Халықтың көші - қоны
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Елбасымыз 2012 жылғы халыққа Жолдауында 2020 жылға қарай республика халқының саны 10 пайызға өсуі үшін мемлекет барлық мүмкіндіктерді жасайды деп, қазіргі кезеңдегі еліміздің дамуының басымдылық бағытына ерекше көңіл бөлді. Табиғи өсіммен бірге көші-қон мәселесінің сабырлы саясаттың, тұрақты экономиканың, құқықтық қатынастардың, ұлтаралық достық пен келісімнің негізгі тіректерінің бірі ретіндегі рөлі көтерілуде. Еліміздегі демографиялық ахуалда оң өзгерістерге қол жеткізу үшін көші-қон мәселесіне басымдылық беріп, табиғи өсімді ынталандыру - мемлекетіміздің демографиялық саясатындағы басты бағыттарының бірі болып табылады.
Қазақстанның егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу жолы жеңіл бола қойған жоқ. Демографиялық ахуалға кезінде кері әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық дағдарыс еліміздің негізгі байлығы болып табылатын - адамдар ресурстары жағдайында көрініс тапты. Жеке дербес мемлекет болып қалыптасып, дамып, өз саясатын жүргізе бастаған Қазақстанға алғашқы күннен бастап-ақ терең тарихы бар көші-қон мәселелеріне қатысты өз бағытын айқындауға тура келді. Егеменді Қазақстанның көші-қондық қозғалысына жиырма жыл, оның өзіндік тарихы бар, оны өзіндік кезеңдерге бөліп, динамикасын, бағыттары мен көлемін талдау қажет.
Қазақстан Республикасындағы көші-қонның себептері мен нәтижелері қандай, көші-қонның, кеңірек алсақ, демографиялық және әлеуметтік дамудың болашағы нені меңзейді? Осы сұрақтарға жауап алмайынша, тиімді де сенімді мемлекеттік саясат жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да өзара байланыста болатын көші-қон мен демографиялық жағдайлардың арақатынасының соңғы кеңестік санақ кезінен бергі барысын көрсете отырып, негізгі заңдылықтары мен үрдісін анықтау сонымен қатар, халықтың әлеуметтік-демографиялық даму деңгейі оның мекендеген ортасы, географиялық орналасқан жері, өмір сүретін елінің мәртебесі мен саяси-экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік-мәдени ахуалы, әлеуметтік-құқықтық қамсыздандырылуы және тағы басқа тыныс-тіршілігінің барлық салаларымен өзара тығыз байланысты. Осындай кешенді фактор көші-қонның себептеріне, көлеміне, бағыттары мен салдарларына әсер етсе, көші-қон, керісінше сол факторлардың туындауы мен кез-келген мемлекеттің ішкі және халықаралық көлемдегі даму деңгейінің өзгерістеріне ықпал етеді. Жаһандану кең қанат жайған кезеңде Қазақстанда көші-қон үдерісінің жаңа түрлері пайда болып, көлемі, мәні, барысы, маңызы және салдарлары күрделенген сайын көші-қон мәселесін зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігі күшейе түсуде.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты - Қазақстан Республикасындағы көші-қон жағдайын және олардың өзгеру үрдістерін теориялық жағынан негіздеп, қазіргі жағдайды талдау арқылы көші-қон үдерісін жетілдіру жолдарын кешенді зерттеу.
Осыған орай дипломдық жұмысты зерттеуде төмендегi мiндеттердi жүзеге асыру көзделдi:
oo Қазіргі әдістемелік қағидалар тұрғысынан Қазақстандағы көші-қон процестері мәселесін зерттеушiлердiң тарихи және әлеуметтік-саяси негiздегi еңбектеріндегі зерттелу деңгейін нақтылау;
oo Қазақстандағы көші-қон процестері динамикасына әсер ететін негізгі факторларын талдау;
oo Қазақстан Республикасындағы көші-қон процестерін реттеуге байланысты ұсыныстар беру.
Зерттелу нысанасы - Қазақстан Республикасына көшіп келушілер мен көшіп кетушілер.
Зерттеу пәні - ҚР көші-қон жағдайын және өзгеру үрдістерін кешенді зерттеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы - Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігіне тоқталып, мақсаты мен міндеттері анықталады және зерттеу жұмысының нысаны мен пәні айқындалады. Негізгі бөлімде көші-қон қон мәселесінің ғылыми зерттелуі қарастырылып, олардың өзгеру үрдістері талданылады. Көші-қон мәселесінің даму тенденциялары көрсетіледі. Қорытындыда негізгі бөлімдегі айтылған пікірлерге тұжырымдама жасалынады.
1 БӨЛІМ ҚОҒАМДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР РӨЛІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1 Миграция процестерін теориялық талдау Халық қоғамның өндірістік күшінің негізгі қайнар көзі болып табылады. Тұрғындардың саны, жыныстық, ұлттық құрамы, білім деңгейі және шаруашылығы туралы мәліметтерді дұрыс білмей, елде дұрыс демографиялық саясатты жүргізе алмаймыз. Қазіргі Қазақстанда демографиялық процестерді зерттеу тек қана ғылыми жағынан өзекті емес, сонымен қатар тәжірибелік жағынан да маңызды. Көші-қон мәселесі қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Әлеуметтік - демографиялық құрылымды талдау - қазақстандық ғалымдардың толық кешенді маңызды тапсырмасы. Республикадағы демографиялық жағдайды талдау барысында Қазақстанның даму ерекшеліктерін ескеретін эффективті демографиялық саясатты жүзеге асыруда және өңдеуде қалыптасқан мәселелер қатарына назар аудармауға болмайды. Демографиялық зерттеулер қоғамдағы әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-демографиялық жағдайға тікелей және жанама әсер етеді. Қазіргі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы әлі зерттелмеген немесе тарих ғылымдарында орын алмаған көптеген нақты тарихи мәселелерді тапты. Бұл ішкі республикалық көші-қон және басқа да ТМД едеріндегі көші-қонның өсуі, денсаулық сақтаудағы жағымсыз жағдайлар, халықтың біліміне қатысты жағымсыз жағдайлар, жұмыссыздық. Сонымен, ғалымдардың алдында тезірек шешілуі керек мәселелер қатары қалыптасты. Қазақстан Республикасының тұрғындарының саны, құрамы және орналасуы туралы сұрақтар зерттеушілердің назарына бұрыннан ілікті. Демек, мемлекеттердегі көші-қон үрдістерін, жалпы жаңадан пайда болған қоғамдардағы көші-қонның аяқ алысы мен даму ерекшеліктерін зерттеу ісі, бірінші кезекте, бірқатар осы заманғы батыс ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқаны белгілі. Шетелдік саяси ой шеңберінде көші-қон, демография сияқты әлеуметтік феномен мен саясат арасындағы байланысқа алғаш рет ден қойған Т. Мальтус және У. Петти сияқты ғалымдар еді. Олардан басқа көші-қон феноменінің қауіпсіздік мәселесімен байланысын жүйелік талдаудан өткізген Е.Ротшилд, С. Линкольн, С. Гиртс, ал көші-қон меселесінің әдістемелік астарын ашқан Л. Анри, А. Блюм сынды зерттеушілерді алға тартуға болады. Сонымен бірге көші-қон мәселесінің концептуалды түрде негізделуіне ресейлік ғалымдардың да қосқан үлесі аз емес. Бұл Ресейдің ұлан-ғайыр территориясында, оның геосаяси ерекшелігі арқасында орын алған көші-қон үрдістерінің күрделілігімен байланысты болса керек. Бұл ретте Л.Н. Гумилев, Л.В. Андриченко, В.А. Ионцев және басқа да ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектерін алға тартқан жөн. Шын мәнінде ресей ғалымдарының көпшілігі көші-қон мәселесін этноәлеуметтік феномен ауқымында қарастырады. Мәселен, С.Панарин, О.Г. Буховец, Ж.А. Зайончковская сынды зерттеушілердің еңбектерінде көші-қон үрдісінің әлеуметтік астары қамтылса, Н.В. Алисов, О.И. Брусина, О.Д. Воробьевалардың зерттеулерінде оның этносаяси аспектілері қарастырылған. Ал енді отандық саяси ой саласына келер болсақ, көші-қон, демография мәселелерінің маңызды мәнге біз ойлағаннан көп бұрын ие болғанын көреміз. Бұл ретте Қазақстанда алғаш рет көші-қон мәселесіне орай арнайы зерттеулер жүргізгендер Ә.Бөкейханов пен М.Тынышпаев деп айтуға толық негіз бар. Олардың еңбектерінен қазақ ұлтының демографиялық хал-ахуалына деген көзқарастар мен оны түзету туралы ұсыныстарды көруге болады. Қалай десек те, осы заманғы отандық саяси ғылым шеңберінде көші-қон, демография саласын зерттеудің негізін қалаушылар болып М.Б.Тәтімов, Н.В.Алексеенко, Ә.Б. Ғали аталады. Сонымен қатар, Қазақстандағы заңсыз көші-қон үрдістері туралы зерттеуші Е.Ю. Садовскаяның, көші-қонның ұлттық, этникалық астарын ашатын Б.Әбдіғалиевтің, ішкі миграция, яғни Қазақстандағы ауыл мен қала арасындағы көші-қон меселесіне арналған А.Забированың еңбектерін атап өткен жөн. Бұдан басқа көші-қон меселесін тиімді жүргізудің ұлттық идеяны қалыптастырудағы маңызы туралы С.Мұсатаевтың, тіл саясатын қалыптастырудағы ролі туралы Г.А.Базарбаеваның, маргинализмнің Қазақстанның әлеуметтік-саяси жаңғыруындағы орны туралы, А.А.Әмірованың, ТМД елдерінен кеткен интеллектуалды мигранттар туралы А.М.Садықовтың, көшпенділік феноменін талдаған Б.А.Тлеповтың диссертациялық жұмыстарында қарастырылғандығын атап өткен жөн. Ал енді жалпылай алғанда, отандық ғылым өкілдерінен аталмыш мәселе Қазақстанның белгілі ғалымдары мен зерттеушілері Р.Б.Абсаттаровтың, Е.М.Ишмұхамедовтың, Қ.Е.Нарматовтың, Н.В.Романованың, Т.С.Садықовтың, И.С.Сәрсенбаевтың, К.Л.Сыроежкиннің еңбектерінде қарастырылады. Кеңес Одағы кезінде еліміздің халқының орналасуының мәселелері туралы ең бірінші еңбек деп Л.Дубровскийдің Кеңес Одағы халқының орналасуы (бүкілодақтық 1939 жылғы халық санағы бойынша) брошюрасын жатқызуға болады. Халықтың орналасуы жөніндегі ғылыми әдебиеттер соңғы қырық жылда едәуір көбейді. Бұл А.Исуповтың КСРО халқының ұлттық құрамы, А.И.Гозлувтың, М.Г.Григорянцтың КСРО халқының орналасуы (тығыздықтың, санның, құрамның статистикалық зерттелуі), В.И.Козловтың КСРО-ның ұлттылығы, Этнодемографиялық бейнелеу, Этникалық демография, С.И.Бруктың КСРО-дағы этнографиялық процесстер, А.С.Московскийдің, В.А.Юсуповтың Сібір қалалаындағы халықтың құрылуы, онда Қазақстан халқының ұлттық құрамы және санының динамикасы туралы статистикалық мағлұматтар берілген. Екінші топқа халықтың орналасуы бойынша қазақстандық ғалымдар жатады. Алғашқы жұмыс ретінде 1926 жылдағы аймақтың халық санағымен шектелген А.Доничтің Қазақстан тұрғындары атты мақаласы жатады. Осы мақаладан кейін 70 жылдарға дейін аймақтың тарихи әдебиетінде бұл мәселе талқыланбады. 1961 жылы Г.Макимовтың халықтың орналасуының мәселесін өңдеуді кеңестік ғалымдар аз қарастырған. 70-80 жылдары Қазақстанның революцияға дейінгі демография мәселелерін қарастырған жұмыстар тізбесі пайда болды. Н.Е.Бекмахановтың Қазақстандағы және Солтүстік Қырғызстандағы көпұлтты халықтың құрылуы (XVIII ғасырдың 60 жылдары - XIX ғасырдың басы), Капитализм эпохасындағы Қазақстан мен Қырғызстанның көпұлтты халқы (ХІХғ. 60 - 1917 ж.), Н.В.Алексеенконың Революцияға дейінгі Қазақстанның халқы (1830-1914 жж. саны, құрамы, құрылымы), А.Ғалиевтің Қайтақұрылым кезеңінің соңында Қазақстан тұрғындары: саны, ұлттық және әлеуметтік-кәсіби құралы атты Декларациясында, 1926 жылғы тұрғындардың Бүкілодақтық санағының материалдарының негізінде, мұрағатты және әдеби қайнар көздермен халықтың құрамы үш аспектіде қарастырылады: этнографиялық, тұрғындардың мінездемесі және әлеуметтік-кәсіби деңгейі. Автордың айтуынша, Қазақстан тұрғындарының динамикасы тарих, шаруашылық-тұрмыстық, табиғи-климаттық, этно-демографиялық, әлеуметтік-кәсіби және тағы басқа факторлардың өзара әрекеттесуі мен қиын саяси және экономикалық жағдайд қалыптасқан. А.Ғалиев басты назарын қазақ және орыс тұрғындарының жастық-жыныстық құылымын зерттеуге бөледі. Қазақтардың отбасы құрылымына, тұрғындардың географиясына, әлеуметтік құрылымына және кәсіби құрамына талдау жасаған. Көші-қон мәселесін зерттеу қиын және ол көптеген философтардың, экономистердің, социологтардың, демографтардың бірігіп жұмыс істеуін талап етеді. Сондықтан авторлар өздеріне төмендегідей міндеттерді қойды- Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуымен тығыз байланысты екендігін көрсету; - халықаралық және ішкі республикалық миграцияның қала және ауыл халқына әсерін байқау; - тұрғындардың сапалық мінездемесі қалай өзгеретінін көрсету, яғни оның әлеуметтік, кәсіби құралы, білім деңгейі; - миграциялық тұрғындардың ұлттық құрылымның өзгеруіне ықпалын көрсету; - халықтың денсаулығына және біліміне назар аудару; өнеркәсіптің химиялық және ядролық өндірістің экологиялық жағдайға әсер етуі. Жұмысты жүргізуде маңызды кайнаркөздер болып, Қазақстан Үкіметінің экономикалық, әлеуметтік, ұлттық және демографиялық жылнамалары, мұражайлық құжаттар мен мерзімдік басылымдар табылады. Негізінде біз үшін маңызды құжаттар ол демографиялық жылнамалар, статистикалық жинақтар. Бұл басылымдарда Қазақстан және облыстар бойынша тұрғындардың нақты саны, нақты қозғалысы, миграция, туу мен өлу, неке мен ажырасу туралы мәліметтер беріледі. Көптеген мәліметтер алдыңғы көрсеткіштермен салыстырылады. Статистикалық материалдар - мәліметті талдау үшін маңызды қайнар көз болып табылады. Бірақ та мұнда статистикалық қате кетуі мүмкін. Бұл статистикалық зерттеулер аймақтың бөлек территорияларында келушілердің, кетушілердің, туу санының санағының дұрыс жүргізілмеуіне байланысты. Қазақстан Республикасында көші-қон және демография мәселелеріне қызығушылық танытатын ғалымдар қатары төмендегідей: Ж.Н.Асылбекова, И.С.Қуандықова, С.Б.Ғалиев, А.Ш.Айтаев, М.Б.Тәтімов, Ю.И.Романов, Т.С.Кулаев. Қазақстанда ХХ ғасырдың соңында күрделі өзгерістер болды. 1991 жылдан бастап республика тәуелсіз ел ретінде өзіндік саясат жүргізе бастады. Соның бірі Қазақстан Республикасының көші-қон саясаты. Себебі көші-қон үрдістері елдегі мемлекеттік қауіпсіздікке, қоғамдық келісімге, экономикалық және демографиялық жағдайларға әсерін тигізеді. Ал қазіргі кездегі көші-қон үрдістерінің негізі кеңестік дәуірде қалыптасқан көші-қондық үдерістермен тығыз байланысты. Сондықтан кеңес кезеңіндегі көші-қон саясатының ерекшелігі, мемлекеттік деңгейде жүргізілген қоныстандыру үдерістері мен оның нәтижелерін зерттеу қазіргі мемлекеттік көші-қон саясатын жүргізу үшін де қажетті. Қоғамның дамуына теріс әсер ететін қолайсыз демографиялық жағдайларды шешудің бір бағыты - қуатты көші-қон саясатын жетекші артықшылықтар қатарына қосу. Сондықтан біздің жас мемлекетіміздің әлемдік қауымдастықта демократиялық бағытта дамушы ел деп танылуымен бұл мәселенің өзектілігі арта түсуде. Кеңестік мемлекеті ыдырап, тәуелсіз Қазақстан республикасының қалыптасуы кеңес дәуіріндегі тарихи процестерді саралауға, оның ішінде қоныстандыру мен көші-қон мәселелеріне ғылыми тұрғыдан баға беруге жол ашты. Кеңес дәуіріндегі қоныстандыру мен көші-қон үрдістерінің демографиялық қана емес біртұтас мемлекеттік билік тарапынан жасалынған іс-шаралар екендігі айқындала түсті. Себебі қоныстандыру үрдісінің жүргізілуі халықтардың көші-қонына әкелетіндігі заңдылық еді. Ал көші-қон қозғалысының халықтың әлеуметтік жағдайының өзгеруіне, психологиялық ахуалына әсері болады. Соңғы кездері елiмiздiң демографиялық даму үдiстерiн зерттеуге, көшi-қон үрдiстерiнiң барысы мен салдарын талдауға көп көңiл бөлiнiп жүр. Себебi ұлттық еркiндiктi сақтап қалу, тәуелсіздік тұғырын нығайту үшiн ең нәзiк те маңызды мәселелер қолға алынуда. ХХ ғасырдың соңына қарай еліміздегі көші-қон, әлеуметтік-демографиялық мәселелер мемлекеттік дәрежеде қарастырыла бастады. Қазақстан Республикасындағы көші-қон үрдісі аумағындағы мәселелерді шешу мемлекеттік саясаттың басты бағыттырының бірі болып отыр. Жалпы көші-қон процестері мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, қоғамдағы күрделі әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен тығыз байланысты екендігі белгілі. Біздің еліміздегі халықтың миграциясын зерттеу мәселесіне келер болсақ, ол мынандай үш кезеңнен тұрады. Бірінші кезең: ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 20-шы жылдарын құрайды. Бұл кезеңде мынандай еңбектер жарық көреді, олар: И.Л. Ямзиннің Шаруалардың босау кезінен бастап Ресейдегі қоныс аударулар (Киев, 1912), В.В. Оболенскидің Соғысқа дейінгі Ресей мен КСРО-ғы халықаралық және континент аралық миграциялар (Москва, 1928) және т.б. Екінші кезеңде (1930-1950 жж.) миграцияны зерттеу, басқа да ғылымдар мен бағыттарды зерттеу тәрізді оңдаған жылдарға дейін зерттелмей қалады. Бұл кезеңде социализм дәуірінде миграция жоспарлы түрде жүргізіледі, сондықтан да оны зерттеудің қажеттілігі жоқ деген түсінік қалыптасады. Осыған байланысты 1939 және 1959 жылдардағы жүргізілген халық санағының санақ парақтарына миграция туралы сұрақтар да енгізілмейді. Үшінші кезең 1960-шы жылдардан бастау алады, бұл кезеңнен бастап халықтың миграциясын зерттеудің жаңа дәуірі басталды. Миграцияның әр түрлі аспектілеріне арнаған, алдыңғы қатарлы демограф ғалымдардың еңбектері жарияланды, олар В.И. Медков, А.Я. Кваша, В.А. Ионцев, Г.С. Витковская, Н.М. Римашевская, т.б. Н.В. Романованың Этнополитические процессы в РК атты еңбегінде Қазақстан Республикасындағы этноәлеуметтік процестер саяси аспектіде қарастырылады. Мұнда Қазақстандағы этносаралық сенімді бұзбау керектігіне, келісім, өзара көмек қажет екендігі және қоғамдағы бірлесуге миграциялық мінез - құлық басты ықпал ететін факторлардың бірі болып табылатындығы атап өтіледі. Г.М. Меңдіқұлованың Исторические судьбы казахской диаспоры на протяжении ХVІ-ХХ вв. и современное ее состояние деген тарихнамалық еңбегінде қазақ диаспорасының т.б. әлем елдеріне таралуы, ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің еңбек миграциясы, 1990 жылдардағы қазақтарды репатриациялау және қазақ диаспорасының этникалық бірегейлігінің сақталуы проблемасы зерттелген.
Е.Ю. Садовскаяның Миграция в Казахстане на рубеже ХХІ века: основные тенденции и перспективы атты еңбегінде Қазақстандағы 1990-шы жылдардағы миграциялық процестер жан-жақты талданып, миграцияның Қазақстандағы жаңа типтері атап өтіледі. Миграцияның көлемінің Қазақстандағы ұлғаюына, демографиялық жағдайды талдауға, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді зерттеуге К.Л. Сыроежкиннің, А.И. Лұқпановтың, А.Т. Тилесовтің мақалалары арналған. 1997 жылы миграциялық процестердің саяси-құқықтық мәселесіне арналған зерттеу жұмысы жарық көрді. Бұл М.Б. Тәтімов пен М.А. Ақшалованың Формирование самостоятельной демографической и миграционной политики РК, мұнда егеменді Қазақстандағы тиімді миграциялық саясатты жүзеге асыру тәсілдері әзірленген. Қалай десек те, осы заманғы отандық саяси ғылым шеңберінде көші-қон, демография саласын зерттеудің негізін қалаушылар болып М.Б. Тәтімов, Н.В. Алексеенко, Ә.Б. Ғали аталады. Сонымен қатар, Қазақстандағы заңсыз көші-қон үрдістері туралы зерттеуші Е.Ю. Садовскаяның, көші-қонның ұлттық, этникалық астарын ашатын Б. Әбдіғалиевтің, ішкі миграция, яғни Қазақстандағы ауыл мен қала арасындағы көші-қон мәселесіне арналған А. Забированың еңбектерін атап өткен жөн. Бұдан басқа көші-қон мәселесін тиімді жүргізудің ұлттық идеяны қалыптастырудағы маңызы туралы С. Мұсатаевтың, тіл саясатын қалыптастырудағы ролі туралы Г.А. Базарбаеваның, маргинализмнің Қазақстанның әлеуметтік-саяси жаңғыруындағы орны туралы, А.А. Әмірованың, ТМД елдерінен кеткен интеллектуалды мигранттар туралы А.М. Садықовтың, көшпенділік феноменін талдаған Б.А. Тлеповтың диссертациялық жұмыстарында қарастырылғандығын атап өткен жөн.
Қазіргі кезде қоғамдағы көші-қон жағдайының сипаты мен шиеленісу дәрежесі көбіне алыс шет елдерден қоныс аударудың даму тенденциясымен анықталады. Көші-қонның бұл түрі жағдайында сыртқы және ішкі саяси мәселелер қиындық көздеріне айналады.
1.2 Миграция және еңбек миграциясы түсінігі мен пайда болу тарихы Көп уақыт "миграция" ұғымын адамдар әр түрлі түсінген, бірақ барлығы бір ұғым туралы ойлаған. Егер осы ұғымды жан-жақты карастырсақ, халықтың территориалды қозғалысының үш түрін көруге болады. Біріншіден, миграция ұғымымен біз адамдардың мақсат-міндеттеріне қарамай олардың кеңістіктегі қозғалысын көреміз. Бұған кіретіндер: бір жерден екінші жерге көшу, күнделікті қозғалыстар (жұмысқа, сабаққа бару), уақытша немесе маусымдық жұмыстарға, командировкаға бару, демалыс куроттарына бару, т.б. жатады. Көп ғалымдар бір тұрғылықты аймақтағы қозғалыстарды миграция деп есептемейді. Екінші, басқа қалаға қонакқа бару, күн сайын екі жақты қозғалыс (жұмыс, оқу) процесі есепке алынбайды. Сондықтан, біз осыны миграцияға жатқыза алмаймыз. Үшінші және осы ең басты миграция деп айтуға болады. Ол мемлекетаралық немесе континетаралық миграция. Уақытша болсын, маусымдық болсын осындай миграция локалды емес, глобалды болады. Тарихқа көз салсақ, миграция адамдар пайда болғаннан басталғанын көреміз. Адам адам болғалы, өмір сүруіне байланысты, бір жерден екінші жерге көшуге мәжбүр болған. Тамақ іздеп, жауларынан қашып, климат жағдайына байланысты адамдар көшуі болған. Басында 5-10 адам болып көшсе, уақыт өте келе тайпамен, румен, елмен және бүкіл халықпен көшуге дейін болған. Осыған мысал ретінде: Ғұндар қоныс аударуы, құдіретті Аттила бүкіл ғұн тайпаларын батысқа алып кетуі, ұлы қоныс аударуын бастаған. Олар соғысып отырып батысқа кетіп, сол жерде жергілікті халықпен ассимиляцияға ұшырап, қазіргі Венгр халқының ата-бабалары болып отыр. Миграция қай уақытта болмасын халық құрамының өзгеруіне өте күшті әсер етуші фактор болып табылады. Осыған сүйене отырып Ұлы қоныс аудару процесі жер бетіндегі барлық халықтардың қалыптасуына өз үлесін тигізген. Келесі бір мысал: Қазіргі замандағы ең күшті, ең экономикасы дамыған, жер бетіндегі алдыңғы катарлы ел Америка Құрама Штаттары халқының қалыптасуына миграция ең басты рөл атқарған. Барлығымыз білетіндей Америка ашылғаннан кейін Еуропадан мигранттар, уақыт өте келе бүкіл дүние жүзінен мигранттар ағылған. Қазіргі заманда да Америка Құрама Штаттарына мигранттар толқыны толастамай отыр. Сонау орта ғасырлардан бастап ағылған мигранттар жалғыз Америка Құрама Штаттарына емес, батыс жарты шарындағы Оңтүстік және Солтүстік Америка материктеріне де келіп жатыр. Осы материктердегі халықтардың қалыптасуына өз әсерін тигізді. Оған, Бразилияға португалдықтардың, Аргентинаға испандықтардың, Венесуэлаға италяндықтардың, француздықтардың ағылуы бүкіл материктегі халықтың құрамына айтарлықтай өзгеріс енгізді. Осы айтылып кеткен елдер қазіргі күні мигранттар ағылған елдердің тілдерінде сөйлейді, мәдениеттері бір. Былай айтқанда планетамыздың батыс жарты шары мигранттар елі деуге болады. Тарихта негізінен миграция басқьншылық соғыс ретінде жүрген. Басқыншылар басып алған жерлерінде қалып қойып отырған және сол жердегі жергілікті халықпен ассимиляцияға үшыраған. Келесі бір мысал, Африкадағы Оңтүстік Африка Республикасы. Осы ел қазір Африканың ең дамыған елі болып отыр. Осы елге де мигранттар басқыншылар ретінде келген. Осы мигранттар арқасында Оңтүстік Африка Республикасы Африка мемлекетерінін арасынан дамуы бойынша оқ бойы ұзап кетті. Тағы да бір мысал, миграцияға ұшыраған ел, материк - Австралия. Джеймс Кук осы материкті ашқаннан соң, жолдың алыстығына қарамай мигранттар ағыла бастады. Әрине Америкаға сияқты көлемде емес, біртіндеп келе бастады. 2-3 ғасырға созылған Австралияға қоныстану процесі, қазіргі күнде 16-17 миллионға жетті. Басында Ұлыбритания сотталғандарды апарып отырған, кейіннен баска да адамдар Австралияға келе бастады. Уақыт өте келе өздері бір мемлкет болып Ұлыбритания королдығының достастығына кірді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дамуы күшті болып, қазірге дейін сол темпті ұстап, бүгінгі күні дамыған капиталистік елдер қатарына қосылып отыр. Халқының 93% еуропалықтар, қалған пайызын жергілікті тұрғындар, яғни, аборигендер құрайды. Өзіміз көріп отырғандай миграция толық бір материкті өзгерткен. Осы мысалдарға қарай отырып, біз мигранттардың елдер мен мемлекеттердің қалыптасуына қандай рөлі зор екенін көреміз. Сонау орта ғасырлардың өзінде королдықтар және мемлекеттер мигранттардан қорыққан және күрес жүргізген. Мигранттар келгенде елдегі ішкі тұрақтылык бұзылуы мүмкін. Мигранттар дегеніміз ол басқа ұлт, басқа мәдениет, басқа тіл,
басқа салт - дәстүрлер. Міне осылар елдегі тұрақтылыққа әсер етуі мүмкін.
Мысалы: Америка материгінде мигранттар сол жерде мыңдаған
қалыптасқан мәдениетті бұзып, қиратып, өз мәдениеттерін енгізген. Бірақ ол әрқашанда осылай бола бермейді. Кейбірде ол мәдениеттер бірігіп,
бірін-бірі толықтырып, қатар өмір сүре алады, оған біздің ел мысал бола
алады. Өздеріңіз білетіндей, елімізде 100-ге тарта ұлт өмір сүреді. Олар әртүрлі түрлі жағдайлармен елге келген. Бүгінде осы ұлттар бір-бірімен тату-тәтті өмір сүруде. Көшіп - қону үрдісінің қорытынды сатысы - жаңадан көшіп келушілердің жерсіну, яғни, жаңа көшіп келушілердің ескі тұрғындар құрамына өту процесі. Көшіп келу жерлеріне көшіп - қонушылардың жерсінуін жоғарылату - халықтың миграциялық жылжымалылығы қарқындылығының антипоты. Жерсіңу бұл, басы көшіп - қонушының жаңа қоныстанушыға айналуының, ал аяғы жаңа қоныстанушының ескі тұрғындардың қатарына өту кезіндегі көші-қон үрдісінің бір бөлігі. Құрылымдық қатынаста жерсіңу өзіне екі негізді құрамдас бөлікті кіргізеді, олардың бірі - бейімделу, яғни көшіп - қонушының ол үшін жаңадан көшіп бару жеріндегі өмір жағдайларына үйрену процесі.
Тарихи қалыптасу бойынша миграция, яғни халықтың жаппай көшіп-қонуы саяси жағдайларға байланысты пайда болып, уақыт тек келе ол қоғамда жүріп отыратын ажырамас тенденция болып қалыптасты.
Демографиялық процестердің ішінде халықтың миграциясы маңызды орын алады. Өйткені миграцияға, қоғамдағы саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге шұғыл көңіл бөлетін жауапты сипат тән. Қоғамды дұрыс басқару және тиімді әлеуметтік-экономикалық саясат жүргізу үшін, миграциялық ағымдардың көлемі мен мигранттардың құрамын бағдарлай білу, миграцияны пайда болдыратын факторларды және миграцияның салдарын бағалай білу өте қажет. Жалпы көші - қон процестері мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, қоғамдағы күрделі әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен тығыз байланыста екендігі белгілі. Әрине, бұл бір жағынан көші-қон саясатын зерттеудегі пәндер жүйесін қарастырса, екінші жағынан көші-қон феноменінің жеке теориялық-әдістемелік негізін құрып, оны ғылыми тұрғыдан зерттеуге жол ашады. Жалпы әлемдік қоғамтану және саясаттану ғылымдарында көші-қон процестерін зерттеу ісінде түрлі көзқарастар мен ғылыми тұжырымдар қалыптасқан. Соның ішінде көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің теориялық және практикалық позицияларының ұқсастығы мен бір-біріне деген қарама-қайшылығы да аңғарылады. Көші-қон (миграция) сөзінің ата-тегі латын тілінің migrato - басқа жерге қоныс аудару деген сөзі. Қазіргі кезде ол термин әр түрлі салада қолданылып жүр. Мысалы, биологияда жан-жануарлардың, құстардың көшуі, ал әлеуметтану, экономика, құқық салаларында тұрғылықты халықтың көшіп қонуы мағынасында айтылып жүр. Біз осы терминнің әлеуметтану, экономика, құқық салаларына қатысты мағынасына тоқталамыз. Мигрант, босқын және көшіп-қонушы адамдар терминдері өзінің этимологиясы бойынша жақын және жалпы тұрғыда өзінің тұрғылықты жерін өзгерткен адамдарды білдіреді. Бірақта халықаралық құқық пен бірқатар мемлекеттердің заңдық жүйесінде бұл ұғымдардың анықтамасы әр түрлі болып келеді. Мигранттармен әлеуметтік жұмыс технологиясының негізгі аспектілері мен мазмұны көбіне детермеленеді, ол оның қай санатқа жататындығы мен анықталады. Келесі санат түрлерін айтуға болады; -өзінің әлеуметтік және құқықтық статусы бойынша мигрант статусы; -иммигрант статусы; -босқын статусы; -көші п-қонушы адамдар мен орын ауыстырушылар статусы бар. Халықтың миграциясы демографиялық жағдайларға, елдің тұрғындарының санын бірден көбеюіне немесе азаюына, оның жастық және жыныстық құрылымына тез және белсенді ықпал етеді. Тарихқа үңілсек, ең алғашқылардың бірі болып миграциялық процестерді жүйелендірген ағылшын ғалымы Е.Г. Равенштейн болған еді. Ол 1885 жылы Ұлыбритания мен Солтүстік Америка тәжірибесінде миграцияның он бір заңын немесе ережелерін (Ravenstein' s Laws of Migration) қалыптастырып берді, бұл ережені қазірдің өзінде миграциялық теорияны жасаушылар негізге алады. Осы он бір ереженің ішіндегі ең маңыздылары мыналар: 1) көбіне миграция қысқа қашықтықта жүзеге асады; (бұл жерде мигрант - спринтер жөнінде пікір білдіріледі, алайда, қазіргі кезенде мигрант - стайерлер де көп) 2) территориялық орталық ірі болған сайын, ол өзінің тартымдылығын күшейтеді; 3) әр миграциялық ағымға өзіндік қарсы ағым сай болады; 4) ірі қалалардың өсуі, қала тұрғындарының табиғи өсіміне емес, халықтың қоныс аударып келуіне байланысты; 5) халықаралық миграция, елдің ішіндегі болып жатқан миграция заңдылықтарымен дамиды; 6) миграцияның көлемі өндірістің, сауданың, әсіресе көліктің дамуына байланысты көбейе түседі; 7) миграцияның ең басты анықтаушысы-экономикалық себептер болады; Ал бүгінгі күнде қоғамның дамуында жоғарыда айтылған әсіресе, екі соңғы заңдылық берік және анықтаушы сипатқа ие. 1989 жылғы жарық көрген Миграциология деген еңбекте, миграция дегеніміз - бұл әлеуметтік - экономикалық қатынастарға байланысты болатын миграциялық қозғалыс деп жазылған. Миграцияның мынандай категорияларға негізделген интегралды классификациясы бар, олар: 1) типі; 2) түрі; 3) формасы; 4) себебі; 5) деңгейі. 1) Миграциялық қозғалыстар бір елдің ішінде де, осымен бірге мемлекеттердің арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықтың миграциясының екі типін бөліп алады: халықаралық (мемлекетаралық, сыртқы) және ішкі (мемлекет ішілік). Халықаралық миграцияға иммиграция және эмиграция деген түсініктер тән. Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуға немесе оқуға түсу мақсатында және басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді білдіреді. Екіншісінде елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты иммигранттар және эмигранттар болып бөлінеді. Халықаралық миграция континент аралық (мәселен, Еуропадан АҚШ-қа және Австралияға) және ішкі континенталдық (мысалға, Еуропа шеңберінде) болып бөлінеді. Ішкі миграция дегеніміз - бір мемлекеттің территориясы көлеміндегі қозғалыс. Ішкі миграцияның ағымдары мынандай бағыттары бойынша бөлінеді: қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала. 2) Ішкі және сыртқы миграцияға да мынандай негізгі түрлер тән. Атап айтар болсақ, қоныс аудару қайтарымсыз және тұрақты-уақытша миграцияға бөлінеді, біріншісі тұрақты мекен-жайының, азаматтығын өзгертумен байланысты, ал екіншісі болса жаңа жерде (жаңа елде) шектеулі бір уақытпен анықталған, кей кезде біршама ұзақ мерзімге де (БҰҰ-ның анықтамасы бойынша, бір жыл және одан көп уақытқа кететіндер ұзақ мерзімді мигранттар болып есептеледі). Маусымдық миграция міндетті түрде қайта оралумен бірнеше айға созылады, алайда бір жылдан аспайды. Негізінен, маусымдық миграция еңбек күшіне сұраныс тудыратын белгілі бір маусымдық жұмыстарда, мысалға: құрылыстарда, ауыл шаруашылығындағы егін піскен кезінде, т.б. Нақтырақ мысал келтіретін болсақ, Оңтүстік Қазақстандағы мақта терімге Өзбекстаннан келетін маусымдық мигранттар. Маусымдық көшіп-қону: экономикалық және әлеуметтік себептерге байланысты адамдардың бір аймақтан екінші аймаққа уақытша көшуін білдіреді. Экономикалық себептерге адамдардың жат жерде табыс табу, өзінің материалдық жағдайын жақсарту, профессионалдық дайындық дәрежесін ұлғайту үшін белгілі бір мерзімге көшуі жатады. Бұл көшіп-қонудың мемлекет ұшін пайдасы өте зор. Өйткені ол республикаға қосымша валюталық қаражат әкеледі, мамандардың кәсіби шеберліктерін арттырып оралады, ал оның мемлекет экономикасы үшін маңызды екені баршамызға мәлім. Әлеуметтік - мәдени себепке: туризм, емделу, білім алу мақсатын енгізуге болады. Білім алу мақсатымен көшіп - қону. Бұл бір мемлекеттің азаматтары өзіне қарағанда дамыған басқа мемлекетке, бірнеше айға немесе жылға мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындардың шақыруы бойынша жаңа мамандық иесі болу немесе жаңа технологиямен танысу мақсатында баруы. Әдетте, көшіп-қонудың бұл түрінде адам саны аз болады. Мақсаты - басқа мемлекеттердің аумағындағы оқу орындарынан алынған білімді, тәжірибені өз мемлекетінде пайдалану. Оған мысалға біздің мемлекетіміздегі президенттік Болашақ бағдарламасы, әртүрлі шетелдік, халықаралық ұйымдардың (Сорос қоры) Қазақстан азаматтарын дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы оқу орындарында оқытуға болады. Маятниктік миграция (челноктық, шекаралас) - бұл тұрақты мекен-жайынан оқу немесе жұмыс мақсатымен күнделікті (апталық та болады) басқа бір облыс, ауданға немесе басқа бір мемлекет территориясына орын алмастыруды айтады. Мәселен, фронтьерлік (ағылшын тілінен-шекаралық) миграция. Фронтьер - жұмыскерлер күнделікті, апта салып мемлекет шекарасынан өтіп, басқа бір мемлекетте еңбек ететіндер. Мәселен, шекараласып жатқан Қазақстан мен Ресей арасында. Мұнымен қатар кейінгі жылдары желілік маркетинг еңбек миграциясының түрі да кең тарауда. Желілік маркетинг-бұл дистрибьюторлар арқылы тауарды өткізу. Эпизодтық миграция - бұл төртінші және негізгі түр болып табылады. Ол іскерлік, туристік және т.б. құралады. Мәселен, 1993 жылдардағы әлемдегі туризм мен саяхаттаудан түскен пайда 3,5 трлн дол., бағаланса, ал туристер саны 443 млн құраған. Қазіргі кездегі миграцияның ең бір кең тараған түрі, саяси және экологиялық себептерден туындаған - мәжбүрлі миграция. Мәселен, саяси тұрақ іздеген босқындарды айтуға болады. Бұрынғы КСРО-ға келер болсақ, 1930 - 40 жылдардағы әр түрлі ұлт өкілдерін Орталық Азияға, Қазақстан мен Сібірге депортациялауды мәжбүрлі миграция қатарына жатқызуға болады. Осының нәтижесінде 2 млн адам қоныс аударылды, оның 70% әйелдер мен балалар құраған еді. Сыртқы миграцияға байланысты тағы бір түрді - заңсыз (астыртын) миграцияны да бөліп алуға болады. Заңсыз мигранттар дегеніміз-жұмыс табу, өмір сүру мақсатында басқа бір елдерге заңсыз келушілер. Дүниежүзінде, әсіресе 70-жылдардың ортасынан бастап заңсыз мигранттар саны өсіп, қазіргі кезеңде көлемі одан сайын ұлғаюда. Бұл миграция түрінің шынайы көлемін толығымен анықтау мүмкін емес. Осы жоғарыда айтылған миграция түрлерімен қатар, қазіргі кезде зерттеушілер моральді миграция түрін де бөліп алуда. Яғни, адам қоныс аударғысы келгенімен қаржысының жоқтығынан көшіп кете алмайды, осымен қатар бұл жерде кедейлік миграциялауға себеп те болады және қоныс аударуға кедергі келтіретін де фактор болып табылады. 3) Формасына қарай миграциялық қозғалыстарды былай деп бөлуге болады: мемлекеттің немесе әр түрлі қоғамдық құрылымдар (мәселен, ұйымдастырылған түрде еңбекшілерді жинау, қоғамдық үндеулер бойынша миграция) көмегі арқылы жүзеге асатын қоғамдық-ұйымдасқан және ұйымдаспаған, яғни мемлекеттің көмегінсіз жүзеге асатын. Кейінгі кезде осылардың үлесі біздің елімізде өсуде. Бірақ та ұйымдасқан миграцияда да, ұйымдаспаған миграцияда да қоныс аудару туралы жеке тұлға өзі шешім қабылдайды. 4) Миграциялық қозғалыстарды себептеріне байланысты жіктей отырып мыналарды бөліп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени, діни, нәсілдік, әскери, демографиялық (отбасының бірігуі, некелік миграция) және т.б. Қазіргі кезеңде миграцияны қандай факторлардың анықтағанына қарамастан, басты орынды экономикалық алады. 5) Тұрғын халықтың миграциясы үш деңгейге бөлінеді. Бірінші деңгей - бұл миграциялау туралы шешімді қабылдау. Екіншісі - бұл территориялық қоныс аудару, жоғарыда айтқандай ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған, яғни мигранттың өзінің тәуекеліне байланысты. Үшіншісі - бұл мигранттың жаңа орынға, жаңа жұмысқа бейімделу және үйрену деңгейі. Мемлекеттік миграция саясатының қалыптасу кезеңдерін қарастыратын болсақ, халықтың миграциясы объективті әлеуметтік-экономикалық процесс ретінде бір-бірімен тығыз байланысты құрамдас бөліктерден тұрады. Яғни, сыртқы миграция: эмиграция мен иммиграция және ішкі миграция (ауыл мен қалашық, қала мен қала, т.с.с.). Халықтың ішкі көші-қонына бір елдің әкімшілік-аумақтар арасындағы көшіп-қону жатады. Халықтың көші-қоны; қалалық, қала аралық және ауылдық жердегі көші-қон болып бөлінеді: - ауыл-ауыл бір ауылдық жерлерден екінші ауылға барғанда болатын көші-қон және ол саудагерлердің, бақташылардың және ауыл шаруашылығы жұмыскерлерінің қысқа, сондай-ақ алыс қашықтықтарға ауысып жүрулерінен тұрады. Көші-қонның бұл түрі Үндістан, Тайланд және Африканың көпшілік елдері сияқты ауыл шаруашылық өндірісі басым елдерде үстем болып табылады. - ауыл-ауыл кедейшіліктің, ауыл шаруашылығының төмен табысының, төмен өнімділіктің, жерді теңдей бөлмеудің және экономикалық мүмкіндіктердің біршама жетіспеуінің салдарынан халықтың ауылдық жерлерден қалаларға көшіп-қонуы. Келесі жиырма жылдың ішінде әлем дамуында қала халқы бір млрд-қа жуық өсетіні болжанып отыр. Бұл - бүгінгі таңдағы әлем дамуының көші-қонының негізгі үлгісі. - қала-қала негізінен жұмыспен қамтылу мақсатында халықтың бір қаладан екінші қалаға көшіп-қонуы. Бұл жоғары кенттелген елдердегі көші-қонның негізгі нысаны; - қала-ауыл мигранттардың оралуы немесе жаңа қоныстану үшін халықтың қаладан ауылдан көшіп - қонуы. Сонымен қатар ерекше мүдделік байланыс ретінде БҰҰ сараптамасын дайындай отырып, мигранттардың әртүрлі санаттарын жіктеуге болады Оларды бес топқа бөліп қарастырайық: - басқа шетелге ауру және білім алу үшін кету; - жұмыс істеу үшін кеткен мигранттар; - жаңа отбасыларды құру мақсатында кеткен мигранттар; - тұрақты тұру үшін кеткен мигранттар; Көші - қонның бірнеше түрін қарастыруға болады: Аумақтық сипатына қарай, тұрғылықты халықтың көшіп-қонуы - ішкі, сыртқы, маусымдық болып бөлінеді. Ішкі көшіп - қону - халықтың бір мемлекет ішінде әр түрлі мақсатпен қаладан ауылға, ауылдан қалаға, ауылдан ауылға қоныс аударуын білдіреді. Дәл қазіргі кезеңде Қазақстанда ауылдардан қалаларға көшуі етек алған. Оның негізгі себебі - ауыл шаруашылығын жекешелендіру нәтижесінде ұжымдық шаруашылықтар мен кеңестік шаруашылықтардың таралуынан кейін пайда болған жаппай жұмыссыздық және соның негізінде халықтың әлеуметтік жағдайының күрт төмендеп кетуі. Өкінішке орай, ірі ауыл шаруашылық субъектілерінің орнында құрылған шаруа қожалықтарының бүгінгі таңда ауыл тұрындарының әлеуметтік-экономикалық қажеттерін қанағаттандыруға мүмкіндігі болмай отыр. Сыртқы көшіп-қону дегеніміз - адамдардың бір мемлекеттің аумағынан екінші мемлекетке қоныс аударуы. Ол өз кезегінде екі түрлі болады - көшіп келу (иммиграция) және көшіп кету (эмиграция). Бұл енді бір-біріне қарама-қарсы процесс. Көшіп келуші - Қазақстан Республикасына уақытша немесе тұрақты тұруға келген шетелден немесе азаматтығы жоқ адам болып табылатын жеке тұлға. Көшіп келу - шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың уақытына немесе тұрақты тұру үшін бір мемлекеттің аумағына келуі, яғни, мемлекет аумағында кіруі. Бүгінде мемлекет аумағына уақытына немесе тұрақты тұру үшін, екі жақты немесе көп жақты мемлекетаралық шарттардың негізінде оралмандардың Моңғолия, Қытай, Түркия, Иран ішінара басқа елдерден де келуі негізінен таралған процесс. Сонымен қатар соғыс болып жатқан елдерден келген босқындар да осы категорияға жатады (шешен, тәжік босқындары). Миграция және миграциялық процестер туралы айтқанда оның функцияларына тоқталып өту қажет. Халықтың көші-қоны өз функцияларын орындай отырып қоғамдық дамуға әсер етеді. Функция дегеніміз - бұл қоғамның өмірлік іс-әрекеттері халық көші-қонындағы нақты рөлдер. Әрине, көші-қон функциялары оның маңызын көрсетіп, бұл құбылыстың сипатына себепкер болады. Халық көші - қонының функциялары біркелкі емес. Олардың кейбірі әлеуметтік-экономикалық жүйе түрінен және әр түрлі қоғам ерекшеліктерінен тәуелсіз болса, басқалардың характері нақты қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайларымен анықталады. Біріншісі - көші-қонның жалпы функциялары, екіншісі - сол немесе өзге қоғамдық экономикалық формацияның спецификалық функциялары. Кеңес зерттеушілері халық көші-қонын зерттегенде ерекше жалпы функцияларының ішінен жеделдету, сұрыптау және қайта бөлуді бөліп көрсетті. Территориялық орын ауыстыру адамдардың әлеуметтік психологиясының өзгеруіне жағдай жасайды. Атап айтсақ, дүниетанымның кеңеюіне, өмірдің әр түрлі саласынан білім жинақтау, еңбек және өндірістік тәжірибелермен алмасу, тұлғаның материалдық, әлеуметтік және рухани қажеттіліктердің дамуына, ұлттық мәдениеттердің интеграциясын атаймыз. Неғұрлым белсенді халық, белгілі бір заңдыққа сай әлеуметтік жағынан да белсенді болады. Осыған орай көші-қон кез келген жағдайда халықтың дамуына алып келеді. Көші-қонның келесі бір функциясы еліміздің әр аймақтарындағы табиғи белдеулер, аудандар, қалалық және ауылдық елді мекендерге өндіріс күштерінің орналасуына байланысты қоныстандыру. Қайта орналастыру функциясының ерекшелігі оның территорияаралық сипатымен байланысты, өйткені халықты қайта қоныстандыру үшін ең кем дегенде екі аймақтың өзара әректтестігі керек. Қайта орналастыру функциясын орындай отырып көші - қон еліміздің жеке аймақтардағы тұрғындар санын көбейтіп қана қоймайды, жанама түрде демографиялық үрдістің динамикасына әсер етеді, өйткені мигранттар тұрғындардың өркендеп өсуіне қатысады. Сондықтан сол немесе өзге аймақтағы халық санының өзгеруі, аталған аймақтағы мигранттар санының үлесінен әрқашан көп болады. Көші - қон функциясының үшінші түрі сұрыптау. Оның негізі әр түрлі әлеуметтік - демографиялық топтардың миграцияға теңсіз қатысуы әр территориялардағы тұрғындардың сапалы құрамының өзгеруіне алып келеді. Тәжірибелер көрсетуінше, еңбекке қабілетсіз адамдар және әйелдерге қарағанда, ерлер мен еңбеккеқабілетті адамдар көші-қонға белсенді араласады. Өзге ұлт өкілдерін және сол немесе өзге аудандардың жаңа қоныстанған және тұрғылықты халықтарының арасындағы миграциялық белсенділігі өте орасан. Біріншілері аталған территорияның тұрғылықты тұрғындары болса, екіншілері - жаңа қоныстанғандар. Белсенділікті жоғарлату, қайта орналастыру және сұрыптау функциялары көші-қонның әрқайсысында өзін бірдей көрсетпейді. Кейбір жағдайларда, мәселен эпизодтық көші-қонда белсенділікті дамыту функциясы үлкен рөл атқарса, басқасында, атап айтсақ, қоныстандыруда - барлық функциялар өзін толық деңгейде көрсетеді. Сонымен қатар, барлық миграциялық орын ауыстыруларда миграцияның маңызын көбінесе оның функциясы арқылы анықтаймыз. Көші - қон бірнеше қоғамдық ғылымдардың қарауына жататын мәселе. Мысалы, оны жалпылама алып қарайтын болсақ, ол тек әлеуметтік мәселе. Ал, егер еңбек күшінің қоныс аударуы туралы айтатын болсақ, ол экономикалық мәселе. Немесе көшіп-қонуды заң актілері арқылы реттеуді алсақ, бұл құқықтық мәселе. Миграция - бұл адамдардың кем дегенде 6 жылға тұрғылықты мекенінің өзгеруі, қоныс аударуы және алмасуы. Мұндай қоныс аудару бір мемлекет ішінде де мемлекет аралықта да болады. Мұндай процестер діни және басқа да жағдайларға байланысты. Миграциялық процестер кең ауқымда орын алса, онда ол мемлекетке үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан да, олар әрқашан миграциялық жұмыстардың ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік қызметкерлердің де назарында болады. Мигранттардың түрлі категорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізу технологиялары толығымен миграция нәтижесінде күрделі өмірлік жағдайға тап болған жеке индивидтер мен топтарға көмек көрсету жүйесін көрсетеді, сонымен қатар мигранттардың түрлі категориясын санын, миграциялық ағымдардың сипатын, миграциялық жағдайлардың есебін, әлеуметтік ортаны қайта құруды қамтиды. Саяси география саласындағы ғалымдар мен мамандардың болжауынша көшіп-қону процесін пайда болуына алтернативті тенденциялар күші әсер етуде. Бір жағынан - әлемдік тәртіп пен әлемдік интернационализация мен ғаламдану, екінші жағынан - елдер мен халықтардың ұлттық мемлекеттігін құруы: ХХ ғасырдың басында елдер, мемлекеттер саны - 60тан 200ге өсті. Халықтың миграциясы - қазіргі әлеуметтік дамудың маңызды проблемалардың бірі, бұл адамдардың қарапайым механикалық қозғалысы ғана емес, сонымен қатар толық бір мемлекет пен халықтар өмірінің діни-рухани, адамгершілік-психологиялық, этникалық, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық жағын қамтитын күрделі процесс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Елбасымыз 2012 жылғы халыққа Жолдауында 2020 жылға қарай республика халқының саны 10 пайызға өсуі үшін мемлекет барлық мүмкіндіктерді жасайды деп, қазіргі кезеңдегі еліміздің дамуының басымдылық бағытына ерекше көңіл бөлді. Табиғи өсіммен бірге көші-қон мәселесінің сабырлы саясаттың, тұрақты экономиканың, құқықтық қатынастардың, ұлтаралық достық пен келісімнің негізгі тіректерінің бірі ретіндегі рөлі көтерілуде. Еліміздегі демографиялық ахуалда оң өзгерістерге қол жеткізу үшін көші-қон мәселесіне басымдылық беріп, табиғи өсімді ынталандыру - мемлекетіміздің демографиялық саясатындағы басты бағыттарының бірі болып табылады.
Қазақстанның егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу жолы жеңіл бола қойған жоқ. Демографиялық ахуалға кезінде кері әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық дағдарыс еліміздің негізгі байлығы болып табылатын - адамдар ресурстары жағдайында көрініс тапты. Жеке дербес мемлекет болып қалыптасып, дамып, өз саясатын жүргізе бастаған Қазақстанға алғашқы күннен бастап-ақ терең тарихы бар көші-қон мәселелеріне қатысты өз бағытын айқындауға тура келді. Егеменді Қазақстанның көші-қондық қозғалысына жиырма жыл, оның өзіндік тарихы бар, оны өзіндік кезеңдерге бөліп, динамикасын, бағыттары мен көлемін талдау қажет.
Қазақстан Республикасындағы көші-қонның себептері мен нәтижелері қандай, көші-қонның, кеңірек алсақ, демографиялық және әлеуметтік дамудың болашағы нені меңзейді? Осы сұрақтарға жауап алмайынша, тиімді де сенімді мемлекеттік саясат жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да өзара байланыста болатын көші-қон мен демографиялық жағдайлардың арақатынасының соңғы кеңестік санақ кезінен бергі барысын көрсете отырып, негізгі заңдылықтары мен үрдісін анықтау сонымен қатар, халықтың әлеуметтік-демографиялық даму деңгейі оның мекендеген ортасы, географиялық орналасқан жері, өмір сүретін елінің мәртебесі мен саяси-экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік-мәдени ахуалы, әлеуметтік-құқықтық қамсыздандырылуы және тағы басқа тыныс-тіршілігінің барлық салаларымен өзара тығыз байланысты. Осындай кешенді фактор көші-қонның себептеріне, көлеміне, бағыттары мен салдарларына әсер етсе, көші-қон, керісінше сол факторлардың туындауы мен кез-келген мемлекеттің ішкі және халықаралық көлемдегі даму деңгейінің өзгерістеріне ықпал етеді. Жаһандану кең қанат жайған кезеңде Қазақстанда көші-қон үдерісінің жаңа түрлері пайда болып, көлемі, мәні, барысы, маңызы және салдарлары күрделенген сайын көші-қон мәселесін зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігі күшейе түсуде.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты - Қазақстан Республикасындағы көші-қон жағдайын және олардың өзгеру үрдістерін теориялық жағынан негіздеп, қазіргі жағдайды талдау арқылы көші-қон үдерісін жетілдіру жолдарын кешенді зерттеу.
Осыған орай дипломдық жұмысты зерттеуде төмендегi мiндеттердi жүзеге асыру көзделдi:
oo Қазіргі әдістемелік қағидалар тұрғысынан Қазақстандағы көші-қон процестері мәселесін зерттеушiлердiң тарихи және әлеуметтік-саяси негiздегi еңбектеріндегі зерттелу деңгейін нақтылау;
oo Қазақстандағы көші-қон процестері динамикасына әсер ететін негізгі факторларын талдау;
oo Қазақстан Республикасындағы көші-қон процестерін реттеуге байланысты ұсыныстар беру.
Зерттелу нысанасы - Қазақстан Республикасына көшіп келушілер мен көшіп кетушілер.
Зерттеу пәні - ҚР көші-қон жағдайын және өзгеру үрдістерін кешенді зерттеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы - Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігіне тоқталып, мақсаты мен міндеттері анықталады және зерттеу жұмысының нысаны мен пәні айқындалады. Негізгі бөлімде көші-қон қон мәселесінің ғылыми зерттелуі қарастырылып, олардың өзгеру үрдістері талданылады. Көші-қон мәселесінің даму тенденциялары көрсетіледі. Қорытындыда негізгі бөлімдегі айтылған пікірлерге тұжырымдама жасалынады.
1 БӨЛІМ ҚОҒАМДАҒЫ МИГРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР РӨЛІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1 Миграция процестерін теориялық талдау Халық қоғамның өндірістік күшінің негізгі қайнар көзі болып табылады. Тұрғындардың саны, жыныстық, ұлттық құрамы, білім деңгейі және шаруашылығы туралы мәліметтерді дұрыс білмей, елде дұрыс демографиялық саясатты жүргізе алмаймыз. Қазіргі Қазақстанда демографиялық процестерді зерттеу тек қана ғылыми жағынан өзекті емес, сонымен қатар тәжірибелік жағынан да маңызды. Көші-қон мәселесі қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Әлеуметтік - демографиялық құрылымды талдау - қазақстандық ғалымдардың толық кешенді маңызды тапсырмасы. Республикадағы демографиялық жағдайды талдау барысында Қазақстанның даму ерекшеліктерін ескеретін эффективті демографиялық саясатты жүзеге асыруда және өңдеуде қалыптасқан мәселелер қатарына назар аудармауға болмайды. Демографиялық зерттеулер қоғамдағы әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-демографиялық жағдайға тікелей және жанама әсер етеді. Қазіргі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы әлі зерттелмеген немесе тарих ғылымдарында орын алмаған көптеген нақты тарихи мәселелерді тапты. Бұл ішкі республикалық көші-қон және басқа да ТМД едеріндегі көші-қонның өсуі, денсаулық сақтаудағы жағымсыз жағдайлар, халықтың біліміне қатысты жағымсыз жағдайлар, жұмыссыздық. Сонымен, ғалымдардың алдында тезірек шешілуі керек мәселелер қатары қалыптасты. Қазақстан Республикасының тұрғындарының саны, құрамы және орналасуы туралы сұрақтар зерттеушілердің назарына бұрыннан ілікті. Демек, мемлекеттердегі көші-қон үрдістерін, жалпы жаңадан пайда болған қоғамдардағы көші-қонның аяқ алысы мен даму ерекшеліктерін зерттеу ісі, бірінші кезекте, бірқатар осы заманғы батыс ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқаны белгілі. Шетелдік саяси ой шеңберінде көші-қон, демография сияқты әлеуметтік феномен мен саясат арасындағы байланысқа алғаш рет ден қойған Т. Мальтус және У. Петти сияқты ғалымдар еді. Олардан басқа көші-қон феноменінің қауіпсіздік мәселесімен байланысын жүйелік талдаудан өткізген Е.Ротшилд, С. Линкольн, С. Гиртс, ал көші-қон меселесінің әдістемелік астарын ашқан Л. Анри, А. Блюм сынды зерттеушілерді алға тартуға болады. Сонымен бірге көші-қон мәселесінің концептуалды түрде негізделуіне ресейлік ғалымдардың да қосқан үлесі аз емес. Бұл Ресейдің ұлан-ғайыр территориясында, оның геосаяси ерекшелігі арқасында орын алған көші-қон үрдістерінің күрделілігімен байланысты болса керек. Бұл ретте Л.Н. Гумилев, Л.В. Андриченко, В.А. Ионцев және басқа да ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектерін алға тартқан жөн. Шын мәнінде ресей ғалымдарының көпшілігі көші-қон мәселесін этноәлеуметтік феномен ауқымында қарастырады. Мәселен, С.Панарин, О.Г. Буховец, Ж.А. Зайончковская сынды зерттеушілердің еңбектерінде көші-қон үрдісінің әлеуметтік астары қамтылса, Н.В. Алисов, О.И. Брусина, О.Д. Воробьевалардың зерттеулерінде оның этносаяси аспектілері қарастырылған. Ал енді отандық саяси ой саласына келер болсақ, көші-қон, демография мәселелерінің маңызды мәнге біз ойлағаннан көп бұрын ие болғанын көреміз. Бұл ретте Қазақстанда алғаш рет көші-қон мәселесіне орай арнайы зерттеулер жүргізгендер Ә.Бөкейханов пен М.Тынышпаев деп айтуға толық негіз бар. Олардың еңбектерінен қазақ ұлтының демографиялық хал-ахуалына деген көзқарастар мен оны түзету туралы ұсыныстарды көруге болады. Қалай десек те, осы заманғы отандық саяси ғылым шеңберінде көші-қон, демография саласын зерттеудің негізін қалаушылар болып М.Б.Тәтімов, Н.В.Алексеенко, Ә.Б. Ғали аталады. Сонымен қатар, Қазақстандағы заңсыз көші-қон үрдістері туралы зерттеуші Е.Ю. Садовскаяның, көші-қонның ұлттық, этникалық астарын ашатын Б.Әбдіғалиевтің, ішкі миграция, яғни Қазақстандағы ауыл мен қала арасындағы көші-қон меселесіне арналған А.Забированың еңбектерін атап өткен жөн. Бұдан басқа көші-қон меселесін тиімді жүргізудің ұлттық идеяны қалыптастырудағы маңызы туралы С.Мұсатаевтың, тіл саясатын қалыптастырудағы ролі туралы Г.А.Базарбаеваның, маргинализмнің Қазақстанның әлеуметтік-саяси жаңғыруындағы орны туралы, А.А.Әмірованың, ТМД елдерінен кеткен интеллектуалды мигранттар туралы А.М.Садықовтың, көшпенділік феноменін талдаған Б.А.Тлеповтың диссертациялық жұмыстарында қарастырылғандығын атап өткен жөн. Ал енді жалпылай алғанда, отандық ғылым өкілдерінен аталмыш мәселе Қазақстанның белгілі ғалымдары мен зерттеушілері Р.Б.Абсаттаровтың, Е.М.Ишмұхамедовтың, Қ.Е.Нарматовтың, Н.В.Романованың, Т.С.Садықовтың, И.С.Сәрсенбаевтың, К.Л.Сыроежкиннің еңбектерінде қарастырылады. Кеңес Одағы кезінде еліміздің халқының орналасуының мәселелері туралы ең бірінші еңбек деп Л.Дубровскийдің Кеңес Одағы халқының орналасуы (бүкілодақтық 1939 жылғы халық санағы бойынша) брошюрасын жатқызуға болады. Халықтың орналасуы жөніндегі ғылыми әдебиеттер соңғы қырық жылда едәуір көбейді. Бұл А.Исуповтың КСРО халқының ұлттық құрамы, А.И.Гозлувтың, М.Г.Григорянцтың КСРО халқының орналасуы (тығыздықтың, санның, құрамның статистикалық зерттелуі), В.И.Козловтың КСРО-ның ұлттылығы, Этнодемографиялық бейнелеу, Этникалық демография, С.И.Бруктың КСРО-дағы этнографиялық процесстер, А.С.Московскийдің, В.А.Юсуповтың Сібір қалалаындағы халықтың құрылуы, онда Қазақстан халқының ұлттық құрамы және санының динамикасы туралы статистикалық мағлұматтар берілген. Екінші топқа халықтың орналасуы бойынша қазақстандық ғалымдар жатады. Алғашқы жұмыс ретінде 1926 жылдағы аймақтың халық санағымен шектелген А.Доничтің Қазақстан тұрғындары атты мақаласы жатады. Осы мақаладан кейін 70 жылдарға дейін аймақтың тарихи әдебиетінде бұл мәселе талқыланбады. 1961 жылы Г.Макимовтың халықтың орналасуының мәселесін өңдеуді кеңестік ғалымдар аз қарастырған. 70-80 жылдары Қазақстанның революцияға дейінгі демография мәселелерін қарастырған жұмыстар тізбесі пайда болды. Н.Е.Бекмахановтың Қазақстандағы және Солтүстік Қырғызстандағы көпұлтты халықтың құрылуы (XVIII ғасырдың 60 жылдары - XIX ғасырдың басы), Капитализм эпохасындағы Қазақстан мен Қырғызстанның көпұлтты халқы (ХІХғ. 60 - 1917 ж.), Н.В.Алексеенконың Революцияға дейінгі Қазақстанның халқы (1830-1914 жж. саны, құрамы, құрылымы), А.Ғалиевтің Қайтақұрылым кезеңінің соңында Қазақстан тұрғындары: саны, ұлттық және әлеуметтік-кәсіби құралы атты Декларациясында, 1926 жылғы тұрғындардың Бүкілодақтық санағының материалдарының негізінде, мұрағатты және әдеби қайнар көздермен халықтың құрамы үш аспектіде қарастырылады: этнографиялық, тұрғындардың мінездемесі және әлеуметтік-кәсіби деңгейі. Автордың айтуынша, Қазақстан тұрғындарының динамикасы тарих, шаруашылық-тұрмыстық, табиғи-климаттық, этно-демографиялық, әлеуметтік-кәсіби және тағы басқа факторлардың өзара әрекеттесуі мен қиын саяси және экономикалық жағдайд қалыптасқан. А.Ғалиев басты назарын қазақ және орыс тұрғындарының жастық-жыныстық құылымын зерттеуге бөледі. Қазақтардың отбасы құрылымына, тұрғындардың географиясына, әлеуметтік құрылымына және кәсіби құрамына талдау жасаған. Көші-қон мәселесін зерттеу қиын және ол көптеген философтардың, экономистердің, социологтардың, демографтардың бірігіп жұмыс істеуін талап етеді. Сондықтан авторлар өздеріне төмендегідей міндеттерді қойды- Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуымен тығыз байланысты екендігін көрсету; - халықаралық және ішкі республикалық миграцияның қала және ауыл халқына әсерін байқау; - тұрғындардың сапалық мінездемесі қалай өзгеретінін көрсету, яғни оның әлеуметтік, кәсіби құралы, білім деңгейі; - миграциялық тұрғындардың ұлттық құрылымның өзгеруіне ықпалын көрсету; - халықтың денсаулығына және біліміне назар аудару; өнеркәсіптің химиялық және ядролық өндірістің экологиялық жағдайға әсер етуі. Жұмысты жүргізуде маңызды кайнаркөздер болып, Қазақстан Үкіметінің экономикалық, әлеуметтік, ұлттық және демографиялық жылнамалары, мұражайлық құжаттар мен мерзімдік басылымдар табылады. Негізінде біз үшін маңызды құжаттар ол демографиялық жылнамалар, статистикалық жинақтар. Бұл басылымдарда Қазақстан және облыстар бойынша тұрғындардың нақты саны, нақты қозғалысы, миграция, туу мен өлу, неке мен ажырасу туралы мәліметтер беріледі. Көптеген мәліметтер алдыңғы көрсеткіштермен салыстырылады. Статистикалық материалдар - мәліметті талдау үшін маңызды қайнар көз болып табылады. Бірақ та мұнда статистикалық қате кетуі мүмкін. Бұл статистикалық зерттеулер аймақтың бөлек территорияларында келушілердің, кетушілердің, туу санының санағының дұрыс жүргізілмеуіне байланысты. Қазақстан Республикасында көші-қон және демография мәселелеріне қызығушылық танытатын ғалымдар қатары төмендегідей: Ж.Н.Асылбекова, И.С.Қуандықова, С.Б.Ғалиев, А.Ш.Айтаев, М.Б.Тәтімов, Ю.И.Романов, Т.С.Кулаев. Қазақстанда ХХ ғасырдың соңында күрделі өзгерістер болды. 1991 жылдан бастап республика тәуелсіз ел ретінде өзіндік саясат жүргізе бастады. Соның бірі Қазақстан Республикасының көші-қон саясаты. Себебі көші-қон үрдістері елдегі мемлекеттік қауіпсіздікке, қоғамдық келісімге, экономикалық және демографиялық жағдайларға әсерін тигізеді. Ал қазіргі кездегі көші-қон үрдістерінің негізі кеңестік дәуірде қалыптасқан көші-қондық үдерістермен тығыз байланысты. Сондықтан кеңес кезеңіндегі көші-қон саясатының ерекшелігі, мемлекеттік деңгейде жүргізілген қоныстандыру үдерістері мен оның нәтижелерін зерттеу қазіргі мемлекеттік көші-қон саясатын жүргізу үшін де қажетті. Қоғамның дамуына теріс әсер ететін қолайсыз демографиялық жағдайларды шешудің бір бағыты - қуатты көші-қон саясатын жетекші артықшылықтар қатарына қосу. Сондықтан біздің жас мемлекетіміздің әлемдік қауымдастықта демократиялық бағытта дамушы ел деп танылуымен бұл мәселенің өзектілігі арта түсуде. Кеңестік мемлекеті ыдырап, тәуелсіз Қазақстан республикасының қалыптасуы кеңес дәуіріндегі тарихи процестерді саралауға, оның ішінде қоныстандыру мен көші-қон мәселелеріне ғылыми тұрғыдан баға беруге жол ашты. Кеңес дәуіріндегі қоныстандыру мен көші-қон үрдістерінің демографиялық қана емес біртұтас мемлекеттік билік тарапынан жасалынған іс-шаралар екендігі айқындала түсті. Себебі қоныстандыру үрдісінің жүргізілуі халықтардың көші-қонына әкелетіндігі заңдылық еді. Ал көші-қон қозғалысының халықтың әлеуметтік жағдайының өзгеруіне, психологиялық ахуалына әсері болады. Соңғы кездері елiмiздiң демографиялық даму үдiстерiн зерттеуге, көшi-қон үрдiстерiнiң барысы мен салдарын талдауға көп көңiл бөлiнiп жүр. Себебi ұлттық еркiндiктi сақтап қалу, тәуелсіздік тұғырын нығайту үшiн ең нәзiк те маңызды мәселелер қолға алынуда. ХХ ғасырдың соңына қарай еліміздегі көші-қон, әлеуметтік-демографиялық мәселелер мемлекеттік дәрежеде қарастырыла бастады. Қазақстан Республикасындағы көші-қон үрдісі аумағындағы мәселелерді шешу мемлекеттік саясаттың басты бағыттырының бірі болып отыр. Жалпы көші-қон процестері мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, қоғамдағы күрделі әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен тығыз байланысты екендігі белгілі. Біздің еліміздегі халықтың миграциясын зерттеу мәселесіне келер болсақ, ол мынандай үш кезеңнен тұрады. Бірінші кезең: ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 20-шы жылдарын құрайды. Бұл кезеңде мынандай еңбектер жарық көреді, олар: И.Л. Ямзиннің Шаруалардың босау кезінен бастап Ресейдегі қоныс аударулар (Киев, 1912), В.В. Оболенскидің Соғысқа дейінгі Ресей мен КСРО-ғы халықаралық және континент аралық миграциялар (Москва, 1928) және т.б. Екінші кезеңде (1930-1950 жж.) миграцияны зерттеу, басқа да ғылымдар мен бағыттарды зерттеу тәрізді оңдаған жылдарға дейін зерттелмей қалады. Бұл кезеңде социализм дәуірінде миграция жоспарлы түрде жүргізіледі, сондықтан да оны зерттеудің қажеттілігі жоқ деген түсінік қалыптасады. Осыған байланысты 1939 және 1959 жылдардағы жүргізілген халық санағының санақ парақтарына миграция туралы сұрақтар да енгізілмейді. Үшінші кезең 1960-шы жылдардан бастау алады, бұл кезеңнен бастап халықтың миграциясын зерттеудің жаңа дәуірі басталды. Миграцияның әр түрлі аспектілеріне арнаған, алдыңғы қатарлы демограф ғалымдардың еңбектері жарияланды, олар В.И. Медков, А.Я. Кваша, В.А. Ионцев, Г.С. Витковская, Н.М. Римашевская, т.б. Н.В. Романованың Этнополитические процессы в РК атты еңбегінде Қазақстан Республикасындағы этноәлеуметтік процестер саяси аспектіде қарастырылады. Мұнда Қазақстандағы этносаралық сенімді бұзбау керектігіне, келісім, өзара көмек қажет екендігі және қоғамдағы бірлесуге миграциялық мінез - құлық басты ықпал ететін факторлардың бірі болып табылатындығы атап өтіледі. Г.М. Меңдіқұлованың Исторические судьбы казахской диаспоры на протяжении ХVІ-ХХ вв. и современное ее состояние деген тарихнамалық еңбегінде қазақ диаспорасының т.б. әлем елдеріне таралуы, ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің еңбек миграциясы, 1990 жылдардағы қазақтарды репатриациялау және қазақ диаспорасының этникалық бірегейлігінің сақталуы проблемасы зерттелген.
Е.Ю. Садовскаяның Миграция в Казахстане на рубеже ХХІ века: основные тенденции и перспективы атты еңбегінде Қазақстандағы 1990-шы жылдардағы миграциялық процестер жан-жақты талданып, миграцияның Қазақстандағы жаңа типтері атап өтіледі. Миграцияның көлемінің Қазақстандағы ұлғаюына, демографиялық жағдайды талдауға, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді зерттеуге К.Л. Сыроежкиннің, А.И. Лұқпановтың, А.Т. Тилесовтің мақалалары арналған. 1997 жылы миграциялық процестердің саяси-құқықтық мәселесіне арналған зерттеу жұмысы жарық көрді. Бұл М.Б. Тәтімов пен М.А. Ақшалованың Формирование самостоятельной демографической и миграционной политики РК, мұнда егеменді Қазақстандағы тиімді миграциялық саясатты жүзеге асыру тәсілдері әзірленген. Қалай десек те, осы заманғы отандық саяси ғылым шеңберінде көші-қон, демография саласын зерттеудің негізін қалаушылар болып М.Б. Тәтімов, Н.В. Алексеенко, Ә.Б. Ғали аталады. Сонымен қатар, Қазақстандағы заңсыз көші-қон үрдістері туралы зерттеуші Е.Ю. Садовскаяның, көші-қонның ұлттық, этникалық астарын ашатын Б. Әбдіғалиевтің, ішкі миграция, яғни Қазақстандағы ауыл мен қала арасындағы көші-қон мәселесіне арналған А. Забированың еңбектерін атап өткен жөн. Бұдан басқа көші-қон мәселесін тиімді жүргізудің ұлттық идеяны қалыптастырудағы маңызы туралы С. Мұсатаевтың, тіл саясатын қалыптастырудағы ролі туралы Г.А. Базарбаеваның, маргинализмнің Қазақстанның әлеуметтік-саяси жаңғыруындағы орны туралы, А.А. Әмірованың, ТМД елдерінен кеткен интеллектуалды мигранттар туралы А.М. Садықовтың, көшпенділік феноменін талдаған Б.А. Тлеповтың диссертациялық жұмыстарында қарастырылғандығын атап өткен жөн.
Қазіргі кезде қоғамдағы көші-қон жағдайының сипаты мен шиеленісу дәрежесі көбіне алыс шет елдерден қоныс аударудың даму тенденциясымен анықталады. Көші-қонның бұл түрі жағдайында сыртқы және ішкі саяси мәселелер қиындық көздеріне айналады.
1.2 Миграция және еңбек миграциясы түсінігі мен пайда болу тарихы Көп уақыт "миграция" ұғымын адамдар әр түрлі түсінген, бірақ барлығы бір ұғым туралы ойлаған. Егер осы ұғымды жан-жақты карастырсақ, халықтың территориалды қозғалысының үш түрін көруге болады. Біріншіден, миграция ұғымымен біз адамдардың мақсат-міндеттеріне қарамай олардың кеңістіктегі қозғалысын көреміз. Бұған кіретіндер: бір жерден екінші жерге көшу, күнделікті қозғалыстар (жұмысқа, сабаққа бару), уақытша немесе маусымдық жұмыстарға, командировкаға бару, демалыс куроттарына бару, т.б. жатады. Көп ғалымдар бір тұрғылықты аймақтағы қозғалыстарды миграция деп есептемейді. Екінші, басқа қалаға қонакқа бару, күн сайын екі жақты қозғалыс (жұмыс, оқу) процесі есепке алынбайды. Сондықтан, біз осыны миграцияға жатқыза алмаймыз. Үшінші және осы ең басты миграция деп айтуға болады. Ол мемлекетаралық немесе континетаралық миграция. Уақытша болсын, маусымдық болсын осындай миграция локалды емес, глобалды болады. Тарихқа көз салсақ, миграция адамдар пайда болғаннан басталғанын көреміз. Адам адам болғалы, өмір сүруіне байланысты, бір жерден екінші жерге көшуге мәжбүр болған. Тамақ іздеп, жауларынан қашып, климат жағдайына байланысты адамдар көшуі болған. Басында 5-10 адам болып көшсе, уақыт өте келе тайпамен, румен, елмен және бүкіл халықпен көшуге дейін болған. Осыған мысал ретінде: Ғұндар қоныс аударуы, құдіретті Аттила бүкіл ғұн тайпаларын батысқа алып кетуі, ұлы қоныс аударуын бастаған. Олар соғысып отырып батысқа кетіп, сол жерде жергілікті халықпен ассимиляцияға ұшырап, қазіргі Венгр халқының ата-бабалары болып отыр. Миграция қай уақытта болмасын халық құрамының өзгеруіне өте күшті әсер етуші фактор болып табылады. Осыған сүйене отырып Ұлы қоныс аудару процесі жер бетіндегі барлық халықтардың қалыптасуына өз үлесін тигізген. Келесі бір мысал: Қазіргі замандағы ең күшті, ең экономикасы дамыған, жер бетіндегі алдыңғы катарлы ел Америка Құрама Штаттары халқының қалыптасуына миграция ең басты рөл атқарған. Барлығымыз білетіндей Америка ашылғаннан кейін Еуропадан мигранттар, уақыт өте келе бүкіл дүние жүзінен мигранттар ағылған. Қазіргі заманда да Америка Құрама Штаттарына мигранттар толқыны толастамай отыр. Сонау орта ғасырлардан бастап ағылған мигранттар жалғыз Америка Құрама Штаттарына емес, батыс жарты шарындағы Оңтүстік және Солтүстік Америка материктеріне де келіп жатыр. Осы материктердегі халықтардың қалыптасуына өз әсерін тигізді. Оған, Бразилияға португалдықтардың, Аргентинаға испандықтардың, Венесуэлаға италяндықтардың, француздықтардың ағылуы бүкіл материктегі халықтың құрамына айтарлықтай өзгеріс енгізді. Осы айтылып кеткен елдер қазіргі күні мигранттар ағылған елдердің тілдерінде сөйлейді, мәдениеттері бір. Былай айтқанда планетамыздың батыс жарты шары мигранттар елі деуге болады. Тарихта негізінен миграция басқьншылық соғыс ретінде жүрген. Басқыншылар басып алған жерлерінде қалып қойып отырған және сол жердегі жергілікті халықпен ассимиляцияға үшыраған. Келесі бір мысал, Африкадағы Оңтүстік Африка Республикасы. Осы ел қазір Африканың ең дамыған елі болып отыр. Осы елге де мигранттар басқыншылар ретінде келген. Осы мигранттар арқасында Оңтүстік Африка Республикасы Африка мемлекетерінін арасынан дамуы бойынша оқ бойы ұзап кетті. Тағы да бір мысал, миграцияға ұшыраған ел, материк - Австралия. Джеймс Кук осы материкті ашқаннан соң, жолдың алыстығына қарамай мигранттар ағыла бастады. Әрине Америкаға сияқты көлемде емес, біртіндеп келе бастады. 2-3 ғасырға созылған Австралияға қоныстану процесі, қазіргі күнде 16-17 миллионға жетті. Басында Ұлыбритания сотталғандарды апарып отырған, кейіннен баска да адамдар Австралияға келе бастады. Уақыт өте келе өздері бір мемлкет болып Ұлыбритания королдығының достастығына кірді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дамуы күшті болып, қазірге дейін сол темпті ұстап, бүгінгі күні дамыған капиталистік елдер қатарына қосылып отыр. Халқының 93% еуропалықтар, қалған пайызын жергілікті тұрғындар, яғни, аборигендер құрайды. Өзіміз көріп отырғандай миграция толық бір материкті өзгерткен. Осы мысалдарға қарай отырып, біз мигранттардың елдер мен мемлекеттердің қалыптасуына қандай рөлі зор екенін көреміз. Сонау орта ғасырлардың өзінде королдықтар және мемлекеттер мигранттардан қорыққан және күрес жүргізген. Мигранттар келгенде елдегі ішкі тұрақтылык бұзылуы мүмкін. Мигранттар дегеніміз ол басқа ұлт, басқа мәдениет, басқа тіл,
басқа салт - дәстүрлер. Міне осылар елдегі тұрақтылыққа әсер етуі мүмкін.
Мысалы: Америка материгінде мигранттар сол жерде мыңдаған
қалыптасқан мәдениетті бұзып, қиратып, өз мәдениеттерін енгізген. Бірақ ол әрқашанда осылай бола бермейді. Кейбірде ол мәдениеттер бірігіп,
бірін-бірі толықтырып, қатар өмір сүре алады, оған біздің ел мысал бола
алады. Өздеріңіз білетіндей, елімізде 100-ге тарта ұлт өмір сүреді. Олар әртүрлі түрлі жағдайлармен елге келген. Бүгінде осы ұлттар бір-бірімен тату-тәтті өмір сүруде. Көшіп - қону үрдісінің қорытынды сатысы - жаңадан көшіп келушілердің жерсіну, яғни, жаңа көшіп келушілердің ескі тұрғындар құрамына өту процесі. Көшіп келу жерлеріне көшіп - қонушылардың жерсінуін жоғарылату - халықтың миграциялық жылжымалылығы қарқындылығының антипоты. Жерсіңу бұл, басы көшіп - қонушының жаңа қоныстанушыға айналуының, ал аяғы жаңа қоныстанушының ескі тұрғындардың қатарына өту кезіндегі көші-қон үрдісінің бір бөлігі. Құрылымдық қатынаста жерсіңу өзіне екі негізді құрамдас бөлікті кіргізеді, олардың бірі - бейімделу, яғни көшіп - қонушының ол үшін жаңадан көшіп бару жеріндегі өмір жағдайларына үйрену процесі.
Тарихи қалыптасу бойынша миграция, яғни халықтың жаппай көшіп-қонуы саяси жағдайларға байланысты пайда болып, уақыт тек келе ол қоғамда жүріп отыратын ажырамас тенденция болып қалыптасты.
Демографиялық процестердің ішінде халықтың миграциясы маңызды орын алады. Өйткені миграцияға, қоғамдағы саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге шұғыл көңіл бөлетін жауапты сипат тән. Қоғамды дұрыс басқару және тиімді әлеуметтік-экономикалық саясат жүргізу үшін, миграциялық ағымдардың көлемі мен мигранттардың құрамын бағдарлай білу, миграцияны пайда болдыратын факторларды және миграцияның салдарын бағалай білу өте қажет. Жалпы көші - қон процестері мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, қоғамдағы күрделі әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен тығыз байланыста екендігі белгілі. Әрине, бұл бір жағынан көші-қон саясатын зерттеудегі пәндер жүйесін қарастырса, екінші жағынан көші-қон феноменінің жеке теориялық-әдістемелік негізін құрып, оны ғылыми тұрғыдан зерттеуге жол ашады. Жалпы әлемдік қоғамтану және саясаттану ғылымдарында көші-қон процестерін зерттеу ісінде түрлі көзқарастар мен ғылыми тұжырымдар қалыптасқан. Соның ішінде көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің теориялық және практикалық позицияларының ұқсастығы мен бір-біріне деген қарама-қайшылығы да аңғарылады. Көші-қон (миграция) сөзінің ата-тегі латын тілінің migrato - басқа жерге қоныс аудару деген сөзі. Қазіргі кезде ол термин әр түрлі салада қолданылып жүр. Мысалы, биологияда жан-жануарлардың, құстардың көшуі, ал әлеуметтану, экономика, құқық салаларында тұрғылықты халықтың көшіп қонуы мағынасында айтылып жүр. Біз осы терминнің әлеуметтану, экономика, құқық салаларына қатысты мағынасына тоқталамыз. Мигрант, босқын және көшіп-қонушы адамдар терминдері өзінің этимологиясы бойынша жақын және жалпы тұрғыда өзінің тұрғылықты жерін өзгерткен адамдарды білдіреді. Бірақта халықаралық құқық пен бірқатар мемлекеттердің заңдық жүйесінде бұл ұғымдардың анықтамасы әр түрлі болып келеді. Мигранттармен әлеуметтік жұмыс технологиясының негізгі аспектілері мен мазмұны көбіне детермеленеді, ол оның қай санатқа жататындығы мен анықталады. Келесі санат түрлерін айтуға болады; -өзінің әлеуметтік және құқықтық статусы бойынша мигрант статусы; -иммигрант статусы; -босқын статусы; -көші п-қонушы адамдар мен орын ауыстырушылар статусы бар. Халықтың миграциясы демографиялық жағдайларға, елдің тұрғындарының санын бірден көбеюіне немесе азаюына, оның жастық және жыныстық құрылымына тез және белсенді ықпал етеді. Тарихқа үңілсек, ең алғашқылардың бірі болып миграциялық процестерді жүйелендірген ағылшын ғалымы Е.Г. Равенштейн болған еді. Ол 1885 жылы Ұлыбритания мен Солтүстік Америка тәжірибесінде миграцияның он бір заңын немесе ережелерін (Ravenstein' s Laws of Migration) қалыптастырып берді, бұл ережені қазірдің өзінде миграциялық теорияны жасаушылар негізге алады. Осы он бір ереженің ішіндегі ең маңыздылары мыналар: 1) көбіне миграция қысқа қашықтықта жүзеге асады; (бұл жерде мигрант - спринтер жөнінде пікір білдіріледі, алайда, қазіргі кезенде мигрант - стайерлер де көп) 2) территориялық орталық ірі болған сайын, ол өзінің тартымдылығын күшейтеді; 3) әр миграциялық ағымға өзіндік қарсы ағым сай болады; 4) ірі қалалардың өсуі, қала тұрғындарының табиғи өсіміне емес, халықтың қоныс аударып келуіне байланысты; 5) халықаралық миграция, елдің ішіндегі болып жатқан миграция заңдылықтарымен дамиды; 6) миграцияның көлемі өндірістің, сауданың, әсіресе көліктің дамуына байланысты көбейе түседі; 7) миграцияның ең басты анықтаушысы-экономикалық себептер болады; Ал бүгінгі күнде қоғамның дамуында жоғарыда айтылған әсіресе, екі соңғы заңдылық берік және анықтаушы сипатқа ие. 1989 жылғы жарық көрген Миграциология деген еңбекте, миграция дегеніміз - бұл әлеуметтік - экономикалық қатынастарға байланысты болатын миграциялық қозғалыс деп жазылған. Миграцияның мынандай категорияларға негізделген интегралды классификациясы бар, олар: 1) типі; 2) түрі; 3) формасы; 4) себебі; 5) деңгейі. 1) Миграциялық қозғалыстар бір елдің ішінде де, осымен бірге мемлекеттердің арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықтың миграциясының екі типін бөліп алады: халықаралық (мемлекетаралық, сыртқы) және ішкі (мемлекет ішілік). Халықаралық миграцияға иммиграция және эмиграция деген түсініктер тән. Біріншісі, бір елге жұмысқа орналасуға немесе оқуға түсу мақсатында және басқа да себептерге байланысты басқа елге барып кіруді білдіреді. Екіншісінде елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты иммигранттар және эмигранттар болып бөлінеді. Халықаралық миграция континент аралық (мәселен, Еуропадан АҚШ-қа және Австралияға) және ішкі континенталдық (мысалға, Еуропа шеңберінде) болып бөлінеді. Ішкі миграция дегеніміз - бір мемлекеттің территориясы көлеміндегі қозғалыс. Ішкі миграцияның ағымдары мынандай бағыттары бойынша бөлінеді: қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала. 2) Ішкі және сыртқы миграцияға да мынандай негізгі түрлер тән. Атап айтар болсақ, қоныс аудару қайтарымсыз және тұрақты-уақытша миграцияға бөлінеді, біріншісі тұрақты мекен-жайының, азаматтығын өзгертумен байланысты, ал екіншісі болса жаңа жерде (жаңа елде) шектеулі бір уақытпен анықталған, кей кезде біршама ұзақ мерзімге де (БҰҰ-ның анықтамасы бойынша, бір жыл және одан көп уақытқа кететіндер ұзақ мерзімді мигранттар болып есептеледі). Маусымдық миграция міндетті түрде қайта оралумен бірнеше айға созылады, алайда бір жылдан аспайды. Негізінен, маусымдық миграция еңбек күшіне сұраныс тудыратын белгілі бір маусымдық жұмыстарда, мысалға: құрылыстарда, ауыл шаруашылығындағы егін піскен кезінде, т.б. Нақтырақ мысал келтіретін болсақ, Оңтүстік Қазақстандағы мақта терімге Өзбекстаннан келетін маусымдық мигранттар. Маусымдық көшіп-қону: экономикалық және әлеуметтік себептерге байланысты адамдардың бір аймақтан екінші аймаққа уақытша көшуін білдіреді. Экономикалық себептерге адамдардың жат жерде табыс табу, өзінің материалдық жағдайын жақсарту, профессионалдық дайындық дәрежесін ұлғайту үшін белгілі бір мерзімге көшуі жатады. Бұл көшіп-қонудың мемлекет ұшін пайдасы өте зор. Өйткені ол республикаға қосымша валюталық қаражат әкеледі, мамандардың кәсіби шеберліктерін арттырып оралады, ал оның мемлекет экономикасы үшін маңызды екені баршамызға мәлім. Әлеуметтік - мәдени себепке: туризм, емделу, білім алу мақсатын енгізуге болады. Білім алу мақсатымен көшіп - қону. Бұл бір мемлекеттің азаматтары өзіне қарағанда дамыған басқа мемлекетке, бірнеше айға немесе жылға мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындардың шақыруы бойынша жаңа мамандық иесі болу немесе жаңа технологиямен танысу мақсатында баруы. Әдетте, көшіп-қонудың бұл түрінде адам саны аз болады. Мақсаты - басқа мемлекеттердің аумағындағы оқу орындарынан алынған білімді, тәжірибені өз мемлекетінде пайдалану. Оған мысалға біздің мемлекетіміздегі президенттік Болашақ бағдарламасы, әртүрлі шетелдік, халықаралық ұйымдардың (Сорос қоры) Қазақстан азаматтарын дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы оқу орындарында оқытуға болады. Маятниктік миграция (челноктық, шекаралас) - бұл тұрақты мекен-жайынан оқу немесе жұмыс мақсатымен күнделікті (апталық та болады) басқа бір облыс, ауданға немесе басқа бір мемлекет территориясына орын алмастыруды айтады. Мәселен, фронтьерлік (ағылшын тілінен-шекаралық) миграция. Фронтьер - жұмыскерлер күнделікті, апта салып мемлекет шекарасынан өтіп, басқа бір мемлекетте еңбек ететіндер. Мәселен, шекараласып жатқан Қазақстан мен Ресей арасында. Мұнымен қатар кейінгі жылдары желілік маркетинг еңбек миграциясының түрі да кең тарауда. Желілік маркетинг-бұл дистрибьюторлар арқылы тауарды өткізу. Эпизодтық миграция - бұл төртінші және негізгі түр болып табылады. Ол іскерлік, туристік және т.б. құралады. Мәселен, 1993 жылдардағы әлемдегі туризм мен саяхаттаудан түскен пайда 3,5 трлн дол., бағаланса, ал туристер саны 443 млн құраған. Қазіргі кездегі миграцияның ең бір кең тараған түрі, саяси және экологиялық себептерден туындаған - мәжбүрлі миграция. Мәселен, саяси тұрақ іздеген босқындарды айтуға болады. Бұрынғы КСРО-ға келер болсақ, 1930 - 40 жылдардағы әр түрлі ұлт өкілдерін Орталық Азияға, Қазақстан мен Сібірге депортациялауды мәжбүрлі миграция қатарына жатқызуға болады. Осының нәтижесінде 2 млн адам қоныс аударылды, оның 70% әйелдер мен балалар құраған еді. Сыртқы миграцияға байланысты тағы бір түрді - заңсыз (астыртын) миграцияны да бөліп алуға болады. Заңсыз мигранттар дегеніміз-жұмыс табу, өмір сүру мақсатында басқа бір елдерге заңсыз келушілер. Дүниежүзінде, әсіресе 70-жылдардың ортасынан бастап заңсыз мигранттар саны өсіп, қазіргі кезеңде көлемі одан сайын ұлғаюда. Бұл миграция түрінің шынайы көлемін толығымен анықтау мүмкін емес. Осы жоғарыда айтылған миграция түрлерімен қатар, қазіргі кезде зерттеушілер моральді миграция түрін де бөліп алуда. Яғни, адам қоныс аударғысы келгенімен қаржысының жоқтығынан көшіп кете алмайды, осымен қатар бұл жерде кедейлік миграциялауға себеп те болады және қоныс аударуға кедергі келтіретін де фактор болып табылады. 3) Формасына қарай миграциялық қозғалыстарды былай деп бөлуге болады: мемлекеттің немесе әр түрлі қоғамдық құрылымдар (мәселен, ұйымдастырылған түрде еңбекшілерді жинау, қоғамдық үндеулер бойынша миграция) көмегі арқылы жүзеге асатын қоғамдық-ұйымдасқан және ұйымдаспаған, яғни мемлекеттің көмегінсіз жүзеге асатын. Кейінгі кезде осылардың үлесі біздің елімізде өсуде. Бірақ та ұйымдасқан миграцияда да, ұйымдаспаған миграцияда да қоныс аудару туралы жеке тұлға өзі шешім қабылдайды. 4) Миграциялық қозғалыстарды себептеріне байланысты жіктей отырып мыналарды бөліп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени, діни, нәсілдік, әскери, демографиялық (отбасының бірігуі, некелік миграция) және т.б. Қазіргі кезеңде миграцияны қандай факторлардың анықтағанына қарамастан, басты орынды экономикалық алады. 5) Тұрғын халықтың миграциясы үш деңгейге бөлінеді. Бірінші деңгей - бұл миграциялау туралы шешімді қабылдау. Екіншісі - бұл территориялық қоныс аудару, жоғарыда айтқандай ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған, яғни мигранттың өзінің тәуекеліне байланысты. Үшіншісі - бұл мигранттың жаңа орынға, жаңа жұмысқа бейімделу және үйрену деңгейі. Мемлекеттік миграция саясатының қалыптасу кезеңдерін қарастыратын болсақ, халықтың миграциясы объективті әлеуметтік-экономикалық процесс ретінде бір-бірімен тығыз байланысты құрамдас бөліктерден тұрады. Яғни, сыртқы миграция: эмиграция мен иммиграция және ішкі миграция (ауыл мен қалашық, қала мен қала, т.с.с.). Халықтың ішкі көші-қонына бір елдің әкімшілік-аумақтар арасындағы көшіп-қону жатады. Халықтың көші-қоны; қалалық, қала аралық және ауылдық жердегі көші-қон болып бөлінеді: - ауыл-ауыл бір ауылдық жерлерден екінші ауылға барғанда болатын көші-қон және ол саудагерлердің, бақташылардың және ауыл шаруашылығы жұмыскерлерінің қысқа, сондай-ақ алыс қашықтықтарға ауысып жүрулерінен тұрады. Көші-қонның бұл түрі Үндістан, Тайланд және Африканың көпшілік елдері сияқты ауыл шаруашылық өндірісі басым елдерде үстем болып табылады. - ауыл-ауыл кедейшіліктің, ауыл шаруашылығының төмен табысының, төмен өнімділіктің, жерді теңдей бөлмеудің және экономикалық мүмкіндіктердің біршама жетіспеуінің салдарынан халықтың ауылдық жерлерден қалаларға көшіп-қонуы. Келесі жиырма жылдың ішінде әлем дамуында қала халқы бір млрд-қа жуық өсетіні болжанып отыр. Бұл - бүгінгі таңдағы әлем дамуының көші-қонының негізгі үлгісі. - қала-қала негізінен жұмыспен қамтылу мақсатында халықтың бір қаладан екінші қалаға көшіп-қонуы. Бұл жоғары кенттелген елдердегі көші-қонның негізгі нысаны; - қала-ауыл мигранттардың оралуы немесе жаңа қоныстану үшін халықтың қаладан ауылдан көшіп - қонуы. Сонымен қатар ерекше мүдделік байланыс ретінде БҰҰ сараптамасын дайындай отырып, мигранттардың әртүрлі санаттарын жіктеуге болады Оларды бес топқа бөліп қарастырайық: - басқа шетелге ауру және білім алу үшін кету; - жұмыс істеу үшін кеткен мигранттар; - жаңа отбасыларды құру мақсатында кеткен мигранттар; - тұрақты тұру үшін кеткен мигранттар; Көші - қонның бірнеше түрін қарастыруға болады: Аумақтық сипатына қарай, тұрғылықты халықтың көшіп-қонуы - ішкі, сыртқы, маусымдық болып бөлінеді. Ішкі көшіп - қону - халықтың бір мемлекет ішінде әр түрлі мақсатпен қаладан ауылға, ауылдан қалаға, ауылдан ауылға қоныс аударуын білдіреді. Дәл қазіргі кезеңде Қазақстанда ауылдардан қалаларға көшуі етек алған. Оның негізгі себебі - ауыл шаруашылығын жекешелендіру нәтижесінде ұжымдық шаруашылықтар мен кеңестік шаруашылықтардың таралуынан кейін пайда болған жаппай жұмыссыздық және соның негізінде халықтың әлеуметтік жағдайының күрт төмендеп кетуі. Өкінішке орай, ірі ауыл шаруашылық субъектілерінің орнында құрылған шаруа қожалықтарының бүгінгі таңда ауыл тұрындарының әлеуметтік-экономикалық қажеттерін қанағаттандыруға мүмкіндігі болмай отыр. Сыртқы көшіп-қону дегеніміз - адамдардың бір мемлекеттің аумағынан екінші мемлекетке қоныс аударуы. Ол өз кезегінде екі түрлі болады - көшіп келу (иммиграция) және көшіп кету (эмиграция). Бұл енді бір-біріне қарама-қарсы процесс. Көшіп келуші - Қазақстан Республикасына уақытша немесе тұрақты тұруға келген шетелден немесе азаматтығы жоқ адам болып табылатын жеке тұлға. Көшіп келу - шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың уақытына немесе тұрақты тұру үшін бір мемлекеттің аумағына келуі, яғни, мемлекет аумағында кіруі. Бүгінде мемлекет аумағына уақытына немесе тұрақты тұру үшін, екі жақты немесе көп жақты мемлекетаралық шарттардың негізінде оралмандардың Моңғолия, Қытай, Түркия, Иран ішінара басқа елдерден де келуі негізінен таралған процесс. Сонымен қатар соғыс болып жатқан елдерден келген босқындар да осы категорияға жатады (шешен, тәжік босқындары). Миграция және миграциялық процестер туралы айтқанда оның функцияларына тоқталып өту қажет. Халықтың көші-қоны өз функцияларын орындай отырып қоғамдық дамуға әсер етеді. Функция дегеніміз - бұл қоғамның өмірлік іс-әрекеттері халық көші-қонындағы нақты рөлдер. Әрине, көші-қон функциялары оның маңызын көрсетіп, бұл құбылыстың сипатына себепкер болады. Халық көші - қонының функциялары біркелкі емес. Олардың кейбірі әлеуметтік-экономикалық жүйе түрінен және әр түрлі қоғам ерекшеліктерінен тәуелсіз болса, басқалардың характері нақты қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайларымен анықталады. Біріншісі - көші-қонның жалпы функциялары, екіншісі - сол немесе өзге қоғамдық экономикалық формацияның спецификалық функциялары. Кеңес зерттеушілері халық көші-қонын зерттегенде ерекше жалпы функцияларының ішінен жеделдету, сұрыптау және қайта бөлуді бөліп көрсетті. Территориялық орын ауыстыру адамдардың әлеуметтік психологиясының өзгеруіне жағдай жасайды. Атап айтсақ, дүниетанымның кеңеюіне, өмірдің әр түрлі саласынан білім жинақтау, еңбек және өндірістік тәжірибелермен алмасу, тұлғаның материалдық, әлеуметтік және рухани қажеттіліктердің дамуына, ұлттық мәдениеттердің интеграциясын атаймыз. Неғұрлым белсенді халық, белгілі бір заңдыққа сай әлеуметтік жағынан да белсенді болады. Осыған орай көші-қон кез келген жағдайда халықтың дамуына алып келеді. Көші-қонның келесі бір функциясы еліміздің әр аймақтарындағы табиғи белдеулер, аудандар, қалалық және ауылдық елді мекендерге өндіріс күштерінің орналасуына байланысты қоныстандыру. Қайта орналастыру функциясының ерекшелігі оның территорияаралық сипатымен байланысты, өйткені халықты қайта қоныстандыру үшін ең кем дегенде екі аймақтың өзара әректтестігі керек. Қайта орналастыру функциясын орындай отырып көші - қон еліміздің жеке аймақтардағы тұрғындар санын көбейтіп қана қоймайды, жанама түрде демографиялық үрдістің динамикасына әсер етеді, өйткені мигранттар тұрғындардың өркендеп өсуіне қатысады. Сондықтан сол немесе өзге аймақтағы халық санының өзгеруі, аталған аймақтағы мигранттар санының үлесінен әрқашан көп болады. Көші - қон функциясының үшінші түрі сұрыптау. Оның негізі әр түрлі әлеуметтік - демографиялық топтардың миграцияға теңсіз қатысуы әр территориялардағы тұрғындардың сапалы құрамының өзгеруіне алып келеді. Тәжірибелер көрсетуінше, еңбекке қабілетсіз адамдар және әйелдерге қарағанда, ерлер мен еңбеккеқабілетті адамдар көші-қонға белсенді араласады. Өзге ұлт өкілдерін және сол немесе өзге аудандардың жаңа қоныстанған және тұрғылықты халықтарының арасындағы миграциялық белсенділігі өте орасан. Біріншілері аталған территорияның тұрғылықты тұрғындары болса, екіншілері - жаңа қоныстанғандар. Белсенділікті жоғарлату, қайта орналастыру және сұрыптау функциялары көші-қонның әрқайсысында өзін бірдей көрсетпейді. Кейбір жағдайларда, мәселен эпизодтық көші-қонда белсенділікті дамыту функциясы үлкен рөл атқарса, басқасында, атап айтсақ, қоныстандыруда - барлық функциялар өзін толық деңгейде көрсетеді. Сонымен қатар, барлық миграциялық орын ауыстыруларда миграцияның маңызын көбінесе оның функциясы арқылы анықтаймыз. Көші - қон бірнеше қоғамдық ғылымдардың қарауына жататын мәселе. Мысалы, оны жалпылама алып қарайтын болсақ, ол тек әлеуметтік мәселе. Ал, егер еңбек күшінің қоныс аударуы туралы айтатын болсақ, ол экономикалық мәселе. Немесе көшіп-қонуды заң актілері арқылы реттеуді алсақ, бұл құқықтық мәселе. Миграция - бұл адамдардың кем дегенде 6 жылға тұрғылықты мекенінің өзгеруі, қоныс аударуы және алмасуы. Мұндай қоныс аудару бір мемлекет ішінде де мемлекет аралықта да болады. Мұндай процестер діни және басқа да жағдайларға байланысты. Миграциялық процестер кең ауқымда орын алса, онда ол мемлекетке үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан да, олар әрқашан миграциялық жұмыстардың ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік қызметкерлердің де назарында болады. Мигранттардың түрлі категорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізу технологиялары толығымен миграция нәтижесінде күрделі өмірлік жағдайға тап болған жеке индивидтер мен топтарға көмек көрсету жүйесін көрсетеді, сонымен қатар мигранттардың түрлі категориясын санын, миграциялық ағымдардың сипатын, миграциялық жағдайлардың есебін, әлеуметтік ортаны қайта құруды қамтиды. Саяси география саласындағы ғалымдар мен мамандардың болжауынша көшіп-қону процесін пайда болуына алтернативті тенденциялар күші әсер етуде. Бір жағынан - әлемдік тәртіп пен әлемдік интернационализация мен ғаламдану, екінші жағынан - елдер мен халықтардың ұлттық мемлекеттігін құруы: ХХ ғасырдың басында елдер, мемлекеттер саны - 60тан 200ге өсті. Халықтың миграциясы - қазіргі әлеуметтік дамудың маңызды проблемалардың бірі, бұл адамдардың қарапайым механикалық қозғалысы ғана емес, сонымен қатар толық бір мемлекет пен халықтар өмірінің діни-рухани, адамгершілік-психологиялық, этникалық, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық жағын қамтитын күрделі процесс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz