Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи алғышарттары

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе . . . 3

1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи

алғышарттары

1. 1 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты

дамытудағы алатын орыны . . . 5

1. 2 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты д

амытудағы рольі . . . 9

1. 3 Қарағанды облысының климатының туризм мен демалысты

дамытудағы алатын орны . . . 16

1. 4 Қарағанды облысының ішкі суларын туристік- рекреациялық мақсатта пайдалану мүмкіндіктері . . . 26

2. Қарағанды облысында табиғи және антропогендік ресурстарын

рекреациялық тұргыдан бағалау

2. 1 Қарағанды облысының аумағында туризмді дамытудың тарихи

және әлеуметтік-экономикалық алғы шарттары . . . 42

2. 2 Қарағанды облысының туристік шаруашылығына талдау . . . 48

2. 3 Жетісу Алатауының бальнеологиялық маңызы бар

гидротермальды минералды су көздері . . . 85

Қорытынды . . . 146

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 154

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Елімізде рекреакциялық жағынан негізінен толы зерттелмеген аймақ Қарағанды облысы болып табылады. Қарағанды облысы табиғат жағдайларының алуан түрлілігі, қолайлы эстетикалық тартылымдылығы мен экстримальды қолайсыз жағдайлары рекреациялық іс- әрекетте асқан шеберлік пен ептілікті қажет ететін туризмнің барлық барлық салаларын қамтуға мүмкіндік береді. Халық жиі қоныстанған ауыр өнеркәсіп салалары қарқынды дамыған Қарағанды облысының рекреациялық тұрғыдан тиімді пайдалану елбасы Н. Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі халыққа жолдауына сәйкес туризм кластерін құруды жүзеге асырып, облыс халқын жұмыспен қамтамассыз ете отырып, шетелдік және отандық туристерді тартуға мүміндік береді.

Бітіру тау-кен, қара-түсті металлургия ауыр машина жасау, жеңі және тамақ өнеркәсібі, егіншілік пен мал шаруашылығы қатар дамыған Қарағанды облысының жазықтары мен аласа таулы бөліктеріндегі тұрғындардың қажеттіліктерін өтеу үшін рекреациялық ресурстарының қуатын анықтап, ескі туристік оралықтарды қайта жаңғыртып жаңа демалыс аудандарын игеруді көздеуімен өзекті.

Бітіру жұмысының мақсаты Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытуға әсер ететін табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен факторлардың маңызын анықтау, рекреациялық ресурстарын бағалап, оларға талдау жасау арқылы, аумақтық ұйыымдастру мәселелерін қарастыру.

Бітіру жұмысыың міндеттері:

Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытуға мүмкіндік беретін табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарына талдаужасауй отырып, оның аймақтың экономикасындағы алатын орынын ашып көрсету;
Қарағанды облысының табиғи рекреациялық ресурстарының тартымдылығын бағалау ;
Қарағанды облысының табиғи ландшафтларының тартымдылығы мен антропогеді ресурстарымен қанығуын ескере отырып, туристік-рекреациялық тұрғыдан аудандастыру негізінде аймақтың туристік-рекреациялық ресурстарының үйлесімділігін айқындау;
Қарағанды облысында туризм мен демалысты аумақтық ұйымдастырылуының қазіргі жағдайына тлдаужасау;

Бітіру жұмысыың нысаны ретінде Қарағанды облысының туристік-рекреациялық ресурстарын,

Бітіру жұмысыың құралы -ретінде Қарағанды облысының туристік-рекреациялық ресурстарын бағалау мен рекреациялық аудандастыру, туризм мен демалысты аумақтық ұйымдастыруды алды. .

Жұмыстың әдіснамалық негі ретінде туризм мен демалысты ұйымдастырдың аумақтық жүйелерін қалыптастыру мәселелерін қарастырған авторладың ғылыми әдебиеттердегі жазба дерек көздері, салыстырмалы талдау, логикалық үлгілеу, анықтамалық-талдау, синтездеу, картографиялық, статистикалық, тарихи әдістері пайдаланылды.

Жұмыстың практкалық маңызы Бітіру жұмысын жазу барысында жасалған қорытындыларды студенттер мен туристік фирмалар маңызды дерек көздері ретінде туризмді аймақтық деңгейде дамыту мақсатында қолдана алады

Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.

Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы мен прпктикалық маңызы құрылып, диссертацияны қорғаудың құрылымымен пәні анықталған.

Бірінші тарауда Қарағанды облысында туризмді дамытуға мүмкіндік беретін табиғи рекреациялық ресурстарына талдау жасалған.

Екінші тарауда Жетісу Алатауында туризмді дамытудың әлеуметтік-экономикалық алғышарттары мен түйінді мәселелеріне жүйелілік талдау жасалған.

1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи алғышарттары

1. 1 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы алатын орыны

Қарағанды облысында туризмді дамытудың табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттары. Қарағанды облысында туризмді дамытудың табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарына сипаттама беру аймақтағы шаруашылықтың жеке салаларының бірі ретіндегі туризмнің дамуын жүзеге асырып, оның жақын болашақтағы экономикалық маңызын арттыруға мүмкіндік беретін көптеген факторлармен жағдайларға талдау жасау қажет етеді. Халық біршама тығыз қоныстанған Жетісу Алатауының бөктерінде көлік пен коммуникация торларының біршама жақсы дамуы, табиғи-рекреациялық ресурстардың мол қорының болуы және аймақтың өндірістік-экономикалық қуаты болашақта туризмнің өркендеуіне мүмкіндік береді.

Аумақтың табиғи-рекреациялық қуатының сипаты көп жағдайда халықтың сұранысын қамтамасыз ететін туризм мен демалыстың негізгі формалары мен жеке түрлерін дамытып, туристік орталықтар мен кешендерді қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Туризмді дамытудың алғышарттары өз кезегінде аумақтың физикалық-географиялық жағдайын ғана емес, жер бедерінің сипатын, климатының маусымдық ерекшеліктерін, гидрологиялық және органикалық байлықтарын жан-жақты зерттеуді талап етеді.

Ішкі эндогендік күштердің әсерінен түзіліп, экзогендік үрдістердің бұзушы әрекетінен өзгеріске ұшыраған ерекш эстетикалық тартымдылығымен көзге түсетін табиғат ескрткіштерінің, ұсақ шоқылардың өзен торлары мен көлдердің жеткілікті болуы Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытуға мүмкіндік береді.

Гелогиялық құрылысының ерекшелігәне сай мыс, темір-марганец полиметалл, көмір кенінің болуына байланысты қара және түсті металлургия, машина жасау, құрылыс индустриясы, отын өнеркәсібі қарқынды дамыған Жезқазған-Сәтбаев, Балқаш-Саяқ, Қарағанды-Теміртау өнеркәсіпті аудандары туризм мен демалысты дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Өнеркәсібі жақсы дамыған Қарағанды облысы Республикада өндіретін өнеркәсіп өнімінің 15-26% береді. Облыстың шаруашылық кешенінде қара және түсті металлургия, химия өнеркәсібі машина жасау сыяқты ауыр индустрия жетекші орын алады. Мұнда Республикадағы болар прокаттары мен құбырларының, тазартылған мыстың, кокстелетін көмірдің 100%, күмістің 60% жуығы, цементтің 30%, электр энергиясының 20% астамы өндіріледі. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінің үлесі 3, 6%, тоқыма және тігін өнеркәсібінікі 1% машина жасау өнеркәсібі өнімінің республика көлеміндегі үлес салмағы 4, 5% құрайды /1/.

Облыс аумағы арқылы өтетін «Транс Қазақстан» теміржолы, Алматы-Астана-Петропавл автомобил жолы Өзбекстанға, Қырғызстанға, Қытаймен Ресейге шығуға мүмкіндік береді.

«Транс Қазақстан» теміржолы мен Алматы-Астана тас жолы арқылы қозғалатын жолаушы айналымының артуы Қарағанды облысында халықаралық туризмді дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Облыстың көліктік географиялық жағдайы Батыс Европадан, Ресейден, Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс Азиядан келетін және Орталық қазақстаннан аталған елдерге баратын туристерге транзиттік қызымет көрсетуге мүмкіндік береді. Қарағанды, Теміртау, Жезқазған, Балқаш қалалары мен аудан орталықтарында төсек қоры 1400, 780 орынды 30 жеке меншік қонақ үй, Қарқаралы ұлттық табиғат бағы мен қорықшаларда 12 Аңшылар үйі, Балқаш көлінің жағасында 10 демалыс лагерлері мен пансионаттар, 8 туристік база, бар. Соңғы жылдар Облыс және аудан орталықтарында жастарға, туристер мен қонақтарға қызымет көрсететін мәдедени-сауықтық және боулинг орталықтары, спорттық кешендер, аквобақтар іске қосылған /2/.

Қарағанды облысының алуан түрлі гидрогеологиялық жағдайының ерекшеліктеріне сай гидрокорбонатты-сульфатты-кальцилі-натрилі, сульфатты-хлорлы-натрилі радонды ыстық бұлақтар мен емдік саздардың көптеген кен орындары бар. Облыс аумағындағы шипажаылар мен демалыс үйлерінің саны 20. Жезқазған, Балқаш, Қарағанды, Теміртау қалаларында жастарға, туристер мен қонақтарға қызымет көрсететін демалыс орындарғыфнда заман талаптарына сай келетін аквобақтар, боулинг орталықтары бар.

Өндірістің қарқынды дамыуна байланысты Қарқаралы ауданындағы „Қарқаралы“, „Барыс“, „Сараарқа“, Балқаш қаласының маңындағы Бектау атадағы „Сараарқа“ демалыс үйінің бөлімшесі қайта қалпына келтірілді.

Қарағанды облысында туризмді дамытуға әсер ететін көліктік-экономикалық фактор. Х алық жиі қоныстанған Қарағанды облысының өнеркәсіптік қалалары мен Транс Қазақстан теміржолының бойында кліктік-коммуникация торы қалыптасуы Орталық Азия мен Қазақстанды Қытаймен Батыс Европа, Ресей, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азиядан келетін туристерге транзиттік қызмет көрсетуге мүмкіндік береді.

Туризмді дамытуға әсер ететін демографиялық фактор. Рекреакциялық іс-әрекетті дамытуға әсер ететін фактордың бірі - демографиялық фактор. Қарағанды облысында аумағындағы халқы тығыз қоныстанған аталғар таулы аймақтағы туристердің басым бөлігі 25-45 жас аралығындағы адамдар құрайды. Халықтың 45 жастан асқан бөлігі жеке демалысты, тау туризмін, балық аулауды, аңшылықты қалайды. Ой еңбегімен айналысатын қызыметкерлер негізінен шипажайларда немесе демалыс үйлерінде уақыттарын өткізгенді жөн көреді. Ауыл тұрғындары мен зейнеткерлердің рекреациялық қарқындылығы баяу болуына байланысты олар ең соңғы орында тұрады . Ірі өнеркәсіп орындары мен жоғарғы оқу орындары өздерінің жеке меншік сауықтыру орындары мен мектеп жасындағы балаларға арналған демалыс орталықтарын Нұра, Сарысу, Кеңгір, өзендерінің аңғарларында, Жезқазған, Балқаш, Теміртау Қарқаралы қалаларында және көрікті тау шатқалдарында салған. Қарағанды облысының демографиялық жағдайына талдау жасай отырып, аймақтың жаңа рекреакциялық жүйедегі кешендерін салуға болжам жасауға болады /3/.

Туризмді дамытуға әсер ететін тарихи-мәдени факторлар. Қарағанды облысының туристік-рекреакциялық ресурстарда ерекше орын алатын тарихи-мәдени ескерткіштердің қатарына қола, ерте темір сақ-ғұн, кезеңдерінің қоныстары мен қорғандары, ерте орта ғасырдың қалалары, түркі-қыпшақ заманының балбал тастары, тарих қалдырған құнды жәдігерлер болып табылады.

Ә. Марғулан атындағы археология институтының ғалымдары 1950-1990 жылдар аралығында облыс аумағында қолаола, сақ, кезеңдерінің қорғандарының толық тізімін жасап, картаға түсірді. Олар халқымыздың өткен тарихынан сыр шертетін рухани материялдық мұра ретінде ғылыми-танмдық және экологиялық туризмді дамыту мақсатында пайдаланылуда. Сонымен қатар аса жоғары орындалу шеберлігімен ерекше көзге түсетін Ұлытаудағы «Суреттас» кешенінің аң бейнелі суреттері Сарыарқаны мекендеген халқтардың тұрмыс салтын ғана емес, көркем өнердің эволюциялық дамуын ашып көрсететін рекреациялық маңызы бар рухани-материалдық құндылықтардың қатарына жатады.

Сонымен қатар Жезқазған мен Ұлытауда, ғы қола кезеңінің металл балқытатын пештері сақталған «Бегазы-Дандыбай» қонысының, Талды қонысындағы (Арғанаты, Басқырым тауларындағы) «Алаша хан», «Домбауыл», «Жошы хан» сыяқты алтын орда кезеңінің сәулет ескерткіштерінің туристік-рекреациялық маңызы зор /3/.

1. 2 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы рольі

Қарағанды облысы республиканың орталық бөлiгiнде. 1932 жылы 10 наурызда құрылған. Аумуағы - 428 мың шаршы шақырым. Халқы 1410, 2 мың адам. 1997 жылы Қарағанды облысына Жезқазған облысы қосылды. Қарағанды облысы Сарыарқаның орта тұсында орналасқан. Жер бедерi негiзiнен ұсақ, шоқылы, төбелi, белестi жазық болып келедi

Ежелгі қатпарлы аймақ болып табылатын Қарағанды облысының аумағындағы ұсақ шоқылары ұзақ уақыт денудатцияға ұшырағандықтан негізінен аласа таулар басым. Аласа таулар негізінен ежелгі полезойға дейінгі және полезойлық антиклинорилерде шоғырланған олардың қатарына тартымдылығымен ерекшеленетін Қарқаралы, Шыңғыстау, Қызыларай, Кент, Ұлытау тауларын жатқызуға болады. Ең биік нүктесі теңіз деңгейінен 1565 метр биіктікте орналасқан Ақсорын тауы. Облыс аумағының жер бедерін туристік-рекреациялық тұрғыдан көтерінкі аласа таулы алқаптары мен оларлың аралығын бөліп тұрған тектоникалық иіндерге бөлуге болады. Жер бедері 200 метрден биік ойыстармен аласа таулы ұсақ шоқылы болып келуімен ерекшелінеді /4/.

Эпиполезойлық платформаның қалқаны болып табылатын аласа таулы шоқылы Ұлытау үстірттерімен олардың бөліп тұрған теңіз - Қорғалжын ойыстары шоқылы жалды аласа таулы, аридті - денудатциялық аласа таулы жер бедері кең көлемді аумақты алып жатыр. Аталған аумақтағы тартымдылығымен ерекшеленетін бірегей табиғат ескерткіштері ғылыми-тьанымдық, экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін маңызды нысандардың қатарына жатады. - Қорғалжың ойысымен шығысында Ертіс бойы синиклизасымен шектеседі.

Туристік-рекреациялық маңызы бар табиғат ескерткіштерінің басым бөлігі ұсақ шоқылар гранитті таулы алқаптардың маңында шоғырланған. Морфо құрылымдық тұрғыдан шоқылардың биіктігі 25 - 30 метрден аспайтын аласа, биіктігі 500 - 100 метрден асатын орташа биік және 100 - 200 метрден асатын биік болып үш топқа бөлінеді. .

Аласа таулы ұсақ шоқылы эрозиялық тектоникалық Ұлытау үстірті Қазақтың ұсақ шоқыларының батыс бөлігін алып жатқан аласа тауларға каледон қатпарлығында түзілген Ұлытау антиклинориіне жататын Арғанаты таулы алқабы жатады. Бұл үстірттің бойлық бағытқа созылған құрылымы кембриге дейін түзілген. Ежелгі таулы алқап болып табылады. Тау түзілу үрдісі ерте аяқталғандықтан Ұлытау мезозойдың өзінде пенепленденген. Пенепленнің бөлшектенуі көтерілулер жүрген төменгі полеогенде басталды. Миоценде Ұлытаудың 100 метрге дейінгі биіктікте сазды жыныстар жатты. Плейстоценде жүрген көтерілулер нәтижесінде Ұлытау мен Арғанатының батыс беткейлерінде баспалдақ тәрізді құрылымдар мен тік беткейлі Каньон тәрізді өзен аңғарлары түзілді. Шығыс беткейі біртіндеп аласаратындықтаң көлбеу болып келеді. Шығысында ол Сарысу-Теңіз үстіртіне ұласады.

Батысында Ұлытау үстірті кең көлемді құрлымдық аккмулятивтік Торғай Қолатымен ойысымен шектеледі. 500-600 метр биіктікте орналасқан денудацйалық жазықтықтардан Ұлытау (1131 м), Едіге (1064м), Айыртау (850м), Арғанат (757м) сияқты изометриялық қалдық таулар көтеріліп тұрады. Ұлытау үстіртінің қазіргі жер бедері экзогендік және эндогендік күштердің әсерінен қалыптасқан. Олардың қатарына аласа таулар денудациялық және аккмулятивтік жазықтар жатады. Ұлытаудың аласа таулы бөлігіндегі жер бетіне шығып жатқан гранитойдтардың аридті денудациялық әсерінен түзілген жер бедерінің ерекше пішіндері «Қотыртастар» - түзілген. Олар әсіресе Ұлытау мен Едігенің үшкір шыңдарында кең таралған. Белесті жолда Қыштау, жақсы Арғанаты сияқты аласа таулар девонның қызыл түсті шөгінділерімен кембриге дейінгі тақта тастардан тұрады. Ұсақ шоқылардың биіктігі аумақтың көтерілуіне сай 200 - ден 600 - 700 мертге дейінгі биіктік аралығында ауытқиды. Жондар мен жалдардың салыстырмалы биіктігі 30 - 40 метрге жетеді /5/.

Ұлытау мен жақсы Арғанатының шығысында полеозойға дейінгі метоморфты жыныстарынан девонның қызыл түсті құмтастармен эффузифті жыныстарында жер бедерінің конус тәрізді шоқылар таралған өсімдік өспеген кейбір жалаңаш шоқылардың биіктігі 100 - 130 метрге дейін жетеді. Өзен анғарларына жақын маңда эрозиялық - денудациялық ұсақ шоқылар дамыған олардың салыстырмалы биіктігі 50 метрге дейін жетеді. Олар денудациялық үстірттерді өзен суларының шаю нәтижесінде түзіледі. Ұлытаудың батыс беткейі мен Есіл - Сарысу өзендерініңаралығының оңтүстік беткейлерінде 360 - 400 метр биіктік аралығында үгілу қабатының қалыңдығы 10 метрге дейін жететін денудациялық жазықтар түзілген. Жер бедерінің тегістелуі жазықтың, эрозиясының және ұсақ шоқылар мен аласа таулардан үгілген бос жыныстардың екінші рет шгуінен түзілген. Жазықтың беті сирек жағдайда тік беткейлі шоқылармен күрделенеді.

Ұлытаудың оңтүстік шығыс шетімен сарысудың оң жақ жағалауында 400 - 500 метр биіктіктегі геометриялық белгілердің шегінде тегіс немесе әлсіз толқынды қабатты жазықтар.

Пролювияльды, эелювияльды, пролювильды-аккумулятивті жазықтар Ұлытаудың тау алды бөліктерімен Сарысу, Терісаққан Құланөтпес, Кеңгір, Қараторғай, Сарыторғай, Ұлы жыланшық өзендерінің аңғарларында таралған олар сазды әртүрлі түйіршікті құмды шөгінділерден тұрады /6/.

Көлдік делювиальдық жазықтар Сарысу, Торғай өзендеріне жақын маңдағы тұйық дефляциялық ойыстардан таралған. әлсіз еңіс көлбеу болып келетін Қазақтың ұсақ шоқыларының қабатты жазықтары эрозиялық және сорлы - дифлициялық ойыстармен күрделенген. Бір кезеңде палеоклиматтық жағдайдың қазіргідей аридті емес гумидті болғаны айғақтайтын ежелгі Есіл өзен аңғарлары Ұлатау аласа таулы алқабында кең таралған оларда жайылма үсті текшелері бар. Олардың қатарына Ұлытаудың батыс беткейінен бастауалған ежелгі жақсы Қайыңды, және Қараторғай шығыс беткейінен бастау алатын Қара кңгір, Сары кеңгір, Терісаққан, Қыпшақ өзендерінің ескі арналарын жатқызуға болады.

Сарысу - теңіз суайрығы. Ұлытаудың шығысы мен Көкшетау үстіртінің аралығында созылып жатыр. Биіктігі 600 - 800 метр аралығында ауытқитын үстірт солтүстік шығыстан оңтүстік батысқа субендік бағытта созылып жатыр.

Ол ұзақ уақыт құрлықтық жағдайда дамығандықтан жекелеген көтерінкі үстірттермен ұсақ шоқылармен күрделенген. Көтерінкі денудациялық жазық болып табылады. Теңіз бен Жезқазған ойыстарын бөліп тұрған ең бастысы су айрығы болып табылады. Сарысу-Теңіз су айрығы Қарағанды облысының солтүстігінде орналасқан субендік бағытта созылып жатқан үстірт. Оның солтүыстік-шығысында серуендік-сауықтыру, аңшылық, ғылыми-танымдық және экологиялық туризмді дамытуға қолайлы Теңіз-Қорғалжың ойысы орналасқан. Оның кристаллды ірге тасын 2000 - 2500 метр тереңдікте жатыр Сарысу-Теңіз су айрығының оңтүстік-батысында Жезқазған ойысы бар. Ойыстардың қазіргі жер бедері төрттік дәуірдегі жаңа тектоникалық қозғалыстармен экзогендік үрдістердің әсерінен түзілген /7/.

Теңіз ойысының солтүстік және шығыс бөлігін 135 - 450 метрге дейінгі оңтүстігінде 250, батысынды 350 метрге дейінгі биіктік белгілерінің аралығында көлдік - алювиальды жазықтар таралған. Тегіс жазықты көл қазан шұңқырлары мен ойыстар күрделендіреді. Қазіргі кезеңдегі көлдік алювильды жазықтар Құланөтпес өзенінің аңғарында таралған. Теңіз көлінің оңтүстік- батысы мен Қыпшақ көлінің солтүстігіндн, Есіл, Нұра өзендерінің аңғарларындағы 300 - 360, 400 - 450 метр биіктік белгілерінің шегінде алювильды жазықтар таралған. Теңіз ойысының орталық бөлігін қоршап жатқан 350-450 метрге деиінгі гипсометрялық белгілердің аралығында денудацйалық жазықтар таралған олар Палезойдың қатпарлы негізінің денудация-лануының нәтижесінде түзілген. Нұра, құлан өтпес өзендерінің аңғарымен ойыстың оңтүстік - батыс бөлігінде 300 - 350 метр биіктік белгілері аралығында құрылымдық қабатты жазықтар таралған. Өзен аңғарлары мен көл жағалауының ландшафтлары бұқаралық сипаттағы демалыс пен саяжайлық рекреацияны дамытуға қолайлы.

Қарағанды облысының орталық және оңтүстік бөлігін алып жатқан ұсақ шоқылары аласа таулы белдеу кристаллды ірге тасы кембриге дейін және калидон, герцин қатпарларында түзіліп мезозой мен кайнозой эраларында денудацияланған жекелеген аласа таулы алқаптардан тұрады олардың қатарына Бұғылы (1187 м), Жақсытағалы (1041 м), Қызылтас (1327 м), Қарқаралы (1403 м), Қызыларай (1565 м), Кент (1469 м), Көшүбай (1559 м), Қоңыр темірші (1369 жатады, олардың басым бөлігі субендік бағытқа созылып жатар. Олар 700 метр биіктіктегі денудациялық деңгейден көтеріліп тұратындықтан айқын байқалады. Аласа таулар белдеудің шегіндегі негізгі су айрықтар ендік бағытта созылып жатыр. Олардың абсолюттік биіктігі 100-1200 метрден асады. Қазақтың ұсақ шоқыларының орталық бөлігінде денудациялық үстірттерден көтеріліп жатқан ірі кристаллды гранидті алқаптарда болып табылатын Қызылтас, Қарқаралы, Қызыларай, Кент, Қосыбай, Қоңыртемерші таулары орналасқан олардың аралығын денудуциялық үстірттер бөліп жатыр. Сарыарқаның ұсақ шоқылы белдеуінің солтүстігімен оңтүстігі біртіндеп бірнеше деңгейде тұратын баспалдақ тәрізді денудуциялық жазықтарға ұласады. Олардың басым бөлігі ірі кристаллды гранитті жыныстардан тұратындықтан «Шайтанкөл», «Қара батыр» (Қарқаралы тауы) сыяқты бірегей табиғат ескерткіштері мен хош иісті эфир майларына бай қарағайлы орман шоқтары туризмді дамытуға қолайлы әсер ететіндіктен «Қарқаралы» ұлттық табиғат бағының аумағында облыстағы маңызды туристік инфрақұрылымдық нысандар шоғырланған.

Нұра, Шерубай тоқырауын өзендері бастау алатын Қызылтас тауының солтүстік шығысында Есіл мен Нұра өзендерімен су айрығы болып табылатын субендік бағытқа созылған Няз (833 м), Желтау (169 м) . Солтүстік батыстан оңтүстік батысқа суббоилық бағытта созылып жатқан Қызылтау (1055 м), Арқалық (871 м), Мұжық (969 м) таулары бар. Олардың көпшілігі екінші қатардағы су айрықты құрайды (Баянауыл, Қызылтау) . Орта биіктіктегі деңгейде субендік бағытта созылған тауаралық Қарасор сияқты тұйық ойыстар бар (650м) /8/.

Сарыарқаның орталығымен шығыс бөлігін қамтитын аласа таулы белдеу ежелгі геторогенді құрылым болып табылады олардың басым бөлігі негізіненполезойдың шөгінді эффузивті, метоморфті жыныстан тұратын эпигерциндік плотформаның қатпарлы құрылымы болып табылады. Аласа таулы белдеудуң шегіндегі ірі тектоникалық депрессиялардың бірі Қарағанды. Онда жоғарға полезойдың шөгінді қабаттарының қалыңдығы 3000 метрге жетеді. Сарыарқаның орталығымен шығысбөлігін қамтитын аласа таулы белдеу генетикалық тұрғыдан эрозиялық тектоникалық денудатциялық және эрозиялық жер бедеріне бөлінеді. Денудациялық ұсақ шоқылар әктасты, лавалы, жанартаулық күлді, тақтатасты, құмтасты және гранитойды жыныстардан тұратын жер бедерінің Қырқалы жанды типтерінде шоғырланған. Эрозиялық ұқсас шоқылар өзен анғарлары мен көл қазан - шұңқырларының маңында шоғырланған. Шоқы аралық және тауаралы қойыстардағы шағын алқапты денудациялық және аккумулятивтік жазықтар алып жатыр. Денудациялық жазықтар полезойдың эффузивті - шөгінді қабаттарында түзілген. Полеогенмен неогеннің құрылықтық шөгінді қабаттарынан тұратын Сарыарқаның солтүстік - шығыс бөлігінде қабатты жазықтар таралған /9/.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.