Қазақтардың этникалық тарихының деректері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Елтай А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020300 - Тарих мамандығы бойынша
Астана 2015
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор
Мусабалина Г.Т.
___ _____________ 2015 ж.
Қазақтардың этногенезі: теориялық-тарихи талдау
тақырыбына арналған
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020300 - Тарих мамандығы бойынша
Орындаған: Елтай А. Б.
Ғылыми жетекшісі:
философ.ғ.к., профессор Искакова К. И.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Тақырыптың теориялық және методологиялық мәселелері
1.1 Этногенездің теориялық қырлары
1.2 Қазақтардың этникалық тарихының деректері
1.3 Қазақ халқы этногенезінің тарихнамасы
2 Қазақ этносының қалыптасу тарихы: кезеңдері мен этникалық құрылымы
2.1 Қазақ этнонимі мәселелері
2.2 Қазақ этносының қалыптасуының кезеңдері
2.3 Қазақ жүздерінің пайда болуы және этникалық құрамы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихты таптық тұрғыдан қараған Кеңес кезінде толық ашылмай келген тақырыптың бірі - қазақ этносы мен Қазақ хандығы тарихы. Қазіргі ХХІ ғасырда Тәуелсіздіктің арқасында ұлттық тарихымыздың бастау көзі болып табылатын этникалық тарихымыз, әдет-ғұрып, салт -дәстүрлерімізді жаңғырту негізінде мемлекеттелік тарихымызды жаңа методологиялық тұрғыдан зерделеп-зерттеу маңызды болып отыр. Кеңес дәуірінде Қазақ халқының тарихын Ресей империясының отарлық мүдделеріне сәйкестендіруге тырысып оның автохондығын жоққа шығаруға, бергі кезеңде ғана құралғандығы, ежелгі сақ, ғұн, үйсін тайпаларымен байланысының жоқтығы, оның үстіне этникалық нышандары толық пісіп-жетілмегендігі жөніндегі идеяларды дәлелдеуге тырысты. Әрине халық таптар пайда болған кезде құралады деген қағида көшпелілер өркениетінің төлтума болмысын анықтауға шарасысыздық танытқаны баршаған мәлім еді. Зерттеушілер екі жүз жылға жуық уақыт бойы қазақ терминінің шығуын түсіндіруге және оның мәнін ашуға әрекет жасап келеді.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың: Қазақстан - сөз жоқ, органикалық тұтастық. Қазақ ұлысы, бір жағынан, тұрғылықты этнос болып табылды. Бұл оның этногенезі мен тұрақты тарихи өмір сүріп келе жатқан мекені [1,197б.]. Сондықтан, Қазақтың саны-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы - тарихтың толқынында өзінің ұлттық МЕН дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр. Бірақ бұл мүмкіндік қана, ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет - деген еді [1,285б. ].
Этногенез - үздіксіз үдеріс. Ол барлық мемлекеттер тарихында ұлт кезеңі жетістігіне келуімен аяқталмайды, үнемі жаңарту, жаңғырту үстінде болатын тарихи оқиға. Қазіргі кезде этникалық тарихымызды қалпына келтіру қолға алынып отыр. Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне және атап айтқанда, қазақ терминіне ден қою едәуір арта түсті. Биылғы мерейлі , мерекелі 2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын және сонымен қатар, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өтетін жылы: Осынау тарихи белестер Жаңа Қазақстандық Патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие,- деп Елбасы Назарбаев Н.Ә. Нұрлы жол - болашаққа бастар жол атты Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетті [2].
Осыған орай, зерттеушілер алдында қазақ ұлтының дүниеге келу үдерісі, оның қалыптасу кезеңдері, соған қоса қазақ ұлтының мәнін тану жолдары жан-жақты талдау, ұрпақтан-ұрпаққа таралатын барлық аспектілер (табиғи жағдайлар, экономикалық, саяси, мәдени, тарихи, психологиялық) архетиптер түрінде, қазіргі қазақ ұлтының ділінде бейнелеп көрсету міндеті тұр. Мың жылдан астам тарихы бар Қазақ елінің, оның халқының тарихи жолын зерттеу тарих факультеті студенттерінің азаматтық парызы.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақтың тұңғыш тарихшы-ғалымы, этнографы Ш.Ш. Уәлиханов (1835-1865) қазақ ұлтының төл деректері ғылыми негізделген ой айтқан қазақ ғалымдарының алғашқысы болды. Ол Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркістан тарихының мәселелерін, түркі халықтарының тарихын қазақтардың этногенезінің, жүздер құрылуының, қазақтардың рулық-тайпалық құрамының, орналуының мәселелерін зерттеді. Ол қазақтар мен ноғайлардың этникалық жақындығы туралы пікір айтты. Жоңғария очерктерінде, Үлкен қырғыз-қайсақ ордасының аңыз-әңгімелері деп аталатын еңбектерінде Ұлы Жүз қазақтарына тарихи-этнографиялық сипаттама берілген, ол қазақ хандарының генеологиясы, Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасының тарихын жазды. Ш.Уәлиханов қазақтарға байланысты этногенетикалық мәселелерге байланысты таптырмайтын дерек ретінде этнография мен фольклор мәліметтерін, қазақ аңыз-әңгімелерін жоғары бағалайды [3]. ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ этногенезіне қатысты алғашқы ғылыми зерттеулер дүниеге келе бастады. Олар: М.Тынышпаев, Ш. Құдайбердіұлы және т. б. Авторлардың зерттеу нысанасы төмендегідей мәселелерді қамтиды: қазақтың тегі және қашаннан бері жұрт, яғни қалыптаса бастағандығы мәселесі; қазақ жеріндегі ежелгі түркілік, тайпалық одақтардың және мемлекеттердің қазақ ұлтын қалыптастырудағы ролі. 1925 жылы М.Тынышпаевтың Қырғыз-қайсақ халқының тарихы жөніндегі материалдар деген еңбегі жарық көрді [4]. Материалдарда қазақ жүздерінің этникалық құрамы, қазақтардың шыққан тегі туралы аңыз-әңгімелер, қазақ руларының таңбалары мен ұрандары берілген, әрбір тайпаның тарихын сипаттау үшін тарихи материал іріктеліп алынған. Алайда ол ғылыми емес әдістерді қолданып, қателіктер жіберді: географиялық атаулардың, тарихи есімдердің лингвистикалық үндестігін қазақ халқы тайпаларының ежелден келе жатқанының айғағы деп қабылдайды.1911 жылы жарық көрген Ш. Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз, қазақ һәм шежіресі [5] деп аталатын еңбегіне арнаған рецензиясында: Шәкәрімнің бұл кітабы қазақ шежіресінің тұңғышы - деп, бұл еңбектің қазақтың төл дерегінің бірі - шежірені жариялаудағы орнын, автордың объективті қиыншылықтарға қарамай тындырған еңбегін жоғары бағалайды .
ХХ ғасырдың 50-70 жылдарында белігілі қазақ этнографтарының қазақ этногезіне қатысты біршама еңбектері дүниеге келді. Бұл тақырыпқа қалам тартқан В.Востров пен М.Мұқанов, Х.Арғынбаев этникалық аумақтар мен ру-тайпалық құрылымдарды зерттеді [6, 22б.]. Мәселен, қазақ тайпалары мен руларының шығу тегінің мәселері жөніндегі әртүрлі деректемелер арқылы қазақ халқының генетикасы қарастырылады. М.С.Мұқановтың тағы бір елеулі еңбегі Орта Жүз қазақтарының [7, 53 - 58-б.] және қазақтың үш жүзінің этникалық тарихы мен орналасуына арналған [8, 80б.] Шығыстың жазбаша деректемелері, сондай-ақ мұрағат материалдары негізінде ХVІІІ ғасырдың басындағы қазақ тайпаларының этникалық тарихы мен орналасуы зерттеледі.
Түркі халықтарына арнаған еңбектердің авторы Л.Н.Гумилевтің еңбектерінің құндылығы зор болып табылады. Ол хунну державасы мен ежелгі түріктердің тарихына, географиялық орналасуына тоқталады [9, 440 - 441-б.].
Қазақ халқының этногенезін зерттеген ғалымдардың бірі, әрі бірегейі Ақынжанов Мұсатай Бекболатұлы болатын. Мұсатай Ақынжанов (1905-1986 жж.) - тарих ғылымының докторы, профессор, драматург, әдебиет пен өнер зерттеушісі. М.Ақынжанов былай дейді: Қазақ халқының, тегі туралы осы уақытқа дейін тарихшылар әртүрлі пікірлер айтып келді. Қайсы бір тарихшылар қазақ халқының арғы тегі өте ілгеріден келе жатқан антропологиялық жағынан Оңтүстік-Сібір, Қазақстан мен Орта Азияның автохтондық (байырғы) халықтарының бірі десе, енді біреулері байырғы халық емес, басқа жақтан ауысқан халық және бір тектен құралған халық емес, әртекті, әр жұрттан құралған халық деп келді және тағы біреулері қазақ халқы сонша ежелгі халық емес, осыдан 400-500 жылдар бұрын XV-XVI ғасырлар шамасында өзбек халқынан бөлінген жаңа халық деп санады,- деп жазды өзінің қазақ халқының этногенезіне арналған Қазақтың тегі туралы (қысқаша шолу) атты басты еңбегінде [10,3б.].
ХХғғ. 60-80жж. белгілі қазақстандық шығыстанушы-ғалым В.П.Юдин (1928-1983) арнайы түрде Қазақ хандығын зерттемесе де, оның әртүрлі мәселелерін жан-жақты меңгерген ғалым екенін көрсететін Центральная Азия в XV- ХVІІІ веках глазами востоковеда атты еңбек шығарды [11]. Ал В.П.Юдиннің оқушысы Абусеитова Меруерт 1985ж. Казахское ханство во второй половине ХVІ века атты еңбек жазды [12]. В.П.Юдин мен М.Х. Абусеитованың еңбектері диплом жұмысын жазуда септігі тиді.
Тәуелсіздіктің алғашқы күнінен Елбасы - Қазақстан Республикасы Президенті тарихқа, Отан тарихына зор ықылас танытып, үлкен үміт артты. Н.Ә.Назарбаев тарихқа қатысты көптеген ғылыми еңбектер жазды. Нұрсұлтан Әбішұлы Тарих толқынында атты Атамұра баспасынан 2003жылы шыққан кітабында автор өткеннің кейбір іргелі сабақтарына жүгіне отырып, қазақ халқының тарихи жолы туралы ой толғайды, рухани мұраны дамыту мәселесіне тоқталады. Кітапта: Менің тарихқа ден қоюымның сыр-себебі де бүгінгі күннің оқиғаларынан тарихтың табын сезінгендігімде деп білемін-деп түсіндіреді [1, 4 б.]. Аталған кітапта: Тарих тек-тамырыңның тереңнен бастау алғанын танып-түсіну, ата-бабаның шапағаты мол шабытты істерін заңды мақтаныш ету, тоталитарлы кезеңнің зардаптарынан арылу, сөйтіп тарихи сананы уақыт талабына сай қалпына келтіру ұлттық тұтастануға тегеурінді серпін беруге тиіс, - деген Президенттің ұлағатты сөздері бар [1, 59б.]. Демек, Н. Назарбаевты тарихқа алып келген тарих сабақтастығы, бүгінгі күннің оқиғалары сырына тарих арқылы тереңірек үңілудің қажеттілігі. Қарапайым да мәңгілік сұрақтар - біз кімбіз және бізді тарихтың жолы қайда алып барады? Осы сұрақтарға жауап береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсынысы бойынша 2013 жылы Мемлекеттік хатшы болып тұрған (қазіргі Ресей Федерациясындағы Қазақстанның елшісі) М.М. Тәжиннің төрағалығымен өткен Қазақстан Республикасының ұлттық тарихын зерделеу жөніндегі ведомствоаралық жұмыс тобының кеңейтілген отырысында Отан тарихын оқытудың өзекті мәселелері талқыланды. Жиында жақсы бір бастама - Тарих толқынындағы халық бағдарламасы жарияланып, Марат Тәжин: ұлттық қадір-қасиетті білу, ұлттық тарихты білуден басталады,- деген өте ұлағатты сөз айтты. Шындығында, төл тарихымыздың зерттелмеген қатпарлары, ашылмаған тұстары жетерлік. Тіпті, Қазақ хандығын қалыптастырған тайпалардың ХV-ші ғасырда пайда болғаны ақиқатқа айналғанымен,бүгінгі күнге дейін даулы талас туғызып келеді. Бұл мәселеге тарихшылармен бас қосқан жиында М.М.Тәжин де екпін түсіріп, қазақ этносының қалыптасуы талай мыңжылдықтарға созылған үдеріс, өкінішке орай, ол жеткілікті деңгейде зерттелмегенін қадап айтты. Біз сақ мәдениетін, әсіресе, Арал бойын мекендеген массагеттерді, Жетісу жеріндегі тиграхауда сақтарын, Шығыс Қазақстан мен Алтайдағы аримпастарды тереңінен зерттеуге тиіспіз. Бұл жерде классикалық кезеңдегі еуропалық авторларды оқып, пайымдап қана қою жеткіліксіз, - деп еді алқалы жиында М.М. Тәжин [13].
Тәуелсіздік жылдары шыққан М. Қани дайындаған Қазақтың көне тарихы [14], Қожабек-Албани Байұзақ Рахымұлының Мұхамед Хайдар Дулати [15], Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Исин А.И. құралған авторлық ұжымның Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы [16], Аяған Бүркітбайдың Рассветы и сумерки казахской степи [17], Б.Б.Кәрібаевтың Қазақ хандығының құрылу тарихы: Монография [18], К.И.Искакованың Л.Н. Гумилев: этногенез теориясы (оқу құралы) [19]. атты еңбектерінде қазақ хандығы мен қазақ этногенезіне қатысты құнды методологиялық, фактологиялық мәліметтер диплом жұмысын жазуда көп көмек тигізді.
Қазақстан тарихшы, этнолог ғалымдарының тақырыпқа қатысты мақалалары ғылыми журналдар мен ғылыми-теориялық конференция материалдарында жарияланып тұрады. Диплом жұмысын жазу барысында қолданылған мақалалар ішінен: Ж.Артықбаевтың Қазақтың этникалық құрылымының бастаулары [20], К.Ақышевтың Қазақ мемлекеті: эволюциясының басталуы мен даму кезеңдері. Сақтар мен үйсіндер мемлекеті [21] Ш.Әмірбековтың Қазақ жүздерінің пайда болуы туралы [22] атты мақалаларды атауға тұрарлық.
Қазақтардың этногенез тарихын зерттеуге үлес қосып жүрген тарихшы К.И.Искакова. Оның осы тақырыпқа арналған мақалалары: Л.Н.Гумилев: роль кочевников в истории Евразии [23], Л.Н.Гумилев қазақтардың этногенезі жөнінде [24], Л.Н.Гумилев об этногензе хуннов (гуннов) [25], Л.Н.Гумилев: к вопросу о происхождении казахов [26], В.И.Вернадский, Л.Н.Гумилев и Г.М.Шалахметов: созвучность идей о биосфере, этногенезе и ноосфере [27], Мұсатай Ақынжанов - қазақ халқы этногенезін зерттеуші ғалым [28].
Дипломдық жұмыстың деректік негіздері. Диплом жұмысын жазу барысында тарихи деректер ретінде араб тарихшысы әрі географы әл-Масудидің (X ғ.) Китаб ат-танбих ва-ль-ишраф, кім жазғаны белгісіз парсы тілді Худуд әл-алам деген географиялық еңбегі (Х ғ.), араб тарихшысы Ибн Асам әл-Куфи Китаб әл- футух тарихи шығармасы (IX ғасырдың аяғы-X ғасырдың басы), Фирдоусидің (935-1020 жж.) Шахнама, Рашид ад-Дин Раб-и-Рашидидің хорезм-хорасан жазбасына жататын Вақфнаме деген жазбаша құжаттары туралы мәліметтер Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) төрт томдықтың І томында берілген [29,31-45бб.].
Қазақ хандығы тақырыбының негізгі дерегі ретінде - М.Х. Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегін атау қажет [30]. Еңбек салыстырмалы талдау әдісіне негізделген. Орталық Азиядағы тарихи құбылыстар көршілес аймақтардағы оқиғалармен, жаңалықтармен әлемдік тарихи процеспен байланыста зерделенеді. М.Х.Дулати: Әлем халықтарының тарихы сақталуы үшін олар шындықты жазу керек. Қандай топтан болса да бұл адам болашақта - жазылғандарды нақыл сөздер деп түсініп, жамандықтан немесе жақсылықтан не күту керектігін түсінеді және неліктен бұл адам туралы жазғанын ойланады. Мүмкін осы нақыл сөздерді оқығаннан кейін бұл адам жақсылық жасап, жамандықтан арылатын шығар. Яғни, ертең мені де жақсы істерім үшін еске түсірсін дегендей [30,126б.]. Мұхаммед Хайдар Дулати тек қана кәсіби тарихшы емес, ол оның теоретигі - ғылыми негізін салушылардың бірі. Ол тарихи, ғылыми объективтік, диалектикалық байланыс, салыстырмалы, кешенді, концептуальды зерттеу принциптерінің негізін қалаған ұлы тарихшы. Сондықтан да ол жазған Тарих-и Рашиди тарихи классикалық туынды, - деп түйіндейді академик М.Қозыбаев [31,125-127бб.]. ХVІ ғасырдың атақты тарихшысының бірі - М.Х.Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегі мәліметтері, сөз жоқ, қазақ хандығының құрылымы мен оның ХV-ХVІ ғ. саяси тарихы туралы, әрі этникалық тархынан мәліметтер алуға болатын, баға жетпес, аса құнды дүние болып табылады.
Дерек көзі ретінде С.И.Ибрагимов, Н.Н.Мингулов, К.А.Пищулина, В.П.Юдиндердің құрастырған Материалы по истории Казахских ханств XV- ХVІІІ веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений) деген жинағын ерекше атап өткен жөн [32].
Диплом жұмысының негізгі мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты болып қазақ этногенезі мен этникалық тарихын соңғы кезде пайда болған тарихи деректер мен зерттеу жұмыстары негізінде зерделеу. Кешенді түрде қазақ этносының этногенетикалық дамуының ерекшеліктері мен спецификасын зерттеу. Осыған байланысты зерттеу жұмысының негізгі міндеттері анықталды:
1.Қазақ этногенезін зерттеудің теориялық және методологиялық мәселелерін ашу;
2.Қазақ халқы этногенезінің деректері мен тарихнамасын қарастыру;
3.Қазақ этнонимі мәселелерін талдау;
4.Қазақ этносының қалыптасу және даму кезеңдерін зерттеу;
5.Қазақ жүздерінің пайда болуы және этникалық құрамын байымдау;
6.Қазақ этносының этникалық құрылымын зерттеу.
Диплом жұмысының жаңалығы: Зерттеу барысында көтерілетін келелі мәселелердің өзектілігі және жаңалығымен айқындалады, сонымен бірге, этноұлттық үдерістерідің реттелуі, ұлттық саясатының қалыптасуы кезінде қарастырылатын және зерттелетін негізгі ғылыми нәтижелерімен, қорытындыларымен негізделеді. Қазақтың этногенез тарихы Қазақ этносының дүниеге келу үдерісі, оның қалыптасу кезеңдері сияқты этногенездің үздіксіз үдерісі жан-жақты талданды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы - зерттеуді кешенді тәсіл арқылы жүзеге асыруында. Зерттелген мәселе бойынша тарих, этнология, философия, этнография сияқты ғылымдарының жаңа пайымдаулары қолданылды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Диплом жұмысының негізгі әдіс-тәсілдері - қажетті мәліметтерді жинақтап, оларды саралау, ұғымдарды жинақтау, баяндау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау. Сондай-ақ, ғылыми салыстыру арқылы тарихи талдау жасау басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Жалпы қазақ халқының этногенезі тарихы (халықтың пайда болуы мен қалыптасуы) Қазақстан территориясындағы ежелгі тайпалардан бастап, қазақ хандығының құрылу процесінің аяқталуына дейінгі этногенездің үздіксіз үдерісі кезеңдерін қамтиды. Диплом жұмысының тақырыбы негізінен теориялық сипатта болуына байланысты және онда қойылған нақты мақсат, міндеттерге сай диплом жұмысының хронологиялық шеңберіне тікелей этникалық үрдістер анықталған ХІІІ - ХV ғасырдың басы мен орта шені алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстағы тұжырымдамалардың жалпы тарихшы мамандарға, мектеп, колледждерде және жоғарғы оқу орындарының ізденушілері, магистранттары мен студенттеріне, тарих факультетінде дәріс алатын болашақ зерттеушілерге арнайы курстар мен семинар сабақтарында, сондай-ақ өздік жұмысы ретінде саралауға мүмкіндік бере отырып, қазақтың этногенез тарихынан білімдерін кеңейтеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. І тарауда қазақ этногенезінің тарихы мен оны теориялық - методологиялық тұрғыдағы зерттелуі талданылады. Осыған байланысты әр кезеңде қазақ этногенезін зерттеген тарихшы ғалымдардың еңбектері қарастырылады. ІІ тарауда қазақ этносының қалыптасу тарихы мен этникалық құрылымы зерделенеді. Бұл бөлімде этногенез мәселелері ежелгі тайпалардан бастап, қазақ хандығының құрылу процесінің аяқталуына дейінгі кезеңдерді қамтиды.Осы тақырыптағы қамтылған мәселелерді түйіндеу үшін қорытынды жасалады.
1 Тақырыптың теориялық және методологиялық мәселелері
1.1 Этногенездің теориялық мəселелері
Қазақ халқының этногенезі мәселері әлі күнге дейін аз зерттелген немесе тарихты таптық тұрғыдан түсіндірілген кеңестік дәуірде бұрмаланып зерттелген тақырыптардың бірі. Осы көзқарастардың кемшіліктерін ғалым тарихшы, этнолог М.Ақынжанов былай деп түсіндірді: Біріншіден, қазақ халқының қайдан шығуын жалаң алып зерттелгендігінде; екіншіден, зерттеліп отырған халықтың өндіргіш күшінің, өндірістік қатынасының тарихын елемей өткендігінде; үшіншіден,қазақ халқының тегін сөз еткенде онымен көрші және туыс халықтардың қырғыз, қарақалпак, өзбек, түркмен, т. б. халықтардың тегімен ешбір байланыссыз, жеке алып сөз етуінде деп санады. Осыдан келіп, қазақ халқының тегін ашуға көмектесетін көптеген тарихи, этнографиялық, әсіресе материалдық мәдениет тарихының тамтықтары елеусіз қалды. Ең соңында зерттеліп отырған байырғы халықтың тарихынан гөрі, бұлар осы халыққа сырттан келіп қосылған басқыншы топтар мен олардың жергілікті үстем ортамен араласу, дидарласу тарихына көбірек назар аударды. Соның салдарынан көп ретте байырғы халықтың тарихы келімсек чиновниктер тарихына, басқыншылар мен олардың жергілікті қошеметшілерінің тарихына айналды [10,17б.]. Осыған байланысты этногенез теориясы мен тарихын бүгінгі күні зерделеп-зерттеу өте маңызды.
Л.Н.Гумилев тарихи материалдың негізінде этногенез барлық үдерісі бірдей өтетінін, яғни этногенез фазаларының ауысуы әр түрлі дәуірлерде нақты ішкі заңдылықтарға бағынатынын, ал бұл үдерістердің әрқайсысының ұзақтығы 1200-1500 жылды құрайтынын дәлелдеді. Бұл құбылысты түсіндіру үшін Л.Н.Гумилев жүйенің пассионарлық күш деңгейінің өзгеруімен этногенез фазаларының ауысуын байланыстыратын пассионарлықты жан-жақты түсіндіретін концепция ұсынды. Пассионарлық этникалық ұжым белсенділігінің жоғарылауымен пайда болатын биосфераның тірі заттары қуатының нәтижесі болып табылады. Этногенез - қозғалыс күші табиғи, биосфералық фактор болып табылаттын үдеріс. Бұл факторлар әр этностардан құралған адамдар жасайтын өмірдің әлеуметтік жайын анықтауға дәнекер болады, өйткені бұл формалар этногенез фазаларымен байланысты. Неғұрлым жоғары деңгейдегі әрбір этникалық жүйе өзінен төменгі деңгейдегі бірнеше этникалық жүйелерді қосып алады. Л.Н.Гумилев төрт деңгейлі таксономикалық жүйені ұсынады: консорция (конвиксия-субэтнос-этнос-суперэтно с. Қосбағыныңқылы этникалық жүйелер тұрақты, қатаң құрылым емес, керісінше, этникалық жүйелер этногенез үдерісі кезінде динамикалы өзгерісте болады. Мәселен, алғашқы консорциядан субэтнос өсіп шығады да, одан ішкі түрлілік пайда болып, нәтижесінде өз кезегінде субэтностардан тұратын этнос қалыптасады. Мәселен, Византиялық суперэтнос осылай құрылған: б.д. I ғасырда - христианның алғашқы консорциі, II ғасырда - субэтнос (ұрпақтар қатарында дәстүрлерді қабылдап алуда орны бар), IV ғасырда - Рим суперэтносы құрамындағы этнос, VI ғасырдың басында - Византиялық суперэтнос құралды. Этногенездің соңғы фазасында кері үдерісті бақылауға болады: османдар Константинопольді алған соң, Византия этносы 1821 жылға дейін Стамбулда Фанар аймағында тұратын шағын субэтносқа дейін төмендеді (бұл жерде мәселе византиялық мәдени-діни дәстүрлер туралы емес, этникалық жүйе жөнінде). Бұған ұқсас динамиканы басқа суперэтностардан да байқауға болады: Көне Рим Тибрде жиналған консорциден; Монғол ұлысы - Шыңғысхан замандастары тобынан пайда болған және т. б. неғұрлым қозғалмалы этникалық құрылымдар этногенез барысында - көптеген субэтностар пайда болады, жоғалады, басқаға ауысады деген Л.Н.Гумилевтің тұжырымдарын К.И.Искакова өз еңбегінде келтіреді [19,207-209бб.].
Этногенез - бұл әр түрлі жағдайларға немесе саяси еркіне қарамастан әрқашанда үздіксіз болатын үдеріс. Қазақ ұлтының этногенез үдерісі көшіп-қону нәтижесінде және бірнеше ғасырлар бойы қалыптасқан. Халықтың өз-өзін қандай да белгілі бір этноспен сәйкестендірер алдында, оның сол этностың қатарына жататындығын түсініп, ұзақ мерзім ішінде пайда болатын этникалық сана-сезімін дамыту қажет.
Этнос гректiң - еtnоs - тайпа, халық деген сөзiнен шыққан. Ғылымда халық терминiнiң орнына этнос терминi орынды қолданыла бастады. Бұл термин этностың негiзгi тарихи түрi - тайпа, ұлыс (народность), ұлт ұғымын түгел қамтиды. Оның үстiне, халық сөзiнiң бiр топ адам (мәселен, халық жиналды десек) деген мағынасы бар екенi белгiлi.
Бүгiнде этностық мәдениет пен ұлт тiлдерiнiң өткенi мен келешегiне көз жiберу ұшiн этностардың шығу тегiн ғылыми методологиялық тұрғыдан қарастыру қажеттiгi туып отыр. Бұл жөнiнде соңғы жылдары ұлт мәдениетiн ғылыми-методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш рет құнды еңбек жазған атақты тарихшы ғалым Лев Гумилев болды. Ол өзiнiң Халықтар қалай пайда болады және жоғалады?[33] деген атақты еңбегiнде, дүние жүзiндегi халықтардың пайда болу, өсу, өркендеуiн және олардың бiртiндеп өшiп, жоғалу заңдылықтарын диалектикалық тұрғыда, тарих, география және биология (оның iшiнде экология және генетика саласы) ғылымдары негiзiне сұйене отырып, этнос туралы ғылыми дәйектi анықтама берген едi. Л.Гумилев этнос туралы соңғы уақытқа дейiн әр түрлi түсiнiк-анықтамалардың болғанына тоқталады. Айталық, бiреулер этнос дегенiмiз - шығу тегi бiр халықтар десе, екiншiлер этнос - тiлдiң бiрлiгiне негiзделген мәдениеттiң тууы дейдi. Ал үшiншiлерi этнос - бiр-бiрiне ұқсас адамдар тобы десе, төртiншiлерi этнос - сана-сезiмдерi бiр адамдар тобы дейдi. Бесiншiлерi этнос - белгiлi бiр қоғамдық формациядағы адамдардың шартты түрде топтасқан тобы десе, ал алтыншылары этнос - табиғаттың сыйы, этнос - әлеуметтiк категория дейдi [33, 13б.].Тарихтан белгiлi болғандай әр түрлi халықтар белгiлi бiр аймақта пайда болып, сол аймақтың өзiндiк ерекшелiгiне (климатына, өсiмдiгiне, жер бедерiне, географиялық аймақтың хайуанаттары мен жәндiктерiне) бейiмделiп, тiршiлiк етедi. Өзiндiк мәдени және рухани мұрасын жасап қалдырады. Осы ерекшелiктерiне сүйене отырып, көрнектi тарихшы-этнограф Лев Гумилев: Этнос дегенiмiз - жер бетiндегi белгiлi бiр тiршiлiк аймағы мен әлеуметтiк ортаның бiлiгiнде жатқан салт- дәстүрi, тұрмыс-тiршiлiгi, шаруашылық кәсiбi, мiнез-құлқы, тiлi мен мәдени мұрасы бiр халықтар тобы [33, 13б.] деген анықтама бередi.
Көрнектi тарихшы-этнограф Лев Гумилев: Этнос дегенiмiз - жер бетiндегi белгiлi бiр тiршiлiк аймағы мен әлеуметтiк ортаның бiлiгiнде жатқан салт- дәстүрi, тұрмыс-тiршiлiгi, шаруашылық кәсiбi, мiнез-құлқы, тiлi мен мәдени мұрасы бiр халықтар тобы [33, 13б.] деген анықтама бередi. Л.Н.Гумилевтің ойынша, жаңа жерге келiп, жергiлiктi халықтармен, тайпалармен биологиялық қан араласынан (миграцияланудан) жаңа этностар дүниеге келедi; екiншi, бiрнеше тайпалар мен халықтардың жаңа жердi отарлап, игеруiнен пайда болады. Бұл жерде жаңа жерге келiп тiршiлiк етушi этностар тобының жергiлiктi этностар тобымен бiрiгуiнен (қан араласуынан үшiншi бiр жаңа этностың) пайда болатынын ескеру қажет. Яғни этникалық тiршiлiктiң географиялық ортамен байланыстылығын ескерген жөн. Табиғатта да, қоғамда да қарама-қайшылықсыз, себеп-салдарсыз даму мүмкiн емес. Этностардың бiр-бiрiнен этногенездiк айырмашылығы олардың нәсiлiне, тiлiне, дiнiне, бiлiмiне байланысты емес, тек мiнез-құлқы мен жер бедерiнiң табиғатына үйренiп, бейiмделуiне байланысты деп қарауды география ғылымы қуаттайды [33, 5б.]. Әр ұлттың өзiне тән мiнез-құлық құрылысы ұрпақтан-ұрпаққа көшкен сайын өзгерiп отырады. Ол - этникалық топтардың жергiлiктi халықтың психологиясы мен кәсiби ерекшелiгiне қарай бейiмделуiне байланысты.
Этнос мүшелерiнiң мiнез-құлық құрылымының бiрiздiлiгi қарым-қатынас нормасына негiзделген. Олар: 1) жеке адам мен ұжымның арақатынасына; 2) жеке адамдардың өзара қатынасына; 3) этникалық топтардың ара қатынасына; 4) этностар мен этникалық топтар арасындағы қарым-қатынасқа құрылады. Алайда этностың дамуы бiркелкi болмайды. Ол доға iспеттi дамуды бастан кешiредi. Себебi, этностың қоғамдық мәдени-экономикалық және географиялық жағдайға байланысты бiрде шапшаң, бiрде баяу дамуы мүмкiн. Адам өмiрi оны қоршаған табиғатпен, ғарыштық кеңiстiкпен, күн сәулелерiмен және радиацияның жер бетiндегi тiршiлiкке, соның iшiнде адамға да тигiзетiн әсерiмен биосфералық жағынан тығыз байланыста өтедi. Адамның бiр этносқа тән қасиетi оның бойына сәби кезiнен бастап ата-анасының қарым-қатынасы, мiнез-құлқы, iс әрекетi арқылы дарып, қалыптасады. Олай болса, этнос дегенiмiз белгiлi бiр жүйеге негiзделген мiнез-құлық, iс-әрекетi бiрыңғай топ - ұжым екен деп санауға болады.
Кез келген халықтың пайда болуы және қалыптасу тарихы - өте ұзақ та күрделi процесс. Қазақ халқы негiзiнен, республиканың қазiргi жерiн мекендеген автохтонды (байырғы) тайпалардан қалыптасты және олардың этногенетикалық құрылыстарының түп тамырлары сонау қола дәуiрiне, андронов мәдениетi деп аталатын көне кезеңге (б.з.б. ХVIII-VIII ғғ.) саяды. Егер сол көне дәуiр ескерткiштерiне, айталық, қыш ыдыстардың ою-өрнегiне көз салып, Қазақстанның қазiргi уақыттағы ою-өрнегiмен салыстырсақ, онда олардың көптеген ұқсастықтары мен ортақ үлгiлерiн табуға болады. Ертедегi темiр дәуiрiнде (б.з.б. VII-IV ғ.ғ.) Қазақстан жерiн сақ тайпалары - массагеттер, аргипейлер, дайлар, исседондар т. б. мекендеген. Археолог - ғалым К.А. Акышев осы кезеңге жатқызатын Есiк обасынан табылған хайуанаттық нақышта шекiлген алтын әшекейлерi бар жауынгердiң киiмi ежелгi сақ шеберлерiнiң ғаламат өнерiн көз алдымызға әкеледi. Тап осындай ою-өрнек белгiлерi қазақтардың қазiргi қол өнерiнде де кеңiнен қолданылады. Мұның өзi бұл өнердiң ұрпақтан-ұрпаққа ұласып, бiздiң дәуiрiмiзге жеткен дәстүр екенiн дәлелдейдi [21, 3б.].
Тарихшы ғалымдарымыздың көпшiлiгi қола және ертедегi темiр дәуiрлерiнiң жоғарыда аталған тұрғындарын (сақтарды, үйсiндердi, қаңлыларды) үндi-иран тайпаларына, Еуропа нәсiлiне жатқызады. Бiздiң заманымыздың I-мың жылдығының орта тұсында ғұндардың Солтүстiк Моңғолиядан Амударияның төменгi ағысына дейiнгi жерлердi басып кiруi этногенетикалық құбылыстардың жаңа кезеңi болып табылады. Осы уақыттан бастап түркiлер-сақтар, үйсiндер, қаңлылар, қыпшақтар ұрпақтарымен жедел араласа бастады, түркi тiлi басым тiлге айналды. Түркi қағандығы құрылып, Iле Батыс-Түркi қағандығының бөлiнiп шығуы (603 ж.), тайпалар мен тайпалық бiрлестiктердiң өзара сiңiсуiне жағдай туғызды. Батыс Түркi қағандығы Қаратаудың шығыс бөктерiнен Жоңғарияға дейiнгi ұлан-байтақ жерлердi алып жатты. Олардың негiзгi ұйтқысы он тайпа, он оқ бұдуыболды [21, 4б.]. Орхон-Енисей бойынан табылған Бiлге хан мен Күлтегiнге арналған ескерткiштiң авторы Иолығтегiн шығысты мекендеген он түрiк тайпаларының (тоғыз, оғыз, отыз, татар, қырғыз, аз, шек, он, ұйғыр және т.б.) атын атайды да, олар өзiмiздiң түркiмiз, туысымыз едi, олар мекендеген Iле, Жетiсу бiздiң ата мекенiмiз едi. Сол мекенiмiз, жер суымыз иесiз қалмасын деп хан сайладық. Бұлар он оқ халық едi дейдi. Саяси себептерге байланысты онша берiк болмай Батыс Түркi қағандығы ыдырағаннан кейiн (702 ж.) бiрiнiң орнына бiрi: Түргеш қағандығы (VIII ғ.). Қарлықтар мемлекетi (IХ-ХI ғ.ғ.) және басқалар пайда болды. Ескерткiште Түргеш бұлардың бес аймағы, он оқ халқының бiр бөлiгi едi деген сөз кездеседi. Олар кейiн қазақ халқының құрамына енген арғын, керей, уақ, алшын, найман одағының жалпы аты болуы керек.
Қазақ этногенезiнде қимақтар мен қыпшақтар да үлкен қызмет атқарды. Ол Шығыс деректемелерiнде Дештi-қыпшақ (қыпшақтар даласы) деп аталады. ХI ғасырдың ортасынан бастап қыпшақтар оңтүстiк орыс даласына енiп қоныстанды.
Қазақтар этногенезiнде басқа тайпалар да, мысалға қазақ халқының қалыптасуында аса iрi бөлiк болып табылатын наймандар мен керейттер (керейлер) де үлкен орын алады. Түрiк тайпаларының халық болып бiрiгуiне моңғолдар шапқыншылығы ықпалын әртүрлі түсіндіреді: біреулері кедергi жасады десе, екіншілері қайта оң ықпалы болды, мемлекет саяси бірікті дейді. Қалай болғанда да, Қазақстан жерлерi үш моңғол ұлысының құрамына енді: ең үлкен бөлiгi - Жошы ұлысының құрамына; Оңтүстiк және Оңтүстiк-шығыс Қазақстан - Шағатай ұлысына, Жетiсудың солтүстiк шығыс бөлiгi - Үгедей ұлысының құрамына ендi.Бұл жерлерде түркi тайпалары өздерiнiң ежелгi мәдениетiн ғана емес, тiлiн де сақтап қала алды, қала бердi, моңғолдар түрiк ортасына сiңiсiп, олардың тiлiн және өздерi жаулап алған халықтардың материалдық-рухани мәдениетiнiң көптеген салаларын қабылдады. Алтайдан Дунайға дейiнгi ұлан-байтақ жерлердi иемдеген Алтын Орда деп аталатын Жошы ұлысының мемлекетi ыдырап, ХIV ғасырда оның құрамынан Ақ Орда бөлiнiп шықты да, ол Қазақстанның Солтүстiк-Шығыстағы, Орталық және Оңтүстiктегi жерлерiн иемдендi. Оңтүстiк-Шығыс Қазақстан жерiнде Моғолстан атты жергiлiктi этникалық негiзде пайда болған iрi мемлекет құрды. ХV ғасырдың басында Ақ Орданың орнына көшпелi иелiктер - Ноғай ордасы және Өзбек хандығы пайда болды. Оның бiрiншiсi Тобылдан Едiлге дейiнгi жердi алды. Ноғай ордасына маңғұт және алшын тайпалары қарады. Ал өзбек хандығы Солтүстiк Арал өңiрi мен Сырдария бассейнiнен бастап, Тобыл мен Ертiске дейiнгi жерлер кiрдi. Онда қыпшақтар, қоңыраттар, кеңгерестер, қаңлылар т. б. жергiлiктi тайпалар тұрды. Бұлардың бәрiнiң ол кездегi атауы өзбек болатын. Қазақстанның орталығы мен солтүстiк-шығысында орналасқан өзбек хандығы қазақ хандығы деп те аталды. Көбiнесе өзбек-қазақтар деп те атайтын. Тек ХV ғ. ортасында көшпелi өзбектердiң бiр бөлiгi Шайбани ханның бастауымен Орталық Қазақстаннан Мауеренахрға кеттi де, өзбек елi, өзбек даласы атанды. Сөйтiп, бұл атау ХVI ғасырдың басында Орта Азияға ауысты да, тұтас өзбек халқын бiлдiретiн ат болды. ХV ғасырдың 50-60 жылдарында көшпелi өзбектер мемлекетiнен Керей мен Жәнiбек бастаған тайпалар бөлiнiп шыққаннан кейiн, олар бiржолата қазақтар деп аталатын болды. Сөйтiп, қазақ этнонимi оны құрған негiзгi халықтың қалыптасуынан көп кейiн барып шықты.
Шу және Талас өзендерi алқаптарында қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының бас қосып, нығаюына және оларға туыстас тайпалардың қосылуына жол ашты. Қазақ хандығының құрылып, жеке мемлекет болуы ХVI - ХVII ғасырларды қамтиды.
К.И.Искакованың зерттеулері бойынша, этногенез - этникалық жүйенің пассионарлық дамудың нәтижесінде пайда болғаннан бастап, этникалық гомеостазға өту немесе жоғалуға дейінгі суперэтностың барлық даму сатысынан өту үдерісі этногенез үдерісі динамикалық жағдайдағы барлық этностарды қамтиды [19, 85б.]. Этникалық тарих - әр түрлі иерархиялық деңгейдегі этникалық жүйелердің өзара әрекеттері мен ықпалы арқылы пайда болуы, дамуы немесе жойылу тарихы [19, 207-209бб.].
Қорыта айтқанда, қазақ халқының құрылу фактісі кездейсоқ немесе бір мезгілдік акті емес. Оның құрылуы Қазақстан территориясын көне кезден мекендеген тайпалар, тайпалар одақтары мен көне мемлекеттердің негізінде өтті. Қазақ халқының құрылуы этно-саяси үрдістер мен этногенезге байланысты болды. Этногенез, яғни халықтың пайда болуы, дамуы келесі факторлардан тұрады:
1. өзіндік әлеуметтік-территориялық ұйымның қалыптасуы;
2. этникалық түйсіну, яғни өзінің қай этникалық топқа жататынын сәйкестендіру;
3. тіл бірлігі;
4. материалдық және рухани мәдениет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр бірлігі;
5. өзін-өзі атауы (этноним);
Аталған факторлар тайпалар мен руларды бір этникалық топтасуға алып келеді. Қазақстан территориясындағы этникалық үрдістерді бірнеше кезеңге бөлуге борлады:
Көне: Қазақстан территориясындағы көне тұрғындар -андроновтар, сақтар, үйсіндер, қаңлы, ғұндар кезеңі;
Түрік: түріктер, түргештер, оғыздар, қарлықтар, қарахандықтар,
қимақтар, қыпшақтар мен керейлер кезеңі;
Монғол кезеңі.
Аталған кезеңдерде этногенездің барлық факторлары қалыптасып, генетикалық фондтың арнайы ерекшеліктері мен белгілері орнықты.
Сонымен, барлық сақ, түрік тайпалары мен рулары қазақ халқының этникалық компоненті болып табылады. Осы тайпа, рулардың бірігуінің негізінде күрделі әлеуметтік-биологиялық, географиялық және саяси себептер арқасында қазақ этносы туып, әрі қарай қалыптасты.
1.2 Қазақ халқы этногенезінің деректері
Қазақстан жайында мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында үзік-үзік келтірілген, негізінен алғанда саяси тарихқа, оның халқы мен билеушілерінің көрші мемлекеттердің халқымен өзара қатынастарының тарихына қатысты әр түрлі әулеттен тараған хандардың шежіресі келтірілген. Этникалық құрамы, шаруашылық кәсібі, рухани және материалдық мәдениетінің элементтері жөнінде бытыраңқы мәліметтер де бар. Шығыс деректемелерінің материалдарын - батыс еуропалық, кейініректе орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғалымдарының хабарлары, соңдай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра түседі.
Басты деректеме Ала ад-дин Ата Мәлік Жувейнидің Тарих-и джахангуша (Әлемді бағындырушының тарихы) деген еңбегі болып табылады [34].
Фазаллах Рашид ад-Диннің Жами' ат-тауарих (Жылнамалар жинағы, 1310-1311 жылдары аяқталған) деген тарихи еңбегі XII-XIII ғасырлардағы моңғол және түрік тайпалары мен халықтарының тарихы жөніндегі мейлінше елеулі еңбек болып табылады. Рашид ад-Дин шығармасының негізіне ресми моңғол хрониқалары, моңғолдар жаулап алған түрлі елдердің тарихи шығармалары, оқиғаларға қатысушы хабарламашылардың материалдары алынған.
Темір дәуірі туралы түпнұсқа деректемелерді зерттеушілер екі топқа бөледі [35]. Бірінші топқа Темірдің немесе оның билік еткен ұрпақтарының әмірімен жазылған деректемелер жатады. Низамаддин Шамидің, Шараф ад-дин Әли Йаздидің оны данышпан, әділетті мемлекет қайраткері етіп суреттейтін шығармалары осындай. Шығармалардың екінші тобын бейтарап авторлар -- бұларға, мысалы, Рюи Гонзалес де Клавихо және Батыс Еуропаның басқа да саяхатшылары жатады, сондай-ақ Әмір Темір бағындырған елдердің өз еңбектерінде оның басқыншылық саясатын бейнелеген авторлар (армян, грузин деректемелері) жазған.
Му'ин ад-дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих-и Му'ини деген еңбегі Қазақстан тарихын зерттеу үшін құнды деректеме болып табылады. Ескендір анонимі деген атаумен бұл еңбекті ғылыми айналымға В. В. Бартольд енгізіп, оған бірнеше мақаласын арнады. Одан Шығыс Дешті Қыпшақтың, атап айтқанда, Ақ Орданың тарихы жөніндегі материалдар В. Г. Тизенгаузеннің басылымында келтірілген. Баспагерлер бұл деректеменің көптеген құнды деректерінің бірегейлігін, олардың анықтығын, мұны орыс жылнамаларының деректерімен салыстырғанда расталатынын атап өткен.
Мұхаммед Хавенд-шах Мирхондтың (1433-1498 жж.) Раузат ас-сафа деген жалпыға бірдей алтыншы томында XV ғасырдың 20-жылдарынан басталатын Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның тарихы жөнінде көлемді материал жеткілікті.
Ұлы астроном-ғалым Ұлықбектің бұл тарихи еңбегіне Шыңғыс ұрпақтарының ұлыстары туралы жазған XVI-XVII ғасырлардағы көптеген авторлардың шығармаларында да талай рет сілтеме жасалған. Жошы мен Шағатай ұлыстары туралы материалдар соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихына тікелей қатысты. Ұлықбек Шағатай ұлысындағы 28 ханның және Жошы ұлысындағы 39 ханның есімдерін келтірген. Б. А. Ахмедовтің пікірінше XIII ғасырдың бас кезінде-ақ өзбек терминінің пайда болуы туралы, оның XIV ғасырда Дешті Қыпшақтың батыс бөлігінде этноним ретінде қолданылғаны туралы мәліметтер ерекше құнды болып табылады [36].
XVI ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың Тарих-и Рашиди деген шығармасы ХV-ХVІ ғасырлардың басында Қазақстан аумағы мен көрші аумақтарда өмір сүрген ірі мемлекеттердің бірі Моғолстан тарихына арналған. Бұл еңбек Қазақ хандығының тарихын зерттеу үшін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті түрде баяндалған.
Шонжарлардың жоғары топтарына жататын Мырза Мұхаммед Хайдар ибн Мұхаммед Хұсайын Дуғлат (1499-1551 жж.) Моғолстанның аса ірі тайпаларының бірінен шыққан. Мырза Мұхаммед Хайдардың ата-бабалары - дуғлат тайпасының әмірлері мен бектері - Моғолстан мемлекетіне кірген Оңтүстік Шығыс Қазақстанның, Қырғызстанның, Шығыс Түркістанның саяси тарихында зор рөл атқарған. Олар өз кезегінде аса маңызды мемлекеттік қызметтер атқарып, ұлысбектер болған.
Мырза Мұхаммед Хайдар жақсы білім алған, өз дәуірінің саяси оқиғалары мен қайраткерлерінен хабардар болды. Ол түркі тілінде әдеби шығармалар жазғанымен де, мұсылман тарихнамасына тарихи арнадағы Тарих-и Рашиди еңбегінің авторы ретінде енді. Шығарма 1542-1546 жылдары Кашмирде орта азиялық парсы тілінде жазылған. Екі бөлімнен, яғни дафтарлардан тұрады. I дафтар моғолдың Шағатай ұрпақтарынан шыққан хандарының тарихынан тұрады, онда әмір Болатшы дуғлат 1348 жылы Тоғылық Темір ханның билікке келген кезінен бастап, Мұхаммед Хайдар мырза Абд ар-Рашид ханның құрметіне арнаған өз шығармасы 1533 жылы Қашғарияда (Моғолияда) оның билік ете бастағанына дейін Моғолстанда болған оқиғаларды баяндаған. II дафтар автор 1541 жылға дейін жеткізген мемуарлар болып табылады. Бұл бөлімде өз өмірбаяны және сол дәуірдің көптеген тарихи адамдары туралы өмірбаяндық материалдармен қоса, бірінші бөлімде баяндалғандарына қосымша Сұлтан Саид ханның Моғолстандағы билік үшін күресі, оның 1514 жылы Қашғарияның дуғлат әмірлерін басып алып, Моғолия мемлекетінің негізін қалағаны, Моғолстанның бұрынғы аумақтарында - Жетісу мен Тянь-Шань өңірінде Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіру әрекеттері туралы мөліметтер бар. II дафтарда XV-XVI ғасырлар шебіңде Орта Азияда, Шығыс Түркістанда, Ауғанстанда, Үңдістанда болған көптеген тарихи оқиғалар баяндалған. Мұхаммед Хайдар мырза өз еңбегін моғолдар, атап айтқанда, өз бабалары - дуғлат әмірлері арасында белгілі ауызша аңыздарға, ұлысбек-дуғлаттардың қолы жететін ресми мемлекеттік құжаттарға негіздеген. Тарих-и Рашиди деректемелерінің арасында сенім білдіруге лайықты адамдардың әңгімелері -- замандастары мен оқиғаларға қатысушылардың айғақтары маңызды орын алады. Мұхаммед Хайдар өзінің із ашарлары - Жамал ад-дин Каршидің, Жувейнидің, Рашид ад-Диннің, Хамдаллах Казвинидің, Абд ар-Раззак Самаркандидің, Шараф ад-дин Әли Йаздидің және басқа да көптеген адамдардың тарихи еңбектерін көптеп пайдаланған.
Тарих-и Рашиди -- XIV ғасырдың екінші жартысы - XVI ғасырдың басындағы Моғолстанның және XVI ғасырдың алғашқы он жылдықтарындағы Қашғарияның Шағатай ұрпағынан шыққан хандарының тарихы жөніндегі ғана емес, сонымен қатар дуғлаттардан шыққан атақты адамдардың Шығыс Түркістан бөлігіндегі (Маңлай Сүбе) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Елтай А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020300 - Тарих мамандығы бойынша
Астана 2015
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор
Мусабалина Г.Т.
___ _____________ 2015 ж.
Қазақтардың этногенезі: теориялық-тарихи талдау
тақырыбына арналған
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020300 - Тарих мамандығы бойынша
Орындаған: Елтай А. Б.
Ғылыми жетекшісі:
философ.ғ.к., профессор Искакова К. И.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Тақырыптың теориялық және методологиялық мәселелері
1.1 Этногенездің теориялық қырлары
1.2 Қазақтардың этникалық тарихының деректері
1.3 Қазақ халқы этногенезінің тарихнамасы
2 Қазақ этносының қалыптасу тарихы: кезеңдері мен этникалық құрылымы
2.1 Қазақ этнонимі мәселелері
2.2 Қазақ этносының қалыптасуының кезеңдері
2.3 Қазақ жүздерінің пайда болуы және этникалық құрамы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихты таптық тұрғыдан қараған Кеңес кезінде толық ашылмай келген тақырыптың бірі - қазақ этносы мен Қазақ хандығы тарихы. Қазіргі ХХІ ғасырда Тәуелсіздіктің арқасында ұлттық тарихымыздың бастау көзі болып табылатын этникалық тарихымыз, әдет-ғұрып, салт -дәстүрлерімізді жаңғырту негізінде мемлекеттелік тарихымызды жаңа методологиялық тұрғыдан зерделеп-зерттеу маңызды болып отыр. Кеңес дәуірінде Қазақ халқының тарихын Ресей империясының отарлық мүдделеріне сәйкестендіруге тырысып оның автохондығын жоққа шығаруға, бергі кезеңде ғана құралғандығы, ежелгі сақ, ғұн, үйсін тайпаларымен байланысының жоқтығы, оның үстіне этникалық нышандары толық пісіп-жетілмегендігі жөніндегі идеяларды дәлелдеуге тырысты. Әрине халық таптар пайда болған кезде құралады деген қағида көшпелілер өркениетінің төлтума болмысын анықтауға шарасысыздық танытқаны баршаған мәлім еді. Зерттеушілер екі жүз жылға жуық уақыт бойы қазақ терминінің шығуын түсіндіруге және оның мәнін ашуға әрекет жасап келеді.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың: Қазақстан - сөз жоқ, органикалық тұтастық. Қазақ ұлысы, бір жағынан, тұрғылықты этнос болып табылды. Бұл оның этногенезі мен тұрақты тарихи өмір сүріп келе жатқан мекені [1,197б.]. Сондықтан, Қазақтың саны-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы - тарихтың толқынында өзінің ұлттық МЕН дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр. Бірақ бұл мүмкіндік қана, ол шындыққа, тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет - деген еді [1,285б. ].
Этногенез - үздіксіз үдеріс. Ол барлық мемлекеттер тарихында ұлт кезеңі жетістігіне келуімен аяқталмайды, үнемі жаңарту, жаңғырту үстінде болатын тарихи оқиға. Қазіргі кезде этникалық тарихымызды қалпына келтіру қолға алынып отыр. Соңғы уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне және атап айтқанда, қазақ терминіне ден қою едәуір арта түсті. Биылғы мерейлі , мерекелі 2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының 550 жылдығын және сонымен қатар, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын атап өтетін жылы: Осынау тарихи белестер Жаңа Қазақстандық Патриотизмді ұрпақ жадына сіңіруде айрықша рөлге ие,- деп Елбасы Назарбаев Н.Ә. Нұрлы жол - болашаққа бастар жол атты Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетті [2].
Осыған орай, зерттеушілер алдында қазақ ұлтының дүниеге келу үдерісі, оның қалыптасу кезеңдері, соған қоса қазақ ұлтының мәнін тану жолдары жан-жақты талдау, ұрпақтан-ұрпаққа таралатын барлық аспектілер (табиғи жағдайлар, экономикалық, саяси, мәдени, тарихи, психологиялық) архетиптер түрінде, қазіргі қазақ ұлтының ділінде бейнелеп көрсету міндеті тұр. Мың жылдан астам тарихы бар Қазақ елінің, оның халқының тарихи жолын зерттеу тарих факультеті студенттерінің азаматтық парызы.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақтың тұңғыш тарихшы-ғалымы, этнографы Ш.Ш. Уәлиханов (1835-1865) қазақ ұлтының төл деректері ғылыми негізделген ой айтқан қазақ ғалымдарының алғашқысы болды. Ол Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркістан тарихының мәселелерін, түркі халықтарының тарихын қазақтардың этногенезінің, жүздер құрылуының, қазақтардың рулық-тайпалық құрамының, орналуының мәселелерін зерттеді. Ол қазақтар мен ноғайлардың этникалық жақындығы туралы пікір айтты. Жоңғария очерктерінде, Үлкен қырғыз-қайсақ ордасының аңыз-әңгімелері деп аталатын еңбектерінде Ұлы Жүз қазақтарына тарихи-этнографиялық сипаттама берілген, ол қазақ хандарының генеологиясы, Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасының тарихын жазды. Ш.Уәлиханов қазақтарға байланысты этногенетикалық мәселелерге байланысты таптырмайтын дерек ретінде этнография мен фольклор мәліметтерін, қазақ аңыз-әңгімелерін жоғары бағалайды [3]. ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ этногенезіне қатысты алғашқы ғылыми зерттеулер дүниеге келе бастады. Олар: М.Тынышпаев, Ш. Құдайбердіұлы және т. б. Авторлардың зерттеу нысанасы төмендегідей мәселелерді қамтиды: қазақтың тегі және қашаннан бері жұрт, яғни қалыптаса бастағандығы мәселесі; қазақ жеріндегі ежелгі түркілік, тайпалық одақтардың және мемлекеттердің қазақ ұлтын қалыптастырудағы ролі. 1925 жылы М.Тынышпаевтың Қырғыз-қайсақ халқының тарихы жөніндегі материалдар деген еңбегі жарық көрді [4]. Материалдарда қазақ жүздерінің этникалық құрамы, қазақтардың шыққан тегі туралы аңыз-әңгімелер, қазақ руларының таңбалары мен ұрандары берілген, әрбір тайпаның тарихын сипаттау үшін тарихи материал іріктеліп алынған. Алайда ол ғылыми емес әдістерді қолданып, қателіктер жіберді: географиялық атаулардың, тарихи есімдердің лингвистикалық үндестігін қазақ халқы тайпаларының ежелден келе жатқанының айғағы деп қабылдайды.1911 жылы жарық көрген Ш. Құдайбердіұлының Түрік, қырғыз, қазақ һәм шежіресі [5] деп аталатын еңбегіне арнаған рецензиясында: Шәкәрімнің бұл кітабы қазақ шежіресінің тұңғышы - деп, бұл еңбектің қазақтың төл дерегінің бірі - шежірені жариялаудағы орнын, автордың объективті қиыншылықтарға қарамай тындырған еңбегін жоғары бағалайды .
ХХ ғасырдың 50-70 жылдарында белігілі қазақ этнографтарының қазақ этногезіне қатысты біршама еңбектері дүниеге келді. Бұл тақырыпқа қалам тартқан В.Востров пен М.Мұқанов, Х.Арғынбаев этникалық аумақтар мен ру-тайпалық құрылымдарды зерттеді [6, 22б.]. Мәселен, қазақ тайпалары мен руларының шығу тегінің мәселері жөніндегі әртүрлі деректемелер арқылы қазақ халқының генетикасы қарастырылады. М.С.Мұқановтың тағы бір елеулі еңбегі Орта Жүз қазақтарының [7, 53 - 58-б.] және қазақтың үш жүзінің этникалық тарихы мен орналасуына арналған [8, 80б.] Шығыстың жазбаша деректемелері, сондай-ақ мұрағат материалдары негізінде ХVІІІ ғасырдың басындағы қазақ тайпаларының этникалық тарихы мен орналасуы зерттеледі.
Түркі халықтарына арнаған еңбектердің авторы Л.Н.Гумилевтің еңбектерінің құндылығы зор болып табылады. Ол хунну державасы мен ежелгі түріктердің тарихына, географиялық орналасуына тоқталады [9, 440 - 441-б.].
Қазақ халқының этногенезін зерттеген ғалымдардың бірі, әрі бірегейі Ақынжанов Мұсатай Бекболатұлы болатын. Мұсатай Ақынжанов (1905-1986 жж.) - тарих ғылымының докторы, профессор, драматург, әдебиет пен өнер зерттеушісі. М.Ақынжанов былай дейді: Қазақ халқының, тегі туралы осы уақытқа дейін тарихшылар әртүрлі пікірлер айтып келді. Қайсы бір тарихшылар қазақ халқының арғы тегі өте ілгеріден келе жатқан антропологиялық жағынан Оңтүстік-Сібір, Қазақстан мен Орта Азияның автохтондық (байырғы) халықтарының бірі десе, енді біреулері байырғы халық емес, басқа жақтан ауысқан халық және бір тектен құралған халық емес, әртекті, әр жұрттан құралған халық деп келді және тағы біреулері қазақ халқы сонша ежелгі халық емес, осыдан 400-500 жылдар бұрын XV-XVI ғасырлар шамасында өзбек халқынан бөлінген жаңа халық деп санады,- деп жазды өзінің қазақ халқының этногенезіне арналған Қазақтың тегі туралы (қысқаша шолу) атты басты еңбегінде [10,3б.].
ХХғғ. 60-80жж. белгілі қазақстандық шығыстанушы-ғалым В.П.Юдин (1928-1983) арнайы түрде Қазақ хандығын зерттемесе де, оның әртүрлі мәселелерін жан-жақты меңгерген ғалым екенін көрсететін Центральная Азия в XV- ХVІІІ веках глазами востоковеда атты еңбек шығарды [11]. Ал В.П.Юдиннің оқушысы Абусеитова Меруерт 1985ж. Казахское ханство во второй половине ХVІ века атты еңбек жазды [12]. В.П.Юдин мен М.Х. Абусеитованың еңбектері диплом жұмысын жазуда септігі тиді.
Тәуелсіздіктің алғашқы күнінен Елбасы - Қазақстан Республикасы Президенті тарихқа, Отан тарихына зор ықылас танытып, үлкен үміт артты. Н.Ә.Назарбаев тарихқа қатысты көптеген ғылыми еңбектер жазды. Нұрсұлтан Әбішұлы Тарих толқынында атты Атамұра баспасынан 2003жылы шыққан кітабында автор өткеннің кейбір іргелі сабақтарына жүгіне отырып, қазақ халқының тарихи жолы туралы ой толғайды, рухани мұраны дамыту мәселесіне тоқталады. Кітапта: Менің тарихқа ден қоюымның сыр-себебі де бүгінгі күннің оқиғаларынан тарихтың табын сезінгендігімде деп білемін-деп түсіндіреді [1, 4 б.]. Аталған кітапта: Тарих тек-тамырыңның тереңнен бастау алғанын танып-түсіну, ата-бабаның шапағаты мол шабытты істерін заңды мақтаныш ету, тоталитарлы кезеңнің зардаптарынан арылу, сөйтіп тарихи сананы уақыт талабына сай қалпына келтіру ұлттық тұтастануға тегеурінді серпін беруге тиіс, - деген Президенттің ұлағатты сөздері бар [1, 59б.]. Демек, Н. Назарбаевты тарихқа алып келген тарих сабақтастығы, бүгінгі күннің оқиғалары сырына тарих арқылы тереңірек үңілудің қажеттілігі. Қарапайым да мәңгілік сұрақтар - біз кімбіз және бізді тарихтың жолы қайда алып барады? Осы сұрақтарға жауап береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсынысы бойынша 2013 жылы Мемлекеттік хатшы болып тұрған (қазіргі Ресей Федерациясындағы Қазақстанның елшісі) М.М. Тәжиннің төрағалығымен өткен Қазақстан Республикасының ұлттық тарихын зерделеу жөніндегі ведомствоаралық жұмыс тобының кеңейтілген отырысында Отан тарихын оқытудың өзекті мәселелері талқыланды. Жиында жақсы бір бастама - Тарих толқынындағы халық бағдарламасы жарияланып, Марат Тәжин: ұлттық қадір-қасиетті білу, ұлттық тарихты білуден басталады,- деген өте ұлағатты сөз айтты. Шындығында, төл тарихымыздың зерттелмеген қатпарлары, ашылмаған тұстары жетерлік. Тіпті, Қазақ хандығын қалыптастырған тайпалардың ХV-ші ғасырда пайда болғаны ақиқатқа айналғанымен,бүгінгі күнге дейін даулы талас туғызып келеді. Бұл мәселеге тарихшылармен бас қосқан жиында М.М.Тәжин де екпін түсіріп, қазақ этносының қалыптасуы талай мыңжылдықтарға созылған үдеріс, өкінішке орай, ол жеткілікті деңгейде зерттелмегенін қадап айтты. Біз сақ мәдениетін, әсіресе, Арал бойын мекендеген массагеттерді, Жетісу жеріндегі тиграхауда сақтарын, Шығыс Қазақстан мен Алтайдағы аримпастарды тереңінен зерттеуге тиіспіз. Бұл жерде классикалық кезеңдегі еуропалық авторларды оқып, пайымдап қана қою жеткіліксіз, - деп еді алқалы жиында М.М. Тәжин [13].
Тәуелсіздік жылдары шыққан М. Қани дайындаған Қазақтың көне тарихы [14], Қожабек-Албани Байұзақ Рахымұлының Мұхамед Хайдар Дулати [15], Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Исин А.И. құралған авторлық ұжымның Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы [16], Аяған Бүркітбайдың Рассветы и сумерки казахской степи [17], Б.Б.Кәрібаевтың Қазақ хандығының құрылу тарихы: Монография [18], К.И.Искакованың Л.Н. Гумилев: этногенез теориясы (оқу құралы) [19]. атты еңбектерінде қазақ хандығы мен қазақ этногенезіне қатысты құнды методологиялық, фактологиялық мәліметтер диплом жұмысын жазуда көп көмек тигізді.
Қазақстан тарихшы, этнолог ғалымдарының тақырыпқа қатысты мақалалары ғылыми журналдар мен ғылыми-теориялық конференция материалдарында жарияланып тұрады. Диплом жұмысын жазу барысында қолданылған мақалалар ішінен: Ж.Артықбаевтың Қазақтың этникалық құрылымының бастаулары [20], К.Ақышевтың Қазақ мемлекеті: эволюциясының басталуы мен даму кезеңдері. Сақтар мен үйсіндер мемлекеті [21] Ш.Әмірбековтың Қазақ жүздерінің пайда болуы туралы [22] атты мақалаларды атауға тұрарлық.
Қазақтардың этногенез тарихын зерттеуге үлес қосып жүрген тарихшы К.И.Искакова. Оның осы тақырыпқа арналған мақалалары: Л.Н.Гумилев: роль кочевников в истории Евразии [23], Л.Н.Гумилев қазақтардың этногенезі жөнінде [24], Л.Н.Гумилев об этногензе хуннов (гуннов) [25], Л.Н.Гумилев: к вопросу о происхождении казахов [26], В.И.Вернадский, Л.Н.Гумилев и Г.М.Шалахметов: созвучность идей о биосфере, этногенезе и ноосфере [27], Мұсатай Ақынжанов - қазақ халқы этногенезін зерттеуші ғалым [28].
Дипломдық жұмыстың деректік негіздері. Диплом жұмысын жазу барысында тарихи деректер ретінде араб тарихшысы әрі географы әл-Масудидің (X ғ.) Китаб ат-танбих ва-ль-ишраф, кім жазғаны белгісіз парсы тілді Худуд әл-алам деген географиялық еңбегі (Х ғ.), араб тарихшысы Ибн Асам әл-Куфи Китаб әл- футух тарихи шығармасы (IX ғасырдың аяғы-X ғасырдың басы), Фирдоусидің (935-1020 жж.) Шахнама, Рашид ад-Дин Раб-и-Рашидидің хорезм-хорасан жазбасына жататын Вақфнаме деген жазбаша құжаттары туралы мәліметтер Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) төрт томдықтың І томында берілген [29,31-45бб.].
Қазақ хандығы тақырыбының негізгі дерегі ретінде - М.Х. Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегін атау қажет [30]. Еңбек салыстырмалы талдау әдісіне негізделген. Орталық Азиядағы тарихи құбылыстар көршілес аймақтардағы оқиғалармен, жаңалықтармен әлемдік тарихи процеспен байланыста зерделенеді. М.Х.Дулати: Әлем халықтарының тарихы сақталуы үшін олар шындықты жазу керек. Қандай топтан болса да бұл адам болашақта - жазылғандарды нақыл сөздер деп түсініп, жамандықтан немесе жақсылықтан не күту керектігін түсінеді және неліктен бұл адам туралы жазғанын ойланады. Мүмкін осы нақыл сөздерді оқығаннан кейін бұл адам жақсылық жасап, жамандықтан арылатын шығар. Яғни, ертең мені де жақсы істерім үшін еске түсірсін дегендей [30,126б.]. Мұхаммед Хайдар Дулати тек қана кәсіби тарихшы емес, ол оның теоретигі - ғылыми негізін салушылардың бірі. Ол тарихи, ғылыми объективтік, диалектикалық байланыс, салыстырмалы, кешенді, концептуальды зерттеу принциптерінің негізін қалаған ұлы тарихшы. Сондықтан да ол жазған Тарих-и Рашиди тарихи классикалық туынды, - деп түйіндейді академик М.Қозыбаев [31,125-127бб.]. ХVІ ғасырдың атақты тарихшысының бірі - М.Х.Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегі мәліметтері, сөз жоқ, қазақ хандығының құрылымы мен оның ХV-ХVІ ғ. саяси тарихы туралы, әрі этникалық тархынан мәліметтер алуға болатын, баға жетпес, аса құнды дүние болып табылады.
Дерек көзі ретінде С.И.Ибрагимов, Н.Н.Мингулов, К.А.Пищулина, В.П.Юдиндердің құрастырған Материалы по истории Казахских ханств XV- ХVІІІ веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений) деген жинағын ерекше атап өткен жөн [32].
Диплом жұмысының негізгі мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты болып қазақ этногенезі мен этникалық тарихын соңғы кезде пайда болған тарихи деректер мен зерттеу жұмыстары негізінде зерделеу. Кешенді түрде қазақ этносының этногенетикалық дамуының ерекшеліктері мен спецификасын зерттеу. Осыған байланысты зерттеу жұмысының негізгі міндеттері анықталды:
1.Қазақ этногенезін зерттеудің теориялық және методологиялық мәселелерін ашу;
2.Қазақ халқы этногенезінің деректері мен тарихнамасын қарастыру;
3.Қазақ этнонимі мәселелерін талдау;
4.Қазақ этносының қалыптасу және даму кезеңдерін зерттеу;
5.Қазақ жүздерінің пайда болуы және этникалық құрамын байымдау;
6.Қазақ этносының этникалық құрылымын зерттеу.
Диплом жұмысының жаңалығы: Зерттеу барысында көтерілетін келелі мәселелердің өзектілігі және жаңалығымен айқындалады, сонымен бірге, этноұлттық үдерістерідің реттелуі, ұлттық саясатының қалыптасуы кезінде қарастырылатын және зерттелетін негізгі ғылыми нәтижелерімен, қорытындыларымен негізделеді. Қазақтың этногенез тарихы Қазақ этносының дүниеге келу үдерісі, оның қалыптасу кезеңдері сияқты этногенездің үздіксіз үдерісі жан-жақты талданды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы - зерттеуді кешенді тәсіл арқылы жүзеге асыруында. Зерттелген мәселе бойынша тарих, этнология, философия, этнография сияқты ғылымдарының жаңа пайымдаулары қолданылды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Диплом жұмысының негізгі әдіс-тәсілдері - қажетті мәліметтерді жинақтап, оларды саралау, ұғымдарды жинақтау, баяндау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау. Сондай-ақ, ғылыми салыстыру арқылы тарихи талдау жасау басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Жалпы қазақ халқының этногенезі тарихы (халықтың пайда болуы мен қалыптасуы) Қазақстан территориясындағы ежелгі тайпалардан бастап, қазақ хандығының құрылу процесінің аяқталуына дейінгі этногенездің үздіксіз үдерісі кезеңдерін қамтиды. Диплом жұмысының тақырыбы негізінен теориялық сипатта болуына байланысты және онда қойылған нақты мақсат, міндеттерге сай диплом жұмысының хронологиялық шеңберіне тікелей этникалық үрдістер анықталған ХІІІ - ХV ғасырдың басы мен орта шені алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстағы тұжырымдамалардың жалпы тарихшы мамандарға, мектеп, колледждерде және жоғарғы оқу орындарының ізденушілері, магистранттары мен студенттеріне, тарих факультетінде дәріс алатын болашақ зерттеушілерге арнайы курстар мен семинар сабақтарында, сондай-ақ өздік жұмысы ретінде саралауға мүмкіндік бере отырып, қазақтың этногенез тарихынан білімдерін кеңейтеді.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, алты тараушадан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. І тарауда қазақ этногенезінің тарихы мен оны теориялық - методологиялық тұрғыдағы зерттелуі талданылады. Осыған байланысты әр кезеңде қазақ этногенезін зерттеген тарихшы ғалымдардың еңбектері қарастырылады. ІІ тарауда қазақ этносының қалыптасу тарихы мен этникалық құрылымы зерделенеді. Бұл бөлімде этногенез мәселелері ежелгі тайпалардан бастап, қазақ хандығының құрылу процесінің аяқталуына дейінгі кезеңдерді қамтиды.Осы тақырыптағы қамтылған мәселелерді түйіндеу үшін қорытынды жасалады.
1 Тақырыптың теориялық және методологиялық мәселелері
1.1 Этногенездің теориялық мəселелері
Қазақ халқының этногенезі мәселері әлі күнге дейін аз зерттелген немесе тарихты таптық тұрғыдан түсіндірілген кеңестік дәуірде бұрмаланып зерттелген тақырыптардың бірі. Осы көзқарастардың кемшіліктерін ғалым тарихшы, этнолог М.Ақынжанов былай деп түсіндірді: Біріншіден, қазақ халқының қайдан шығуын жалаң алып зерттелгендігінде; екіншіден, зерттеліп отырған халықтың өндіргіш күшінің, өндірістік қатынасының тарихын елемей өткендігінде; үшіншіден,қазақ халқының тегін сөз еткенде онымен көрші және туыс халықтардың қырғыз, қарақалпак, өзбек, түркмен, т. б. халықтардың тегімен ешбір байланыссыз, жеке алып сөз етуінде деп санады. Осыдан келіп, қазақ халқының тегін ашуға көмектесетін көптеген тарихи, этнографиялық, әсіресе материалдық мәдениет тарихының тамтықтары елеусіз қалды. Ең соңында зерттеліп отырған байырғы халықтың тарихынан гөрі, бұлар осы халыққа сырттан келіп қосылған басқыншы топтар мен олардың жергілікті үстем ортамен араласу, дидарласу тарихына көбірек назар аударды. Соның салдарынан көп ретте байырғы халықтың тарихы келімсек чиновниктер тарихына, басқыншылар мен олардың жергілікті қошеметшілерінің тарихына айналды [10,17б.]. Осыған байланысты этногенез теориясы мен тарихын бүгінгі күні зерделеп-зерттеу өте маңызды.
Л.Н.Гумилев тарихи материалдың негізінде этногенез барлық үдерісі бірдей өтетінін, яғни этногенез фазаларының ауысуы әр түрлі дәуірлерде нақты ішкі заңдылықтарға бағынатынын, ал бұл үдерістердің әрқайсысының ұзақтығы 1200-1500 жылды құрайтынын дәлелдеді. Бұл құбылысты түсіндіру үшін Л.Н.Гумилев жүйенің пассионарлық күш деңгейінің өзгеруімен этногенез фазаларының ауысуын байланыстыратын пассионарлықты жан-жақты түсіндіретін концепция ұсынды. Пассионарлық этникалық ұжым белсенділігінің жоғарылауымен пайда болатын биосфераның тірі заттары қуатының нәтижесі болып табылады. Этногенез - қозғалыс күші табиғи, биосфералық фактор болып табылаттын үдеріс. Бұл факторлар әр этностардан құралған адамдар жасайтын өмірдің әлеуметтік жайын анықтауға дәнекер болады, өйткені бұл формалар этногенез фазаларымен байланысты. Неғұрлым жоғары деңгейдегі әрбір этникалық жүйе өзінен төменгі деңгейдегі бірнеше этникалық жүйелерді қосып алады. Л.Н.Гумилев төрт деңгейлі таксономикалық жүйені ұсынады: консорция (конвиксия-субэтнос-этнос-суперэтно с. Қосбағыныңқылы этникалық жүйелер тұрақты, қатаң құрылым емес, керісінше, этникалық жүйелер этногенез үдерісі кезінде динамикалы өзгерісте болады. Мәселен, алғашқы консорциядан субэтнос өсіп шығады да, одан ішкі түрлілік пайда болып, нәтижесінде өз кезегінде субэтностардан тұратын этнос қалыптасады. Мәселен, Византиялық суперэтнос осылай құрылған: б.д. I ғасырда - христианның алғашқы консорциі, II ғасырда - субэтнос (ұрпақтар қатарында дәстүрлерді қабылдап алуда орны бар), IV ғасырда - Рим суперэтносы құрамындағы этнос, VI ғасырдың басында - Византиялық суперэтнос құралды. Этногенездің соңғы фазасында кері үдерісті бақылауға болады: османдар Константинопольді алған соң, Византия этносы 1821 жылға дейін Стамбулда Фанар аймағында тұратын шағын субэтносқа дейін төмендеді (бұл жерде мәселе византиялық мәдени-діни дәстүрлер туралы емес, этникалық жүйе жөнінде). Бұған ұқсас динамиканы басқа суперэтностардан да байқауға болады: Көне Рим Тибрде жиналған консорциден; Монғол ұлысы - Шыңғысхан замандастары тобынан пайда болған және т. б. неғұрлым қозғалмалы этникалық құрылымдар этногенез барысында - көптеген субэтностар пайда болады, жоғалады, басқаға ауысады деген Л.Н.Гумилевтің тұжырымдарын К.И.Искакова өз еңбегінде келтіреді [19,207-209бб.].
Этногенез - бұл әр түрлі жағдайларға немесе саяси еркіне қарамастан әрқашанда үздіксіз болатын үдеріс. Қазақ ұлтының этногенез үдерісі көшіп-қону нәтижесінде және бірнеше ғасырлар бойы қалыптасқан. Халықтың өз-өзін қандай да белгілі бір этноспен сәйкестендірер алдында, оның сол этностың қатарына жататындығын түсініп, ұзақ мерзім ішінде пайда болатын этникалық сана-сезімін дамыту қажет.
Этнос гректiң - еtnоs - тайпа, халық деген сөзiнен шыққан. Ғылымда халық терминiнiң орнына этнос терминi орынды қолданыла бастады. Бұл термин этностың негiзгi тарихи түрi - тайпа, ұлыс (народность), ұлт ұғымын түгел қамтиды. Оның үстiне, халық сөзiнiң бiр топ адам (мәселен, халық жиналды десек) деген мағынасы бар екенi белгiлi.
Бүгiнде этностық мәдениет пен ұлт тiлдерiнiң өткенi мен келешегiне көз жiберу ұшiн этностардың шығу тегiн ғылыми методологиялық тұрғыдан қарастыру қажеттiгi туып отыр. Бұл жөнiнде соңғы жылдары ұлт мәдениетiн ғылыми-методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш рет құнды еңбек жазған атақты тарихшы ғалым Лев Гумилев болды. Ол өзiнiң Халықтар қалай пайда болады және жоғалады?[33] деген атақты еңбегiнде, дүние жүзiндегi халықтардың пайда болу, өсу, өркендеуiн және олардың бiртiндеп өшiп, жоғалу заңдылықтарын диалектикалық тұрғыда, тарих, география және биология (оның iшiнде экология және генетика саласы) ғылымдары негiзiне сұйене отырып, этнос туралы ғылыми дәйектi анықтама берген едi. Л.Гумилев этнос туралы соңғы уақытқа дейiн әр түрлi түсiнiк-анықтамалардың болғанына тоқталады. Айталық, бiреулер этнос дегенiмiз - шығу тегi бiр халықтар десе, екiншiлер этнос - тiлдiң бiрлiгiне негiзделген мәдениеттiң тууы дейдi. Ал үшiншiлерi этнос - бiр-бiрiне ұқсас адамдар тобы десе, төртiншiлерi этнос - сана-сезiмдерi бiр адамдар тобы дейдi. Бесiншiлерi этнос - белгiлi бiр қоғамдық формациядағы адамдардың шартты түрде топтасқан тобы десе, ал алтыншылары этнос - табиғаттың сыйы, этнос - әлеуметтiк категория дейдi [33, 13б.].Тарихтан белгiлi болғандай әр түрлi халықтар белгiлi бiр аймақта пайда болып, сол аймақтың өзiндiк ерекшелiгiне (климатына, өсiмдiгiне, жер бедерiне, географиялық аймақтың хайуанаттары мен жәндiктерiне) бейiмделiп, тiршiлiк етедi. Өзiндiк мәдени және рухани мұрасын жасап қалдырады. Осы ерекшелiктерiне сүйене отырып, көрнектi тарихшы-этнограф Лев Гумилев: Этнос дегенiмiз - жер бетiндегi белгiлi бiр тiршiлiк аймағы мен әлеуметтiк ортаның бiлiгiнде жатқан салт- дәстүрi, тұрмыс-тiршiлiгi, шаруашылық кәсiбi, мiнез-құлқы, тiлi мен мәдени мұрасы бiр халықтар тобы [33, 13б.] деген анықтама бередi.
Көрнектi тарихшы-этнограф Лев Гумилев: Этнос дегенiмiз - жер бетiндегi белгiлi бiр тiршiлiк аймағы мен әлеуметтiк ортаның бiлiгiнде жатқан салт- дәстүрi, тұрмыс-тiршiлiгi, шаруашылық кәсiбi, мiнез-құлқы, тiлi мен мәдени мұрасы бiр халықтар тобы [33, 13б.] деген анықтама бередi. Л.Н.Гумилевтің ойынша, жаңа жерге келiп, жергiлiктi халықтармен, тайпалармен биологиялық қан араласынан (миграцияланудан) жаңа этностар дүниеге келедi; екiншi, бiрнеше тайпалар мен халықтардың жаңа жердi отарлап, игеруiнен пайда болады. Бұл жерде жаңа жерге келiп тiршiлiк етушi этностар тобының жергiлiктi этностар тобымен бiрiгуiнен (қан араласуынан үшiншi бiр жаңа этностың) пайда болатынын ескеру қажет. Яғни этникалық тiршiлiктiң географиялық ортамен байланыстылығын ескерген жөн. Табиғатта да, қоғамда да қарама-қайшылықсыз, себеп-салдарсыз даму мүмкiн емес. Этностардың бiр-бiрiнен этногенездiк айырмашылығы олардың нәсiлiне, тiлiне, дiнiне, бiлiмiне байланысты емес, тек мiнез-құлқы мен жер бедерiнiң табиғатына үйренiп, бейiмделуiне байланысты деп қарауды география ғылымы қуаттайды [33, 5б.]. Әр ұлттың өзiне тән мiнез-құлық құрылысы ұрпақтан-ұрпаққа көшкен сайын өзгерiп отырады. Ол - этникалық топтардың жергiлiктi халықтың психологиясы мен кәсiби ерекшелiгiне қарай бейiмделуiне байланысты.
Этнос мүшелерiнiң мiнез-құлық құрылымының бiрiздiлiгi қарым-қатынас нормасына негiзделген. Олар: 1) жеке адам мен ұжымның арақатынасына; 2) жеке адамдардың өзара қатынасына; 3) этникалық топтардың ара қатынасына; 4) этностар мен этникалық топтар арасындағы қарым-қатынасқа құрылады. Алайда этностың дамуы бiркелкi болмайды. Ол доға iспеттi дамуды бастан кешiредi. Себебi, этностың қоғамдық мәдени-экономикалық және географиялық жағдайға байланысты бiрде шапшаң, бiрде баяу дамуы мүмкiн. Адам өмiрi оны қоршаған табиғатпен, ғарыштық кеңiстiкпен, күн сәулелерiмен және радиацияның жер бетiндегi тiршiлiкке, соның iшiнде адамға да тигiзетiн әсерiмен биосфералық жағынан тығыз байланыста өтедi. Адамның бiр этносқа тән қасиетi оның бойына сәби кезiнен бастап ата-анасының қарым-қатынасы, мiнез-құлқы, iс әрекетi арқылы дарып, қалыптасады. Олай болса, этнос дегенiмiз белгiлi бiр жүйеге негiзделген мiнез-құлық, iс-әрекетi бiрыңғай топ - ұжым екен деп санауға болады.
Кез келген халықтың пайда болуы және қалыптасу тарихы - өте ұзақ та күрделi процесс. Қазақ халқы негiзiнен, республиканың қазiргi жерiн мекендеген автохтонды (байырғы) тайпалардан қалыптасты және олардың этногенетикалық құрылыстарының түп тамырлары сонау қола дәуiрiне, андронов мәдениетi деп аталатын көне кезеңге (б.з.б. ХVIII-VIII ғғ.) саяды. Егер сол көне дәуiр ескерткiштерiне, айталық, қыш ыдыстардың ою-өрнегiне көз салып, Қазақстанның қазiргi уақыттағы ою-өрнегiмен салыстырсақ, онда олардың көптеген ұқсастықтары мен ортақ үлгiлерiн табуға болады. Ертедегi темiр дәуiрiнде (б.з.б. VII-IV ғ.ғ.) Қазақстан жерiн сақ тайпалары - массагеттер, аргипейлер, дайлар, исседондар т. б. мекендеген. Археолог - ғалым К.А. Акышев осы кезеңге жатқызатын Есiк обасынан табылған хайуанаттық нақышта шекiлген алтын әшекейлерi бар жауынгердiң киiмi ежелгi сақ шеберлерiнiң ғаламат өнерiн көз алдымызға әкеледi. Тап осындай ою-өрнек белгiлерi қазақтардың қазiргi қол өнерiнде де кеңiнен қолданылады. Мұның өзi бұл өнердiң ұрпақтан-ұрпаққа ұласып, бiздiң дәуiрiмiзге жеткен дәстүр екенiн дәлелдейдi [21, 3б.].
Тарихшы ғалымдарымыздың көпшiлiгi қола және ертедегi темiр дәуiрлерiнiң жоғарыда аталған тұрғындарын (сақтарды, үйсiндердi, қаңлыларды) үндi-иран тайпаларына, Еуропа нәсiлiне жатқызады. Бiздiң заманымыздың I-мың жылдығының орта тұсында ғұндардың Солтүстiк Моңғолиядан Амударияның төменгi ағысына дейiнгi жерлердi басып кiруi этногенетикалық құбылыстардың жаңа кезеңi болып табылады. Осы уақыттан бастап түркiлер-сақтар, үйсiндер, қаңлылар, қыпшақтар ұрпақтарымен жедел араласа бастады, түркi тiлi басым тiлге айналды. Түркi қағандығы құрылып, Iле Батыс-Түркi қағандығының бөлiнiп шығуы (603 ж.), тайпалар мен тайпалық бiрлестiктердiң өзара сiңiсуiне жағдай туғызды. Батыс Түркi қағандығы Қаратаудың шығыс бөктерiнен Жоңғарияға дейiнгi ұлан-байтақ жерлердi алып жатты. Олардың негiзгi ұйтқысы он тайпа, он оқ бұдуыболды [21, 4б.]. Орхон-Енисей бойынан табылған Бiлге хан мен Күлтегiнге арналған ескерткiштiң авторы Иолығтегiн шығысты мекендеген он түрiк тайпаларының (тоғыз, оғыз, отыз, татар, қырғыз, аз, шек, он, ұйғыр және т.б.) атын атайды да, олар өзiмiздiң түркiмiз, туысымыз едi, олар мекендеген Iле, Жетiсу бiздiң ата мекенiмiз едi. Сол мекенiмiз, жер суымыз иесiз қалмасын деп хан сайладық. Бұлар он оқ халық едi дейдi. Саяси себептерге байланысты онша берiк болмай Батыс Түркi қағандығы ыдырағаннан кейiн (702 ж.) бiрiнiң орнына бiрi: Түргеш қағандығы (VIII ғ.). Қарлықтар мемлекетi (IХ-ХI ғ.ғ.) және басқалар пайда болды. Ескерткiште Түргеш бұлардың бес аймағы, он оқ халқының бiр бөлiгi едi деген сөз кездеседi. Олар кейiн қазақ халқының құрамына енген арғын, керей, уақ, алшын, найман одағының жалпы аты болуы керек.
Қазақ этногенезiнде қимақтар мен қыпшақтар да үлкен қызмет атқарды. Ол Шығыс деректемелерiнде Дештi-қыпшақ (қыпшақтар даласы) деп аталады. ХI ғасырдың ортасынан бастап қыпшақтар оңтүстiк орыс даласына енiп қоныстанды.
Қазақтар этногенезiнде басқа тайпалар да, мысалға қазақ халқының қалыптасуында аса iрi бөлiк болып табылатын наймандар мен керейттер (керейлер) де үлкен орын алады. Түрiк тайпаларының халық болып бiрiгуiне моңғолдар шапқыншылығы ықпалын әртүрлі түсіндіреді: біреулері кедергi жасады десе, екіншілері қайта оң ықпалы болды, мемлекет саяси бірікті дейді. Қалай болғанда да, Қазақстан жерлерi үш моңғол ұлысының құрамына енді: ең үлкен бөлiгi - Жошы ұлысының құрамына; Оңтүстiк және Оңтүстiк-шығыс Қазақстан - Шағатай ұлысына, Жетiсудың солтүстiк шығыс бөлiгi - Үгедей ұлысының құрамына ендi.Бұл жерлерде түркi тайпалары өздерiнiң ежелгi мәдениетiн ғана емес, тiлiн де сақтап қала алды, қала бердi, моңғолдар түрiк ортасына сiңiсiп, олардың тiлiн және өздерi жаулап алған халықтардың материалдық-рухани мәдениетiнiң көптеген салаларын қабылдады. Алтайдан Дунайға дейiнгi ұлан-байтақ жерлердi иемдеген Алтын Орда деп аталатын Жошы ұлысының мемлекетi ыдырап, ХIV ғасырда оның құрамынан Ақ Орда бөлiнiп шықты да, ол Қазақстанның Солтүстiк-Шығыстағы, Орталық және Оңтүстiктегi жерлерiн иемдендi. Оңтүстiк-Шығыс Қазақстан жерiнде Моғолстан атты жергiлiктi этникалық негiзде пайда болған iрi мемлекет құрды. ХV ғасырдың басында Ақ Орданың орнына көшпелi иелiктер - Ноғай ордасы және Өзбек хандығы пайда болды. Оның бiрiншiсi Тобылдан Едiлге дейiнгi жердi алды. Ноғай ордасына маңғұт және алшын тайпалары қарады. Ал өзбек хандығы Солтүстiк Арал өңiрi мен Сырдария бассейнiнен бастап, Тобыл мен Ертiске дейiнгi жерлер кiрдi. Онда қыпшақтар, қоңыраттар, кеңгерестер, қаңлылар т. б. жергiлiктi тайпалар тұрды. Бұлардың бәрiнiң ол кездегi атауы өзбек болатын. Қазақстанның орталығы мен солтүстiк-шығысында орналасқан өзбек хандығы қазақ хандығы деп те аталды. Көбiнесе өзбек-қазақтар деп те атайтын. Тек ХV ғ. ортасында көшпелi өзбектердiң бiр бөлiгi Шайбани ханның бастауымен Орталық Қазақстаннан Мауеренахрға кеттi де, өзбек елi, өзбек даласы атанды. Сөйтiп, бұл атау ХVI ғасырдың басында Орта Азияға ауысты да, тұтас өзбек халқын бiлдiретiн ат болды. ХV ғасырдың 50-60 жылдарында көшпелi өзбектер мемлекетiнен Керей мен Жәнiбек бастаған тайпалар бөлiнiп шыққаннан кейiн, олар бiржолата қазақтар деп аталатын болды. Сөйтiп, қазақ этнонимi оны құрған негiзгi халықтың қалыптасуынан көп кейiн барып шықты.
Шу және Талас өзендерi алқаптарында қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының бас қосып, нығаюына және оларға туыстас тайпалардың қосылуына жол ашты. Қазақ хандығының құрылып, жеке мемлекет болуы ХVI - ХVII ғасырларды қамтиды.
К.И.Искакованың зерттеулері бойынша, этногенез - этникалық жүйенің пассионарлық дамудың нәтижесінде пайда болғаннан бастап, этникалық гомеостазға өту немесе жоғалуға дейінгі суперэтностың барлық даму сатысынан өту үдерісі этногенез үдерісі динамикалық жағдайдағы барлық этностарды қамтиды [19, 85б.]. Этникалық тарих - әр түрлі иерархиялық деңгейдегі этникалық жүйелердің өзара әрекеттері мен ықпалы арқылы пайда болуы, дамуы немесе жойылу тарихы [19, 207-209бб.].
Қорыта айтқанда, қазақ халқының құрылу фактісі кездейсоқ немесе бір мезгілдік акті емес. Оның құрылуы Қазақстан территориясын көне кезден мекендеген тайпалар, тайпалар одақтары мен көне мемлекеттердің негізінде өтті. Қазақ халқының құрылуы этно-саяси үрдістер мен этногенезге байланысты болды. Этногенез, яғни халықтың пайда болуы, дамуы келесі факторлардан тұрады:
1. өзіндік әлеуметтік-территориялық ұйымның қалыптасуы;
2. этникалық түйсіну, яғни өзінің қай этникалық топқа жататынын сәйкестендіру;
3. тіл бірлігі;
4. материалдық және рухани мәдениет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр бірлігі;
5. өзін-өзі атауы (этноним);
Аталған факторлар тайпалар мен руларды бір этникалық топтасуға алып келеді. Қазақстан территориясындағы этникалық үрдістерді бірнеше кезеңге бөлуге борлады:
Көне: Қазақстан территориясындағы көне тұрғындар -андроновтар, сақтар, үйсіндер, қаңлы, ғұндар кезеңі;
Түрік: түріктер, түргештер, оғыздар, қарлықтар, қарахандықтар,
қимақтар, қыпшақтар мен керейлер кезеңі;
Монғол кезеңі.
Аталған кезеңдерде этногенездің барлық факторлары қалыптасып, генетикалық фондтың арнайы ерекшеліктері мен белгілері орнықты.
Сонымен, барлық сақ, түрік тайпалары мен рулары қазақ халқының этникалық компоненті болып табылады. Осы тайпа, рулардың бірігуінің негізінде күрделі әлеуметтік-биологиялық, географиялық және саяси себептер арқасында қазақ этносы туып, әрі қарай қалыптасты.
1.2 Қазақ халқы этногенезінің деректері
Қазақстан жайында мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында үзік-үзік келтірілген, негізінен алғанда саяси тарихқа, оның халқы мен билеушілерінің көрші мемлекеттердің халқымен өзара қатынастарының тарихына қатысты әр түрлі әулеттен тараған хандардың шежіресі келтірілген. Этникалық құрамы, шаруашылық кәсібі, рухани және материалдық мәдениетінің элементтері жөнінде бытыраңқы мәліметтер де бар. Шығыс деректемелерінің материалдарын - батыс еуропалық, кейініректе орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғалымдарының хабарлары, соңдай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра түседі.
Басты деректеме Ала ад-дин Ата Мәлік Жувейнидің Тарих-и джахангуша (Әлемді бағындырушының тарихы) деген еңбегі болып табылады [34].
Фазаллах Рашид ад-Диннің Жами' ат-тауарих (Жылнамалар жинағы, 1310-1311 жылдары аяқталған) деген тарихи еңбегі XII-XIII ғасырлардағы моңғол және түрік тайпалары мен халықтарының тарихы жөніндегі мейлінше елеулі еңбек болып табылады. Рашид ад-Дин шығармасының негізіне ресми моңғол хрониқалары, моңғолдар жаулап алған түрлі елдердің тарихи шығармалары, оқиғаларға қатысушы хабарламашылардың материалдары алынған.
Темір дәуірі туралы түпнұсқа деректемелерді зерттеушілер екі топқа бөледі [35]. Бірінші топқа Темірдің немесе оның билік еткен ұрпақтарының әмірімен жазылған деректемелер жатады. Низамаддин Шамидің, Шараф ад-дин Әли Йаздидің оны данышпан, әділетті мемлекет қайраткері етіп суреттейтін шығармалары осындай. Шығармалардың екінші тобын бейтарап авторлар -- бұларға, мысалы, Рюи Гонзалес де Клавихо және Батыс Еуропаның басқа да саяхатшылары жатады, сондай-ақ Әмір Темір бағындырған елдердің өз еңбектерінде оның басқыншылық саясатын бейнелеген авторлар (армян, грузин деректемелері) жазған.
Му'ин ад-дин Натанзидің Мунтахаб ат-таварих-и Му'ини деген еңбегі Қазақстан тарихын зерттеу үшін құнды деректеме болып табылады. Ескендір анонимі деген атаумен бұл еңбекті ғылыми айналымға В. В. Бартольд енгізіп, оған бірнеше мақаласын арнады. Одан Шығыс Дешті Қыпшақтың, атап айтқанда, Ақ Орданың тарихы жөніндегі материалдар В. Г. Тизенгаузеннің басылымында келтірілген. Баспагерлер бұл деректеменің көптеген құнды деректерінің бірегейлігін, олардың анықтығын, мұны орыс жылнамаларының деректерімен салыстырғанда расталатынын атап өткен.
Мұхаммед Хавенд-шах Мирхондтың (1433-1498 жж.) Раузат ас-сафа деген жалпыға бірдей алтыншы томында XV ғасырдың 20-жылдарынан басталатын Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның тарихы жөнінде көлемді материал жеткілікті.
Ұлы астроном-ғалым Ұлықбектің бұл тарихи еңбегіне Шыңғыс ұрпақтарының ұлыстары туралы жазған XVI-XVII ғасырлардағы көптеген авторлардың шығармаларында да талай рет сілтеме жасалған. Жошы мен Шағатай ұлыстары туралы материалдар соңғы орта ғасырлардағы Қазақстан тарихына тікелей қатысты. Ұлықбек Шағатай ұлысындағы 28 ханның және Жошы ұлысындағы 39 ханның есімдерін келтірген. Б. А. Ахмедовтің пікірінше XIII ғасырдың бас кезінде-ақ өзбек терминінің пайда болуы туралы, оның XIV ғасырда Дешті Қыпшақтың батыс бөлігінде этноним ретінде қолданылғаны туралы мәліметтер ерекше құнды болып табылады [36].
XVI ғасырдағы белгілі тарихшы және әдебиетші Мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлаттың Тарих-и Рашиди деген шығармасы ХV-ХVІ ғасырлардың басында Қазақстан аумағы мен көрші аумақтарда өмір сүрген ірі мемлекеттердің бірі Моғолстан тарихына арналған. Бұл еңбек Қазақ хандығының тарихын зерттеу үшін де аса маңызды бастапқы деректеме. Онда тоқсан жыл ішіндегі қазақ хандарының тарихы тым қысқа болғанымен, дәйекті түрде баяндалған.
Шонжарлардың жоғары топтарына жататын Мырза Мұхаммед Хайдар ибн Мұхаммед Хұсайын Дуғлат (1499-1551 жж.) Моғолстанның аса ірі тайпаларының бірінен шыққан. Мырза Мұхаммед Хайдардың ата-бабалары - дуғлат тайпасының әмірлері мен бектері - Моғолстан мемлекетіне кірген Оңтүстік Шығыс Қазақстанның, Қырғызстанның, Шығыс Түркістанның саяси тарихында зор рөл атқарған. Олар өз кезегінде аса маңызды мемлекеттік қызметтер атқарып, ұлысбектер болған.
Мырза Мұхаммед Хайдар жақсы білім алған, өз дәуірінің саяси оқиғалары мен қайраткерлерінен хабардар болды. Ол түркі тілінде әдеби шығармалар жазғанымен де, мұсылман тарихнамасына тарихи арнадағы Тарих-и Рашиди еңбегінің авторы ретінде енді. Шығарма 1542-1546 жылдары Кашмирде орта азиялық парсы тілінде жазылған. Екі бөлімнен, яғни дафтарлардан тұрады. I дафтар моғолдың Шағатай ұрпақтарынан шыққан хандарының тарихынан тұрады, онда әмір Болатшы дуғлат 1348 жылы Тоғылық Темір ханның билікке келген кезінен бастап, Мұхаммед Хайдар мырза Абд ар-Рашид ханның құрметіне арнаған өз шығармасы 1533 жылы Қашғарияда (Моғолияда) оның билік ете бастағанына дейін Моғолстанда болған оқиғаларды баяндаған. II дафтар автор 1541 жылға дейін жеткізген мемуарлар болып табылады. Бұл бөлімде өз өмірбаяны және сол дәуірдің көптеген тарихи адамдары туралы өмірбаяндық материалдармен қоса, бірінші бөлімде баяндалғандарына қосымша Сұлтан Саид ханның Моғолстандағы билік үшін күресі, оның 1514 жылы Қашғарияның дуғлат әмірлерін басып алып, Моғолия мемлекетінің негізін қалағаны, Моғолстанның бұрынғы аумақтарында - Жетісу мен Тянь-Шань өңірінде Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіру әрекеттері туралы мөліметтер бар. II дафтарда XV-XVI ғасырлар шебіңде Орта Азияда, Шығыс Түркістанда, Ауғанстанда, Үңдістанда болған көптеген тарихи оқиғалар баяндалған. Мұхаммед Хайдар мырза өз еңбегін моғолдар, атап айтқанда, өз бабалары - дуғлат әмірлері арасында белгілі ауызша аңыздарға, ұлысбек-дуғлаттардың қолы жететін ресми мемлекеттік құжаттарға негіздеген. Тарих-и Рашиди деректемелерінің арасында сенім білдіруге лайықты адамдардың әңгімелері -- замандастары мен оқиғаларға қатысушылардың айғақтары маңызды орын алады. Мұхаммед Хайдар өзінің із ашарлары - Жамал ад-дин Каршидің, Жувейнидің, Рашид ад-Диннің, Хамдаллах Казвинидің, Абд ар-Раззак Самаркандидің, Шараф ад-дин Әли Йаздидің және басқа да көптеген адамдардың тарихи еңбектерін көптеп пайдаланған.
Тарих-и Рашиди -- XIV ғасырдың екінші жартысы - XVI ғасырдың басындағы Моғолстанның және XVI ғасырдың алғашқы он жылдықтарындағы Қашғарияның Шағатай ұрпағынан шыққан хандарының тарихы жөніндегі ғана емес, сонымен қатар дуғлаттардан шыққан атақты адамдардың Шығыс Түркістан бөлігіндегі (Маңлай Сүбе) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz