Мектептің оқушыларына адамгершілік тәрбие беру процесі
Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті
ӘОЖ 373.1.013:39 (043.3)
Қол жазба құқығында
Асанова Ғанижамал Сейдрахымқызы
Халық педагогикасындағы салт-дәстүрлер арқылы адамгершілікке тәрбиелеу
6N 0103 - Педагогика және психология мамандығы бойынша педагогика ғылымының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
ШЫМКЕНТ, 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ БОЙЫНДА АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Мектеп оқушыларын оқыту процесінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Халық дәстүрлері арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...21
1.3 Халық педагогикасында салт-дәстүрдің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2. СЫНЫПТАН ТЫС ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ ДӘСТҮРЛЕРІ
2.1 Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының тәрбиелік мәні ... ... ... ..34
2.2 Ойын және әдептілік тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
2.3 Оқушыларды ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі. Қай дәуірде болмасын қоғам мүддесінен жоғары қоятын саналы ұрпақты тәрбиелеу қоғамның басты мәселелерінің бірі болып келеді, солай болып қала береді.
Еліміз тәуелсіздігіміздің іргесін бекітіп, өркениет өресін кеңейте түсу үшін бізге еліміздің ертеңі үшін еңбек ететін жан - жақты дамыған азамат керек. Ал бұл мақсатқа жету үшін ең алдымен мораль өлшемдерінен егжей - тегжейлі білетін, адамгершілік асыл қасиеттерді бойына жиған ұрпақты тәрбиелеу басты мақсат.
Ұлттық тұрмыс - тіршілікпен жалпыазаматтық мәселелер бүгінгі таңда әртүрлі халықтардың этнопедагогикасын зерттеушілерді де толғандыруда. Бұл орайда халықтық педагогиканың ұлттық ерекшеліктерін ұлттың қазіргісімен және өткен тарихи кезеңдерімен салыстыра отырып қарастыру дәстүрге айналып келеді. Ұлттың тарихын, демек ұлттың даму кезеңдерін терең білмейінше, біз өзімізді - өзіміз айқындай алмаймыз. Ұлт ретінде қазіргі кезеңде нақты өмір шындығына сәйкес алға қарай қадам басу жөнінде әңгімелеп отырудың өзі артық. Еңбегіміздің бұл бөлімінде осы проблемаға басты назар аударуға әрекет жасап отыруымыздың өзі сондықтан.
Қазақ халқының этнопедагогикасындағы ұлттық және жалпыазаматтық мәселелердің ара жігін ажыратуға қадам жасай отырып, біз бұл проблемалардың жалпы философиялық және методологиялық негіздеріне зер салуға тырыстық.
Оның басты себебі сол, ұлттық және жалпыазаматтық проблемаларды бір - біріне қарама - қарсы қоюға болмайды. Керісінше, олар диалектикалық тығыз бірлікте қарастырылады, жалпыадамзаттық деген ұғым астарына терең үңіліп, нақты талдау жасай бастағаннан - ақ оның ұлттық, ерекше мәндері айқындала түседі.
Кез - келген халық тарихы даму барысында өзінің ұлттық ерекшеліктерін, өзінің бет - бейнесін, өзінің тұрмыс - тіршілігін сақтап қалуға трысады. Сонымен бір кезде олар жалпыадазаттық мәдениетке, оның ішінде құрамдас бөлігі педагогика болып табылатын педагогикалық мәдениетке өздерінің лайықты үлесін қосады.
Кез - келген халықтың этникалық жүйесін зерттеу, тәбиенің ұлттық дәстүрлерін, формаларын, құралдары мен әдістерін айқындау, сонан соң оны ұлттар қауымдастығының тиісті шеңберінде пайдалану нақты жағдайда әңгіме арқауына айналып отырған әңгіме жөнінде халықтың өскелең ұрпақтарының жалпыазаматтық моральдік құндылықтарының негіздерін барынша тезірек әрі жақсы меңгеруге мүмкіндік туғызады.
Аталмыш идеяларды зерттеу тұтас халықтардың, сол сияқты жекелеген адамдардың өміріне обьективті түрде әсер ететін тәрбие дәстүрлерінің күшті қырларын айқындайды.
Дегенмен арамызда пендешіліктен аса алмай, өзінің азаматтық ар - намысын, ожданын алдамшы қызығына айырбастап алып жүргендерді кездестіріп жатамыз. Міне, осы көңілге кірбің ұялататын жайт мектеп алдына бала алғаш мектеп табалдырығынан аттаған күннен бастап оның бойына адамгершілік, имандылық, саналық қасиеттерін сіңіру міндетін қояды. Бұл міндет бізге осы бітіру жұмысының маңыздылығын көрсетеді [1].
Кеңес Одағы аталып келген алып империяның ыдырауы оны мекендеген халықтардың мәңгүрттіктен құтылуына, өзінің ата - бабалары салып кеткен ұлттық тәрбиенеі көне жолдарын қайырылып қарауға мүмкіншілік береді. Әрине, бұл өздігінен бола салатын оп - оңай жұмыс емес. Бұл ғасырлар бойы өз еркінен айырылып, тәуелсіздікке әбден мойынсынып алған халықтың бүгінгі сана - сезімі мен әлеуметтік ахуалына айтарлықтай әсерін тигізгені анық. Жан - жүйедегі мұндай жарақаттарды емдеп жазуға да уақыт керек. Алайда, бүгінгі жағдай жайбарақаттықты да, тым асығыс үстірттікті де көтермейді. Кез - келеген елдің негізі - сол елдің халқының сынына екшеліп, сұрыпталып өткен өзіндік салт - дәстүрі болуға тиіс. Өйткені, ол - сол халқының ата - бабаларының сан ғасырлар бойы тірнектеп жинап, тіршілік тезінен өткізіп, қаттап, қалыптастырып, ұрпағына жеткізген асыл мұрасы, алтын қазынасы. Қазынасынан айырылған ел қайыршылыққа ұшырамақ. Халықтық салт - дәстүрді сол халықтың бүтін болмысы, бүкіл өмір сүру заңдылығы деп ұғынуымыз керек. Халықтық әдет - ғұрп, салт - дәстүр ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе жатқан кез - келген халықтын өзіне тән сипатын айқындай түсетін асыл қасиеттер болып табылады. Халық педагогикасы осы әдет - ғұрптар мен салт - дәстүрлерде мәңгі қалаған педагогикалық мағұлматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы. Этнопедагогика мен халық педагогикасының зерттеуші ғылымдары Е.Л.Христова [2], Г.С.Виноградов [3], Г.Н.Волков [4], тағы басқа ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық әдет - ғұрптар мен дәстүрлерге, мәдени ойлау процесінің эмпирикалық негіздерінің озық үлгілеріне айрықша мән бере отырып, олардың жас ұрпақты адамгершілік, имандылық рухына тәрбиелеудегі рөлін негізге алады.
Академик А.К.Кон өзінің этикалық сөздігінде әдет - ғұрп дегеніміз белгілі бір қоғамда не ұжымда белгілі бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық тәртіптің түрі. Ол әлеуметтік өмірдің әртүрлілігіне және күрделілігіне қарамастан, белгілі ұқсастық жағдайында адамдар біркелкі әрекет етуін қалайды. Яғни, бір қоғам ішіндегі адамдардың еңбек ету тәсілдері мен әдістерінің жалпыға ортақ болуын, олардың саяси - қоғамдық іс - әрекетінің және күнделікті тұрмыстағы қарым - қатынасында немесе көзқарасында бірыңғайлық әрекеттің болуын талап етеді. Осының бәрі әдет - ғұрыптың, салттың жиынтық көрінісі болып табылады, - деп тұжырымдай келе дәстүр дегенімі - әдет - ғұрыптың өмірдегі өсіп жетілген әртүрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттардағы тұрақты іс - әрекеті мен мінез - құлқының ұрпақтан - ұрпаққа белгілі формада ауысып берілетін түрі, - деген анықтама береді [5]. Қазақтың әдет - ғұрып, салт - дәстүрінің элементтері халық педагогикасының негіздерін құрады. Оның тәлім - тәрбиеде кеңінен пайдалануының маңызы өте үлкен.
Осы ретте академик В. Г. Волков Дәстүрлер тәрбиеленушілердің психологиясына әсер ету нәтижелері тұрғысынан келгенде әрекет, іс - қызмет логикасынан да күшті... деп нақты айқындай түседі [6].
Тарихшылар мен этнографтардың зерттеулері қазақ халқының жас ұрпақ, болашақ отбасының тәрбиесіне тікелей қатысы бар салт - дәстүрлерді Қазан төңкерісіне дейін толық сақтап келгенін дәлелдейді. Кез - келген халықтың өкілі солардың арасынан өзіне таныс немесе етне жақын салт - дәстүрлерді, ырым - жоралғыларды, т. б. таба алар еді. Олар ішіне көбіне - көп түркі халықтарына ортақ болып келетін қыз ұзату, келін түсіру деген салттардың кейбір жекелеген ерекшеліктері күні бүгінге дейін сабақтастықтың мәнін жойған жоқ.
Көшпелілердің барлық болмысы табиғи ортамен гормониялық қарым - қатынастар түзу ортасында пайда болған тұтас дүние. Тіршілік дүниені жаратушы деп Тәңірге, жер, суға табыну көшпелілердің бертінге дейін өмір сүрген іргелі сенімі. Олар табиғатпен бірге біте қайнасып, өз дәстүр - салтын сақтап, табиғаттың тепе - теңдік заңына сәйкес өмір кешкен. Күлтегін кітабының үлкен жазуында бабаларымыз биік тауды, биік ағаштарды да Тәңірі деген. Білімдар адамды ғұлама, оқымысты демей, Тәңіркен деп атаған. Мәселен, Қарағым, биік тауға қара - көңілің өседі, көңілің өссе немереңнің өрісі биік болады, Кең, жазық далаға қара - жан сарайың кеңиді, сонда немерең кең пейілді болады, Бұлақтың көзін аш - бала қайырымды болады деген секілді ұлағатты тәлім беріп, табиғат арқылы тәрбиелеген. Тарих сахнасында үш мың жылдай өмір сүрген көшпелілерден тыс адамзат тарихын танып - түсіну мүмкін емес. Ең бастысы ұлы дала төсінде қалыптасқан көшпелі өмірге сай мәдениет қалыптасты, таза өнер туындады, құндылықтарды шарықтайтын салт - дәстүр орнықты. Бұлардың бәрі қосылып өзіндік болмыс - бітімі бар көшпелілер мемлекетінің берік негізін құрады.
Әдеп - белгілі бір халықтың әдет - ғұрпына тұрақтанып, қалыптасқан этникалық тәрбие. Әдет тәрбиесі - жас ұрпақты ізеттілікке, сыпайылыққа, инабаттылыққа тәрбиелейді. Бұл бағдарлама - табиғи ортаны қорғау, өмір сүре алатын қабілет қалыптастыру, халықтық салт - сана, әдет - ғұрпты, дәстүрді үйрету арқылы жас ұрпақты ары таза, рухани байлығы мол, ізетті не инабатты, сегіз қырлы, бір сырлы азамат етіп тәрбиелеуге бағытталған.
Ал әдеп тәрбиесінің басты мақсаты халқымыздың ізгі қасиеттерін баланың бойына сіңіріп, оқушылардың мінез - құлқын қалыптастыру. Ал негізгі міндеті - инабатты, ізетті, әдепті, сыпайы ұлттық қасиеттерді бойына терең сіңірген азамат тәрбиелеу.
Адамгершілікке тәрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы болып табылады, ол оның ата - анаға, айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне және өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамгершілікке тәрбиелеу процесінде мектеп бастауыш сынып, оқушысының бойында Отан сүйгіштік, жолдастық өмір шындығына белсенді көзқарасын қалыптастырады.
Мектеп жеткіншек ұрпақтың бойына тек бір өзін жетілдіру ісімен шектеліп қоймай, айналадағы дүниенің қалыптасуына, мораль нормаларын енгізу жолына да міндетті белсенді позиция ұстап, ашық күрес жүргізуді талап ететін нағыз қоғамдық адагершілікті тәрбиелеуге тиіс. Сондықтан диссератация жұмысының тақырыбын Халық педагогикасындағы салт-дәстүрлер арқылы адамгершілікке тәрбиелеу деп тұжырымдадық.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің теориясын негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеу пәні: Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде халық педагогикасының әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін пайдалану.
Зерттеу жұмысының объектісі. Мектептің оқушыларына адамгершілік тәрбие беру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, халық педагогикасының құндылықтары оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде іс-шара ұйымдастырғанда айқындылық, олардың мазмұны мен әдіс-тәсілдері толық жүзеге асырылса, онда оқушылардың бойында адамгершілік, имандылық, саналық қасиеттері қалыптасады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Адамгершілік тәрбиесінің мәні мен мазмұнын талдау;
Оқушыларға адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда ұлттық дәстүрлер көрсеткіштерін айқындау;
Мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде халық педагогикасының маңызын дәлелдеу;
Мұғалімдерге адамгершілік тәрбиесінің әдістемелік нұсқау ұсыну.
Жетекші идея: оқу-тәрбие үрдісінде халық педагогикасының ұлтқа тән дәстүрлерін қолдану мектеп оқушыларының адамгершілік қасиетін қалыптастыруға ықпал етеді.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері: жеке тұлғаның даму және тәрбиелеу теориясы, кіші және жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктері мен өзіндік тұлғалық теориялары (Ж.Пиаже, Л.С.Выготский, П.М.Якобсон, И.С.Кан, Н.Н.Болдырев, Л.Н.Новикова, В.А.Сухомлинский, В.И.Ильин, А.Х.Мухамбаева, С.А.Ұзақбаева т.б.) оқу-тәрбиелеу барысында оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде бағыт беру негіздерін басшылыққа алу.
Диссертация жұмысының орындалу кезеңдері:
Бірінші кезең - (2013-2014ж.ж.) теориялық ізденіс, халық педагогикасын және психологиялық әдебиеттерді талдап отырып, зерттеу жұмысының ғылыми аппаратын айқындау және зерттеу жұмысының бағдарламасын анықтап, ізденіс жұмысының жоспарын құру.
Екінші кезең - (2014-2015ж.ж.) зерттелу жұмысының барысында өткізілген іс-тәжірибе бойынша жасөспірімдер мен жұмыс жүргізіледі. Ғылыми ізденіс барысында жинақталған нақты материалға талдау жасау арқылы оның халық педагогикасының, дәстүрлі нәтижесін қорытындылап, диссертация жұмысы дайындалды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
мектептің оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жүйесі анықталды;
тәрбие процесінде халық педагогикасының құндылығын қалыптастыру белгіленді;
оқушыларды халықтық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты тәрбиелеуге бағдарлама жасалынды;
сынып тәлімгерлеріне оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге нұсқау ұсынылды.
Теориялық маңыздылығы: зерттеу жұмысындағы теориялық білім нәтижелерін және жеке тұлғалардың психологиялық түсінігін байытып, оның мазмұны мен деңгейін сипаттамаларымен байланыстыра отырып ғылыми негізінің маңыздылығын дәлелдеу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- халық педагогикасындағы оқушылардың адамгершілік қасиеті мен талғамын қалыптастырудың теориялық мәні мен мазмұнын негіздейтін анықтамалар;
- халық педагогикасының салт-дәстүрлері арқылы мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің негізгі өлшемдері мен көрсеткіштері сипатталады;
- оқушыларға қазақ халық педагогикасының құндылықтары арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы баяндалады;
- мектептің тәлімгерлері мен пән мұғалімдеріне әдістемелік нұсқаудың мазмұны ұсынылады.
Зерттеу жұмысының базасы: Шымкаент қаласы Жүсіпбек Аймаутов атындағы №64- гимназия мектебінің мұғалімдер мен оқушылар ұжымы.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
.
МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ БОЙЫНДА АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Мектеп оқушыларын оқыту процесінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
Халқымыздың перзенті М. Жұмабаев тәрбиені төрт түрге: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі, құлық тәрбиесі деп бөле келе Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны, - дейді [7].
Соның ішінде адамгершілік тәрбиесіне тоқталатын болсақ адамның моральдік бейнесі оның бүкіл өмірі мен іс - әрекетінде дами береді, бірақ адамгершіліктің негізгі бейнелері балалық, жеткіншектік, жасөспірімдік кезде қалыптасады. Одан әрі қарай жаңа адамгершілік қалыптың пайда болуынан гөрі, бойындағы бұрынғы бары дамиды немесе тәрбиедегі кемістік жөнделеді.
Ата - аналар: Ең бастысы ұлың немесе қызың қандай маман болғандығында емес, ең маңыздысы олардың нағыз адам болуында, - деген сөзді жиі айтады. Ата - аналардың бұл сөздерінен өз балаларының адамгершілік бейнесі жөнінде қамқорлық жасайтынынан көрінеді.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады. Моральдік қасиеттер адамдардың қимыл - әрекеттерінен, қарым - қатынасынан шығады. Жақсылық пен жамандық, құлық пен адалдық, зұлымдық пен махаббат, борыш пен намыс, ар мен намыс адамның адамның іс - әрекетімен өлшенеді. Бұларды адам бойына жастайынан, мінез - құлық ережесі етіп қалыптастыру тәрбиеге байланысты. Ал осыны ойлаған ата - ана жастарды отбасына кішіпейілдікке, ізеттілікке, инабаттылыққа, инадылыққа тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойды.
Адамгершілік - қоғамдық өмірдің тарихи әлеуметтік заңдылықтарына сәйкес, адамдар арасындағы адамдық қарым - қатынастар жүйесін реттеп отыруға негіз болатын қауымдық, әлеуметтік, халықтың игі іс - әрекеттер, мінез - құлықтағы имандылық, инабаттылық көрсететін терең мәнді ұғым.
Адамгершіліктің асыл белгілері: ар - ұят, ождан сақтауды, сыпайыгершілікті, әдептілікті, достықты уағыздай отырып, тамаша қасиеттерді қарама - қарсы адамдарды аздыратын өтірік, өсек, мақтаншақтық сияқты жаман әдет, жат мінездерден сақтандырады. Адамгершіліктің ең жоғары түрі - бауырмалдық, бүкіл адам баласын бауыр, дос тұту, көпшіл болу [8].
Балаларды мектепте оқытудың алғашқы күнінен - ақ бірінші сыныптықтардың оршаған орта туралы әр түрлі түсінікпен келетіндігі, мораль туралы ұғымдары да, қырлары мен әдеттері де әр басқа екендігі анықталады. Мектепке ілтипаттары да әр түрлі. Кейбір балалар құрбыларымен тату - тәтті ойнайды. Керек болса, ойыншықтарын беруге де даяр. Ал енді біреулері сырттап жүреді, өзімшіл болады.
Балалардың моральдік сапаларының, қоғамдық ұғымдарының, мінез - құлықтағы дағдылары мен әдеттерінің дамуындағы осы айырмашылықтарды адамгершілік тәрбиесі барысында мектеп түзету керек.
Мектеп білімі едәуір өсіп келе жатқан ұрпақтың адамгершілік тәрбиесіне едәуір әсер етеді. Адамгершілік тәрбиесі белгілі жүйеде жүзеге асырылады. Мектепті бітіргеннен кейін адам мінездің жаңа сапаларын игермейді, қайта бұрынғыларын шындай түседі немесе түзейді. Сол себепті балалардың мектептегі адамгершілік тәрбиесі өте шеңберлі болуы тиіс.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері - оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларын атқарушыға жол бермеулі қалыптастыру болып табылады. Бұл міндеттерді шешу оқушыларды пайдалы, өнімді еңбекке даярлаумен тығыз байланысты [9].
Саналы еңбек тәртібі, тапсырылған іс үшін, орындалу мерзімдері үшін, аспаптар мен материалдардың сақталуы мен үнемделуі үшін жауапкершілікке тәрбиелеу баланың мектепке барған алғашқы күндерінен - ақ жүргізе беруге тиісті. Алғашқы еңбек дағдылары сабақ үстіндегі міндеттерді орындау кезінде игеріледі. Оқу барысында оқушылардың таным - білім әрекеті мен еңбек әрекеті ұштасып жатады. Оқу бала үшін қауырт еңбек. Дүниетану, кең көлемде жаңа білім алу процесінің өзі, сөз жоқ қиыншылықтарымен, табыстарымен және сәтсіздіктерімен алмасып келіп отырады.
Адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның тұрған кезінен - ақ басталады. Мектепке дейінгі жаста балаларды бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар, адамшылық мінез - құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады. Мектепте бұл жұмыс он бір жыл бойына мұғалімдердің басшылығымен жүйелі түрде, көзделген мақсатқа сай жүргізіледі. Баланың мектеп жасына дейінгі кезде қалыптасқан мінез - құлықтарының және ересек адамдармен, құрбы - құрдастармен қатынастарының формалары, адамгершілік білімдері мен сезімдері негізінде бастауыш сыныптарды адамгершілік көзқарастардың, мінез - құлықтың, сезім мен сананың жаңа формалары одан әрі дамытылады. Бұдан бұрынғы тәрбие мен алдынғы тәрбиенің арасында диалектикалық өзара байланыс бар.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың сыртқы ықпалды тез қабылдағыш, үйреткеннің, айтқанның бәрінің шындығына, адамгершілік нормалардың сөзсіздігі мен қажеттігіне сенгіш келетінін, бұл жастағылар өзгелерге қойылатын адамгершілік талаптар жөніндегі ымырысыздығымен, мінез-құлықтары epкіндігімeн ерекшеленетін психологтар анықтаған. Бұл ерекшеліктер бастауыш сыныптағы мектеп оқушыларының оқып, тәрбиеленетіндігінің кепілі болып табылады. Балаларды жүйелі және дәйекті түрде адамгершілкке тәрбиелеу үшін нақ осы жастарда зор мүмкіндіктер туады. Адамгершілкке тәрбиелеуде балалардың онда адамгершілік тәжірибесі шешуші маңызға ие. Тәрбиенің ісі ең алдымен баланың күнделікті өмірінде өтіп жатады, мұнда ол адамгершілік ережелеріне, нормаларына, принциптеріне дағдыланады және олардың қажеттілігіне көз жетеді. Мектеп оқушыларының қандай да болсын қызметі айналадағылардың қоғамдық мүдделерімен, қоғам өмірімен белгілі бір дәрежеде байланысты болса, ол оның адамгершілік қызметі болып табылады. Сөйтіп, адамгершілік бастама баланың бүкіл сан қырлы практикалық қызметіне, оның сезімдік және интеллектуальдық сфераларына өзек болады. Балалар мейлі мектеп ауласында ойнап жүрсін, мейлі еңбек етіп жатсын, солардың бәрінде де олардың қызметінен адамгершілікке тән немесе оған қайшы қасиеттер көрінеді. Осыдан келіп, адамгершілік тәрбиелеуді тәрбие жұмысының айрықша бір тарауы деп те, тәрбие жұмысының кез-келген басқа тарауының бір жағы деп те қарау керек деген қорытынды туады. Мұғалім балалардың oқyын, еңбегін, ойының ұйымдастырғанда, олардьң адамгершілік тұрғыдан жетілуіне ықпал етуге мүмкіндік алады [10].
Тәрбие жұмысының мазмұнының, әдістерінің, формаларының және оның тиісті нақты мақсаттарының қандай екендігіне қарамастан қалыптасқан дағдыларды жоғары жаңа талаптар негізінде қайта құру әрқашан қиындықпен іске асады.
Адамгершілік тәрбие процесінде мектеп оқушыларының мұраттары мен, моральдық тәрбиелілік дәрежесі арасындағы қайшылықты есепке алудың мәні зор.
Бала үлкендердің талап-тілегін жай ғана орындай салмай, ықыласпен өзі қалаған жағдайда адамгершілік тәрбие оқушының адамгершілік тұрғыдан өсуін бағыттай алатыны мәлім. Бұл тіпті кішкентайлардың адамгершілік тәрбиесінде жетекші роль атқаратын еліктеу барысында көрініс табады. Егер бұл жақсы өнегеге еліктесе, оның дамуы жемістірек болады. Мұғалімдердің бәрі бірдей көтерлемелеп, қанағаттандырып отырмайды. Балалардың көптеген тілегіне жауап тіпті оларға тыйым салу. Жазаланудан қорыққан бала өз тілегінен уақытша бас тартуы мүмкін. Бірақ бұл тәсілмен қайшылық жойыпмайды. Жаза сейілгенде, бала өзінің тілегін қанағаттандыруға көшеді. Үлкендердің өз тілек-мүддесіне қатынасын сезген тәрбиеленуші енді қулы ққа, екі жүзділікке салады. Ол үлкендерге былай деп жауап берсе, ал іс жүзінде басқаша істейтін болады. Сөйтіп бірте-бірте өзінің төңірегіндегілерді алдаута үйренеді. Мұндай мінез-құлық кейде тәрбиеленушілердің моральдық бейнесінде ауыр кемшіліктерге әкеліп соғуы мүмкін.
Баланың тілегін екі етпей орындау да кері ықпал етеді. Ж.Ж.Руссо баланы бақытсыз етудің сенімді жолы - оны "болмайдыны" естімеуге үйрету деген болатын [11].
Тәрбиеші баланың тілек-мүдделерін басқара білуі, яғни оның стихиялық түрде пайда болатын тілектерін ақылмен қанағаттандырып, саналы түрде жаңа мүдделерін қалыптастыра білуі керек.
Өзінің адамгершілігін жетілдіруге, адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылудың үлкен мәні бар.
Оқушы өзіне міндеттеме алғызып, оны орындауға итермелептін стимул -адамгершілік мұраты. Яғни, оқушы өзін адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеуде өзіне міндеттеме алу әдісі. Мұрат шәкірт өмірінде жарық жұлдыз іспеттес, ол адамды үнемі жаңара түсуге шақырады. Адам өзін үнемі өз мұратымен салыстырады, өзінің кемістігін айқынырақ сезініп, оны тезірек түзетуге күш салады. Ал мұғалім балалардың өзін тәрбиелеу әрекеттерін үнемі бақылап отыруы тиіс.
Мектеп оқушысының адамгершілік мұратының қалыптасуында мұғашм маңызды роль атқарады. Өзінің барлық жұмысында ол шәкірттерді адамдар мінезіне талдау жасап, білуге шынайы адамгершілікті өтірік, жасанды адамгершіліктен ажырата білуге үйретеді.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны адамгершілік сапаларының кең көпемін қамтиды.
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды алға шарты сынып пен мектептегі жалпы адамгершілік "климат" мұғалімдер мен балалар арасындағы қарым-қатынастьің, балалардың өзара қатынастарының стилі, сонымен бірге мұғалімнің өз үлгісінің оның балаларға көзқарасының шешуші маңызы бар. Балалар тіпті ұсақ - түйектерді де қимыл - әрекеттерін де қимылымен де мұғалімге еліктеуге тырысады.
Сонымен мектеп оқушыларын оқыту процесіндегі адамгершілік тәрбиесі тұтас тәрбие жұмысының құрамдас маңызы болып табылады.
Қазақ халқы ежелден көршілес қырғыз, өзбек халықтарымен тарихи тағдырлас, оларды жағрапиялық жағдай, дін, рухани тұтастық, тығыз байланысты тіл ұқсастығы тұтаса келе өмірде, салт-дәстурлерде ортақ адамдық қасиеттердің қалыптасуына әкелді. Кеңестер одағы ыдыраған соң әр ел өз егемендігін жариялады. Дербес республика ретінде бой көтеру, шекара заңдарының әркелкілігі, еркін араласудың, барыс-келістің азаюы, жекелеген елдерде ұлттық томаға-түйықтықтың пайда болуы, тағы да басқа себептер ғасырлар бойы қалыптасып келген өзара ұқсас салт-дәстүрлерге елеулі салқынын тигізіп отыр. Бұл өз алдына үлкен әңгіме.
Осы халықтардың, оның ішінде қазақтардың да этнопедагогика-сындағы ұлттық және жалпы адамзаттық мәселелерде жастар арасындағы болашақ отбасы тәрбиесі үлкен рөл атқарады. Бұл олардың адамдарды бөлуге емес, біріктіруге деген іс-әрекеттерімен байи түседі, бұдан адамзаттың даму цивилизациясының жалпы ағымында осы ұлттар-дың асыл қасиеттері тәрбиенің алғы шарттары мен факторларында аса үлкен мәнге ие [12].
Міне, осындай жағдайға байланысты мынадай сауал туындайды. Өз шекараларын бекітіп алған жоғарыдағы ұлттар болашақ отбасы тәрбиесінде қандай диалектикалық бірлікте және бір-бірімен ұлттық және жалпыадамзаттық өзара ықпалда бола алады?
Қазақстан халықтарына, оның ішінде қазақ халқына қатысты жеке адамның ұлттық мінез-құлқына, сипатына келер болсақ, еңбексүйгіштік, еркіндік, қонақжайлылық, т.б. жөнінде айтқанда, бұл қасиеттерді де тек бір ғана ұлтқа телуге болмайды, ол республиканы мекендейтін өзге де ұлттар мен ұлыстарға да тән.
Қоғамдық дамудың кеңестік кезеңінде қазақ халқы этнопедагогикасының маңызын бағалауда ұлттық тәрбиенің жалпыадамзаттық рөлі есепке алынбады. Ал мұнсыз ұлттық қасиет өз мазмұнында тарихи даму барысында пайда болған және оны бойына түскен құндылықтарды жоғалтты. Жалпыадамзаттық мәнінен айырылған соң ұлттық қасиет белгілі-бір этностың тыныс-тіршілігі деңгейімен ғана шектелді, ол этнографиялық экзотикаға, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, ырымдар жиынтығына айналып кетті. Бұл кеңестік қоғамда халықтардың жалпыадамзаттық мәнінен айырылған этникалық айырмашылықтары ретінде ерекшеленетін ұлтшылық көрінісі ретінде бағаланатын болды.
Қазақ халқының ұлттық мәдениеті қайта өрлеу негізінде жас отбасындағы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу мәселелеріне байланысты педагогиканың тәрбиелік ықпал-әсерін пайдалану мен талдау кезінде жалпыадамзаттық позициялар тұрғысынан келгенде бұл процесс тиімдірек бола түседі. Себебі ұлттар мен халықтардың рухани мәдениетінің жалпы демократиялық, біртұтас гуманистік элементтері айқындайды. Қазақстан халықтарының рухани мәдениетін бағалаудағы мұндай аксиологиялық ұстаным олардың рухани өмірінің мазмұнын объективті бағалауға, әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрінің ара-жігін айқын ажыратуға мүмкіндік береді [13].
Өткен кезде Қазақстан халықтарының бойында көптеген жақсы әдет ғұрыптар қалыптасты: достықпен өзара көмек, қонақжайлылық, ар-ұят және намыс сезімі, ата-ананы, әйелдерді, жалпы үлкенді сыйлау негізге алынып отыр. Сондай-ақ кішіпейілділік, сатқындық пен аярлыққа қарсы күресте қоғамда кең етек жаяды.
Өзінің адамгершілік заңында үлкенді сыйлау басты орын алмаған бірде-бір халық жоқ. Жалпы, құрметтеп, сыйлаудың да жөні бар. Айталық, үлкенге бірінші болып сәлем беру немесе колікте орын ұсыну бір басқа да, үлкеннен копшіліктің, қалың жұрттың көз алдында ақыл-кеңес сұрау, оған құлақ асу, кішіпейлділік танытып, бас ию екінші мәселе. Үлкенге деген мұндай құрмет мінез-құлықтың жай ғана жалпы адамзаттық тәртібі емес, жекелеген халықтарға ғана тән ерекше әлеуметтік нормативтік бағдар болып табылады.
Мәдениетті елдердің жастары үлкендерге ерекше ілтипат білдіре қоймайтын, үлкенді сыйлау деген аса қастерлі ағымға назар аудармайтын біздің жаңа ғасырымызда жастары ата-аналарын, жалпы үлкенді айрықша құрметпен, сыйлайтын қазақ халқының осы ежелгі салт-дәстүі айрықша көңіл қоюға әбден лайық. Ата-ана еркі-балалары үшін бұлжымас заң.
Үлкенге бас ию, оны құрметтеу - түрлі халықтардың коп қырлы салты. Бұл қазақ халқында ежелден келе жатқан аса бай мазмұнға ие мінез-құлық нормасы болып табылады.
Сонымен ата-ананы құрметтеп, сыйлау, жасы үлкенге ізет көрсету - қазақ халқының қанына сіңген аса маңызды этикалық сезім. Оны зерттеушілер жалпы мойындаған және аса жоғары моральдық бағаға ие болған.
Үлкенді сыйлап, құрмет көрсету қазақ халқының негізгі өмірлік қағидасы болып келеді. Құрмет өмірдің барлық қырларында айқын көрініп тұрады. Халықта үлкенге-құрмет, кішіге ізет деген сөз тегін айтылмаса керек. Бұл жастардың үлкендермен арақатынасының тұтас бір жүйесін қарастырады: кез-келген жасы үлкен кісіге құрмет корсету, оның алдында орнынан тұру, оған орын беру, оның рұқсатынсыз отырмау. Үлкеннің алдында бірінші болып әнгімеге араласпау, оның сөзін бөлмеу, олардың ой-пікірін құрметпен тыңдау, қойылған сауалдарға солардың рұқсатымен ғана қысқа да дәл жауап қайтару, т.б. ұлтымыздың ежелден келе жатқан үрдісі.
Ежелден-ақ жас ұрпақтың бойына жасы үлкендерге құрмет көрсету, олардың сөзіне құлақ асу қасиеттері терең сіңіріледі. Дәстүрлі этикеттің жөн-жоралғыларына дауыс көтріп сойлемеу, орынсыз күле бермеу, жасы үлкен кісінің әнгімесіне араласпау, сөзін бөлмеу, т.б. көптеген тәртіптер де жатады.
Академик Г.Н.Волковтың пікірінше, Энтопедагокика - бұл тек ғылым мен өнер ғана емес, сонымен қатар дін де. Халықтың салт-дәстүрлерде, фольклорда тәрбиенің өзіндік жүйесінің формалары мен әдістері бекітілген.
Отбасы тәрбиесінде гуманизмнің құрамдас бөлігі болып табылатын өзара көмек салт-дәстүрлері аса маңызды рөл атқарады. Қазақ халқының дәстүрінде асар деген ежелгі дәстүр бар. Бір жанұяға қиын кезде, үлкен шаруа бітпей тұрғанда көпшілік жабылап, қамқор, көмек қолын созады, осылай асарласқанда қандай іс болмасын оңай бітеді. Бұл адамдардың бір-біріне бауырмалдығының ерекше түрі [14].
Қалың көпшілікке ортақ болып келетін мұндай салт-дәстүрлерді өзге де көптеген халықтардан кездестіруге болады, алайда олар этникалық ерекшеліктеріне және тарихи пайда болу жағдайларына байланысты көрініс табу формалары жөнінен ерекшеленіп тұрады. Айталық, өзбектерде кісісі дүниелен өтіп, қара жамылған жанұяда қазан көтермейді, дастарханды туған туыстары, көрші қолаңдары жасайды. Қазақтар дәстүрінде қиын жағдайға тап болған жан ұяға оның ұлтына қарамастан жаппай көмектесу ежелден бар. Міне, бұлардың бәрінде де салт-дәстүрдің жалпы адамзаттық сипаты айқын аңғарылады.
Өзіміз жоғарыда айтып өткен бір қатар салт-дәстүрлер қазақ жерінде Ислам діні таралмай тұрып, рулық-қауымдық құрылыс кезінде-ақ қалыптасқан болатын. Алайда, кеңестік кезеңде елде ойлау жүйесініңмемлекеттік-тотаритарлық өктемдікке ұшырауына байланысты олар қоғамда толық күйінде қабылдана қоймады, әлеуметтік құрылыстарды бағалауда таптық көзқарас талартарына жауап бере алмады, еңбекшілер үшін "бақытты коммунистік болашақ" құрылыстың қажеттілігінен туындайтын күллі әлеуметтік өмірді барынша саясаттандыру мен идеологияландыру мүдделеріне сәкес келмеді.
Революцияға дейінгі Қазақстанның әртүрлі халықтары жалпы өзара көмек, жекелей алғанда өзара еңбек көмегі сезімдерін етникалық психологияның сипаттарына жатқызып келді. Бұл сезімдер ежелден-ақ рулық-қауымдық құрылыстың қойнауларында кең өріс алған болатын, өндіріс пен тұтынудың сипаттарында барлық халықтарда, соның ішінде қазақтарда да өзара көмек және туысқандық ынтымақтастық сезімдері обьективті қажеттіліктен туындаған еді.
Туысқандық ынтымақтастық мәселесін нақты ұғыну қажет, бұл жерде әңгіме қоғамдық ұйымның ру тайпалық қандас туыстықтың шеңберінде біріккен адамдардың ішкі ынтымақтастығы мен өзара көмегі жөнінде болып отыр. Сондықтан экономикалық қажеттіліктен туындаған өзара көмекпен ынтымақтастық қоғамдық ұйымдардың әлеуметтік жүйесімен нығайтылып оларды, осыған байланысты экономикалық тұтастық сезімдеріне туыстық, еңбектегі, шаруашылық өмірдегі туыстық қатынастар сезімддері қосылады. Бұл жерде олардың жоғары моральдық құндылықтарлың бірінен саналатын, қоғамдық омірлік мүдделерін білдіретін адамгершілік заңдарының қалыптасуына жол ашады [15].
Біз қарастырып отырған мерзімде бұл сезімдер өз күшін жойған жоқ, дегенмен де едәуір дәрежеде таптық ауытқушылықтарға ұшырағанмен де негізгі адамгершілік заңдардың бірі ретінде одан әрі әрекет жасай береді. Адамдардың өзінің жарлықтарын ерікті түрде мүлтіксіз орындауға мәжбүрлеген адамгершілік заңның күші үстем таптың осы этикалық сезімдерге өктемдігін жеңілдетті.
Жалпы адамзаттық құндылықтар-қайырымдылық, махаббат пен еркіндік - педагогикада ымырасыз адамгершілік нормалары ретінде қарастырылады. Жалпыадамзаттық құндылық бір жағынан, адамгершілікке жатпайтын парықсыздықпен, өзім білермендікпен, екінші жағынан, өктемдікпен, волюнтрализммен, формолизммен, күштеумен кереғар келеді.
Болашақ отбасы тәрбиесінде қонақжайлылыққа байланысты салттар мен дәстүрлер кеңінен қолданылады. Қазақ халқының этникалық психологиясының осы сипатты белгісі тұтас алғанда белгілі-бір дәстүрлер, салттар мен әдет-ғұрыптарда әрдайым көрініс тауып жатады. Қонағын салтанатты жағдайда қарсы алып, жоғары құрмет көрсетуді өз міндеті санайтын әрбір қазақтың бойындағы қонақ жайлылық сезімі нақты этникалық дәстүрлер ауқымды тәрбиеленді. Қазақтардың қонақжайлылығын этногрофтар, саяхатшылар немесе жай ғана бақылаушылар ежелден-ақ ерекше атап айтумен келеді.
Қазақ халқының қонақжайлылығын кеңінен сипаттайтын жазбалар жетіп-артылады. Барлық авторлардың ортақ ой пікірлерінде қазақтардың қонақ жайлылық асыл қасиеттерін этникалық сана мен ұлттық салт-дәстүрлердің жарқын көрінісі ретінде мойындап жатыр.
Қазақ халқының ықылас-ізеті қонақ күту барысында айқын байқалып тұрған. Әдет-ғұрып бойынша құрметті мейман белгілі бір үйге ат басын тіресе, оған арналып мал сойылады. Алдымен малды қонақ алдына көлденең тартып, батасын алады. Содан кейін барып бауздайды. Осының бәрі халқымыздың табиғатқа көзқарасына, салт-санасына, әдет-ғұрпыа, жаратылыс аясына, әдептік ұғым-түсініктеріне тікелей қатысты жәйттер. Халық аузындағы ежелден айтылып келе жатқан "Құтты қонақ келсе, қой егіз табады" деген сөздерде терең мән-мағына жатыр.
Осы орайда ақын Қадыр Мырзалының Қазақтарды танысыру өлеңі ойға оралады. Онда ақын халқымыздың тұрмыс-тіршілігін салт-санасын жан-дүниесінің сырға толы сұлулығын, рухани болмыс-бейнесін ой елегінен өткізе отырып, тебіренеді.
Қазақ осы - ашық-жарқын қабағы,
Қонақ келсе, шабылып бір қалады.
Байқа да тұр кетеріңде ол соған,
Ат мінгізіп жібек шапан жабады, -
деп толғатады ақын. Сөйтіп, қазақтың қонақжайлылығын, қонақты қыдыр тұтытып құт санайтын, "Орамал тон болмайды, жол болады" деген ниетпен, шамасынша сыйлық ұсынып, ат мінгізіп, шапан жауып, дастархан жайып, қол қусырып шығарып салатын, жомарттыққа - жомарттық, жақсылыққа - жақсылық қалайтынын, жайсаң да жадыра жандылығын паш етеді [16].
Қазақ халқының этникалық санасындағы бейнелі өнер айшықтары қолданбалы ұлттық өнердің, рухани және материалдық мәдениеттің белгілі-бір этникалық формалары ретінде көрініс тауып отырады. Осы орайда мысалға қазақ биін алайық. Ол - ежелгі халық тұрмысының көрінісі, халықтың тұрмыс-салттың айнасы. Ұлттық әшекейлі киім, қозғалыстағы ырғақ, нақыш халықтың мінез-құлқының айқын көрінісі. Әр халықтың би өнерінде осындай өзіне ғана тән сипат аңғарылып тұрады. Айталық, тау халықтарының Лезгинка, Кабардинка, Солтүстік суық жақтың халықтарының Бұғы, Марал, Памир өңірі халықтарының Бүркіт, Лашын билері ұлтық бояунақышымен ерекшеленіп тұрады. Грузиндердің қылышпен орындалатын Пойкоба биінде, гректің ежелден келе жатқан Той биінде соғыс-сайыстың әдіс-қимылдары аса шеберлікпен бейнеленеді.
Қазақ жастарының ежелден келе жатқан ойындары мәнін ешуақытта да жоймақ емес. Әйгөлек, Ақсүйек, Соқыр теке, Алтыбақан, т.б. ойындар қыз жігіттердің сәні. Жігіттер ойындары: мерген, сайыс,ғ көкпар, бәйге, күрес, қыз қуу, садақ ату, т.б. Ежелден келе жатқан күндклікті тұрмытық тіршілк қарекеттерде де ұлттық нақыш пен ерекшелік тұнып тұр [17]. Қарапайым ою, өрнек тоқу, қыз қуу, киіз басу, кесте-шілтер тоқу, жүн бояу, саба, күбі пісу, ұршық иіру, т.б. тек қазақ халқына тән.
Қазақ халқының ұлттық сипатында кең әрі күшті дамыған туыстық сезім айқын аңғарылады. Бұл ерекшелінетін себебі, қазақтарда адамдар арасында кәдімгі туысқандық қатынастардан тыс жеті атаға дейінгі қандық туыстық айрықша жоғары бағаланады. Ежелден, бұл туыстық байланыс үлкен қолдайға ие, ол туыстық қатынастарда белгілі бір деңгейде шектеулер бола тұра адамдардың өзара келісімі мен құрметін қолдау жолымен ата-аналар мен жасы үлкендерге ізет көрсетуде өнегелілікті нығайта түсуге мүмкіндік туғызып отырады.
Атадан балаға мирас балып келе жатқан, әрдайым халық аузында жүретін адамдардаң асыл қасиеттерінің жиынтығы, халықтың идеял саналатын мақал-мәтелдердің, өлең-жырлардың маңызы орасан зор. Бұларда ежелден толық көрініс тауып отыратын әлеуметтік салалар еңбекпен халықтың жанұялық тыныс-тіршілік болып табылады. Халық мақал-мәтелдері, өлең-жырлары, ата-анаға құрмет көрсетуді, балаларды дұрыс тәрбиелеуді, жанұя ынтымағын нығайта түсуді еңбекке сүйіспеншілікті талап етеді, жалқаулыққа, тоғышарлыққа, бойкүйездікке, пайдакүнемдікке, масылдыққа, т.б. жаман әдеттерден аулақ болуға шақырады. Оларда ар-ұят, намыс әділеттік пен әділетсіздік, адамдық борыш, абырой, т.б. жөніндегі халықтық ұғым-түсініктер тұжырымдалған.
Бір сөзбен айтқанда, қазақ халқының мақал-мәтелдерінде, өлең-жырларында, халықтық моральдың қарапайым нормалары барлқ қырынан дүниеге келуі, оның тәрбиесі халықтық педагогиканың негізгі қағидаларының бірі десек, бұл халық ауыз әдебиетінде әрдайым өзінің лайықты орнын алып отырған.
Бала тәрбиесі бесік жырынан басталады.
Әлди, әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат, бөпем.
Айналайын шырағым,
Көлге біткен құрағым.
Маңдайдағы құндызым,
Аспандағы жұлдызым,
Әлди, әлди, әлди-ай,
Әлди, бөпем, ұйықтай ғой, -
деп, анасы жас нәрестесін әлпештейді, оған артар үмітімен сенімін қоса жырлайды, халқыңның қамын же, ел-жұртыңа қызмет ет дейді.
Баланың қаз-қаз басып, апыл-тапыл жүре бастауының өзі қазақ анасы үшін үлкен мереке.
Қаз, қаз, балам, қаз балам,
Қадам бассаң, мәз болам,
Күрмеуіңді шешейік,
Тұсауыңды кесейік.
Қаз, қаз, балам, қаз балам,
Тақымыңды жаз балам.
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық,
Қаз, қаз, балам жүре ғой
Тай-құлын боп шаба ғой,
Озып бәйге ала ғой,
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қаламың.
Өмірге аяқ баса бер,
Асулардан аса бер, -
деп жырлайды [18].
Қазақ ежелден балажан. Халқымызда балалы үйбақытты үй деп бағаланады. Балалы үй базар, баласыз үй - қу мзар, дейді халық мақалы. Өз ұрпақтарын ата-бабалар ізбасарым, мұрмгерім, қолқанатым, көз қуанышым, бақытым, қызығым деп еркелеткен. Ұлттық психологиялық көрінісі, осындай.
Ақылды ердің ішінде,
Алтын ерлі ат жатыр,
Ақылды әйел ішінде,
Алтын бесікті ұл жатыр, -
деген мақалда тәрбиелік мағынасы аса зор көрегендік жатыр.
Халықтық педагогикада жас ұрпақ бойына адмгершілік қасиеттерді терең сіңіру, ізгілікке, имандылыққа, адалдыққа тәрбиелеу, ар-ожданды жоғары ұстау тәрбиесі маңызды рөл атқарады. Жаным - арымның садағасы, Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Жақсы көпке ортақ, Ел үшін еңбек ет, халқын сүйген қор болмайды, деген секілді өсиеттермен өрілген мақал-мәтелдердің түп-төркінінде тәрбиелік терең мән-мағына жатыр.
Қазақ жанұяларының өзіндік салт-дәстүрлері, әдет - ғұрыптары сақталған, халық осылардың көмегімен өзінің сипаты мен психологиясын, рухани мәдениетін сақтап келеді. Сондай-ақ қазақтардың жанұялық педагогикасында жас ұрпақтың бойында қандық-туыстық ерекшеліктерін сақтау, ата-тегінің абыройын жоғары ұстау тәрбиесі де лайықты дәрежеде сабақтастықты сақтай отырып жүргізіп келеді.
Тәрбиенің халықтың тәрбиесін пайдаланумен ой елегінен өткізіп отыру, педагогикалық ғылымның ұдайы, басты назарында болып келеді. Өткеннің педагогикасында бай теориялық және методологиялық негіз жинақталған, ол қазірде үлкен, ғылыми-практикалық құндылықтарға ие. Айталық, Я.А.Коменский [19] К.Д.Ушинский [20], П.Ф.Лесгаф және басқа да классик-педагогтардың жанұялық балалар тәрбиесі жөніндегі арнаулы педпгогикалық еңбектері жас ұрпақты еңбекке баулу, олардың бойындағы құрмет, сүіспеншілік сезімін ояту, жанұялық өмірде жоғары адамгершілік дағдаларын қалыптастыру мәселелеріне айрықша назар аударады.
Қазақ халқы ежелден ұл-қыз тәрбиесіне ерекше мән берген. Кісі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар сыншы бабаларымыз баланың дене бітіміне және бойындағы ерекше көзге түсер белгісіне қарап, сынап, оның болашақта қандай адам, азамат болатындағын болжаған. Қошқар болар қозының маңдай алды дөң келер, азамат болар баланың етек жеңі кең келер,-деген бабаларымыз жас сәбилер болашағынан мол үміт күткен, бала бойындағы өзіндік ерекшелікті дөп баса отырып, арнайы тәрбие жұмыстарын жүргізе білген. Осы тұрғыдан келер болсақ, осы күнгі ұлттық ғылыми пелагогиканың негізі халықтық педагогикасы негізделгені ешқандайда талас тудырмаса керек. Бір мысал келтірейік: бірде Сырым батыр ел аралап жүріп, ауыл сыртында он жастар шамасындағы баланы көреді де семсеріне қол салады. Сол кезде қасындағы жолдасытары Сырымға Неге ол баладан қауіптендің? дегенде, ол: Бала қолындағы таяғын шыр айналдырам - дегені емес пе, маған қыр көрсетіп тұр ғой,-депті. Шындығында да батырдың қауіптенетініндей бар екен, бұл бала кейін өсе келе Жәнгір ханның қайын атасы - елді тасбақадай қағыстырған Бабажанов Қарауылқожа болып шығады.
Қазақта баланың қимыл-әрекетіне қарай ел арасында кездесетін дәстүрлі ырымдар бар. Ер бала көзін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 373.1.013:39 (043.3)
Қол жазба құқығында
Асанова Ғанижамал Сейдрахымқызы
Халық педагогикасындағы салт-дәстүрлер арқылы адамгершілікке тәрбиелеу
6N 0103 - Педагогика және психология мамандығы бойынша педагогика ғылымының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
ШЫМКЕНТ, 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ БОЙЫНДА АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Мектеп оқушыларын оқыту процесінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Халық дәстүрлері арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...21
1.3 Халық педагогикасында салт-дәстүрдің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2. СЫНЫПТАН ТЫС ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ ДӘСТҮРЛЕРІ
2.1 Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының тәрбиелік мәні ... ... ... ..34
2.2 Ойын және әдептілік тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
2.3 Оқушыларды ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі. Қай дәуірде болмасын қоғам мүддесінен жоғары қоятын саналы ұрпақты тәрбиелеу қоғамның басты мәселелерінің бірі болып келеді, солай болып қала береді.
Еліміз тәуелсіздігіміздің іргесін бекітіп, өркениет өресін кеңейте түсу үшін бізге еліміздің ертеңі үшін еңбек ететін жан - жақты дамыған азамат керек. Ал бұл мақсатқа жету үшін ең алдымен мораль өлшемдерінен егжей - тегжейлі білетін, адамгершілік асыл қасиеттерді бойына жиған ұрпақты тәрбиелеу басты мақсат.
Ұлттық тұрмыс - тіршілікпен жалпыазаматтық мәселелер бүгінгі таңда әртүрлі халықтардың этнопедагогикасын зерттеушілерді де толғандыруда. Бұл орайда халықтық педагогиканың ұлттық ерекшеліктерін ұлттың қазіргісімен және өткен тарихи кезеңдерімен салыстыра отырып қарастыру дәстүрге айналып келеді. Ұлттың тарихын, демек ұлттың даму кезеңдерін терең білмейінше, біз өзімізді - өзіміз айқындай алмаймыз. Ұлт ретінде қазіргі кезеңде нақты өмір шындығына сәйкес алға қарай қадам басу жөнінде әңгімелеп отырудың өзі артық. Еңбегіміздің бұл бөлімінде осы проблемаға басты назар аударуға әрекет жасап отыруымыздың өзі сондықтан.
Қазақ халқының этнопедагогикасындағы ұлттық және жалпыазаматтық мәселелердің ара жігін ажыратуға қадам жасай отырып, біз бұл проблемалардың жалпы философиялық және методологиялық негіздеріне зер салуға тырыстық.
Оның басты себебі сол, ұлттық және жалпыазаматтық проблемаларды бір - біріне қарама - қарсы қоюға болмайды. Керісінше, олар диалектикалық тығыз бірлікте қарастырылады, жалпыадамзаттық деген ұғым астарына терең үңіліп, нақты талдау жасай бастағаннан - ақ оның ұлттық, ерекше мәндері айқындала түседі.
Кез - келген халық тарихы даму барысында өзінің ұлттық ерекшеліктерін, өзінің бет - бейнесін, өзінің тұрмыс - тіршілігін сақтап қалуға трысады. Сонымен бір кезде олар жалпыадазаттық мәдениетке, оның ішінде құрамдас бөлігі педагогика болып табылатын педагогикалық мәдениетке өздерінің лайықты үлесін қосады.
Кез - келген халықтың этникалық жүйесін зерттеу, тәбиенің ұлттық дәстүрлерін, формаларын, құралдары мен әдістерін айқындау, сонан соң оны ұлттар қауымдастығының тиісті шеңберінде пайдалану нақты жағдайда әңгіме арқауына айналып отырған әңгіме жөнінде халықтың өскелең ұрпақтарының жалпыазаматтық моральдік құндылықтарының негіздерін барынша тезірек әрі жақсы меңгеруге мүмкіндік туғызады.
Аталмыш идеяларды зерттеу тұтас халықтардың, сол сияқты жекелеген адамдардың өміріне обьективті түрде әсер ететін тәрбие дәстүрлерінің күшті қырларын айқындайды.
Дегенмен арамызда пендешіліктен аса алмай, өзінің азаматтық ар - намысын, ожданын алдамшы қызығына айырбастап алып жүргендерді кездестіріп жатамыз. Міне, осы көңілге кірбің ұялататын жайт мектеп алдына бала алғаш мектеп табалдырығынан аттаған күннен бастап оның бойына адамгершілік, имандылық, саналық қасиеттерін сіңіру міндетін қояды. Бұл міндет бізге осы бітіру жұмысының маңыздылығын көрсетеді [1].
Кеңес Одағы аталып келген алып империяның ыдырауы оны мекендеген халықтардың мәңгүрттіктен құтылуына, өзінің ата - бабалары салып кеткен ұлттық тәрбиенеі көне жолдарын қайырылып қарауға мүмкіншілік береді. Әрине, бұл өздігінен бола салатын оп - оңай жұмыс емес. Бұл ғасырлар бойы өз еркінен айырылып, тәуелсіздікке әбден мойынсынып алған халықтың бүгінгі сана - сезімі мен әлеуметтік ахуалына айтарлықтай әсерін тигізгені анық. Жан - жүйедегі мұндай жарақаттарды емдеп жазуға да уақыт керек. Алайда, бүгінгі жағдай жайбарақаттықты да, тым асығыс үстірттікті де көтермейді. Кез - келеген елдің негізі - сол елдің халқының сынына екшеліп, сұрыпталып өткен өзіндік салт - дәстүрі болуға тиіс. Өйткені, ол - сол халқының ата - бабаларының сан ғасырлар бойы тірнектеп жинап, тіршілік тезінен өткізіп, қаттап, қалыптастырып, ұрпағына жеткізген асыл мұрасы, алтын қазынасы. Қазынасынан айырылған ел қайыршылыққа ұшырамақ. Халықтық салт - дәстүрді сол халықтың бүтін болмысы, бүкіл өмір сүру заңдылығы деп ұғынуымыз керек. Халықтық әдет - ғұрп, салт - дәстүр ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып келе жатқан кез - келген халықтын өзіне тән сипатын айқындай түсетін асыл қасиеттер болып табылады. Халық педагогикасы осы әдет - ғұрптар мен салт - дәстүрлерде мәңгі қалаған педагогикалық мағұлматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы. Этнопедагогика мен халық педагогикасының зерттеуші ғылымдары Е.Л.Христова [2], Г.С.Виноградов [3], Г.Н.Волков [4], тағы басқа ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық әдет - ғұрптар мен дәстүрлерге, мәдени ойлау процесінің эмпирикалық негіздерінің озық үлгілеріне айрықша мән бере отырып, олардың жас ұрпақты адамгершілік, имандылық рухына тәрбиелеудегі рөлін негізге алады.
Академик А.К.Кон өзінің этикалық сөздігінде әдет - ғұрп дегеніміз белгілі бір қоғамда не ұжымда белгілі бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық тәртіптің түрі. Ол әлеуметтік өмірдің әртүрлілігіне және күрделілігіне қарамастан, белгілі ұқсастық жағдайында адамдар біркелкі әрекет етуін қалайды. Яғни, бір қоғам ішіндегі адамдардың еңбек ету тәсілдері мен әдістерінің жалпыға ортақ болуын, олардың саяси - қоғамдық іс - әрекетінің және күнделікті тұрмыстағы қарым - қатынасында немесе көзқарасында бірыңғайлық әрекеттің болуын талап етеді. Осының бәрі әдет - ғұрыптың, салттың жиынтық көрінісі болып табылады, - деп тұжырымдай келе дәстүр дегенімі - әдет - ғұрыптың өмірдегі өсіп жетілген әртүрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттардағы тұрақты іс - әрекеті мен мінез - құлқының ұрпақтан - ұрпаққа белгілі формада ауысып берілетін түрі, - деген анықтама береді [5]. Қазақтың әдет - ғұрып, салт - дәстүрінің элементтері халық педагогикасының негіздерін құрады. Оның тәлім - тәрбиеде кеңінен пайдалануының маңызы өте үлкен.
Осы ретте академик В. Г. Волков Дәстүрлер тәрбиеленушілердің психологиясына әсер ету нәтижелері тұрғысынан келгенде әрекет, іс - қызмет логикасынан да күшті... деп нақты айқындай түседі [6].
Тарихшылар мен этнографтардың зерттеулері қазақ халқының жас ұрпақ, болашақ отбасының тәрбиесіне тікелей қатысы бар салт - дәстүрлерді Қазан төңкерісіне дейін толық сақтап келгенін дәлелдейді. Кез - келген халықтың өкілі солардың арасынан өзіне таныс немесе етне жақын салт - дәстүрлерді, ырым - жоралғыларды, т. б. таба алар еді. Олар ішіне көбіне - көп түркі халықтарына ортақ болып келетін қыз ұзату, келін түсіру деген салттардың кейбір жекелеген ерекшеліктері күні бүгінге дейін сабақтастықтың мәнін жойған жоқ.
Көшпелілердің барлық болмысы табиғи ортамен гормониялық қарым - қатынастар түзу ортасында пайда болған тұтас дүние. Тіршілік дүниені жаратушы деп Тәңірге, жер, суға табыну көшпелілердің бертінге дейін өмір сүрген іргелі сенімі. Олар табиғатпен бірге біте қайнасып, өз дәстүр - салтын сақтап, табиғаттың тепе - теңдік заңына сәйкес өмір кешкен. Күлтегін кітабының үлкен жазуында бабаларымыз биік тауды, биік ағаштарды да Тәңірі деген. Білімдар адамды ғұлама, оқымысты демей, Тәңіркен деп атаған. Мәселен, Қарағым, биік тауға қара - көңілің өседі, көңілің өссе немереңнің өрісі биік болады, Кең, жазық далаға қара - жан сарайың кеңиді, сонда немерең кең пейілді болады, Бұлақтың көзін аш - бала қайырымды болады деген секілді ұлағатты тәлім беріп, табиғат арқылы тәрбиелеген. Тарих сахнасында үш мың жылдай өмір сүрген көшпелілерден тыс адамзат тарихын танып - түсіну мүмкін емес. Ең бастысы ұлы дала төсінде қалыптасқан көшпелі өмірге сай мәдениет қалыптасты, таза өнер туындады, құндылықтарды шарықтайтын салт - дәстүр орнықты. Бұлардың бәрі қосылып өзіндік болмыс - бітімі бар көшпелілер мемлекетінің берік негізін құрады.
Әдеп - белгілі бір халықтың әдет - ғұрпына тұрақтанып, қалыптасқан этникалық тәрбие. Әдет тәрбиесі - жас ұрпақты ізеттілікке, сыпайылыққа, инабаттылыққа тәрбиелейді. Бұл бағдарлама - табиғи ортаны қорғау, өмір сүре алатын қабілет қалыптастыру, халықтық салт - сана, әдет - ғұрпты, дәстүрді үйрету арқылы жас ұрпақты ары таза, рухани байлығы мол, ізетті не инабатты, сегіз қырлы, бір сырлы азамат етіп тәрбиелеуге бағытталған.
Ал әдеп тәрбиесінің басты мақсаты халқымыздың ізгі қасиеттерін баланың бойына сіңіріп, оқушылардың мінез - құлқын қалыптастыру. Ал негізгі міндеті - инабатты, ізетті, әдепті, сыпайы ұлттық қасиеттерді бойына терең сіңірген азамат тәрбиелеу.
Адамгершілікке тәрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы болып табылады, ол оның ата - анаға, айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне және өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамгершілікке тәрбиелеу процесінде мектеп бастауыш сынып, оқушысының бойында Отан сүйгіштік, жолдастық өмір шындығына белсенді көзқарасын қалыптастырады.
Мектеп жеткіншек ұрпақтың бойына тек бір өзін жетілдіру ісімен шектеліп қоймай, айналадағы дүниенің қалыптасуына, мораль нормаларын енгізу жолына да міндетті белсенді позиция ұстап, ашық күрес жүргізуді талап ететін нағыз қоғамдық адагершілікті тәрбиелеуге тиіс. Сондықтан диссератация жұмысының тақырыбын Халық педагогикасындағы салт-дәстүрлер арқылы адамгершілікке тәрбиелеу деп тұжырымдадық.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің теориясын негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеу пәні: Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде халық педагогикасының әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін пайдалану.
Зерттеу жұмысының объектісі. Мектептің оқушыларына адамгершілік тәрбие беру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, халық педагогикасының құндылықтары оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде іс-шара ұйымдастырғанда айқындылық, олардың мазмұны мен әдіс-тәсілдері толық жүзеге асырылса, онда оқушылардың бойында адамгершілік, имандылық, саналық қасиеттері қалыптасады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Адамгершілік тәрбиесінің мәні мен мазмұнын талдау;
Оқушыларға адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда ұлттық дәстүрлер көрсеткіштерін айқындау;
Мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беруде халық педагогикасының маңызын дәлелдеу;
Мұғалімдерге адамгершілік тәрбиесінің әдістемелік нұсқау ұсыну.
Жетекші идея: оқу-тәрбие үрдісінде халық педагогикасының ұлтқа тән дәстүрлерін қолдану мектеп оқушыларының адамгершілік қасиетін қалыптастыруға ықпал етеді.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері: жеке тұлғаның даму және тәрбиелеу теориясы, кіші және жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктері мен өзіндік тұлғалық теориялары (Ж.Пиаже, Л.С.Выготский, П.М.Якобсон, И.С.Кан, Н.Н.Болдырев, Л.Н.Новикова, В.А.Сухомлинский, В.И.Ильин, А.Х.Мухамбаева, С.А.Ұзақбаева т.б.) оқу-тәрбиелеу барысында оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде бағыт беру негіздерін басшылыққа алу.
Диссертация жұмысының орындалу кезеңдері:
Бірінші кезең - (2013-2014ж.ж.) теориялық ізденіс, халық педагогикасын және психологиялық әдебиеттерді талдап отырып, зерттеу жұмысының ғылыми аппаратын айқындау және зерттеу жұмысының бағдарламасын анықтап, ізденіс жұмысының жоспарын құру.
Екінші кезең - (2014-2015ж.ж.) зерттелу жұмысының барысында өткізілген іс-тәжірибе бойынша жасөспірімдер мен жұмыс жүргізіледі. Ғылыми ізденіс барысында жинақталған нақты материалға талдау жасау арқылы оның халық педагогикасының, дәстүрлі нәтижесін қорытындылап, диссертация жұмысы дайындалды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
мектептің оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жүйесі анықталды;
тәрбие процесінде халық педагогикасының құндылығын қалыптастыру белгіленді;
оқушыларды халықтық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты тәрбиелеуге бағдарлама жасалынды;
сынып тәлімгерлеріне оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге нұсқау ұсынылды.
Теориялық маңыздылығы: зерттеу жұмысындағы теориялық білім нәтижелерін және жеке тұлғалардың психологиялық түсінігін байытып, оның мазмұны мен деңгейін сипаттамаларымен байланыстыра отырып ғылыми негізінің маңыздылығын дәлелдеу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- халық педагогикасындағы оқушылардың адамгершілік қасиеті мен талғамын қалыптастырудың теориялық мәні мен мазмұнын негіздейтін анықтамалар;
- халық педагогикасының салт-дәстүрлері арқылы мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің негізгі өлшемдері мен көрсеткіштері сипатталады;
- оқушыларға қазақ халық педагогикасының құндылықтары арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы баяндалады;
- мектептің тәлімгерлері мен пән мұғалімдеріне әдістемелік нұсқаудың мазмұны ұсынылады.
Зерттеу жұмысының базасы: Шымкаент қаласы Жүсіпбек Аймаутов атындағы №64- гимназия мектебінің мұғалімдер мен оқушылар ұжымы.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
.
МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ БОЙЫНДА АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Мектеп оқушыларын оқыту процесінде адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
Халқымыздың перзенті М. Жұмабаев тәрбиені төрт түрге: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі, құлық тәрбиесі деп бөле келе Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны, - дейді [7].
Соның ішінде адамгершілік тәрбиесіне тоқталатын болсақ адамның моральдік бейнесі оның бүкіл өмірі мен іс - әрекетінде дами береді, бірақ адамгершіліктің негізгі бейнелері балалық, жеткіншектік, жасөспірімдік кезде қалыптасады. Одан әрі қарай жаңа адамгершілік қалыптың пайда болуынан гөрі, бойындағы бұрынғы бары дамиды немесе тәрбиедегі кемістік жөнделеді.
Ата - аналар: Ең бастысы ұлың немесе қызың қандай маман болғандығында емес, ең маңыздысы олардың нағыз адам болуында, - деген сөзді жиі айтады. Ата - аналардың бұл сөздерінен өз балаларының адамгершілік бейнесі жөнінде қамқорлық жасайтынынан көрінеді.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады. Моральдік қасиеттер адамдардың қимыл - әрекеттерінен, қарым - қатынасынан шығады. Жақсылық пен жамандық, құлық пен адалдық, зұлымдық пен махаббат, борыш пен намыс, ар мен намыс адамның адамның іс - әрекетімен өлшенеді. Бұларды адам бойына жастайынан, мінез - құлық ережесі етіп қалыптастыру тәрбиеге байланысты. Ал осыны ойлаған ата - ана жастарды отбасына кішіпейілдікке, ізеттілікке, инабаттылыққа, инадылыққа тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойды.
Адамгершілік - қоғамдық өмірдің тарихи әлеуметтік заңдылықтарына сәйкес, адамдар арасындағы адамдық қарым - қатынастар жүйесін реттеп отыруға негіз болатын қауымдық, әлеуметтік, халықтың игі іс - әрекеттер, мінез - құлықтағы имандылық, инабаттылық көрсететін терең мәнді ұғым.
Адамгершіліктің асыл белгілері: ар - ұят, ождан сақтауды, сыпайыгершілікті, әдептілікті, достықты уағыздай отырып, тамаша қасиеттерді қарама - қарсы адамдарды аздыратын өтірік, өсек, мақтаншақтық сияқты жаман әдет, жат мінездерден сақтандырады. Адамгершіліктің ең жоғары түрі - бауырмалдық, бүкіл адам баласын бауыр, дос тұту, көпшіл болу [8].
Балаларды мектепте оқытудың алғашқы күнінен - ақ бірінші сыныптықтардың оршаған орта туралы әр түрлі түсінікпен келетіндігі, мораль туралы ұғымдары да, қырлары мен әдеттері де әр басқа екендігі анықталады. Мектепке ілтипаттары да әр түрлі. Кейбір балалар құрбыларымен тату - тәтті ойнайды. Керек болса, ойыншықтарын беруге де даяр. Ал енді біреулері сырттап жүреді, өзімшіл болады.
Балалардың моральдік сапаларының, қоғамдық ұғымдарының, мінез - құлықтағы дағдылары мен әдеттерінің дамуындағы осы айырмашылықтарды адамгершілік тәрбиесі барысында мектеп түзету керек.
Мектеп білімі едәуір өсіп келе жатқан ұрпақтың адамгершілік тәрбиесіне едәуір әсер етеді. Адамгершілік тәрбиесі белгілі жүйеде жүзеге асырылады. Мектепті бітіргеннен кейін адам мінездің жаңа сапаларын игермейді, қайта бұрынғыларын шындай түседі немесе түзейді. Сол себепті балалардың мектептегі адамгершілік тәрбиесі өте шеңберлі болуы тиіс.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері - оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларын атқарушыға жол бермеулі қалыптастыру болып табылады. Бұл міндеттерді шешу оқушыларды пайдалы, өнімді еңбекке даярлаумен тығыз байланысты [9].
Саналы еңбек тәртібі, тапсырылған іс үшін, орындалу мерзімдері үшін, аспаптар мен материалдардың сақталуы мен үнемделуі үшін жауапкершілікке тәрбиелеу баланың мектепке барған алғашқы күндерінен - ақ жүргізе беруге тиісті. Алғашқы еңбек дағдылары сабақ үстіндегі міндеттерді орындау кезінде игеріледі. Оқу барысында оқушылардың таным - білім әрекеті мен еңбек әрекеті ұштасып жатады. Оқу бала үшін қауырт еңбек. Дүниетану, кең көлемде жаңа білім алу процесінің өзі, сөз жоқ қиыншылықтарымен, табыстарымен және сәтсіздіктерімен алмасып келіп отырады.
Адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның тұрған кезінен - ақ басталады. Мектепке дейінгі жаста балаларды бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар, адамшылық мінез - құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады. Мектепте бұл жұмыс он бір жыл бойына мұғалімдердің басшылығымен жүйелі түрде, көзделген мақсатқа сай жүргізіледі. Баланың мектеп жасына дейінгі кезде қалыптасқан мінез - құлықтарының және ересек адамдармен, құрбы - құрдастармен қатынастарының формалары, адамгершілік білімдері мен сезімдері негізінде бастауыш сыныптарды адамгершілік көзқарастардың, мінез - құлықтың, сезім мен сананың жаңа формалары одан әрі дамытылады. Бұдан бұрынғы тәрбие мен алдынғы тәрбиенің арасында диалектикалық өзара байланыс бар.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың сыртқы ықпалды тез қабылдағыш, үйреткеннің, айтқанның бәрінің шындығына, адамгершілік нормалардың сөзсіздігі мен қажеттігіне сенгіш келетінін, бұл жастағылар өзгелерге қойылатын адамгершілік талаптар жөніндегі ымырысыздығымен, мінез-құлықтары epкіндігімeн ерекшеленетін психологтар анықтаған. Бұл ерекшеліктер бастауыш сыныптағы мектеп оқушыларының оқып, тәрбиеленетіндігінің кепілі болып табылады. Балаларды жүйелі және дәйекті түрде адамгершілкке тәрбиелеу үшін нақ осы жастарда зор мүмкіндіктер туады. Адамгершілкке тәрбиелеуде балалардың онда адамгершілік тәжірибесі шешуші маңызға ие. Тәрбиенің ісі ең алдымен баланың күнделікті өмірінде өтіп жатады, мұнда ол адамгершілік ережелеріне, нормаларына, принциптеріне дағдыланады және олардың қажеттілігіне көз жетеді. Мектеп оқушыларының қандай да болсын қызметі айналадағылардың қоғамдық мүдделерімен, қоғам өмірімен белгілі бір дәрежеде байланысты болса, ол оның адамгершілік қызметі болып табылады. Сөйтіп, адамгершілік бастама баланың бүкіл сан қырлы практикалық қызметіне, оның сезімдік және интеллектуальдық сфераларына өзек болады. Балалар мейлі мектеп ауласында ойнап жүрсін, мейлі еңбек етіп жатсын, солардың бәрінде де олардың қызметінен адамгершілікке тән немесе оған қайшы қасиеттер көрінеді. Осыдан келіп, адамгершілік тәрбиелеуді тәрбие жұмысының айрықша бір тарауы деп те, тәрбие жұмысының кез-келген басқа тарауының бір жағы деп те қарау керек деген қорытынды туады. Мұғалім балалардың oқyын, еңбегін, ойының ұйымдастырғанда, олардьң адамгершілік тұрғыдан жетілуіне ықпал етуге мүмкіндік алады [10].
Тәрбие жұмысының мазмұнының, әдістерінің, формаларының және оның тиісті нақты мақсаттарының қандай екендігіне қарамастан қалыптасқан дағдыларды жоғары жаңа талаптар негізінде қайта құру әрқашан қиындықпен іске асады.
Адамгершілік тәрбие процесінде мектеп оқушыларының мұраттары мен, моральдық тәрбиелілік дәрежесі арасындағы қайшылықты есепке алудың мәні зор.
Бала үлкендердің талап-тілегін жай ғана орындай салмай, ықыласпен өзі қалаған жағдайда адамгершілік тәрбие оқушының адамгершілік тұрғыдан өсуін бағыттай алатыны мәлім. Бұл тіпті кішкентайлардың адамгершілік тәрбиесінде жетекші роль атқаратын еліктеу барысында көрініс табады. Егер бұл жақсы өнегеге еліктесе, оның дамуы жемістірек болады. Мұғалімдердің бәрі бірдей көтерлемелеп, қанағаттандырып отырмайды. Балалардың көптеген тілегіне жауап тіпті оларға тыйым салу. Жазаланудан қорыққан бала өз тілегінен уақытша бас тартуы мүмкін. Бірақ бұл тәсілмен қайшылық жойыпмайды. Жаза сейілгенде, бала өзінің тілегін қанағаттандыруға көшеді. Үлкендердің өз тілек-мүддесіне қатынасын сезген тәрбиеленуші енді қулы ққа, екі жүзділікке салады. Ол үлкендерге былай деп жауап берсе, ал іс жүзінде басқаша істейтін болады. Сөйтіп бірте-бірте өзінің төңірегіндегілерді алдаута үйренеді. Мұндай мінез-құлық кейде тәрбиеленушілердің моральдық бейнесінде ауыр кемшіліктерге әкеліп соғуы мүмкін.
Баланың тілегін екі етпей орындау да кері ықпал етеді. Ж.Ж.Руссо баланы бақытсыз етудің сенімді жолы - оны "болмайдыны" естімеуге үйрету деген болатын [11].
Тәрбиеші баланың тілек-мүдделерін басқара білуі, яғни оның стихиялық түрде пайда болатын тілектерін ақылмен қанағаттандырып, саналы түрде жаңа мүдделерін қалыптастыра білуі керек.
Өзінің адамгершілігін жетілдіруге, адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылудың үлкен мәні бар.
Оқушы өзіне міндеттеме алғызып, оны орындауға итермелептін стимул -адамгершілік мұраты. Яғни, оқушы өзін адамгершілік тұрғыдан тәрбиелеуде өзіне міндеттеме алу әдісі. Мұрат шәкірт өмірінде жарық жұлдыз іспеттес, ол адамды үнемі жаңара түсуге шақырады. Адам өзін үнемі өз мұратымен салыстырады, өзінің кемістігін айқынырақ сезініп, оны тезірек түзетуге күш салады. Ал мұғалім балалардың өзін тәрбиелеу әрекеттерін үнемі бақылап отыруы тиіс.
Мектеп оқушысының адамгершілік мұратының қалыптасуында мұғашм маңызды роль атқарады. Өзінің барлық жұмысында ол шәкірттерді адамдар мінезіне талдау жасап, білуге шынайы адамгершілікті өтірік, жасанды адамгершіліктен ажырата білуге үйретеді.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұны адамгершілік сапаларының кең көпемін қамтиды.
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды алға шарты сынып пен мектептегі жалпы адамгершілік "климат" мұғалімдер мен балалар арасындағы қарым-қатынастьің, балалардың өзара қатынастарының стилі, сонымен бірге мұғалімнің өз үлгісінің оның балаларға көзқарасының шешуші маңызы бар. Балалар тіпті ұсақ - түйектерді де қимыл - әрекеттерін де қимылымен де мұғалімге еліктеуге тырысады.
Сонымен мектеп оқушыларын оқыту процесіндегі адамгершілік тәрбиесі тұтас тәрбие жұмысының құрамдас маңызы болып табылады.
Қазақ халқы ежелден көршілес қырғыз, өзбек халықтарымен тарихи тағдырлас, оларды жағрапиялық жағдай, дін, рухани тұтастық, тығыз байланысты тіл ұқсастығы тұтаса келе өмірде, салт-дәстурлерде ортақ адамдық қасиеттердің қалыптасуына әкелді. Кеңестер одағы ыдыраған соң әр ел өз егемендігін жариялады. Дербес республика ретінде бой көтеру, шекара заңдарының әркелкілігі, еркін араласудың, барыс-келістің азаюы, жекелеген елдерде ұлттық томаға-түйықтықтың пайда болуы, тағы да басқа себептер ғасырлар бойы қалыптасып келген өзара ұқсас салт-дәстүрлерге елеулі салқынын тигізіп отыр. Бұл өз алдына үлкен әңгіме.
Осы халықтардың, оның ішінде қазақтардың да этнопедагогика-сындағы ұлттық және жалпы адамзаттық мәселелерде жастар арасындағы болашақ отбасы тәрбиесі үлкен рөл атқарады. Бұл олардың адамдарды бөлуге емес, біріктіруге деген іс-әрекеттерімен байи түседі, бұдан адамзаттың даму цивилизациясының жалпы ағымында осы ұлттар-дың асыл қасиеттері тәрбиенің алғы шарттары мен факторларында аса үлкен мәнге ие [12].
Міне, осындай жағдайға байланысты мынадай сауал туындайды. Өз шекараларын бекітіп алған жоғарыдағы ұлттар болашақ отбасы тәрбиесінде қандай диалектикалық бірлікте және бір-бірімен ұлттық және жалпыадамзаттық өзара ықпалда бола алады?
Қазақстан халықтарына, оның ішінде қазақ халқына қатысты жеке адамның ұлттық мінез-құлқына, сипатына келер болсақ, еңбексүйгіштік, еркіндік, қонақжайлылық, т.б. жөнінде айтқанда, бұл қасиеттерді де тек бір ғана ұлтқа телуге болмайды, ол республиканы мекендейтін өзге де ұлттар мен ұлыстарға да тән.
Қоғамдық дамудың кеңестік кезеңінде қазақ халқы этнопедагогикасының маңызын бағалауда ұлттық тәрбиенің жалпыадамзаттық рөлі есепке алынбады. Ал мұнсыз ұлттық қасиет өз мазмұнында тарихи даму барысында пайда болған және оны бойына түскен құндылықтарды жоғалтты. Жалпыадамзаттық мәнінен айырылған соң ұлттық қасиет белгілі-бір этностың тыныс-тіршілігі деңгейімен ғана шектелді, ол этнографиялық экзотикаға, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, ырымдар жиынтығына айналып кетті. Бұл кеңестік қоғамда халықтардың жалпыадамзаттық мәнінен айырылған этникалық айырмашылықтары ретінде ерекшеленетін ұлтшылық көрінісі ретінде бағаланатын болды.
Қазақ халқының ұлттық мәдениеті қайта өрлеу негізінде жас отбасындағы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасу мәселелеріне байланысты педагогиканың тәрбиелік ықпал-әсерін пайдалану мен талдау кезінде жалпыадамзаттық позициялар тұрғысынан келгенде бұл процесс тиімдірек бола түседі. Себебі ұлттар мен халықтардың рухани мәдениетінің жалпы демократиялық, біртұтас гуманистік элементтері айқындайды. Қазақстан халықтарының рухани мәдениетін бағалаудағы мұндай аксиологиялық ұстаным олардың рухани өмірінің мазмұнын объективті бағалауға, әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрінің ара-жігін айқын ажыратуға мүмкіндік береді [13].
Өткен кезде Қазақстан халықтарының бойында көптеген жақсы әдет ғұрыптар қалыптасты: достықпен өзара көмек, қонақжайлылық, ар-ұят және намыс сезімі, ата-ананы, әйелдерді, жалпы үлкенді сыйлау негізге алынып отыр. Сондай-ақ кішіпейілділік, сатқындық пен аярлыққа қарсы күресте қоғамда кең етек жаяды.
Өзінің адамгершілік заңында үлкенді сыйлау басты орын алмаған бірде-бір халық жоқ. Жалпы, құрметтеп, сыйлаудың да жөні бар. Айталық, үлкенге бірінші болып сәлем беру немесе колікте орын ұсыну бір басқа да, үлкеннен копшіліктің, қалың жұрттың көз алдында ақыл-кеңес сұрау, оған құлақ асу, кішіпейлділік танытып, бас ию екінші мәселе. Үлкенге деген мұндай құрмет мінез-құлықтың жай ғана жалпы адамзаттық тәртібі емес, жекелеген халықтарға ғана тән ерекше әлеуметтік нормативтік бағдар болып табылады.
Мәдениетті елдердің жастары үлкендерге ерекше ілтипат білдіре қоймайтын, үлкенді сыйлау деген аса қастерлі ағымға назар аудармайтын біздің жаңа ғасырымызда жастары ата-аналарын, жалпы үлкенді айрықша құрметпен, сыйлайтын қазақ халқының осы ежелгі салт-дәстүі айрықша көңіл қоюға әбден лайық. Ата-ана еркі-балалары үшін бұлжымас заң.
Үлкенге бас ию, оны құрметтеу - түрлі халықтардың коп қырлы салты. Бұл қазақ халқында ежелден келе жатқан аса бай мазмұнға ие мінез-құлық нормасы болып табылады.
Сонымен ата-ананы құрметтеп, сыйлау, жасы үлкенге ізет көрсету - қазақ халқының қанына сіңген аса маңызды этикалық сезім. Оны зерттеушілер жалпы мойындаған және аса жоғары моральдық бағаға ие болған.
Үлкенді сыйлап, құрмет көрсету қазақ халқының негізгі өмірлік қағидасы болып келеді. Құрмет өмірдің барлық қырларында айқын көрініп тұрады. Халықта үлкенге-құрмет, кішіге ізет деген сөз тегін айтылмаса керек. Бұл жастардың үлкендермен арақатынасының тұтас бір жүйесін қарастырады: кез-келген жасы үлкен кісіге құрмет корсету, оның алдында орнынан тұру, оған орын беру, оның рұқсатынсыз отырмау. Үлкеннің алдында бірінші болып әнгімеге араласпау, оның сөзін бөлмеу, олардың ой-пікірін құрметпен тыңдау, қойылған сауалдарға солардың рұқсатымен ғана қысқа да дәл жауап қайтару, т.б. ұлтымыздың ежелден келе жатқан үрдісі.
Ежелден-ақ жас ұрпақтың бойына жасы үлкендерге құрмет көрсету, олардың сөзіне құлақ асу қасиеттері терең сіңіріледі. Дәстүрлі этикеттің жөн-жоралғыларына дауыс көтріп сойлемеу, орынсыз күле бермеу, жасы үлкен кісінің әнгімесіне араласпау, сөзін бөлмеу, т.б. көптеген тәртіптер де жатады.
Академик Г.Н.Волковтың пікірінше, Энтопедагокика - бұл тек ғылым мен өнер ғана емес, сонымен қатар дін де. Халықтың салт-дәстүрлерде, фольклорда тәрбиенің өзіндік жүйесінің формалары мен әдістері бекітілген.
Отбасы тәрбиесінде гуманизмнің құрамдас бөлігі болып табылатын өзара көмек салт-дәстүрлері аса маңызды рөл атқарады. Қазақ халқының дәстүрінде асар деген ежелгі дәстүр бар. Бір жанұяға қиын кезде, үлкен шаруа бітпей тұрғанда көпшілік жабылап, қамқор, көмек қолын созады, осылай асарласқанда қандай іс болмасын оңай бітеді. Бұл адамдардың бір-біріне бауырмалдығының ерекше түрі [14].
Қалың көпшілікке ортақ болып келетін мұндай салт-дәстүрлерді өзге де көптеген халықтардан кездестіруге болады, алайда олар этникалық ерекшеліктеріне және тарихи пайда болу жағдайларына байланысты көрініс табу формалары жөнінен ерекшеленіп тұрады. Айталық, өзбектерде кісісі дүниелен өтіп, қара жамылған жанұяда қазан көтермейді, дастарханды туған туыстары, көрші қолаңдары жасайды. Қазақтар дәстүрінде қиын жағдайға тап болған жан ұяға оның ұлтына қарамастан жаппай көмектесу ежелден бар. Міне, бұлардың бәрінде де салт-дәстүрдің жалпы адамзаттық сипаты айқын аңғарылады.
Өзіміз жоғарыда айтып өткен бір қатар салт-дәстүрлер қазақ жерінде Ислам діні таралмай тұрып, рулық-қауымдық құрылыс кезінде-ақ қалыптасқан болатын. Алайда, кеңестік кезеңде елде ойлау жүйесініңмемлекеттік-тотаритарлық өктемдікке ұшырауына байланысты олар қоғамда толық күйінде қабылдана қоймады, әлеуметтік құрылыстарды бағалауда таптық көзқарас талартарына жауап бере алмады, еңбекшілер үшін "бақытты коммунистік болашақ" құрылыстың қажеттілігінен туындайтын күллі әлеуметтік өмірді барынша саясаттандыру мен идеологияландыру мүдделеріне сәкес келмеді.
Революцияға дейінгі Қазақстанның әртүрлі халықтары жалпы өзара көмек, жекелей алғанда өзара еңбек көмегі сезімдерін етникалық психологияның сипаттарына жатқызып келді. Бұл сезімдер ежелден-ақ рулық-қауымдық құрылыстың қойнауларында кең өріс алған болатын, өндіріс пен тұтынудың сипаттарында барлық халықтарда, соның ішінде қазақтарда да өзара көмек және туысқандық ынтымақтастық сезімдері обьективті қажеттіліктен туындаған еді.
Туысқандық ынтымақтастық мәселесін нақты ұғыну қажет, бұл жерде әңгіме қоғамдық ұйымның ру тайпалық қандас туыстықтың шеңберінде біріккен адамдардың ішкі ынтымақтастығы мен өзара көмегі жөнінде болып отыр. Сондықтан экономикалық қажеттіліктен туындаған өзара көмекпен ынтымақтастық қоғамдық ұйымдардың әлеуметтік жүйесімен нығайтылып оларды, осыған байланысты экономикалық тұтастық сезімдеріне туыстық, еңбектегі, шаруашылық өмірдегі туыстық қатынастар сезімддері қосылады. Бұл жерде олардың жоғары моральдық құндылықтарлың бірінен саналатын, қоғамдық омірлік мүдделерін білдіретін адамгершілік заңдарының қалыптасуына жол ашады [15].
Біз қарастырып отырған мерзімде бұл сезімдер өз күшін жойған жоқ, дегенмен де едәуір дәрежеде таптық ауытқушылықтарға ұшырағанмен де негізгі адамгершілік заңдардың бірі ретінде одан әрі әрекет жасай береді. Адамдардың өзінің жарлықтарын ерікті түрде мүлтіксіз орындауға мәжбүрлеген адамгершілік заңның күші үстем таптың осы этикалық сезімдерге өктемдігін жеңілдетті.
Жалпы адамзаттық құндылықтар-қайырымдылық, махаббат пен еркіндік - педагогикада ымырасыз адамгершілік нормалары ретінде қарастырылады. Жалпыадамзаттық құндылық бір жағынан, адамгершілікке жатпайтын парықсыздықпен, өзім білермендікпен, екінші жағынан, өктемдікпен, волюнтрализммен, формолизммен, күштеумен кереғар келеді.
Болашақ отбасы тәрбиесінде қонақжайлылыққа байланысты салттар мен дәстүрлер кеңінен қолданылады. Қазақ халқының этникалық психологиясының осы сипатты белгісі тұтас алғанда белгілі-бір дәстүрлер, салттар мен әдет-ғұрыптарда әрдайым көрініс тауып жатады. Қонағын салтанатты жағдайда қарсы алып, жоғары құрмет көрсетуді өз міндеті санайтын әрбір қазақтың бойындағы қонақ жайлылық сезімі нақты этникалық дәстүрлер ауқымды тәрбиеленді. Қазақтардың қонақжайлылығын этногрофтар, саяхатшылар немесе жай ғана бақылаушылар ежелден-ақ ерекше атап айтумен келеді.
Қазақ халқының қонақжайлылығын кеңінен сипаттайтын жазбалар жетіп-артылады. Барлық авторлардың ортақ ой пікірлерінде қазақтардың қонақ жайлылық асыл қасиеттерін этникалық сана мен ұлттық салт-дәстүрлердің жарқын көрінісі ретінде мойындап жатыр.
Қазақ халқының ықылас-ізеті қонақ күту барысында айқын байқалып тұрған. Әдет-ғұрып бойынша құрметті мейман белгілі бір үйге ат басын тіресе, оған арналып мал сойылады. Алдымен малды қонақ алдына көлденең тартып, батасын алады. Содан кейін барып бауздайды. Осының бәрі халқымыздың табиғатқа көзқарасына, салт-санасына, әдет-ғұрпыа, жаратылыс аясына, әдептік ұғым-түсініктеріне тікелей қатысты жәйттер. Халық аузындағы ежелден айтылып келе жатқан "Құтты қонақ келсе, қой егіз табады" деген сөздерде терең мән-мағына жатыр.
Осы орайда ақын Қадыр Мырзалының Қазақтарды танысыру өлеңі ойға оралады. Онда ақын халқымыздың тұрмыс-тіршілігін салт-санасын жан-дүниесінің сырға толы сұлулығын, рухани болмыс-бейнесін ой елегінен өткізе отырып, тебіренеді.
Қазақ осы - ашық-жарқын қабағы,
Қонақ келсе, шабылып бір қалады.
Байқа да тұр кетеріңде ол соған,
Ат мінгізіп жібек шапан жабады, -
деп толғатады ақын. Сөйтіп, қазақтың қонақжайлылығын, қонақты қыдыр тұтытып құт санайтын, "Орамал тон болмайды, жол болады" деген ниетпен, шамасынша сыйлық ұсынып, ат мінгізіп, шапан жауып, дастархан жайып, қол қусырып шығарып салатын, жомарттыққа - жомарттық, жақсылыққа - жақсылық қалайтынын, жайсаң да жадыра жандылығын паш етеді [16].
Қазақ халқының этникалық санасындағы бейнелі өнер айшықтары қолданбалы ұлттық өнердің, рухани және материалдық мәдениеттің белгілі-бір этникалық формалары ретінде көрініс тауып отырады. Осы орайда мысалға қазақ биін алайық. Ол - ежелгі халық тұрмысының көрінісі, халықтың тұрмыс-салттың айнасы. Ұлттық әшекейлі киім, қозғалыстағы ырғақ, нақыш халықтың мінез-құлқының айқын көрінісі. Әр халықтың би өнерінде осындай өзіне ғана тән сипат аңғарылып тұрады. Айталық, тау халықтарының Лезгинка, Кабардинка, Солтүстік суық жақтың халықтарының Бұғы, Марал, Памир өңірі халықтарының Бүркіт, Лашын билері ұлтық бояунақышымен ерекшеленіп тұрады. Грузиндердің қылышпен орындалатын Пойкоба биінде, гректің ежелден келе жатқан Той биінде соғыс-сайыстың әдіс-қимылдары аса шеберлікпен бейнеленеді.
Қазақ жастарының ежелден келе жатқан ойындары мәнін ешуақытта да жоймақ емес. Әйгөлек, Ақсүйек, Соқыр теке, Алтыбақан, т.б. ойындар қыз жігіттердің сәні. Жігіттер ойындары: мерген, сайыс,ғ көкпар, бәйге, күрес, қыз қуу, садақ ату, т.б. Ежелден келе жатқан күндклікті тұрмытық тіршілк қарекеттерде де ұлттық нақыш пен ерекшелік тұнып тұр [17]. Қарапайым ою, өрнек тоқу, қыз қуу, киіз басу, кесте-шілтер тоқу, жүн бояу, саба, күбі пісу, ұршық иіру, т.б. тек қазақ халқына тән.
Қазақ халқының ұлттық сипатында кең әрі күшті дамыған туыстық сезім айқын аңғарылады. Бұл ерекшелінетін себебі, қазақтарда адамдар арасында кәдімгі туысқандық қатынастардан тыс жеті атаға дейінгі қандық туыстық айрықша жоғары бағаланады. Ежелден, бұл туыстық байланыс үлкен қолдайға ие, ол туыстық қатынастарда белгілі бір деңгейде шектеулер бола тұра адамдардың өзара келісімі мен құрметін қолдау жолымен ата-аналар мен жасы үлкендерге ізет көрсетуде өнегелілікті нығайта түсуге мүмкіндік туғызып отырады.
Атадан балаға мирас балып келе жатқан, әрдайым халық аузында жүретін адамдардаң асыл қасиеттерінің жиынтығы, халықтың идеял саналатын мақал-мәтелдердің, өлең-жырлардың маңызы орасан зор. Бұларда ежелден толық көрініс тауып отыратын әлеуметтік салалар еңбекпен халықтың жанұялық тыныс-тіршілік болып табылады. Халық мақал-мәтелдері, өлең-жырлары, ата-анаға құрмет көрсетуді, балаларды дұрыс тәрбиелеуді, жанұя ынтымағын нығайта түсуді еңбекке сүйіспеншілікті талап етеді, жалқаулыққа, тоғышарлыққа, бойкүйездікке, пайдакүнемдікке, масылдыққа, т.б. жаман әдеттерден аулақ болуға шақырады. Оларда ар-ұят, намыс әділеттік пен әділетсіздік, адамдық борыш, абырой, т.б. жөніндегі халықтық ұғым-түсініктер тұжырымдалған.
Бір сөзбен айтқанда, қазақ халқының мақал-мәтелдерінде, өлең-жырларында, халықтық моральдың қарапайым нормалары барлқ қырынан дүниеге келуі, оның тәрбиесі халықтық педагогиканың негізгі қағидаларының бірі десек, бұл халық ауыз әдебиетінде әрдайым өзінің лайықты орнын алып отырған.
Бала тәрбиесі бесік жырынан басталады.
Әлди, әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат, бөпем.
Айналайын шырағым,
Көлге біткен құрағым.
Маңдайдағы құндызым,
Аспандағы жұлдызым,
Әлди, әлди, әлди-ай,
Әлди, бөпем, ұйықтай ғой, -
деп, анасы жас нәрестесін әлпештейді, оған артар үмітімен сенімін қоса жырлайды, халқыңның қамын же, ел-жұртыңа қызмет ет дейді.
Баланың қаз-қаз басып, апыл-тапыл жүре бастауының өзі қазақ анасы үшін үлкен мереке.
Қаз, қаз, балам, қаз балам,
Қадам бассаң, мәз болам,
Күрмеуіңді шешейік,
Тұсауыңды кесейік.
Қаз, қаз, балам, қаз балам,
Тақымыңды жаз балам.
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық,
Қаз, қаз, балам жүре ғой
Тай-құлын боп шаба ғой,
Озып бәйге ала ғой,
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қаламың.
Өмірге аяқ баса бер,
Асулардан аса бер, -
деп жырлайды [18].
Қазақ ежелден балажан. Халқымызда балалы үйбақытты үй деп бағаланады. Балалы үй базар, баласыз үй - қу мзар, дейді халық мақалы. Өз ұрпақтарын ата-бабалар ізбасарым, мұрмгерім, қолқанатым, көз қуанышым, бақытым, қызығым деп еркелеткен. Ұлттық психологиялық көрінісі, осындай.
Ақылды ердің ішінде,
Алтын ерлі ат жатыр,
Ақылды әйел ішінде,
Алтын бесікті ұл жатыр, -
деген мақалда тәрбиелік мағынасы аса зор көрегендік жатыр.
Халықтық педагогикада жас ұрпақ бойына адмгершілік қасиеттерді терең сіңіру, ізгілікке, имандылыққа, адалдыққа тәрбиелеу, ар-ожданды жоғары ұстау тәрбиесі маңызды рөл атқарады. Жаным - арымның садағасы, Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Жақсы көпке ортақ, Ел үшін еңбек ет, халқын сүйген қор болмайды, деген секілді өсиеттермен өрілген мақал-мәтелдердің түп-төркінінде тәрбиелік терең мән-мағына жатыр.
Қазақ жанұяларының өзіндік салт-дәстүрлері, әдет - ғұрыптары сақталған, халық осылардың көмегімен өзінің сипаты мен психологиясын, рухани мәдениетін сақтап келеді. Сондай-ақ қазақтардың жанұялық педагогикасында жас ұрпақтың бойында қандық-туыстық ерекшеліктерін сақтау, ата-тегінің абыройын жоғары ұстау тәрбиесі де лайықты дәрежеде сабақтастықты сақтай отырып жүргізіп келеді.
Тәрбиенің халықтың тәрбиесін пайдаланумен ой елегінен өткізіп отыру, педагогикалық ғылымның ұдайы, басты назарында болып келеді. Өткеннің педагогикасында бай теориялық және методологиялық негіз жинақталған, ол қазірде үлкен, ғылыми-практикалық құндылықтарға ие. Айталық, Я.А.Коменский [19] К.Д.Ушинский [20], П.Ф.Лесгаф және басқа да классик-педагогтардың жанұялық балалар тәрбиесі жөніндегі арнаулы педпгогикалық еңбектері жас ұрпақты еңбекке баулу, олардың бойындағы құрмет, сүіспеншілік сезімін ояту, жанұялық өмірде жоғары адамгершілік дағдаларын қалыптастыру мәселелеріне айрықша назар аударады.
Қазақ халқы ежелден ұл-қыз тәрбиесіне ерекше мән берген. Кісі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар сыншы бабаларымыз баланың дене бітіміне және бойындағы ерекше көзге түсер белгісіне қарап, сынап, оның болашақта қандай адам, азамат болатындағын болжаған. Қошқар болар қозының маңдай алды дөң келер, азамат болар баланың етек жеңі кең келер,-деген бабаларымыз жас сәбилер болашағынан мол үміт күткен, бала бойындағы өзіндік ерекшелікті дөп баса отырып, арнайы тәрбие жұмыстарын жүргізе білген. Осы тұрғыдан келер болсақ, осы күнгі ұлттық ғылыми пелагогиканың негізі халықтық педагогикасы негізделгені ешқандайда талас тудырмаса керек. Бір мысал келтірейік: бірде Сырым батыр ел аралап жүріп, ауыл сыртында он жастар шамасындағы баланы көреді де семсеріне қол салады. Сол кезде қасындағы жолдасытары Сырымға Неге ол баладан қауіптендің? дегенде, ол: Бала қолындағы таяғын шыр айналдырам - дегені емес пе, маған қыр көрсетіп тұр ғой,-депті. Шындығында да батырдың қауіптенетініндей бар екен, бұл бала кейін өсе келе Жәнгір ханның қайын атасы - елді тасбақадай қағыстырған Бабажанов Қарауылқожа болып шығады.
Қазақта баланың қимыл-әрекетіне қарай ел арасында кездесетін дәстүрлі ырымдар бар. Ер бала көзін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz