу, бойлап тану, ойлап бойға сіңіру - сол міндет ендігі жерде!
Олай болса, ұлт жанының жанашыры, көсем сөздің білгірі, ойшыл ғұлама Әбіш Кекілбаев тұлғасы - қазақ руханиятында өзінің шығармашылық қолтаңбасы айрықша, рухани-мәдени өресі биік тау тұлға ретінде танылады.
Жұмыстың өзектілігі. Дипломдық жұмысымызда қайталанбас қасиетке ие қаламгер Әбіш Кекілбаев шығармашылығын тілдік тұлға теориясы негізінде талдаудың өзектілігін көрсетуді мақсат еттік. Ал кең тұрғыда мәтіндік талдау болашақтың ісі деп үміттенеміз. Қаламгер тұлғасын танудың елеулі қыры - автордың танымы мен прагматикалық уәж-мақсатынан туындаған, жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық (окказионалдық) сөз қолданыстары. Өйткені кез келген тілдік тұлға, ең алдымен, өз ана тілін түрлендіруші, байытушы және оны дамытушы. Ocы opaйдa Әбіш Кекілбаевтың тiлдiк тұлғacының тaнымдық-шығapмaшылық нәтижеci pетiндегi нaқты пpaгмaтикacы - тұлғалық болмысын танытатын окказионалдық сөз үлгілері. Өйткені ұлттық мәдени құндылық ретіндегі тілдік мұраны, ұлттық дүниетанымды терең меңгерген, сөйлесе қызыл тілдің шешені атанған Ә.Кекілбаевтың сөз өнеріндегі авторлық тілдік әлеуетін ашып көрсету - ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын тануда маңызы ерекше деп ойлаймыз. Өйткені жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық сөз қолданыстары жазушының жеке танымына, субьективтік көзқарасына, әлемді бейнелеу ерекшелігіне негізделеді. Олай болса, тілді танымдық қырынан анықтайтын таным ұғымы мен окказионализмдік құбылысты байланыстыра зерттеп-зерделеу әбден қажет деп танимыз. Нақты айтқанда, тілдегі авторлық қолданыстарды зерттеу нысаны ретінде алып, қазақ тіл білімінің жаңа бағыттарымен сабақтастыра отырып зерделеу көкейкесті мәселе ретінде танылады. Жазушының авторлық шығармашылығы - өзінің тілдік әлеуетін таныту мәнері, сөз өнеріндегі тілдік тұлғаға тән ерекше қыры, өзіндік ой-танымының, көркемдік әлемінің көрінісі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты - - заңғар жазушы Әбіш Кекілбаевтың сөзжасам шығармашылығын тілдік тұлға теориясы аясында сипаттау. Қаламгер тілдік тұлғасының лингвокогнитивтік деңгейін, авторлық қолданыстардың лингвомәдени табиғатын анықтау болып табылады.
Зерттеу мақсатына мына міндеттерді шешу арқылы қол жеткізуге болады:
Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасын зерттеудің тіл біліміндегі жаңа бағыттармен сабақтастығын ашып көрсету;
қазіргі лингвистика ғылымындағы тілдік тұлға мәселесін сипаттау;
авторлық қолданыстар - лингвотанымдық құбылыс екендігін дәйектеу;
авторлық көріктеу құралдарының түрлерін айқындау, олардың қолданыстық ерекшеліктерін анықтау;
авторлық қолданыстардың лингвотанымдық сипатын ашып көрсету;
окказионал бірліктердің лингвомәдени көрінісін айқындау.
Жұмыстың нысаны. Ә.Кекілбаев шығармаларының тілі.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмыстың ғылыми негізі ретінде шетел ғалымдары В.Гумбольдт, Ю.Н.Караулов, еңбектерімен бірге, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұмалиев, М.Балақаев, Е.Жанпейісов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, М.Серғалиев, Н.Уәли, Ж.Манкеева, А.Алдашева, Қ.Қадырқұлов, Х.М.Нұрмұқанов, Г.Ә.Мұратова, Б.Нұрдәулетова, Ш.Елемесова, Л.Ә.Еспекова, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова, Г.Имашева, Ж.Ермекова және т.б. зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды.
Жұмыстың нәтижесі:
oo Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасы алғаш рет зерттеу нысанына алынып, талдауға түсті;
oo жазушы тілдік тұлғасын анықтауда автор танымынан туындаған окказионалдық қолданыстарға лигвокогнитивтік, лингвомәдени, лингвостилистикалық сараптау жүргізілді;
oo көркем мәтінде пайда болған жеке авторлық қолданыстар жүйеленді;
oo авторлық қолданыстар тілдік нормаға қайшы келген бірліктер болғанымен, стилистикалық нормада өзіндік бояу тауып, жазушылық шеберлікпен ұтымды қолданылғандығы дәлелденіп пайымдалды;
oo авторлық ерекшеліктер лингвотанымдық деңгейде талданып берілді, сөз өнеріндегі қаламгердің жеке тұлғасын танытудағы басты құралдар екені анықталды;
oo авторлық қолданыстардың лингвомәдени табиғаты ашып көрсетілді;
oo тілдік тұлғаның поэтикалық ойлау жүйесінің ерекшелігі индивидуалды дүние бейнесін айшықтайтын авторлық көріктеу құралдары мен афоризмдік сөз үлгілерінің қызметі арқылы дәйектелді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТІЛДІК ТҰЛҒА ЖӘНЕ АВТОРЛЫҚ ҚОЛДАНЫСТАР
5.1 Қазіргі тілтанымдағы тілдік тұлға мәселесі
Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулер өз нысанын адаммен, жеке тұлғамен байланыстырып, қарқынды түрде жүргізілуде. Осы себептен тұлғаны оның тілінен тыс зерттеу мүмкін еместігі жөнінде орыс тіл білімінің көрнекті ғалымы Ю.Н.Караулов былай дейді: Языковая личность - эта та сквозная идея, катороя пронизывает все аспекты языка и одновременно разрушает границы между дисциплинами, изучающими человека, поскольку нельзя изучать человека вне его языка [1,3 б.]. Лингвистиканың негізгі бағыттары тілдің қолданыс аясында өрбіп келе жатқаны кездейсоқ мәселе емес. Адам болмысы тіл табиғатында анықталып, өз мүмкіндігін тіл арқылы көрсетеді. Яғни, мұнда адам тілдің қатысымдық, эстетикалық қызметі мен мағынасына жүгінеді.
Когнитивтік лингвистикада алғаш рет қарастырыла бастаған Тілдік тұлға мәселесі қазақ тіл білімінде де кеңінен зерттеліп, сөз бола бастады. Тілдік тұлға ақынның немесе жазушының өз образы (Қ.Жұмалиев) мәселесінде әдебиет тұрғысынан және тілдік тұрғыдан зерттеліп келеді. Мысалы: Р.Сыздық Абай шығармаларының тілі, А,1968; Е.Жанпейісов М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясының тілі, А,1976. Бұл іргелі зерттеулерде белгілі бір суреткер тілінің жалпы сипаты мен шығармашылық ерекшелігі сөз байлығы, көріктеу амал-тәсілдерін шебер қолданудың тілдік көріністері (метафора, теңеу, эпитет т.б.), стильдік қолданыс ерекшеліктері шығарма тілінің құрылымдылық жүйесіне сүйеніп жасалған еді. Ал, осы дәстүрлі лингвистика негізінде одан әрі даму үстіндегі қазіргі тіл білімінің антропоцентристік бағыты негізгі назарды сол шығарманы жазушының тұлғасына, танымдық (шығармашылық) болмысына аударады да, тілді соның нәтижесі, көрінісі деп түсіндіреді. Осымен байланысты қазақ тіл білімінде тілдік тұлға мәселесін зерттеген Ф.Терекованың Языковая личность К.К.Жубанова, Ф.Қожахметованың Тұрмағанбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты, И.Айбаршаның Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті, Ш.Елемесованың Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары (Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты романы бойынша), Ш.Ниятованың Махамбеттің тілдік тұлғасы, Г.Мұратованың Абайдың тілдік тұлғасы: дискурстық талдау мен концептуалды жүйесі, А.Әмірбекованың Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшелігі (М.Мақатаев поэзиясы бойынша), Г.Имашеваның Міржақып Дулатұлы шығармаларындағы Ғаламның тілдік бейнесі, Ж.Ермекованың Мағжан Жұмабаевтың тілдік тұлғасы атты еңбектерін атап өтуге болады.
Аталған мәселеге қатысты зерттеулердегі ғылыми көзқарастарды қысқаша сипаттайтын болсақ, ең алдымен, тілдік тұлғаға тән қасиеттерді оның ұлттық болмысына сай етіп қарастырған еңбектер екендігі анық байқалды. Мұндай бағыттағы зерттеулер ғалым Ю.Н.Караулов еңбектерінен бастау алатыны даусыз. Бұл тұрғыда әсіресе, орыс тіл білімінде біршама зерттелген бұл мәселеге қазақ тіл білімінде қазіргі таңда шындап ден қойылып, назарға алынып өзіндік сала ретінде дамып келеді. Зерттеу еңбегінде ұлттық тұлға терминін қолданған ғалым И.Айбарша [2] ұлттық мәдениеттің тілде орныққан тілдік бейнелеріне талдау жасайды. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттарын зерттеген Ш.Елемесова [3] дара тіл өзгешелігін лингвостилистикалық және психолингвистикалық сабақтастықта талдайды. Т.Ізтілеуовтың тілдік тұлғасының дискурстық сипатын зерттеген Ф.Қожахметова тілдік тұлға дегеніміз ұлт тілі мен ұлт мәдениетінің ақпаратын сатылы деңгейде толық меңгерген тілдік-мәдени құзірет иесі [4, 20 б.] ретінде анықтауға болатындығын айтады. Г.Имашева М.Дулатұлы тіліндегі қазақ ұлтының рухани дүниетанымы оның тіліндегі ғаламның бейнесі ретінде байқалатындығын айта келіп, сонымен бірге тілдік тұлға туралы тілдік тұлға есімі, оның айтқан сөздері, шығарған өлең-жырлары, жазған мақалалары ел есінде мәңгі қалуы тиіс [5, 7 б.], - деген пікір айтады. Абайдың тілдік тұлғасын зерттеген ғалым Г.Мұратова қазақ тіл біліміндегі тілдік тұлғаның классикалық үлгісін ұлы Абайдың қазақ әдеби тіліндегі орнын саралау арқылы айқын көруге болатындығын айта келіп, тілдік тұлға мәселесін анықтауда өзі меңгерген ұлт тілі мен мәдениетін өзгеге таныта отырып, тілді тұтынушы ретінде әрі тілді жасаушы ретінде, тұтастай алғанда тіл тарихына (синхронды, диахронды күйіне), тілдің дамуына қандай үлес қосқанын айқындау мәселесі - Тілдік тұлға мәртебесін одан әрі бекіте түсетін немесе оның тағы бір қырын, яғни толыққанды Тілдік тұлға болмысын ашатын басты ұстаным болуға тиіс [6,11б.], - деп біледі. Ал М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасын зерттеу нысаны етіп алған ғалым Ж.Ермекова тілдік тұлғаны түсіндіруде тілдік тұлға болып табылатын жеке адам қалыптасуының негізгі жүйелерін анықтау қажет дей келіп, М.Жұмабаевтың тілдік тұлғасының қалыптасуына негіз болған лингвистикалық және экстралингвистикалық факторлар, ол өмір сүрген кездегі қоғамдық-әлеуметтік ахуал саралана келіп, тілдік тұлға жөніндегі өз ойын былайша түйіндейді: тілдік тұлға - мәдениетті, тілді, құндылықтарды, білімді және дәстүрді тұтынушының жинақталған бейнесі [7, 132 б.].
Лингвистика іліміндегі антропоөзектік бағыттың өркендеуіне байланысты, тіл білімі адамның сөйлеу әрекетін жан-жақты қарастыруда. Ол өз кезегінде адамның шығармашылық қабілетін анықтауға да мүмкіндік береді. Осыған сәйкес көркем шығарманы тудырушы тілдік тұлғаның көркемдік, тілдік құралдарды қолдану ерекшелігі ғылыми-теориялық тұрғыдан қарастырылады. Демек, автор біздің күнделікті түсінігіміздегі бетпе-бет сөйлеуші субъекті ретінде емес, көркем мәтін иегері, сөз шебері деңгейінде қарастырылады. Демек, тілші ғалымдар нақты поэтикалық тұрғыдан келу арқылы біртіндеп автордың шығармашылық бейнесін айқындауға ұмтылады.
Тілдік тұлға бүгінде тіл білімінде әртүрлі терминдермен айтылып жүр. Дәлірек айтсақ, субьект (әлемді танушы және әлемді өз сөзінде бейнелеуші), индивид, мәтін авторы, тілді ұстанушы информант, активті, пассивті информант, айтушытыңдаушы, сөздік портрет, идиолект, автор бейнесі, интеллектуал, автор образы, ақынның өз образы т.т. Бұл атаулар әртүрлі ғылымдардың адамның саналы деңгейін зерттеуден туған деп ойлаймыз. Сондай-ақ әртүрлі ғылым салаларының тоғысып, даму үстінде болғандықтан әр зерттеуші тілдік тұлғаны өзіндік тұрғыдан анықтауға тырысады.
Тілдік тұлға мәселесіне арналған ғылыми әдебиеттерде тілдік тұлға ұғымынан басқа ұлттық тілдік тұлға, көркем тілдік тұлға, күшті тілдік тұлға, бірегей тілдік тұлға, қазақи тілдік тұлға т.б. терминдері де қолданыста кездеседі. Бұл терминдердің қарапайым, дағдылы тілдік тұлғалар мен өзіндік қолтаңбасы бар жоғарыдағы атаулармен аталған тілдік тұлғаларды ажыратып көрсету үшін қатар қолданылғандығын байқаймыз. Осындай тілдік тұлғаның бірі Ә.Кекілбаевтың тілдік тұлғасын тануға арналған дипломдық жұмысымызда тілдік тұлғаға тән қасиеттерді оның ұлттық болмысын танытатын авторға тән тілдік қолданыстарды анықтау тұрғысынан зерделеуге ұмтыламыз. Өйткені жазушы шығармалары ұлттық дәуір келбетін, тарихи ұлы тұлғалар болмысын терең де шебер бейнеленуімен, даралық стилімен, ұлттық рухымен ерекшеленеді.
Академик В.В.Виноградов тілдік тұлғаны екіге бөліп зерттеген: автор тұлғасы және кейіпкер тұлғасы. Ал Тілдік тұлға ұғымына айтарлықтай толық әрі жүйелі түсініктеме берген Ю.Н.Караулов көркем мәтінді тірек ретінде алып, тілдік тұлғаның үш деңгейлік үлгісін көрсетеді: вербалды-семантикалық, лингвокогнитивтік, прагматикалық (мотивациялық) [1, 118 б.]. Бұл үш деңгей мынадай негізде жасалған: тілдік бірліктер - сөздер, жалпылама ұғымдар - концептілер және қолданыс қажеттіліктері. Бұл үш деңгейлік үлгі: вербалды-семантикалық (немесе өзіндік тілдік); когнитивтік (немесе танымдық); прагматикалық - тілдік тұлғаны кеңірек сипаттауға, жан-жақты тануға мүмкіндік береді. Вербалды-семантикалық сипаттама жеке адамның сөздік қорынан құралады. Яғни, табиғи вербалды қарым-қатынаста қолданатын барлық сөз қоры мен сөз тіркестері қолданыс жүйесіне түседі. Сонымен қатар лексикалық бірліктер саны ғана емес, әрі оларды функционалды стилистикалық қызметіне сәйкес дұрыс, әсерлі қолдана білу қабілеті арқылы көрінеді. Бұл сипаттаманың ерекшелігі тек осы қабілетті меңгеру деңгейімен ғана емес, сондай-ақ сөзжасам, грамматика және айтылу нормаларын бұзбаумен де анықталады. Вербалды-семантикалық деңгей әрбір тілдік тұлғаның жекелік көрсеткіші ретінде қабылдана отырып, оның өзіндік дүниетанымдық деңгейінің алғы шарттарын да көрсетеді. Бұл келесі танымдық деңгейде көрініс табады. Демек, тілдік тұлғаның интеллектуалдық (зиялылық, парасаттылық және рухани) өрісі, ойлау жүйесін айғақтайтын адамның танымдық әрекеті болып табылады. Әрбір жеке адам бойында өзінің даму барысында болмысын, ғалам бейнесін білдіретін ерекше идеялар туындайды.
Тілдік тұлға, ең алдымен, өз ана тілін дамытушы адам ретінде танылады, сондықтан оның тілінің мазмұны, сол тілдегі тыныс-тіршіліктен хабар береді. Бұл тұрғыдан да Ю.Н.Карауловтың пікіріне жүгінсек: Біріншіден, тілдік тұлға әлеуметтік заңның қорытындысы әрі түйіні болады; екіншіден, тілдік тұлға этностың тарихи өсуінің жемісі, үшіншіден, тілдік тұлға меншіктілікке, оның биологиялық, әлеуметтік, физикалық заңдарына байланысты болады; төртіншіден, тілдік тұлға өзінің қолданыс аясында жүйелі құрамды белгілерді жасаушы, пайдаланушы болып табылады да, нәтижесінде стиль - адам деген қорытынды жасауға болады [1,22 б.].
Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті атты еңбегінде ғалым Ислам Айбарша тілдік тұлға құрылымын сатылы жүйе бойынша былай көрсетеді: Тілдік тұлға құрылымын сатылы: философиялық, яғни тіл, интеллект және қоршаған орта, психологиялық, семантикалық, танымдық және прагматикалық деңгейлерден тұратын құрылымдық жүйе ретінде сипаттауға болады. Осылардың ішінде танымдық деңгейде белгілі бір этномәдени ұжымның, яғни ұлттың дүниетанымдық білімі мен ұғымы көрініс құрайды [2,11 б.]. Бұл жерде ғалымның пікірлерінен Ю.Н.Карауловтың тілдік тұлғаның деңгейлік үлгісі жөнінде айтқан тұжырымдарын негізге алғандығы аңғарылады. Тілдік тұлға табиғаты - кешенді зерттеуді қажет ететін күрделі құбылыс. Сол себепті зерттеуші Ф.Б.Қожахметова Т.Ізтілеуовтың тілдік тұлғасының дискурстық сипаты зерттеуінде былай дейді: Тұлға - тарих, әлеуметтану, әдебиеттану ғылымдарымен қатар әлеуметтік-лингвистикалық және психолингвистикалық категория. Әлеуметтік қажеттілік мұраты - жетілу. Бұл мақсатқа жету үшін зерттеу нысанамызға алып отырған Тұрмағамбет Ізтілеуовтың тілдік тұлғасын әлеуметтану, психология мен тіл білімі ғылымдарының қиылысқан жерінен іздемек керек [4,20 б].
Осымен байланысты ғалым Ф.Б.Қожахметова тілдік тұлға мәселесіне келудің үш жолын атап көрсетеді:
1. Психолингвистикалық. Тілді зерттеудің психолингвистикалық аспектісіне алғаш назар аударғандардың бірі И.А.Бодуэн де Куртенэ. Оның пікірінше, тілдік тұлға ұжымның әлеуметтік-тілдік формасы мен нормасын, әлеуметтік топтың тілдік дүниетанымын бейнелеп көрсетеді.
2. Лингводидактикалық. Қазіргі лингводидактика тілдік тұлғаны тілдік қабілеттерді қосып алушы көпкомпоненті күрделі жүйе ретінде көрсетеді.
3. Философиялық. Бұл жол кең ұғымда академик В.Виноградовтың еңбектерінде көркем әдебиет тілін зерттеуден тұрады [4,17 б.].
Бұл келтірілген деректерден тілдік тұлғаны анықтау жолдарының ішінде тілдегі тілдік тұлға көрінісіне байланысты Ю.И.Карауловтың бағыты нанымды, дәйекті болып табылады. Дәстүрлі тілдік мәселесі қашанда алдыңғы орыннан көрінеді, өйткені әр ұлттық мәдениеттің өкілі дәстүрлі тіл таным өзегінен көрінеді. Сондықтан адамның жалпы интеллектуалдық деңгейі тілдік тұлғаның қалыптасу баспалдақтарының іргетасы болады. Әсіресе, тілдік тұлғаның парасаты, өзіндік білім көкжиегін анықтауда когнитивтік сипат жетекшілік қызметке ие болады. Тілдік тұлғаның таным көкжиегі, әлемдік көзқарасы дәстүрлі тілдік талдауларда анық байқала бермейді. Тілдік тұлғаның саяси, қоғамдық, психологиялық және т.б. ерекшеліктері оның тұлғалық мінезінің құрылымын түзеді.
Шығарма авторын тілдік тұлға ретінде тану үшін, біздің пайымдауымызда, оған қойылатын бірнеше критерийлері болуы тиіс.
Біздің ойымызша, тұлға - интеллектуалды ерекше жаратылыс иесі. Кез-келген адам мен болмыс тұлғаның деңгейін (тұлғаны жеке адам ұғымымен шатастырмау керек) бере алмайды. Кез-келген шығармашылық адамы жеке-дара тұлға бола алмайтыны белгілі. Тұлғаға, ең алдымен, даралық қасиет тән. Яғни ол жалпылама ортақ болмыстан ерекшеленіп бөлініп шыққан өзіндік бітім-болмысымен айқындалуы қажет.
Екіншіден, тұлға адамзатқа тән құндылықтарды тап басып тани білуі, сезініп қабылдай алуы тиіс. Және сол құндылықтар үддесінен өзі де көрініс беруі керек.
Үшіншіден, тұлға тудырған интеллектуальды таным нәтижесі белгілі бір мәдениет түрінде (сөз өнері, сурет, мүсін, музыка т.б.) танылуы қажет.
Өзінің шығармашылық тұлғасымен де, адамдық болмысымен де, елден ерек тұлға-тұрпатымен де дараланған Әбіш Кекілбайұлының тілдік әлеуеті, қазақтың сөз қазынасындағы әрбір дүниені орнымен қиыстыра білудегі ешкімді қайталамайтын, ешкімге қайталата алмайтын қас шеберлігі тіл өнеріндегі бөлекше әлем деуге татиды.
Әбіш Кекілбайұлының шынайы тұлғалық келбеті оның барлық қырын (жазушы, көсемсөзші, драматург, тарихшы, мемлекет және қоғам қайраткері, саясаткер) зерделеу арқылы аңғарылады.
Әрбір тілдік тұлға өзінің алдындағы тұлғалар қалдырып кеткен барлық тілдік байлықты меңгеруімен, соны иелене алуымен қалыптасады. Әр тілдік тұлғаның тілі көп дәрежеде жалпыға ортақ тілден, біршама деңгейде өзіндік жеке тілдік ерекшеліктен тұрады.
Өйткені ұлттық мәдениетті меңгеру мен әлеуметтік психологияның қалыптасуы тіл көмегі арқылы ғана мүмкін болады. Сондықтан тілдік тұлғаның болмысын зерделеу кешенді талдау негізінде тарихи-мәдени қайнар көздерді, мәтіннің этноұлттық ерекшеліктері мен әлеуметтік сипатын, халықтың философиялық дүниетанымы мен психологиялық мінездемесін айқындау арқылы іске асуы және адамның тілдік болмысын түсінуге, зерделеуге жетелейтін лингвистикалық категория ретіндегі тілдік тұлға құбылысы қазіргі білім парадигмасының мазмұнын, күй-қалпын айқындаушы маңызды ғылыми ұғымға айналуда.
Олар белгілі бір этнотілдік мәдениеттің эталоны мен нормасына сәйкес келетін белсенді сөйлеу әрекеті нәтижесінде және халықтың әлеуметтік психологиясы заңдылығын меңгеру нәтижесінде бүкіл қоғамның мәдени тарихи білімін танытушы бола алады. Әрбір тілдік тұлға - қоғамдық ортаның да тұлғасы. Оның әлеуметтік мәртебесі тілдік табиғаты арқылы ашылады. Біз Ә.Кекілбаевтың тілдік тұлғасын осы дәрежеде қабылдаймыз. Осымен байланысты көрнекті жазушы, қоғам қайраткері Ә.Кекілбаев тілін қазіргі жаңа ғылым саласы - тілдік тұлға теориясымен бірлікте алып қарастыру - күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің бірі деп түсінеміз.
Антропоөзектік тіл білімінің дамуына өзіндік үлес қосқан Ю.Карауловтың: Тілдің шекарасынан аспай, ауқымынан алыстамай тұрып, тілді жасаушы мен тұтынушыға, яғни нақты тілдік тұлға - адамға назар аудармай тұрып, тіл құдіретін түсіну мүмкін емес... адамның әуелі тілін түсініп алмай немесе адамды тілінен танымай тұрып, өзін жете тани алмайсың деген пікірімен келіспеуге болмайды [1, 7 б].
Тілдік тұлға мәселесін анықтауда өзі меңгерген ұлт тілі мен мәдениетін өзгеге таныта отырып, тілді тұтынушы ретінде, тұтастай алғанда тіл тарихына (синхронды, диахронды күйіне), тілдің дамуына қандай үлес қосқанын айқындау мәселесі - Тілдік тұлға мәртебесін одан әрі бекіте түсетін немесе оның тағы бір қырын, яғни толыққанды Тілдік тұлға болмысын ашатын басты ұстаным болуға тиіс. Соған орай төмендегі сауалдардың тууы заңды. Әр деңгейде тілдік тұлға мәртебесі қалай көрінеді? Тілдік тұлға ұлт ақыл-ойының көрінісін қалайша танытады? Тіл мен ойлаудың нәтижесіндегі әлемнің тілдік бейнесінен түсер сәуле-суреттерден нені байқаймыз?
Сөйтіп, зерттеушілер тілдік тұлғаның ең басты үш белгісін атап көрсетеді:
1) вербалды-семантикалық - қалыптасқан табиғи тілді қарапайым сипатта қолданушы;
2) когнитивтік - тілдік иеархияны концептуалдық-дүниетанымдық сипатта жүйелі түрде іске асырушы;
3) прагматикалық - тілді белгілі бір себепке сәйкес арнайы мақсатпен қолданушы [1, 29 б].
Ұлт жанының жанашыры, кемеңгер жазушы, көсем сөздің білгірі, ойшыл ғұлама Әбіш Кекілбаев тұлғасы - қазақ руханиятында өзінің шығармашылық қолтаңбасы айрықша, рухани-мәдени өресі биік тарлан тұлға ретінде танылады. Қайталанбас қасиетке ие қаламгер тұлғасын танудың бір қыры - автордың танымы мен прагматикалық уәж-мақсатынан туындаған, жазушы тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық сөз үлгілері. Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасын танытатын вербалды-семантикалық, лингвомәдени, лингвотанымдық бірліктерді талдап таныту - жеке-жеке жұмыстардың зерттеу нысаны болып табылады. Жазушының шығармашылық дүниесін саралай отырып, оның тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық индивидуалды қолданыстардың, көріктеу құралдарының лингвомәдени, танымдық қырларын мүмкіндігінше сөз етеміз. Сол арқылы да жазушының тілдік тұлғасы айқындала түседі.
Себебі, тілдік тұлға мазмұнына В.А.Маслованың көрсетуінше мынадай компоненттер енеді: 1) құндылық, дүниетанымдық, тәрбие мазмұны компоненті, яғни құндылықтар жүйесі және өмірдің мәндері; 2) мәдениеттану компоненті, яғни тілге деген қызығушылықтың тиімді құралы ретінде мәдениетті игеру деңгейі; 3) жеке тұлғалық компонент, яғни, әр адамда бар жекелік қасиеттер, өзіндік қолданыстар [8,119 б.].
Көркем ойлау қабілеті жоғары, тілдің даму сипатында өзіндік қолтаңбасы бар, әдеби тіл тарихында өзіндік орны айқындалған тіл иесіне тілдік тұлға мәртебесін беру лайықты деп есептейміз. Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, сөз құдіретін түсінген тіл тұтынушысы ғана Тілдік тұлға феноменіне айнала алады.
Ұлттық мүддеге, өз халқының саяси-экономикалық және мәдени өрлеуіне қалтқысыз қызмет етіп келе жатқан ұлттың зиялы қауым өкілі - Әбіш Кекілбаев.
...біртуар жазушы-ғалымдар - жұртшылық идеал тұтатын, тілдік тұлғалар. Олар әдеби элитарлық топтың өкілдеріне жатады [9, 26 б.]. Ә.Кекілбаев - әдеби тілдің барлық мүмкіндіктерін еркін пайдалана алатын, сонымен қатар тілді қолдануға шығармашылық тұрғыдан келетін, тіл мәдениетінің барлық нормаларын игерген [10] элитарлық тұлға.
Зерттеушілердің пайымдауынша, көркем мәтін - айрықша тілдік код, сондықтан оқырман санасында мәтіндегі тілдік кодты аша алатындай тілдік білімнің болуы шарт, өйткені автор айтпақ ой-сезімін тілдік бірліктер арқылы кодқа салады. Ал тілдік білім дегеніміз сөзді, оның мағыналарын, сөйлем, оның мағыналары мен құрылымдарын білу дегенге саяды. Суреткер- тілдік тұлға - нақты бір тілдің субъектісі. Тілдің дыбыстық, лексика-семантикалық, грамматикалық бірліктерінің мән-мағынасы мен қызметі, нормасы екеуіне де ортақ. Алайда автор лексика-грамматикалық, дыбыстық т.б. бірліктерді діттеген мақсатына қарай іріктеп, ақиқат дүниеде кездесетін зат, құбылыстарды мәтінде өзіндік тілмен өзгеше өрнектейді [9, 67 б.].
Автордың өзіндік қиялынан өзгеше өңдеуден өткен тілдік бірліктерінің негізгісі - индивидуалды-авторлық қолданыстар. Ақиқат дүниенің тілдік болмысын танытуда Ә.Кекілбаевтың шығармашылығы негізінде жазушының тілдік тұлғасын сипаттайтын авторлық қолданыстарға арнайы жеке тоқталамыз. Мұндай окказионалдық бірліктер жаңа концептуалды мазмұнда өзіндік түр-сипатымен, тың бояуымен өзгешеленеді, ұлт болмысының ерекшеліктерін ажарландыра түседі.
Көркем мәтінде көрініс тапқан ұлт болмысы, дүниетанымы, ойлау санасының өзіндік ерекшеліктерін Ұлт тілі - ұлт дүниетанымы - көркемдік мән арақатынасы, тілдік тұлғаның ой-танымы тұрғысынан зерделеу де қазақ тіл біліміндегі антропоөзектілік бағыттағы зерттеулерден де көрінеді. Мәселен, Ж.Абдрахманова көркем шығарма мәтінінің көркемдік мәнінің ұлттық құндылықтарға қатысын Ә. Кекілбаев шығармалары негізінде сараптай келе, шығарма тілінің көркемдігі ұлттық танымға сай қалыптасқан ұғым-түсініктерге тәуелді болатынына зер салады. Ол тілдік тұлға танымы мен ұлттық дүниетаным арасындағы жан-жақты тығыз байланысты танытатын тілдік фактілер қатарына Ә.Кекілбаев шығармаларында дәстүрлі символизмдердің молынан кездесуін, тілдік бірліктің тілдік жағдаятқа сәйкес мағына жағынан түрленуін, автордың архаизмдерді тірілту шеберлігін, яғни қазір мәні көмескіленген сөздерді өзінің уақыты мен кеңістігінде қолдануын жатқызады [11, 10 б.].
Көркем тілді жетік меңгерген жазушы Әбіш Кекілбаевтың туындыларындағы окказионал қолданыстардың негізгі ойды, субъективтік көзқарас пен ұлттық танымды білдірудегі, айқындаудағы рөлін, белгілі жағдайға байланысты көнеден келе жатқан тұрақты тіркестердің автордың шеберлігімен өңдеуге түскен сипатын анықтау аса өзекті деп түсінеміз. Мәселеге осы тұрғыдан келсек, Ә.Кекілбаевтың шығармашылығының когнитивтік лингвистикамен, философия және мәдениеттанумен тығыз байланыста дамып отыратындығын байқауға болады.
Бұл жұмыста Ә.Кекілбаев туындаларындағы жеке авторлық қолданыстардың, яғни окказионалдық бірліктердің көркемдік ерекшеліктері мен қызметін, оның тілдік бейнесін танымдық деңгейде сипаттау арқылы суреткер-жазушының қазақ әдеби тілін байытуда өзіндік үлес қосқан ірі тұлға екендігін терең тани аламыз. Автордың көркем мәтін жасаудағы өзіндік тіл ерекшеліктері, көркем-эстетикалық мақсат-міндеттерді шешудегі қолданған тілдік амал-тәсілдері арқылы тіліміздің көркемділігі мен бейнелілігін арттыруға қосқан үлесін анықтау да танымдық мәні бар өзекті мәселе екендігін көрсетеді.
Өмірге қанша жаңалық, қанша жаңа зат пен жаңа ұғым қосылса, тілге де сонша жаңа сөздер мен сөз тіркестері қосылып отырады. Жаңа сөздер мен сөз тіркестерді енгізуші - жеке тұлға болып табылады.
Тілдің ұлттық болмысты танытудағы рөлін жазушының өзі Ә.Кекілбаев былайша тұжырымдайды: Тіл - ұлттық руханиятымыздың өзегі. Олай болса, тіл адамсыз, ал адам тілсіз өмір сүре алмайтындықтан, тілді тану, оның әлемдік дәрежесін адамнан бөлек алып сипаттауға да болмайды. Адам қоршаған ортаны танытады, оны атадан балаға жеткізеді, адамды қалыптастырады, оның мінезін айқындайды, өмірлік көзқарасын, өскен ортаның ұлттық негізін көрсетеді. Мұндай маңызды жағдайлар көркем шығармаларда өз көрінісін табады. Қай адамның болсын сана-сезімі ортаға байланысты жіктеледі. Осылайша ұлттық мәдениеті, өмірге деген өз көзқарасы, мінезі, тәрбиесі қалыптасады. Тіл халықтың бүкіл болмысын, мәдениетін көрсетеді және тілді жеткізуші тұлғаны қалыптастырады.
Ә.Кекілбаевтың шығармалары көркемдік негізге құрылған тілдік құралдарды қолдана отырып, ұлттық болмыстың ой-санасын айқындап көрсетеді. Әлемдік деңгейдегі ұлттық, тілдік құралдар жоғары көркемдігімен ерекшеленеді. Бұл тіл қисындылығына бірден-бір әкелетін жол.
Индивидуалды авторлық қолданыстарды қолдануда немесе тілдік кеңістікте бұрыннан бар тілдік бірліктерді өзгертіп не өңдеп қолдану бір жазушыда аз да, екінші бір авторларда көбірек болып келеді. Өйткені бұл - шеберлікпен, жазушының суреткерлік мәдениетімен байланысты құбылыс. Шынында да, сөз қолдану тәсілі, халық тілінің байлығын жете игеру барлық жазушыда бір сарынды болып келе бермейді. Бір сөздің өзін әр жазушы әр түрлі тіркеске түсіретіні мәлім. Кейде бір шығарманың өзінде бір сөз алуан түрлі қисында жұмсалуы мүмкін. Әр жазушының өзіндік стилі болады, сөз саптауы болады.
Шығармашылық жаңарулар әсерінен тілдің байырғы сөзжасам заңдарына сүйеніп, жаңадан бір алуан сөздер жарық көреді. Сондай суреткерлік шығармашылықтың бір көрінісі - көркем шығарма тілінде пайда болған авторлық окказионалдық қолданыстар. Окказионализмдер - сөзжасам жүйесіндегі заңдылықтардың даму бағытын айқындай отырып, автордың жеке тұлғалық тілдік әлеуетін танытатын көрсеткіш болып табылады.
Жалпы мұндай жеке авторлық қолданыстарды қарастыру арқылы халық тілінің байлығын, оның мүмкіншіліктерін ақын не жазушының қаншалықты деңгейде пайдаланғанын, әдеби тіліміздің дамуына қосқан үлесін, Тілдік тұлға ретінде қалыптасу мәнерін саралауға болады. Олардың жазу мәнері мен стилін танытуда да авторлық қолданыстар ерекше рөл атқарады.
Әрбір халықтың рухани мұрасының құндылығы сол ұлттың эстетикалық, көркемдік өре деңгейімен өлшенбек. Әбіш Кекілбаев тілдік тұлғасын, шығармашылығын арнайы сөз еткенде, осынау ірі тұлғаның сөз шеберлігін зерделеу арқылы бүкіл қазақ халқының танымын, ұлттық болмысын, мәдениетін, тілі мен әдебиетін терең түйсінуге, жан-жақты тануға мүмкіндік аламыз.
Бұрыннан қалыптасқан суретті сөз өнерін Ә. Кекілбаев адамның ішкі жан дүниесін, іс-әрекетін бейнелеу арқылы таныта білді. Оның өзіне ғана тән ізденістері суреткер тіліндегі окказионал қолданыстар әлемі арқылы көрінетін өзіндік дүниетанымын айшықтай түседі.
Қазақ тіл біліміндегі авторлық окказионал қолданыстарды зерттеудің жайына келетін болсақ, жеке автордың қолданысында пайда болған жаңа сөздерге байланысты зерттеулер көп емес. Жеке авторлық қолданыстарға байланысты еңбектердің қатарына Г.Мұратованың Қазақ көркем әдебиетіндегі окказионал сөздер мен Л.Еспекованың Қ.Мырзалиев поэзиясындағы окказионализмдер атты еңбектерін жатқызамыз. Сонымен қатар, Г.Тұрабаеваның Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке деген еңбегін атауға болады. Бірақ бұл еңбекте окказионализм мәселесі сөз болмайды, зерттеуші тек мақал-мәтелдердің окказионалды варианттылығына тоқталады.
Қазіргі ғылымда жеке автордың шығармашылығында пайда болған авторлық қолданыстарды, яғни жаңа сөздерді атауда бірізділік жоқ деуге болады. Бұл мәселенің қазақ тіл біліміндегі көрінісіне келер болсақ, Р.Сыздықова тосын сөздер немесе бір қолданар сөздер десе [12, 56 б.], ғалым Х.Нұрмұханов Сөз және шеберлік зерттеу еңбегінде потенциалды сөздер мен окказионалды сөздердің ара-жігін ажыратып, окказионализмдер контекст қалауына орай тек бір ғана қолданымдық болып қызмет атқаратын сөздер деп сипаттама береді [13, 76-96 б.]. А.Алдашева авторлық жаңа сөздер немесе индивидуальды-авторлық сөздер деген атауды пайдаланған [14, 26 б.]. Л.Еспекова окказионализм [15, 5-6 б.], Г.Мұратова окказионал сөздер [16, 10-11 б.], А.Бейсенбай окказионал қолданыстар [17, 13 б.] деген атауларды ұсынады.
Окказионализмдер жаңа құбылыстар мен заттарға атау беру мақсатында пайда болатын тілдік бірліктер ретінде де қарастырылып жүр. Бұл яғни әлемнің тілдік бейнесін жасауда, қоршаған дүниеде болып жатқан құбылысқа, белгілі бір затқа, атқаратын қызметіне қарай, ұқсастық белгісіне қарай сөз мағынасы мен мазмұнын сипаттау барысындағы жаңадан туған сөздерді (окказионализмдерді) айтып отыр. Адам танымының сатылы дамуы ретінде пайда болған сөздер.
Көркем әдебиет тілінде шығармашылық қажеттіліктен пайда болған авторлық қолданыстар, біздің ойымызша, белгілі бір әдеби-эстетикалық, идеялық мақсатты көздеуден туған лингвостилистикалық құбылыс әрі жазушы танымына тәуелді, жеке тұлғалық қасиетін танытатын тіл бірліктері.
Жинақтай келгенде, жоғарыда аты аталған ғалымдардың зерттеулерін негізге ала отырып, жеке авторлық қолданыстардың мынадай ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:
- жеке автордың тұлғалық көрінісін айқындайды;
- шығармашылық қажеттіліктен туындайды;
- мәнмәтінге байланыстылығы;
- мәнмәтінде белгілі бір қызмет атқаруы;
- тіл заңдылықтарына үйлесіп те, үйлеспей де келеді (жасалуындағы еріктілік);
- тілге ену қабілеті шектеулі;
- жаңашылдығы;
- автордың дүниетанымына тәуелді.
Жоғарыдағы теориялық пайымдауларды негізге ала отырып, жеке автордың қолданысында пайда болатын құбылысты индивидуалды авторлық қолданыстар немесе окказионал бірліктер деп атап, оған мынадай анықтама беруге болады: индивидуалды авторлық қолданыстар дегеніміз - стильдік мақсатпен шығармашылық қажеттіліктен туындайтын, әдеби тілімізге ену қабілеті шектеулі, мағынасы жағынан мәнмәтінге байлаулы, үнемі жаңашылдығымен ерекшеленетін, автордың дүниетанымына тәуелді тіл бірліктері, тілдік тұлғаны сипаттайтын басты көрсеткіш.
1.2 Ә.Кекілбаев тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейі
1.2.1 Авторлық метафоралардың қолданысы
Жазушы тілдік тұлғасының вербалды-семантикалық деңгейінде автордың аялық білімін айқындайтын тілдік құралдары, авторлық қолданыстары, көріктеу амалдарының қызметі талдауға түседі. Көріктеу құралдарының сөздің жаңа ауыспалы мағынасын жасау мүмкіндігі өте зор. Бұндай жағдайда бар мәселе автордың жаңа тосыннан күтпеген салыстырулар табу шеберлігіне байланысты. Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша, балау (метафора) басты көріктеу құралы болып саналады. Көркем тілдің негізгі екі семантикалық қасиеті - тапқырлық пен тұспалдап айту метафораның көркем тілдегі ерекше когнитивтік рөлін айқындайды.
Ақын-жазушылар көркем шығармаларында көріктеу құралдарын тосын көркем образдар, ерекше экспрессияға құрылған сюжеттер жасау үшін қолданады. Ақын-жазушылар шығармаларындағы метафораларды танымдық, эвристикалық сипат тудыру тұрғысынан дүние бейнесін танытудағы ерекше қасиеттер [18, 91 б.] ретінде, тілдік тұлғасын сомдай түсетін негізгі көріктеу құралы [19, 37 б.] сипатында, метафораны символмен байланыста қарастыру [20, 16 б.] арқылы, ақынның айтар ойын образды жеткізуге қызмет атқаратын тілдік құрал [21, 18 б.] ретінде саралау соңғы кездері жарық көрген көптеген ғылыми зерттеу жұмыстары мен мақалаларда кеңінен орын алған.
Зерттеушілер сөзімен айтқанда, метафора әлемнің жеке тілдік көрінісін бейнелейді, себебі индивидуальдылық жеке адамның белгілі тілдік құралдарды таңдауына байланысты, яғни әр адамға, сөз суретшісіне, арнайы тек сол тұлғаға ғана тән қасиет болады.
Адам баласы өзіне қажетті материалдық игіліктердің уақыт озған сайын небір жаңа түрлерін, жаңа үлгілерін өндіріп, бірден-бірге жетілдіріп, дамытып отырады. Сонда неғұрлым жетілген зат пен бастапқы қарапайым заттың арасында қызмет бірлігі, белгілі бір жұмысты атқару жағынан ортақтық болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бұл екеуінің бір атаумен атала беруі - заңды нәрсе.
Тіліміздегі жаңа сөздердің, бар сөздердің мағыналарының кеңеюін, қолдану өрісінің әртараптануын шығармашылық қажеттіліктерден туған өзгерістер деп санаймыз.
Сөз мағынасының дамуы нәтижесінде мағынаның не кеңейіп, не таралып отыру заңдылықтары туады. Сөз мағынасының кеңеюі деп сөздің тұлғасын өзгертпей-ақ, бұрыннан белгілі мағынасының үстіне жаңа қосымша мағыналар үстемеленуін айтамыз. Ол негізінен, метафоралық, метонимиялық және синекдохалық тәсілдер арқылы іске асырылады. Сөз мағынасының таралуы тарихи, қоғамдық, әлеуметтік т.б. жағдайларға байланысты сөздің кейбір мағынасының қолданыстан шығып қалуын білдіреді.
Соңғы жылдарда зерттеушілер тіл білімінде метафораны ойлаумен, таныммен, философиямен, психологиямен, поэтикамен (көркем әдебиетпен) шешендікпен, лингвистиканың түрлі салаларымен байланыстырып, түрлі қырынан зерделеп келеді. Бұдан метафораның тек тілге ғана емес, адам ойлауымен байланысты басқа құбылыстарға тән екендігін, оның қолданылу аясының кеңдігін көруге болады.
Метафора - адамның ойлау қабілеті мен таным көкжиегіне байланысты туындайтын тілдік құбылыс. Тілдік метафоралар - туынды сөздерде метафоралық қасиеттер күңгірттеніп, соның нәтижесінде жаңа лексемалардың пайда болуы. Метафора аталым тұрғысынан бейнелілік қасиетінен өтіп, тек ұғымға атау беру қызметіне көшеді. Аталым жасаудағы метафораның басқа поэтикалық, яғни көркемдік, бейнелілік метафорадан негізгі ерекшелігі де осында.
Метафора заттық және құбылыстық ұғымдарға атау беру үшін қызмет атқарады. Бір заттың бойындағы белгіні, қасиетті екінші атаудың бойынан іздеу - ұқсату жалпы метафораның басты шарты: ол - ұқсату, салыстыру, сол ұқсату арқылы мағына жаңадан қалыптасып, келесі күрделі атау жасалып, басқа сөз таптарына ауысып отырады.
Метафора туралы А.Салқынбай төмендегідей лингвистикалық тұжырымдамасын береді: Метафора - сөздің басқа мағынада қолданылуы. Риторика мен лексикологияда метафора номинациялық құрал ретінде қарастырылады [22, 124 б.].
Белгілі ғалым Б.Хасанов метафора құбылысына мынадай тұжырым жасаған: Метафора - тіл байлығын құлпыртқан қат-қабат мағына туғызушы әрі терең сырлы мән беріп, сөзді астарлай қолдану тәсілі. Метафора - көркем әдебиетке ғана тән құбылыс емес, сөйлеу мәдениетіміздің көне тарихымен құрдас қалыптасқан, образды ойымыздың дамуынан көрініс беретін маңызды элемент [23, 190 б.].
Б.Хасанов Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы атты монографиясында жалпы әлем тілдеріндегі метафораның сипатын жан-жақты қарастырып, ұлттық метафораның қалыптасуына үлкен үлес қосты. Ғалым метафора құбылысын ежелгі Греция мен Рим заманындағы зерттеу еңбектерінен белгілі екенін айта келе, мынадай анықтама берген: Метафора екі зат пен құбылысты салыстырудың негізінде сөздің ауыс (мағынада) қолданылуы [23, 190 б.].
Зерттеушінің пікірінше, кез келген жазушының шығармасында немесе авторы белгісіз халық туындыларында метафораның екі түрі кездеседі.
Бірі - бүкіл халыққа түсінікті, тұрақты ауыс мағына алған, дәстүрлі қолданылып келе жатқан метафоралар, екіншісі - әлі жалпыхалықтық сипат ала қоймаған, жеке тұлғаның сөздік қорынан шыққан метафоралар. Олар көбіне әдебиетте қолданылатын және лингвистикадағы метафора деп ажыратылып, екеуі екі ғылымның нысаны ретінде қарастырылып келеді.
Мысалы, Ә.Кекілбаев туындысынан үзінді келтірелік:
Одан да тыныш ішіп тапқаныңды,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz