Оқушылардың сабақта алаңдаушылық зейінін болдырмау жолдары
Оқушылардың сабақта алаңдаушылық зейінін болдырмау жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҮЛГЕРМЕУШІ-
ЛІГІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ...
1.1 Оқушылардың оқуға үлгермеуінің педагогикалық талдаулары мен
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Оқушылардың бос уақытын ұйымдастыру жұмысының мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .31
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУДА
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Зейінді дамыту мен тәрбиелеудегі педагог-психологтың рөлі ... ... ... ... .44
2.2. Оқушыларды оқытудың тиімділігін қалыптастыруға ықпал ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
2.3. Оқуға деген ынталылықты дамыту және оқушы бойындағы
алаңдаушылықты болдырмау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...83
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі өркениетке ұмтылған қоғам талабына сәйкес, Қазақстан Республикасының дамыған елдерімен иық тіресіп тұру үшін, еліміздің болашағы мен қазіргі кезеңі үшін білімді, зерделі, өз бетімен іс-әрекет ете алатын, қоғамнан өз орнын таба алатын шәкірттерді дайындау ұстаздың міндеті.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жолдауында айтқандай: Болашақта өрке-ниетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанда дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін - білім. Ендеше өсіп келе жатқан өскелең ұрпағымыздың жан-жақты, терең білімді болып шығуы үшін әр педагогқа жүктелер жүк аз еместігі айқын бай-қалынады. Білімді болудың басты шарты - ол баланың оқу іс-әрекетінде аса зейінді болуы десек болады [1, 12б.].
Қазіргі кездегі мектеп ғылым негіздері бойынша білім беріп қана қой-май, оқушыларды креативті ойлауға, ізденімпаздық, шығармашылық қабілет-терін дамыта отырып, әр оқушыға өзін көрсетуге және өз ойын дәлелдеуге мүмкіндік беруі керек. Білімнің басты мақсаты баланың ақылдылығы мен интеллектуалды тапсырмаларды орындауға дағдыландыруы болып табыла-ды. Бұл тұрғыда оқушылардың зейінін дамыту маңызды орынға шығады. Себебі, баланың зейіні жеткілікті деңгейде дамитын болса оқушылардың сабақ үлгерім деңгейі жоғарылап, жетістіктерге жетуге мүмкіндік береді.
Зейіннің алаңдаушылығы - бұл зейіннің бір нысаннан екіншісіне ырық-сыз ауысуы. Мұндай ауысу қандай да іспен шұғылданып отырған адамға тыс тітіркендіргіш əсерлердің ықпал етуінен туындайды. Алаңдау сыртқы жəне ішкі болып бөлінеді. Сыртқы алаңдаушылық субъектке тысқы, қоршаған орта жағдайларының əсер етіп, ырықты зейіннің ырықсыз зейінге ауысуынан болады. Əсіресе адамды алаңдататын жағдайлар заттар мен құбылыстардың кенеттен пайда болып, күшті өзгермелі əрі жедел əсер етуіне байланысты. Сондықтан оқушылардың сабақ дайындау барысында оларды негізгі ісінен алаңдататын заттар мен əсерлерді болдырмауға тырысу қажет.
Зейіннің аударылуы деп 6ip объектіден eкінші объектіге назарымызды көшіруді айтады. Физио - логиялық тұрғыдан мидағы оптималдық қозудын ауысуы. Зейінді тез аудара білу қабілеті көбінесе нерв процестерінің өзгер-мелігіне байланысты. Kейбip адамдар бip жұмыстың түрінен eкінші 6ip жұм-ысқа жеңіл көшеді, зейін қойып жаңа жұмысты тез меңгеріп кетеді. Бұл икемді, оңтайлы зейіннің көрінісі. Екінші біреудің зейіні керісінше, баска объектіге қиындықпен ауысады. Зейінді тез аудара білу көлденеңнен кез-кел-ген әсерлерге кідірусіз жауап беруде аса қажет. Мәселен, машинистерде зей-інді тез аудара білу қасиеті жөнінді жетілмеген бол - са, олардың жұмыста түр-лі сәтсіздіктерге ұшырауы мүмін. Мектеп жағдайында балалардың зейіннің 6ip пәннен екінші пәнге, бағдарламаның 6ip бөлімінен екінші бөліміне, жұмыстың 6ip түрінен (үй тапсырмаларын сұрау) екінші түрне (жаңа сабақты тыңдау кез) үнемі аударып отыруға тура келеді. Зейінді аудара алу оқушы-ның epiк сапалары 6ipaз дамыған кезде, әcipece оқу материалдарын түсінген және оларды ұмытпайтындай eтіп меңгерген жағдайда ғана мүмкін болады. Мұғалімнің материалды жүйелі етіп, 6ip ізбен жақсы түсіндіруі, өткен матер-иалды дұрыс қорытуы, оқылатын жаңа тараудың мақсатын айқындауы, жаңа материалды тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру т. б. зейіннің дұрыс аударылуына себепші болады.
Зейіннің ішкі алаңдауы көңілкүй, толғаныс нəтижесінде туындайды, орындалатын іске қызықпаудан, жауапкершілікті сезінбеуден келіп шығады. Шəкірт өзінің оқу жұмысымен байыпты əрі тиімді шұғылдануы үшін оның болмысындағы сабақтан алаңдататын көңіл күйзелістерін (ашу, ыза, қорқу ж.т.б.) басып отыру керек. Сонымен бірге оқушыларда алаңдаушылықты кеміту үшін оларда білімге, оны игеруге деген ұмтылыс пен қызығушылықты тəрбиелеп бару өте маңызды қызмет.
Жас шыбықты қалай ексең, солай өседі дейді дана халқымыз. Түсін-ген жанға бұл сөздердің қадірі биік, маңзы зор. Ата-ана деген абыройлы атқа ие болған жандар үшін бала тәрбиелеу қашанда қасиетті парыз болған. Ана көңілі балада болмайынша, қоғамның азып-тозатынын бала қолымен жа-салып жатқан қылмыстар күн сайын дәлейдей түсуде. Осындайда, ата-анаға бала тәрбиесінде тізгінді берік ұстау үшін не кедергі, бұл сұрақ бүгінгі қоғам-дағы қордалып қалған, көп талқыланатын сұрақ.
Қазіргі кездегі мектеп ғылым негіздері бойынша білім беріп қана қой-май, оқушыларды креативті ойлауға, ізденімпаздық, шығармашылық қабілет-терін дамыта отырып, әр оқушыға өзін көрсетуге және өз ойын дәлелдеуге мүмкіндік беруі керек. Білімнің басты мақсаты баланың ақылдылығы мен ин-теллектуалды тапсырмаларды орындауға дағдыландыруы болып табылады. Бұл тұрғыда оқушылардың зейінін дамыту маңызды орынға шығады. Себебі, баланың зейіні жеткілікті деңгейде дамитын болса оқушылардың сабақ үл-герім деңгейі жоғарылап, жетістіктерге жетуге мүмкіндік береді.
Зейін дегеніміз - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақ-талуын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз ай-наладағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әре-кетімізді тұрақтата алу. Мысалы, оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпімен жақсы көрі-неді. Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оны бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң басқа сабақты қарауға көшеді. Осы көріністердің бәрінен де бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектіге бағыт алып және сон-да азды-көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.
Адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәти-желі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский зейіннің маңызын былайша көрсеткен еді. Зейін адам санасының қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын, адам санасының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бұл есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, онда баланың санасында ештеңе де қалмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін ескере отырып, оны тәрбиелеудің кейбір жолдарын көрсетуге болады. Зейінді дамытуда, әрі өтілетін сабақтың жемісті болуына сыртқы жағдайдың атқаратын маңызы зор. Зейінді дамытудың жолы - жаттығу және берілген тапсырманы орында-ту. К.Д.Ушинский: Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындау-ды талап ету керек деген. Бүкіл сыныпқа, не жеке оқушыға берілетін тап-сырмалар дәл, анық, қысқа болып келсін. Зейінді дамытуда сыртқы жағдай-дың маңызын ескеру дұрыс. Шу, баланың сабағына қатысы жоқ радио, қа-жетсіз әңгімелер т. б. болмауы керек. Жарық, таза ауа қажет.
Сабақ басталар алдында өтілетін тақырыптың мақсатын айтқан пайда-лы. Балалар өздерінің міндеттерін түсініп, немен айналысатынын біліп отыру керек. Бұл іске жұмылдыру болады, зейінді шоғырландыруға көмектеседі. Материалдың оқудағы, өмірдегі маңыздылығын айтқан жөн. Ырықты зейін осылай қалыптасады. Ырықсыз зейінді ырықтыға аудару үшін: жарқын, эмо-цияға толы, нақтылы деректер мен мысалдарға құрылған мұғалімнің қызық-ты әңгімесі, көрнекті құралдар, иллюстрациялар қажет. Баланы өзін-өзі қада-ғалай білуіне үйреткен жөн.
Оқушыларды сабаққа деген ынтасын арттыру үшін ең алдымен әр бала-ға жеке көңіл бөлу керек, яғни индивид деп қарау керек. Өйткені, әр баланың зейіні мен білім деңгейі әртүрлі. Сол үшін деңгейлеп оқыту керек. Сонымен қоса сабақты жаңа әдістермен оқыту керек. Мысалы, бұрынғылар сияқты ке-ле салып үй тапсырмасын сұрап, одан соң жаттығулар жаздыртып өткенше, үй тапсырмасын ойын немесе жарыс түрінде сұраса балаларға әлдеқайда қыз-ық болады. Бұл әдіс оқушыларға ұнайды. Сабаққа барлық балаларды тарту керек. Бұрын бізде жақсы оқитын оқушылардан ғана сабақ сұрап, қалған-дарына бәрібір білмейсіндер деп сұрамайтын ды. Олардан сұрағанмен бәрі-бір білмейді, оданша жақсы оқитын оқушылардан сұрай берейік дейтін. Ал ол балалар да отыра береді "сен тимесең мен тимеймін" деп.
Тағы бір әдіс - сабақты пікір талас ретінде өткізу. Әр оқушының пікір-ін тыңдау. Бұдан да басқа әдістерді қолдану үшін ұстаздар әрдайым ізденісте болу керек. Қолданылатын көрнекіліктер оқушылардың сабаққа деген ынта-сын арттырады, түсіндірілген материалдарды саналы меңгертуге ықпал жа-сайды. Мұғалім - мектептегі басты тұлға. Ол өз ісімен өзгеге үлгі болып жетекші болады. Білімі терең, әдістемелік шеберлігі мол, мақсаты айқын, үнемі ізденіс үстінде жүреді. Мұғалім жұмысындағы, әсіресе, сабақ беруін-дегі бір ерекшелігі - ұғымдарды белгілі бір сызбалармен түсіндіріп, соны қол-дана отырып, іскелік жұмыстар жүргізіледі. Мысалы: Бір ғана ұғымды шағын көрнекілікпен жинақтап, баланың түсінуіне ынғайлы етіп ұсынады.
Бүгінгі таңда әрбір жаңашыл ұстаз үшін, оқу және жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау әдісі кез келген стратегияларға құнды, әрі бағалы. Бұл стратегиялар оқушылардың қызғушылығын арттыра отырып, ұстаздың ты-ғырыққа тірелетін сәттерінен арылтады. Сұрақ қою, ой шақыру, білім көпірі, бес жолды өлең, еркін жазу, білемін, үйренгім келеді, білгім келеді, Венн диаграммасы, пікірталас, болжау, Автор орындығы, топтастыру, т.б, страте-гияларын қолдану оқушылардың мотивациясын оятып, ынталандыра түсері сөзсіз. Сонымен қатар бұл стратегиялар оқушының қөзқарасын, түсінігін дамыта түседі, жалықтырмайды. Бастауыш сынып оқушыларының таным-дық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағды-ларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығар-машылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз. Дамыта оқыту деп - оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды атайды [2, 7б.].
Бүгінгі күні оқушыларға білім берудің мақсаты тұлғаны қалыптастыру мен дамыту үшін жағдай жасау; әрбір баланың бойында адамгершілік, мей-ірімділік, азаматтық, еңбекке деген шығармашылық қатынас және барлық әлемге ұқыпты қарау, жетістікке ұмтылу, өз халқының мәдениетін қорғау сияқты жетекші құндылықтарды тәрбиелеу болып табылады.
Зейінді психологиялық феномен ретінде ХІХ ғ. аяғында ХХ ғ. басында бір топ зерттеушілер қарастырды. В. В. Петухов, Л. М. Веккер, Т. Рибо, Н. Н. Ланге, А. А. Ухтомский, С. Л. Рубинштейн, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Т. Тәжібаев, Қ. Жарықбаев т. б. өз еңбектерінде зейінге әр түрлі сипаттамалар берді. Дәстүр бойынша, зейін дәл сол сәтте қандай бір объектіге, бейнеге, оқиғаға адам санасының бағытталуы және шоғырлануы ретінде сипатталады.
Қазіргі кезде бүл мәселемен Қазақстан және ТМД ғалымдары: Р.М.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева, В.П.Карибжанова, Г.К.Шолпанқұлова, К.Т.Әтешова, ал бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгерімі мәселесі-мен Т.Жүндібаева, К.Тілеубергенова, С.Нашарипова сынды озық тәжірибе-лі педагогтар айналысуда.
Бүгінгі мектеп - бұл тәрбиелеу мен оқыту маңызды құрамдас элемент-тері болып саналатын күрделі жүйе.
Балалармен жұмыс жасау барысында біз оқу-тәрбие процесінің бірлігіне сүйенеміз.
Оқушылардың бос уақытын ұйымдастырудың қазақстандық тәжірибесі көрсеткендей, мектептер өздерінің тәрбие жұмысында сабақтан тыс қызметке ерекше көңіл бөледі.
Сабақтан тыс жұмыс - бұл тәрбиелеуші ұйымдардың тіршілік әрекетін сыныптық-топтық ұйымдастырудан бөлек жүзеге асыратын әлеуметтік тәрбиені ұйымдастыру формасы.
Сабақтан тыс қызмет оқушылардың сабақ барысындағы әрекеті сияқты негізгі білім беру бағдарламаларын игеру нәтижесіне қол жеткізуге бағыт-талған. Алайда, бірінші кезекте - бұл тұлғалық нәтижелерге қол жеткізу. Бұл сабақтан тыс қызметтің ерекшелігін анықтап беру барысында оқушылардың өзін-өзі дамыту дайындығы мен қабілетін, оқу мен таным уәждемелерін, оқушылардың құндылық бағдарларын, әлеуметтік біліктіліктерін қалып-тастырады. Оқытудың, тәрбиелеудің, білім берудің түрлі мүмкіндіктерінің алдын-ала болуын қалайтын, сабақ берудің сапалы деңгейін көрсететін білік пен дағдыларды қалыптастыру, қазіргі мұғалімдердің ең басты міндеттерінің бірі. Сондықтан педагогтардың іс-әрекетін талдай отырып, диссертациялық зерттеу жұмысымыздың тақырыбын " Оқушылардың сабақта алаңдаушылық зейінін болдырмау жолдары" деп атадық.
Зерттеу мақсаты. Оқушы бойындағы зейіннің негізгі қасиеттерін дамыту. Баланың зейін қасиеттерін жетілдіру арқылы сабаққа деген қызығу-шылығын, ынтасын оятып, танымдық белсенділіктерін арттыра отырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.
Зерттеу нысанасы. Жеке тұлғаны дамытып, білімге деген сенімін нығайту, оқуға қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру процесі.
Зерттеу жұмысының пәні. Оқушыларға зейіннің маңыздылығын және олардың зейінін оқу материалдарына аудартып, олардың неғұрлым жақсы түсініп, сабақта зейінін сала отырып жұмыс істеуіне үйрету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Мұғалім тарапынан болатын зейін-нің дамуын ұйымдастыру жүйесі зейіннің негізгі қасиеттердің дамуына және тұлға мен топтардың құрылымдарының компоненттеріне зор әсерін тигізіп, оқушылардың мектепке бейімделуге қабілеттендіреді.
Зерттеу жұмысы келесі міндеттердің орындалуын қажет етеді:
Бастауыш сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін ескере отырып, оны тәрбиелеудің жолдарын көрсету;
балалардың жан-жақты дамып, алған білімдерін іске қолдана білуге үйрету;
оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын, ынтасын оятып, танымдық белсенділіктерін арттыра отырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасау;
мұғалімнің материалды жүйелі етіп түсіндіруі, өткен материалды дұрыс қорытуы, оқылатын жаңа тараудың мақсатын айқындауы, жаңа матер-иалды тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі болып В. В. Петухов, Л. М. Веккер, Т. Рибо, Н. Н. Ланге, А. А. Ухтомский, С. Л. Рубинштейн, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Т. Тәжібаев, Қ. Жарықбаев т. б. және Қазақстан және ТМД ғалымдары: Р.М.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева, В.П.Карибжанова, Г.К.Шолпанқұлова, К.Т.Әтешова т.б., құнды еңбектері табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша сұрақ-жауап, бақылау, байқау, әңгімелесу әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі - Баланың кабілетін, зейінін, қызығу-шылығын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты дидактикалық материалдарды техни-калық құралдарды мейлінше молынан пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану.
Зерттеу практикалық маңыздылығы - Біздің жұмысымыздан алын-ған нәтижелер мен жасалынған қорытындылар арқылы баланың кабілетін, зейінін, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты дидактикалық материал-дарды техникалық құралдарды мейлінше молынан пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану.
Зeрттey ғылыми маңыздылығы: Педагог әрбір баланың зейінінің дара ерекшеліктерін білуі керек. Әрбір баланың немесе бүкіл топ кемшілік-терін жою туралы белгілі міндеттер қоюға болады. Зейіннің кемшіліктерін тудырған себептерді білу қажет және тек қана сол уақытта кемшіліктерді жойып, зейінді тәрбиелеуге болады. Педагог әр уақытта да зейінді болуы қажет және өз үлгісінде балаларды үйрету керек. Педагогтің зейінді тәрбие-леу туралы бір жүйелі жұмысы әр уақытта да жағымды нәтиже береді; бала-лармен кез-келген жұмысы зейін салып орындау әдетін дамытады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 80 бет.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу үлгермеушілігін
болдырмаудың педагогикалық негіздері.
1.1. Оқушылардың оқуға үлгермеуінің педагогикалық талдаулары
мен себептері
ҚР Білім туралы Заңында оқыту формасын, әдістерін, технология-ларын тандауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген. Бұл білім беру мекемелері мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын таңдап алуға мүмкіндік береді. Білім беру саласындағы әрбір мұғалімнің алдында қабілеті әр түрлі деңгей-дегі бала отырады. Олардың арасында үлгерімі төмен, қабілеттілігі жоғары да оқушылар анықталады. Олармен жұмыс жүргізуде қандай жолдарды таңдау тиімді болар еді деген сауал әрбір мұғалімді толғандырары сөзсіз
Білім жүйесіндегі басым міндеттердің бірі - тұлғаның шығармашылық және рухани қабілеттерін дамыту, салауатты өмір салты құндылықтарының берік негіздерін қалыптастыру, сондай-ақ, жеке даралықты жетілдіруге жағ-дайлар жасау жолымен сана-сезімді байыту болып табылады [3, 29б.].
Қазіргі жағдайда рухани жағынан жан-жақты дамыған тұлғаны қалып-тастыру жолында жалпы орта білім беретін мектептердегі білім алушылар-дың үлгерімі нашарлығы мәселесін шешу қажет.
Білім жүйесіндегі оңды жетістіктер мен реформаларға, оқу-тәрбие ісіне заманауи білім беру технологияларының (активті және интерактивті әдістер) енгізілгеніне, мұғалім мен оқушының арасында субъект-субъектілі прин-ципі бойынша қарым-қатынастардың қалыптасқанына қарамастан жоғарыда көтерілген мәселенің білім ұяларында әлі шешіле қоймаған күрделі мәселе екенін естен шығармағанымыз жөн.
Қазіргі кезде білім беру жүйесінде оқушының дамуындағы оның үлге-рімінің үлкен мәні бар. Баланың жеке басын жан-жақты дамытуға бүгінгі таңда білім беру саласындағы оқу процесіндегі оның үлгерімі негізгі роль атқарады. Мектепте оқушылардың оқу мен тәрбиелеу бағдарламалары және жағдайлары бірдей болғанмен, білімді игеруде барлығы бірдей емес.
Бастауыш сынып оқушыларының алғашқы мектеп табалдырығын ат-тауда әлі де болса, жаңа білімдерді қабылдауға зейін қою, естеріне сақтау және ойлау процестері баяу өтеді. Сондықтан бастауыш сынып оқушылары-ның оқу үлгеріміндегі танымдық мотивациялық қызығушылықтарын арт-тыру, олардың тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету - бүгінгі таңда мектеп-тегі басты мәселенің бірі болып табылады.
Мектептегі үлгермеушіліктің негізі - бір ғана себеп емес, көбінесе бір-неше себептердің жинақталған әсері болып табылады. Солардың ішінен негізгілері ретінде: оқыту әдістерінің жетілдірілмеуі, оқушылардың таным-дық іс-әрекетін дамытудағы кемшіліктер, әсіресе ойлау қабілетінің қалыптас-пауы, оқушы мен оқытушы арасындағы жағымды қатынастың болмауы, басқалармен салыстырғанда жақсы оқушы болудың қорқынышы, және т.б.
Үлгермеушіліктің мәнін толық түсіну үшін үлгермеуші оқушылардың ерекшеліктерін анықтап, қарастыруымыз қажет.
Ғалымдар үлгермеуші оқушылармен жұмыс жүргізуді зерттеп, өз тұжырымдарын айқындап көрсеткен. Солардың бірі, психолог ғалым А.М.Гельмонт үлгермеушілікті 3 түрге және категорияларға бөліп көрсеткен:
1. Жалпы және тұрақты үлгермеушілік - ұзақ уақыт бойы барлық немесе көп-теген пәннен үлгермеу.
2. Жекелеген, бірақ салыстырмалы тұрақты үлгермеушілік - бұл бір немесе екі үш қиын пәндерден үлгермеу.
3. Эпизодтық тұрғыдағы үлгермеушілік - бірде жеңіл пәннен бірде екінші пәннен үлгермей қалу.
I категория - оқушының алдыңғы дайындығының төменгі деңгейі әр түрлі себептерге байланысты қолайсыз жағдайлар (дене кемістіктері, ауру, тұрмыс жағдайының нашарлығы, ата - ананың қамқорлығының жоқтығы); оқушы тәрбиесінің жетіспеушілігі (жалқаулық, тәртіпсіздік); ақыл - ойының дамуының әлсіздігі.
II категория - алдыңғы сыныптардағы кемшіліктер, оқылатын пәнге деген оқушының қызығушылығының жетіспеушілігі, оқудағы қиындықтарды жеңуде ерік әлсіздігі;
III категория - дұрыс оқытпау, оқудағы бақылаусыздық, сабаққа дұрыс қатыспау, сабақтағы зейінсіздік, үй тапсырмаларын жүйелі орындамау.
Осы мәселелерге байланысты белгілі психолог Ю.К.Бабанский мен В.С.Цетлин өздерінің еңбектерінде үлгермеуші оқушылардың оқу мүмкіндік-терін зерттеп, үлгермеушіліктің екі себебін анықтады:
Сыртқы себепке білім берудің қоғамдағы әлеуметтік құнын жоғалтуы, ағымдағы білім беру жүйесінің тұрақсыздығын жатқызуға болады.
Ішкі себепке білім беруді ұйымдастырудағы ақаулықтар, балалардың денсаулығында байқалатын кемшіліктер және бала түйсігінің өте баяу дамуын жатқызуға болады [4, 158б.].
Оқушының үлгермеу себептері келесі бағыттар бойынша анықтауға болады:
Педагогикалық (білім беру үрдісінде белсенділіктің төмендігі; білім берудің нәтижесінің төмендігі; сабақты жиі босатуы, оқытушы тарапынан көмектің аз берілуі; ата - аналар тарапынан балаға көмектің көрсетілмеуі);
Психологиялық (білімді жүйелі түрде меңгермеуі; тәртіпсіздігі; эмоциялық тұрғыдан байқалатын әлсіздіктері; оқыту үрдісіне ілесе алмаушылық (теория); танымдық қабылетінің төмендігі);
Физиологиялық (жалпы ағзаның әлсіздігі (аурушаң); жүйке жүйесінің әлсіздігі; көру, есту қабілеттерінің төмендігі; жүйке жүйесінен зақым алуынан).
Бастауыш сынып оқушыларының жазу жұмыстарындағы әріптерді қалдырып кету, ережелерді жақсы білуде орфографиялық қателер жіберу, зейінсіздік пен ұмытшақтық, математикалық есептерді шығарудағы, тексті айтудағы қиындықтар, дербес тапсырмаларды орындауда оқу іс-әрекетіндегі қиындықтардың бала үлгерімінің төмендеуіне әсер ететіндігін психолог С.Н.Костромина қарастырған.
Оқушының үлгермеуінің тағы бір себебіне отбасы тәрбиесінің ерекше-ліктерін жатқызуға болады. Сондай себептерге отбасындағы ұрыс-жан-жалдар, дөрекі қарым-қатынастар, ата-ананың ажырасуы, олардың қоғамға жат қылықтары жатады. Ата-аналардың балаларына және олардың оқуына салғырт қарауы, тәрбеиедегі қателіктері, балаларына дұрыс көмек бере алмауы да үлгермеушілік себептері болып табылатыны анықталған. Мұндай жағдайдың алдын алу үшін мұғалім үлгермеуші оқушымен жұмыстар жүргізіп, қадағалау қажет.
Жаңа тақырыпты үйрену барысында үлгірімі төмен оқушылардың зейінін тақырыптың маңызды, қиындау бөлімдеріне аудару мақсатында, мұғалім оларға жиі сұрақтар қойып, түсінгендерін сұрап отырулары керек, оларды өздеріне көмекші ретінде тартып, жаңа материалды игерудегі қиындықта ынталандыру керек.
Осы тұрғыда өзіміздің ұлы педагог - психологтарымыздың көзқарас-тарын айтып кету орынды. ХХ ғасыр басындағы қазақ педагогикасы мен психологиясының іргетасы М.Жұмабаев пен Ж.Аймауытовтың еңбектерімен қаланғаны бәрімізге белгілі. Олар дәл осы үлгермеушілікке байланысты еңбек жазбағанмен, оқуда жетістікке жетудің мәселелерін кеңінен айтып кеткен. Мәселен, М.Жұмабаев Педагогика еңбегінде, оқу-тәрбие ісінің басты субъектісі - мұғалімге және сол мұғалімге байланысты оқушылардың білімді игеру мәселелеріне тоқталған: ...тәрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш жұмсау керек. Ұста тәрбиеші баланың ойын жетектемесе, бала ұғымды, үкімді теріс жасауға, қате ой шығаруға үйреніп кетеді. ...баланы, заттарды, көріністерді топ - топқа бөлгізіп үйреткенде, жеңілден ауырға көшуді естен шығармау керек. ...Мұғалімнің шеберлігі өзі білген білімнің бәрін балаға тез білдіруде емес, еппен басқыштап білдіруде деген пікірінің бүгінгі таңда маңызы зор.
Ж.Аймауытов Психология атты еңбегінде тұтас сабақтың және оның құрамдас бөліктерінің білімдік міндеттерін, сонымен қатар әрбір сабақтың жалпы сабақ жүйесіндегі орнын нақты айқындауға, пән бойынша оқу бағдарламасының талаптарына және сабақ мақсатына сәйкес оқушылардың дайындық деңгейін ескере отырып, сабақтың мазмұнын айқындауға назар аудару керектігін айтады. Нәрсені ұқтырмай, кітаптағыны жаттатып оқытқанның зияны болады. Олай сөзді бұлтартпай, жаттатып оқытқаннан да кітапты көрсетпей, көрнекі жолмен қанағаттанғандықтың өзі игі. ... сөзді жаттатсын, бірақ мәнісін ұғып, ақылға салып, нәрсенің өзімен байланыстырып жаттатсын. Сонымен қатар Көрнекі оқытудың мақсаты - шәкірттерге деректі нәрселерді көрсету жәрдемімен барып, дерексіз ұғымдарға көшу дейді ғалым. Осылайша оқушылар мен жұмыс істеуде олардын сабаққа, білімге деген қызығушылықтарын арттырып, ынталандару мақсатында мұғалімдердін қолдау көрсетуі - үлгірмеушілікпен күресу, үл-герімі төмен оқушылар санын азайтуға септіктерін тигізері сөзсіз. Осы мақсатта мектеп психологі пән мұғалімдермен жиі әңгімелесіп, кеңес - сабақтар өткізіп отыру керек [5, 99б.].
Профессор, психология ғылымдарының докторы Ш.А.Амонашвилидің педагогикалық тәсілдерін негізге алсақ, ол оқушыларға мәтіннің қатесін тапқызу әдісін, суретке қарап әңгіме жазу, деңгейіне қарай берілген есепті оқушының өзі таңдау тәсілдерін, үй жұмысын алғысы келетіндерге ғана беру, белігілі тақырыптарға (Қайырымды адам қандай болады? Біз нені оқимыз? т.б.) пікірталастар өткізу тәсілдерін қолдану арқылы білім алуға ынтасы төмен оқушылырдың қызығушылығын арттырып отырған. Осындай жаңашыл педагогтың қызметін үнемі басшылыққа алып, үлгермеуші оқушылармен жұмыстануға болады.
Мұғалім жеңілден ауырға көшу принципі бойынша Ж.Қараевтің насихаттап жүрген деңгейлеп - саралап оқыту технологиясын негізге алып отырып, оқушымен жұмыстанғаны тиімді деп ойлаймыз. Деңгейлеп оқыту арқылы оқушының ой қабілеті, ынтасы, қызығушылығы, сонымен қатар оқушының бағалануы жүзеге асырылады. Яғни, мұғалім деңгейлі тапсырма беру арқылы оқушы өзінің дамуы деңгейінде оқу материалын меңгеруін қамтамасыз етеді.
Үлгермеуші оқушы үшін деңгейлеп оқытудың көптеген тиімді жақтары бар. Атап айтсақ:
:: Оқушы өздігінен жұмыс істеуге дағдыланады;
:: Іштей бір - бірінен қалмауға тырысады;
:: Тапсырманың күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау қабілеті
артады;
:: Әр оқушы өз деңгейіне, қабілетіне қарай бағаланады.
Сонымен қатар деңгейлеп оқытудың бірнеше ерекшеліктері бар:
1. Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып білім алуына жағдай жасап,мүмкіндік береді.
2. Деңгейлеп оқыту әртүрлі категориядағы балаларға бірдей зейін аударып, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
3. Деңгейлеп - саралап оқыту құрылымында білімді игерудің негізгі үш деңгейі қарастырылады:ең төменгі деңгей (минималдық базалық), бағдарламалық,күрделенген деңгей. Базалық деңгей - мемлекеттік стандарт бойынша анықталған ең төменгі шек. Сондықтан оны әрбір оқушы меңгеруі тиіс. Бұл деңгей оқушыға өзінің қызығушылығы мен қабілетін ескере отырып, уақыты мен күшін дұрыс пайдалануына мүмкіндік береді.
4. Оқушының жеке тәжірибесіне негізделген оқыту технологиясы тиімді де нәтижелі болуы үшін: жеке тұлға ерекшеліктеріне, психикалық даму ерекшеліктеріне (есте сақтау қабілетінің ерекшелігіне, ойлау, қабылдау, зейін ерекшелігіне, өзінің эмоциясын басқара білуіне), пән бойынша білімді игеру деңгейіне оқушының білімімен іс-әрекет тәсіліне назар аударып, көңіл бөлуі керек.
Үлгермеуші оқушымен мұғалім күнделікті оқу жұмысын тексеріп отыруы қажет. Тексеру арқылы мұғалім оқушылардың тәртібін, білімді қалай қабылдайтынын және түсінетінін, тәжірибелік іскерлік және дағдыларға машықтандыру кезінде өз бетімен атқара алатын жұмыстарын, оқуға икемділігін, қызығушылығын, білімді жүйелі алуын қадағалайды [6, 20б.].
Үлгермеушілікті болдырмау үшін оқу материалдарын түсінбеу себептерін анықтау керек. Үлгерімі төмен оқушыларды анықтау мақсатында оқушыларға психологиялық диагностика жүргізуге болады. Баланың қабілетін диагностикалау үшін түрлі тапсырманы алуға болады.
Кейбір тапсырмалардың үлгісі ретінде мыналарды алуға болады.
1-тапсырма: Есте сақтауын анықтау. Он сөзді оқып, тыңдаған соң, есте қалған сөздерді жазу.
2- тапсырма: Көріп есте сақтау деңгейін анықтау. Бір минут таныс заттардың суреттерін қарап, содан соң жазып шығу.
3-тапсырма: Ойлау мен тілінің даму деңгейін анықтау. Тиісті әріпті қою. Мысалы: к..тап т.б.
4- тапсырма. Қарама - қарсы мағыналы сөзді табу.
5- тапсырма: Аналогиялар. Аяқталмаған он сөйлемді аяқтау.
6- тапсырма: Ойды аяқтау. Алғашқы екі сөзі бір-бірімен байланысады, ал үшінші сөздің жұбы жоқ. Мысалы: лимон-қышқыл, алма- ... ..
7- тапсырма: Оқушының мотивтерін анықтау.
Үлгерімі төмен оқушылармен жоғарыда көрсетілген тапсырмаларды негізге ала отырып, әртүрлі жеке жұмыс түрлерін жүргізуге болады, яғни әр пәнге, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне қарай тапсырманы түрлендіріп отырумыз қажет. Сонымен қатар, үлгермеуші оқушылармен жұмыс істегенде төмендегі ережелерді сақтау қажет:
Оқушыға тосын сұрақ бермеу, тез жауап беруді талап етпеу, оқушыға ойланып, дайындалуына уақыт беру.
Жауапты ауызша емес, жазба түрінде талап еткен дұрыс.
Ауқымды, көлемі үлкен, әр-түрлі, күрделі материалдарды қысқа мерзімде игеруін талап етуге болмайды. Ол материалды ақпаратқа байланысты бөліп беру.
Жауап сұрап, ынталандыру арқылы оқушының өзінің күшіне, біліміне деген сенімін арттыру. Бұл сенімдік оған емтихан, бақылау жазған кезде көмек етеді.
Сонымен, біз үлгермеуші оқушылар қатарын анықтауды және оларға көмек беру мақсатында әдіс-тәсілдерді қолданудың түрлеріне тоқталдық. Мектептегі баланың үлгермеуіне, көбінесе бала емес, үлкендер (мектеп және ата - аналар) екендігін естен шығармау керек. Мұғалім әрбір үлгерімі төмен оқушының бір себебін емес, бірнеше үлгермеушілік себептерін анықтап, солардың әрқайсысын жеңуге тырысуы қажет. Осы себептерді анықтап, үлгермеуші баладан дарынды балаға жеткізген көркем фильмдерді (мысалға Звёдочка на земле үнді фильмі) негізге ала отырып, жұмыстансақ үлгермеуші баланың болмауына себепкер болар едік деп ойлаймыз.
Тәрбие - жалпы халыктық іс. Бұл ұран емес, өмірдің талабы. Мұнсыз жарқын болашақтың саналы азаматын қалыптастыру мүмкін емес. Жасөспір-імді тәрбиелеу проблемасын сөз еткенде, оның маңызды бір аспектісін айт-пай кетуге болмайды.
В.А.Сухомлинскийдің "Мұғалім екіні оқушыға тапсырманы түгелдей дерлік орындамағанда ғана қоюы керек, мұндай баға алғаны оқушы өзін айыпты екенін сезгендей болсын" деген сөзін негізге алу керек. Мектеп басшыларының назарында мұғалім емес, оқушы да тұруы шарт.
Оқушы сабақта болған жоқ. Осының өзі педагогикалық проблема, ол мұғалімге ой салсын. Сенің жәрдемің қажет, оны тез арада өзінің немесе оқушылармен ұйымдастыр, сабақка катыспау себебін зерттеп біл. Қайтіп көмектесуді ойлан. Жаңа оқу жылының алғашқы күндеріндегі сьшып жиналыстарында, әсіресе бірінші сыныптарда олардьщ ата-аналарын, мектеп ережесімен таныстырып онда оқушы сабаққа қатыспаса, өтілген материалды өзінше оқып үйренуге міндетті екені жазылғанын түсіндіру керек. Оқушылардың білімін тексеруге міндетті. Оқушы сабаққа келмесе, ол сол күнгі өтілген тақырып бойынша, арнайы сынақ тапсыруы керек. Бұл қашанда мүғалім мен оқушыға заң. Дегенмен дәл осылайша бүл проблеманы толық шешуге мүмкіндік жоқ. Сондықтан мүғалімдер оқуға нақты жәрдем беру жолдарының басқа әдістерін қарастырған жөн. Әдетте орталықтанған жүйені қолдану пайдалы [7, 64б.].
Мектепте бас кезекшінің, оның әрбір сыныптағы жәрдемшілерінің, оқу төрайымының атқарар ісі кыруар. Бұлар күн сайын сабаққа қатыспағандар-дың, қанағаттанғысыз баға алғандардың тізімін алып сыньш жетекшіге береді. Міне осындай жанды әрекеттен соң мектеп басшылары апта сайынғы жоспарларьша, ең қажеттілерін қосып іс-шаралар белгілейді. Оқушылармен әңгімеселесу белсенділермен пікірлесу әр түрлі формада өткізілгені жөн. Көбінесе сабаққа келмегендер мен үлгермеушілер мәселесі кіші педкеңесте оқушылар кеңесінде қаралып, кеткен кемшіліктерді түзеу жөнінде шұғыл шара қабылдануы керек. Қажет болған жағдайда пәндер бойынша әңгіме өткізіліп кейде оқушыны қандай тақырыпта меңгермегенді ескертіліп кеспе қағаздар жүйесі қолданылады.
Жазғы демалыс алдында, үлгермейтін оқушының ата-анасы шақыры-лып, үлгермеген пәні бойынша, баласына берілген тапсырмалармен таныс-тырады. Оқушының оқу үлгерімі мұғалімге де байланысты. Барлық кінәні оқушыға артпай сынып жетекші пән мүғалімімен тығыз байланысып сол баланың ерекше мінез-құлқы жөнінде өзара пікірлесе, тәрбие ісі нәтижелі болмақ. Жасыратыны жоқ, сабақтан қашатын оқушының мұғалімге наразылығы кездеседі. Кейде талап қоюдың жөні осылай деп, орынсыз ойластырылмай қойылатын жазаның оқушылардың нәзік сезіміне кері әсер етеді.
Осындай жазғыру шараларының салдарынан өзге де қолайсыз жағдай-лар кездеседі. Кейбір жағдайларда семьяда әкесі не шешесі жоқ балалардың тәртіп бүзушылығы ерекше, ерсі қылықтары басымдау. Сол себепті ондай оқушыға мүғалімдер мейлінше қамқорлық жасауы керек. Бүгінгі жасөспірім-дер еліктеуге әуес. Олар өздері үшін үлгі боларлық нәрсе іздейді. Кейде жаман әдеттерге тез бой алдырады.
А.С.Макаренко былай деп көрсетті: "Тәрбие дегеніміз шын мәнісінде әлеуметтік процесс. Бәрі де адамда затта құбылыста тәрбиелейді. Бірақ бәрі-нен бұрын және бәрінен көбірек тәрбие беретін - адам. Олардың бірінші орында тұратыны ата-аналар мен педагогтар"
Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу жолдары жаңа оқу жылы басталмай тұрып жұмыс жоспары мен оны жүргізудің әдіс-тәсілдері бірлестік отырысында талқыланып белгіленіп алады үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу үшін алдымен олар арнайы зерттеледі. Оқушыны зерттеуде мына мәселелерге баса назар аударылады. Ұжыммен, ортамен карым-қаты-насы оқу-тәрбие процесіне семьяның ықпалы. Қоғамдық және үй жүмыс-тарына араласуы.
Үйде күн режимінің жоспарлануы және оның орындалу барысы. Ден-саулығы туралы медициналық анықтамалар мен ұсыныстар. Сабаққа қатыс-уы мен бірыңғай талапты орындауы. Дара ерекшеліктері. Ойлау қабілетінің деңгейі. Зейіні мен есте сақтауы. Ерік жігері. Табандылығы. Қызығушылығы. Жеке пәндер бойынша үлгерімінің көрсеткіштері. Үлгермеу себептері.
Осы мәселелер анықталғаннан кейін баланың жеке пәндер бойынша білімі мен дағдыларын есепке ала отырып, ондағы негізгі олқылықтар анық-талады. Жеке жұмыстар сол кемшіліктерді жоюға бағытталып оңайдан қиын-ға карай сатылап жүргізіледі.
Ата-анасымен тығыз байланыс жасау.
Үйдегі күн режимін белгілеп, оны орындаудың қажеттілігін ата-анаға түсіндіру.
Оқушының ұжыммен байланысын нығайту мақсатында арнайы әңгіме-лер, тәрбие сағатын өткізу, мінез-құлқының жақсы жақтарын жетілдіру сабақта жүмыстар жүргізу белсенділігін жетілдіру оқуға ынталы, алғыр бала-лардың жолдастық көмегін ұйымдастыру.
Баланың кабілетін, зейінін, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты дидактикалық материалдарды техникалық құралдарды мейлінше молынан пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану.
Есте сақтауын дамыту мақсатында шағын да тілге жеңіл материал-дарды мақал-мәтелдер мен жұмбақ жаңылтпаштарды жаттауға ұсынып отыру. Барлық жеке жұмыстарда "Оңайдан қиынға, жеңілден күрделіге" принципін басшылыққа алып қайталауға көбірек мән беру. Оқушының еңбектерінің жақсы жақтарын дер кезінде байқап, тиісінше мақтап, өз күшіне сенімін ояту, т.б.
Жұмыс барысында үлгерімі төмен оқушылардың жеке пәндер бойынша біліміндегі олқылықтар анықталып жүргізілетін жұмыстар соларға орай нақ-ты белгіленеді, олардың нәтижелері жазылып отырады. Үлгерімі төмен оқу-шыларға өткен материал мен өтілетін материал арасындағы сабақтастықты білдіруге баса назар аударылды. Жеке жұмыстардың мақсаты ең алдымен баланың білімді саналы меңгеруі ойлау қабілетін дамыту. Оның алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын дамыту.
Сондықтан тәжірибе көрсеткендей зерттеу жұмыстарын үнемі және ғылыми түрғыда жүргізіп жеке жұмыстарды біртіндеп күрделендіріп отыру қажет. Оқудың белгілі бір кезеңінде үлгерімі төмен болған оқушылардың жоғарыдағыдай жұмыстар барысында едәуір жақсы нәтижеге бастауы осы бағыттың дұрыстығын көрсетеді.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы, олардың сабағындағы жұмысымен тығыз байланысты. Мұның табысты болуы сабақтың калай өткенін мұғалім-нің үйге тапсырманы қалай бергеніне байланысты. Сондықтан сабақтың сапасы жоғары болса оқушылардың үй жұмысы соғұрлым табысты болады. Үйге берілген тапсырманы үш топқа бөлуге болады. Олар: ауызша (оқушы-ның материалын оқып үйренуі, өлеңдер, ережелер жаттау), жазбаша (жазба-ша жаттығуды, есеп шығаруды, шығарма т.б.), оқу-практикалық тапсырма-лар, (тәжірибелер, бақылаулар т.б.).
Оқушының үй жұмысын ұйымдастырудың маңызды мәселесі оның көлемі т.б. Түрлі жастың балалары үйге берілген тапсырманы орындауда түрліше уақыт жіберуі мүмкін. Олардың ақыл-ой сабақты ұйымдастыруды гигиеналық және педагогикалық талаптарды ескерген жөн. Мектеп ереже-сінде бүл мәселеге байланысты оқушының үй тапсырмасын орындауына мынадай уақыт мөлшері анықталған. Мысалы: 1 сыныпқа - 1 сағат, 2 сынып-қа- 1,5 сағат, 3-4 сыныпқа- 2 сағат.
Барлық тақырыпты мұғалім жоспарлаған кезде үйге берілген тапсырма-ның олардың мазмұны мен көлемінің маңызы зор. Бұл жағдайда тапсырма сан алуан болады да, сыныпта оқып, үйренетін оқу материалдарының бір бөлігі болады.
Сөйтіп, теориялық материалдарды оқып үйренуді практикалык тапсыр-мамен дұрыс ұштастыруға болады. Үйге берілген тапсырмаларды оқушының ойдағыдай орындауы мұғалімнің жұмыс сапасына байланысты да. Сондық-тан да әрбір тапсырмаға нұсқау қосарлануы тиіс. Бұлардың формалары төм-ендегідей болады:
1. Бұрын қолданылған тәсіл мен тапсырма орындауды жәй көрсету.
2. Екі-үш мысалмен тапсырманы көрсетіп жіберу.
3. Үйге берілген тапсырманың ең қиын жақтарын сыныпта талдау.
4. Жұмысқа және тапсырмаларды орындау әдістеріне қойылатын талаптарды түсіндіру.
Оқушылар жас болған сайын, нұсқау соғұрлым нақты егжей-тегжейлі болу керек. Мысалы: 15 - беттегі ережені жаттау, 16 - беттегі 3-4 жаттығуды орындау.
Оқушыларды тапсырманы күн сайын орындап отыруға үйрету маңыз-ды. Ол үшін мынадай шаралар жүйесі қажет:
а). Оқушыға мұкият нұсқау беріп, дер кезінде жұмысқа үйрету.
ә). Олардың жұмысына бақылау жасаудың нақтылы жүйесін ойластыру;
б). Оқушылардың режимдері дәл сақталуына жету;
в). Кездескен қиыншылықтарды өздігінен шешуге үйрету.
Кейде тіпті оқу жұмысын мұғалімнің дұрыс ұйымдастырарда да сын-ыпта бірнеше артта қалатын және үлгермейтін оқушылар болады. Бұл құбы-лыс сан алуан себептерден туады. Кейде мұғалім оқушының ерекшелігін ЕС-керумен, онымен өзінің жұмысын онша дұрыс кұра алмағандықтан да туады.
Кейбір оқушылар қандай да бір пәннің қиыншылығын үнемі дүрыс бағалай білмейді. Сондықтан да артта қалады.
Ата-аналар тарапынан олардың оқуына, мінез-құлқына бақылау болма-ғандықтан оқушылардың үлгермеуі мүмкін. Артта қалу үлгермеу оқушыға қатты әсер етеді. Ол өз күшіне сенуден қалады, оқуды жиі тастап кетеді. Артта қалуды жою құралдарының бірі - қосымша сабақ. Оқушылармен бұл жұмысты бастамас бұрын артта қалудың себебі мен сипатын анықтау керек. Егер оқушы ауырып артта қалса, бірақ жақсы үлгеретін болса, мұғалімнің басшылығымен істелетін өзіндік жұмыс, ұштастырылуы керек. Егер оқушы жалқауланса оны тым қамқорлыкқа ала бермей, мұғалімнің жолдастарының ата-аналардың бастауымен оны жұмыс істеуге көндіру керек.
Жеке жұмыс - артта қалу басталысымен мұғалім оқушыға көмек көр-сетуі керек.
Істелетін жүмыстар ерікті де міндетті сипатта болуы керек. Әсіресе нашар оқушыларға көмек беру үшін жақсы оқушыны тарту керек.
Мұғалімнің басшылығымен қосымша сабақ беруді көп пайдалануға болмайды. Әсіресе сыныпты түгел қалдыру зиян. Өйткені жұмыс нәтижесі болмайды. Сабақта үлгермеушілікті туғызатын елеулі себептердің бірі - оқу жұмысын жүйелі және жоспарлы түрде жүргізу шеберлігі мен дағдысының жоқтығынан болады. Мұғалім міндеті - әрбір оқушыны оқи білуге үйрету. Әсіресе оқу жұмысындағы талаптың зейін жинақылығы ойланып оқуға әдеттілік және өз бетімен кітап оқи білу, үйге берілген тапсырмаларды дәйектілікпен орындау т.б. қасиеттерге тәрбиеленген жөн [8, 148б.].
Сондықтан да қорыта келгенде оқу жұмысы оқушылардың жалпы дамуына ықпал жасауына бірігіп күш-жігер жасау, соған қол жеткізу.
Үлгермеушілік сабақ барысында қалыптасады және оның алдын алуға, күресуге болады. Нашар бағаға әкеп соқтыратын оқушы үлгермеушінің себептері оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырмауда, мектепішілік бақы-лаудың мерзімді жүрмеуінде, санитарлық-гигиеналық нормалардың бұз-ылуында жатыр. Бұлардың ішіндегі негізгілері мыналар:
- жекелеген мүғалімдердің сабақтарының сапасыздығы жаңа материалды тиісінше түсіндіре алмауы, бекіту жүмыстың әлсіз жүруі оқушы білімін есепке алудың болмауы, мұғалімнің тиісті дәрежеде талап етпеуі:
- үй тапсырмасын орындау жұмысын дұрыс ойластырмау және тыңғылықты тексерудің болмауы.
- мұғалімдердің өз оқушыларын дұрыс білмеуі, жеке жұмыстың болмауы, танымдық қызығуын дамыта алмау.
- мектепте үлгермеушіліктін алдын-алу жөнінде жүйелі жұмыстың болмауы, мектеп әкімшілігі мен сынып жетекшілерінің, әлеуметтің ортақ жұмыс жүргізбеуі;
- тәрбие жүмысындағы олқылықтар, оқушылардың сабақтағы нашар тәртібі, өз міндеттерін саналы түрде түсінбеуі, мектеп әкімшілігі тарапынан тәртіп бұзушыларға уақтылы және тиісті шара қолданбауы;
- бағалаудағы біржақтылық;
- оқыту мен тәрбие үрдісінде сабақтастық болмауы;
- сабақтан қалдыру, оқушының ауырып қалуы, т.б.
Білім негізі - бастауыш сыныпта қаланатыны жұртшылыққа белгілі жағдай. Оқушының бұл сыныптарда алған білімінің тиянақты да сапалы болуы - жоғарғы сыныпқа барғанда жақсы оқуының кепілі болатындығын ешкім жасыра алмайды. Оған біздің жыл сайын төрт жыл оқытып, қолымыз-дан шығарып жүрген жас түлектеріміздің білім жүйесі айғақ болады. Сондықтан да бастауыш сыныптарда сабақ беру жүйесін жетілдіруге халық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ҮЛГЕРМЕУШІ-
ЛІГІН БОЛДЫРМАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ...
1.1 Оқушылардың оқуға үлгермеуінің педагогикалық талдаулары мен
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Оқушылардың бос уақытын ұйымдастыру жұмысының мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .31
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУДА
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Зейінді дамыту мен тәрбиелеудегі педагог-психологтың рөлі ... ... ... ... .44
2.2. Оқушыларды оқытудың тиімділігін қалыптастыруға ықпал ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
2.3. Оқуға деген ынталылықты дамыту және оқушы бойындағы
алаңдаушылықты болдырмау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...83
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі өркениетке ұмтылған қоғам талабына сәйкес, Қазақстан Республикасының дамыған елдерімен иық тіресіп тұру үшін, еліміздің болашағы мен қазіргі кезеңі үшін білімді, зерделі, өз бетімен іс-әрекет ете алатын, қоғамнан өз орнын таба алатын шәкірттерді дайындау ұстаздың міндеті.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жолдауында айтқандай: Болашақта өрке-ниетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанда дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін - білім. Ендеше өсіп келе жатқан өскелең ұрпағымыздың жан-жақты, терең білімді болып шығуы үшін әр педагогқа жүктелер жүк аз еместігі айқын бай-қалынады. Білімді болудың басты шарты - ол баланың оқу іс-әрекетінде аса зейінді болуы десек болады [1, 12б.].
Қазіргі кездегі мектеп ғылым негіздері бойынша білім беріп қана қой-май, оқушыларды креативті ойлауға, ізденімпаздық, шығармашылық қабілет-терін дамыта отырып, әр оқушыға өзін көрсетуге және өз ойын дәлелдеуге мүмкіндік беруі керек. Білімнің басты мақсаты баланың ақылдылығы мен интеллектуалды тапсырмаларды орындауға дағдыландыруы болып табыла-ды. Бұл тұрғыда оқушылардың зейінін дамыту маңызды орынға шығады. Себебі, баланың зейіні жеткілікті деңгейде дамитын болса оқушылардың сабақ үлгерім деңгейі жоғарылап, жетістіктерге жетуге мүмкіндік береді.
Зейіннің алаңдаушылығы - бұл зейіннің бір нысаннан екіншісіне ырық-сыз ауысуы. Мұндай ауысу қандай да іспен шұғылданып отырған адамға тыс тітіркендіргіш əсерлердің ықпал етуінен туындайды. Алаңдау сыртқы жəне ішкі болып бөлінеді. Сыртқы алаңдаушылық субъектке тысқы, қоршаған орта жағдайларының əсер етіп, ырықты зейіннің ырықсыз зейінге ауысуынан болады. Əсіресе адамды алаңдататын жағдайлар заттар мен құбылыстардың кенеттен пайда болып, күшті өзгермелі əрі жедел əсер етуіне байланысты. Сондықтан оқушылардың сабақ дайындау барысында оларды негізгі ісінен алаңдататын заттар мен əсерлерді болдырмауға тырысу қажет.
Зейіннің аударылуы деп 6ip объектіден eкінші объектіге назарымызды көшіруді айтады. Физио - логиялық тұрғыдан мидағы оптималдық қозудын ауысуы. Зейінді тез аудара білу қабілеті көбінесе нерв процестерінің өзгер-мелігіне байланысты. Kейбip адамдар бip жұмыстың түрінен eкінші 6ip жұм-ысқа жеңіл көшеді, зейін қойып жаңа жұмысты тез меңгеріп кетеді. Бұл икемді, оңтайлы зейіннің көрінісі. Екінші біреудің зейіні керісінше, баска объектіге қиындықпен ауысады. Зейінді тез аудара білу көлденеңнен кез-кел-ген әсерлерге кідірусіз жауап беруде аса қажет. Мәселен, машинистерде зей-інді тез аудара білу қасиеті жөнінді жетілмеген бол - са, олардың жұмыста түр-лі сәтсіздіктерге ұшырауы мүмін. Мектеп жағдайында балалардың зейіннің 6ip пәннен екінші пәнге, бағдарламаның 6ip бөлімінен екінші бөліміне, жұмыстың 6ip түрінен (үй тапсырмаларын сұрау) екінші түрне (жаңа сабақты тыңдау кез) үнемі аударып отыруға тура келеді. Зейінді аудара алу оқушы-ның epiк сапалары 6ipaз дамыған кезде, әcipece оқу материалдарын түсінген және оларды ұмытпайтындай eтіп меңгерген жағдайда ғана мүмкін болады. Мұғалімнің материалды жүйелі етіп, 6ip ізбен жақсы түсіндіруі, өткен матер-иалды дұрыс қорытуы, оқылатын жаңа тараудың мақсатын айқындауы, жаңа материалды тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру т. б. зейіннің дұрыс аударылуына себепші болады.
Зейіннің ішкі алаңдауы көңілкүй, толғаныс нəтижесінде туындайды, орындалатын іске қызықпаудан, жауапкершілікті сезінбеуден келіп шығады. Шəкірт өзінің оқу жұмысымен байыпты əрі тиімді шұғылдануы үшін оның болмысындағы сабақтан алаңдататын көңіл күйзелістерін (ашу, ыза, қорқу ж.т.б.) басып отыру керек. Сонымен бірге оқушыларда алаңдаушылықты кеміту үшін оларда білімге, оны игеруге деген ұмтылыс пен қызығушылықты тəрбиелеп бару өте маңызды қызмет.
Жас шыбықты қалай ексең, солай өседі дейді дана халқымыз. Түсін-ген жанға бұл сөздердің қадірі биік, маңзы зор. Ата-ана деген абыройлы атқа ие болған жандар үшін бала тәрбиелеу қашанда қасиетті парыз болған. Ана көңілі балада болмайынша, қоғамның азып-тозатынын бала қолымен жа-салып жатқан қылмыстар күн сайын дәлейдей түсуде. Осындайда, ата-анаға бала тәрбиесінде тізгінді берік ұстау үшін не кедергі, бұл сұрақ бүгінгі қоғам-дағы қордалып қалған, көп талқыланатын сұрақ.
Қазіргі кездегі мектеп ғылым негіздері бойынша білім беріп қана қой-май, оқушыларды креативті ойлауға, ізденімпаздық, шығармашылық қабілет-терін дамыта отырып, әр оқушыға өзін көрсетуге және өз ойын дәлелдеуге мүмкіндік беруі керек. Білімнің басты мақсаты баланың ақылдылығы мен ин-теллектуалды тапсырмаларды орындауға дағдыландыруы болып табылады. Бұл тұрғыда оқушылардың зейінін дамыту маңызды орынға шығады. Себебі, баланың зейіні жеткілікті деңгейде дамитын болса оқушылардың сабақ үл-герім деңгейі жоғарылап, жетістіктерге жетуге мүмкіндік береді.
Зейін дегеніміз - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақ-талуын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз ай-наладағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әре-кетімізді тұрақтата алу. Мысалы, оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпімен жақсы көрі-неді. Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оны бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң басқа сабақты қарауға көшеді. Осы көріністердің бәрінен де бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектіге бағыт алып және сон-да азды-көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.
Адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәти-желі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский зейіннің маңызын былайша көрсеткен еді. Зейін адам санасының қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын, адам санасының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бұл есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, онда баланың санасында ештеңе де қалмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін ескере отырып, оны тәрбиелеудің кейбір жолдарын көрсетуге болады. Зейінді дамытуда, әрі өтілетін сабақтың жемісті болуына сыртқы жағдайдың атқаратын маңызы зор. Зейінді дамытудың жолы - жаттығу және берілген тапсырманы орында-ту. К.Д.Ушинский: Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындау-ды талап ету керек деген. Бүкіл сыныпқа, не жеке оқушыға берілетін тап-сырмалар дәл, анық, қысқа болып келсін. Зейінді дамытуда сыртқы жағдай-дың маңызын ескеру дұрыс. Шу, баланың сабағына қатысы жоқ радио, қа-жетсіз әңгімелер т. б. болмауы керек. Жарық, таза ауа қажет.
Сабақ басталар алдында өтілетін тақырыптың мақсатын айтқан пайда-лы. Балалар өздерінің міндеттерін түсініп, немен айналысатынын біліп отыру керек. Бұл іске жұмылдыру болады, зейінді шоғырландыруға көмектеседі. Материалдың оқудағы, өмірдегі маңыздылығын айтқан жөн. Ырықты зейін осылай қалыптасады. Ырықсыз зейінді ырықтыға аудару үшін: жарқын, эмо-цияға толы, нақтылы деректер мен мысалдарға құрылған мұғалімнің қызық-ты әңгімесі, көрнекті құралдар, иллюстрациялар қажет. Баланы өзін-өзі қада-ғалай білуіне үйреткен жөн.
Оқушыларды сабаққа деген ынтасын арттыру үшін ең алдымен әр бала-ға жеке көңіл бөлу керек, яғни индивид деп қарау керек. Өйткені, әр баланың зейіні мен білім деңгейі әртүрлі. Сол үшін деңгейлеп оқыту керек. Сонымен қоса сабақты жаңа әдістермен оқыту керек. Мысалы, бұрынғылар сияқты ке-ле салып үй тапсырмасын сұрап, одан соң жаттығулар жаздыртып өткенше, үй тапсырмасын ойын немесе жарыс түрінде сұраса балаларға әлдеқайда қыз-ық болады. Бұл әдіс оқушыларға ұнайды. Сабаққа барлық балаларды тарту керек. Бұрын бізде жақсы оқитын оқушылардан ғана сабақ сұрап, қалған-дарына бәрібір білмейсіндер деп сұрамайтын ды. Олардан сұрағанмен бәрі-бір білмейді, оданша жақсы оқитын оқушылардан сұрай берейік дейтін. Ал ол балалар да отыра береді "сен тимесең мен тимеймін" деп.
Тағы бір әдіс - сабақты пікір талас ретінде өткізу. Әр оқушының пікір-ін тыңдау. Бұдан да басқа әдістерді қолдану үшін ұстаздар әрдайым ізденісте болу керек. Қолданылатын көрнекіліктер оқушылардың сабаққа деген ынта-сын арттырады, түсіндірілген материалдарды саналы меңгертуге ықпал жа-сайды. Мұғалім - мектептегі басты тұлға. Ол өз ісімен өзгеге үлгі болып жетекші болады. Білімі терең, әдістемелік шеберлігі мол, мақсаты айқын, үнемі ізденіс үстінде жүреді. Мұғалім жұмысындағы, әсіресе, сабақ беруін-дегі бір ерекшелігі - ұғымдарды белгілі бір сызбалармен түсіндіріп, соны қол-дана отырып, іскелік жұмыстар жүргізіледі. Мысалы: Бір ғана ұғымды шағын көрнекілікпен жинақтап, баланың түсінуіне ынғайлы етіп ұсынады.
Бүгінгі таңда әрбір жаңашыл ұстаз үшін, оқу және жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау әдісі кез келген стратегияларға құнды, әрі бағалы. Бұл стратегиялар оқушылардың қызғушылығын арттыра отырып, ұстаздың ты-ғырыққа тірелетін сәттерінен арылтады. Сұрақ қою, ой шақыру, білім көпірі, бес жолды өлең, еркін жазу, білемін, үйренгім келеді, білгім келеді, Венн диаграммасы, пікірталас, болжау, Автор орындығы, топтастыру, т.б, страте-гияларын қолдану оқушылардың мотивациясын оятып, ынталандыра түсері сөзсіз. Сонымен қатар бұл стратегиялар оқушының қөзқарасын, түсінігін дамыта түседі, жалықтырмайды. Бастауыш сынып оқушыларының таным-дық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағды-ларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығар-машылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз. Дамыта оқыту деп - оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқытуды атайды [2, 7б.].
Бүгінгі күні оқушыларға білім берудің мақсаты тұлғаны қалыптастыру мен дамыту үшін жағдай жасау; әрбір баланың бойында адамгершілік, мей-ірімділік, азаматтық, еңбекке деген шығармашылық қатынас және барлық әлемге ұқыпты қарау, жетістікке ұмтылу, өз халқының мәдениетін қорғау сияқты жетекші құндылықтарды тәрбиелеу болып табылады.
Зейінді психологиялық феномен ретінде ХІХ ғ. аяғында ХХ ғ. басында бір топ зерттеушілер қарастырды. В. В. Петухов, Л. М. Веккер, Т. Рибо, Н. Н. Ланге, А. А. Ухтомский, С. Л. Рубинштейн, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Т. Тәжібаев, Қ. Жарықбаев т. б. өз еңбектерінде зейінге әр түрлі сипаттамалар берді. Дәстүр бойынша, зейін дәл сол сәтте қандай бір объектіге, бейнеге, оқиғаға адам санасының бағытталуы және шоғырлануы ретінде сипатталады.
Қазіргі кезде бүл мәселемен Қазақстан және ТМД ғалымдары: Р.М.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева, В.П.Карибжанова, Г.К.Шолпанқұлова, К.Т.Әтешова, ал бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгерімі мәселесі-мен Т.Жүндібаева, К.Тілеубергенова, С.Нашарипова сынды озық тәжірибе-лі педагогтар айналысуда.
Бүгінгі мектеп - бұл тәрбиелеу мен оқыту маңызды құрамдас элемент-тері болып саналатын күрделі жүйе.
Балалармен жұмыс жасау барысында біз оқу-тәрбие процесінің бірлігіне сүйенеміз.
Оқушылардың бос уақытын ұйымдастырудың қазақстандық тәжірибесі көрсеткендей, мектептер өздерінің тәрбие жұмысында сабақтан тыс қызметке ерекше көңіл бөледі.
Сабақтан тыс жұмыс - бұл тәрбиелеуші ұйымдардың тіршілік әрекетін сыныптық-топтық ұйымдастырудан бөлек жүзеге асыратын әлеуметтік тәрбиені ұйымдастыру формасы.
Сабақтан тыс қызмет оқушылардың сабақ барысындағы әрекеті сияқты негізгі білім беру бағдарламаларын игеру нәтижесіне қол жеткізуге бағыт-талған. Алайда, бірінші кезекте - бұл тұлғалық нәтижелерге қол жеткізу. Бұл сабақтан тыс қызметтің ерекшелігін анықтап беру барысында оқушылардың өзін-өзі дамыту дайындығы мен қабілетін, оқу мен таным уәждемелерін, оқушылардың құндылық бағдарларын, әлеуметтік біліктіліктерін қалып-тастырады. Оқытудың, тәрбиелеудің, білім берудің түрлі мүмкіндіктерінің алдын-ала болуын қалайтын, сабақ берудің сапалы деңгейін көрсететін білік пен дағдыларды қалыптастыру, қазіргі мұғалімдердің ең басты міндеттерінің бірі. Сондықтан педагогтардың іс-әрекетін талдай отырып, диссертациялық зерттеу жұмысымыздың тақырыбын " Оқушылардың сабақта алаңдаушылық зейінін болдырмау жолдары" деп атадық.
Зерттеу мақсаты. Оқушы бойындағы зейіннің негізгі қасиеттерін дамыту. Баланың зейін қасиеттерін жетілдіру арқылы сабаққа деген қызығу-шылығын, ынтасын оятып, танымдық белсенділіктерін арттыра отырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.
Зерттеу нысанасы. Жеке тұлғаны дамытып, білімге деген сенімін нығайту, оқуға қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру процесі.
Зерттеу жұмысының пәні. Оқушыларға зейіннің маңыздылығын және олардың зейінін оқу материалдарына аудартып, олардың неғұрлым жақсы түсініп, сабақта зейінін сала отырып жұмыс істеуіне үйрету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Мұғалім тарапынан болатын зейін-нің дамуын ұйымдастыру жүйесі зейіннің негізгі қасиеттердің дамуына және тұлға мен топтардың құрылымдарының компоненттеріне зор әсерін тигізіп, оқушылардың мектепке бейімделуге қабілеттендіреді.
Зерттеу жұмысы келесі міндеттердің орындалуын қажет етеді:
Бастауыш сынып оқушыларының зейін ерекшеліктерін ескере отырып, оны тәрбиелеудің жолдарын көрсету;
балалардың жан-жақты дамып, алған білімдерін іске қолдана білуге үйрету;
оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын, ынтасын оятып, танымдық белсенділіктерін арттыра отырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасау;
мұғалімнің материалды жүйелі етіп түсіндіруі, өткен материалды дұрыс қорытуы, оқылатын жаңа тараудың мақсатын айқындауы, жаңа матер-иалды тыңдауға және түсінуге оқушылардың дайындығын тексеру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі болып В. В. Петухов, Л. М. Веккер, Т. Рибо, Н. Н. Ланге, А. А. Ухтомский, С. Л. Рубинштейн, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Т. Тәжібаев, Қ. Жарықбаев т. б. және Қазақстан және ТМД ғалымдары: Р.М.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева, В.П.Карибжанова, Г.К.Шолпанқұлова, К.Т.Әтешова т.б., құнды еңбектері табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша сұрақ-жауап, бақылау, байқау, әңгімелесу әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі - Баланың кабілетін, зейінін, қызығу-шылығын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты дидактикалық материалдарды техни-калық құралдарды мейлінше молынан пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану.
Зерттеу практикалық маңыздылығы - Біздің жұмысымыздан алын-ған нәтижелер мен жасалынған қорытындылар арқылы баланың кабілетін, зейінін, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты дидактикалық материал-дарды техникалық құралдарды мейлінше молынан пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану.
Зeрттey ғылыми маңыздылығы: Педагог әрбір баланың зейінінің дара ерекшеліктерін білуі керек. Әрбір баланың немесе бүкіл топ кемшілік-терін жою туралы белгілі міндеттер қоюға болады. Зейіннің кемшіліктерін тудырған себептерді білу қажет және тек қана сол уақытта кемшіліктерді жойып, зейінді тәрбиелеуге болады. Педагог әр уақытта да зейінді болуы қажет және өз үлгісінде балаларды үйрету керек. Педагогтің зейінді тәрбие-леу туралы бір жүйелі жұмысы әр уақытта да жағымды нәтиже береді; бала-лармен кез-келген жұмысы зейін салып орындау әдетін дамытады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 80 бет.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу үлгермеушілігін
болдырмаудың педагогикалық негіздері.
1.1. Оқушылардың оқуға үлгермеуінің педагогикалық талдаулары
мен себептері
ҚР Білім туралы Заңында оқыту формасын, әдістерін, технология-ларын тандауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген. Бұл білім беру мекемелері мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын таңдап алуға мүмкіндік береді. Білім беру саласындағы әрбір мұғалімнің алдында қабілеті әр түрлі деңгей-дегі бала отырады. Олардың арасында үлгерімі төмен, қабілеттілігі жоғары да оқушылар анықталады. Олармен жұмыс жүргізуде қандай жолдарды таңдау тиімді болар еді деген сауал әрбір мұғалімді толғандырары сөзсіз
Білім жүйесіндегі басым міндеттердің бірі - тұлғаның шығармашылық және рухани қабілеттерін дамыту, салауатты өмір салты құндылықтарының берік негіздерін қалыптастыру, сондай-ақ, жеке даралықты жетілдіруге жағ-дайлар жасау жолымен сана-сезімді байыту болып табылады [3, 29б.].
Қазіргі жағдайда рухани жағынан жан-жақты дамыған тұлғаны қалып-тастыру жолында жалпы орта білім беретін мектептердегі білім алушылар-дың үлгерімі нашарлығы мәселесін шешу қажет.
Білім жүйесіндегі оңды жетістіктер мен реформаларға, оқу-тәрбие ісіне заманауи білім беру технологияларының (активті және интерактивті әдістер) енгізілгеніне, мұғалім мен оқушының арасында субъект-субъектілі прин-ципі бойынша қарым-қатынастардың қалыптасқанына қарамастан жоғарыда көтерілген мәселенің білім ұяларында әлі шешіле қоймаған күрделі мәселе екенін естен шығармағанымыз жөн.
Қазіргі кезде білім беру жүйесінде оқушының дамуындағы оның үлге-рімінің үлкен мәні бар. Баланың жеке басын жан-жақты дамытуға бүгінгі таңда білім беру саласындағы оқу процесіндегі оның үлгерімі негізгі роль атқарады. Мектепте оқушылардың оқу мен тәрбиелеу бағдарламалары және жағдайлары бірдей болғанмен, білімді игеруде барлығы бірдей емес.
Бастауыш сынып оқушыларының алғашқы мектеп табалдырығын ат-тауда әлі де болса, жаңа білімдерді қабылдауға зейін қою, естеріне сақтау және ойлау процестері баяу өтеді. Сондықтан бастауыш сынып оқушылары-ның оқу үлгеріміндегі танымдық мотивациялық қызығушылықтарын арт-тыру, олардың тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету - бүгінгі таңда мектеп-тегі басты мәселенің бірі болып табылады.
Мектептегі үлгермеушіліктің негізі - бір ғана себеп емес, көбінесе бір-неше себептердің жинақталған әсері болып табылады. Солардың ішінен негізгілері ретінде: оқыту әдістерінің жетілдірілмеуі, оқушылардың таным-дық іс-әрекетін дамытудағы кемшіліктер, әсіресе ойлау қабілетінің қалыптас-пауы, оқушы мен оқытушы арасындағы жағымды қатынастың болмауы, басқалармен салыстырғанда жақсы оқушы болудың қорқынышы, және т.б.
Үлгермеушіліктің мәнін толық түсіну үшін үлгермеуші оқушылардың ерекшеліктерін анықтап, қарастыруымыз қажет.
Ғалымдар үлгермеуші оқушылармен жұмыс жүргізуді зерттеп, өз тұжырымдарын айқындап көрсеткен. Солардың бірі, психолог ғалым А.М.Гельмонт үлгермеушілікті 3 түрге және категорияларға бөліп көрсеткен:
1. Жалпы және тұрақты үлгермеушілік - ұзақ уақыт бойы барлық немесе көп-теген пәннен үлгермеу.
2. Жекелеген, бірақ салыстырмалы тұрақты үлгермеушілік - бұл бір немесе екі үш қиын пәндерден үлгермеу.
3. Эпизодтық тұрғыдағы үлгермеушілік - бірде жеңіл пәннен бірде екінші пәннен үлгермей қалу.
I категория - оқушының алдыңғы дайындығының төменгі деңгейі әр түрлі себептерге байланысты қолайсыз жағдайлар (дене кемістіктері, ауру, тұрмыс жағдайының нашарлығы, ата - ананың қамқорлығының жоқтығы); оқушы тәрбиесінің жетіспеушілігі (жалқаулық, тәртіпсіздік); ақыл - ойының дамуының әлсіздігі.
II категория - алдыңғы сыныптардағы кемшіліктер, оқылатын пәнге деген оқушының қызығушылығының жетіспеушілігі, оқудағы қиындықтарды жеңуде ерік әлсіздігі;
III категория - дұрыс оқытпау, оқудағы бақылаусыздық, сабаққа дұрыс қатыспау, сабақтағы зейінсіздік, үй тапсырмаларын жүйелі орындамау.
Осы мәселелерге байланысты белгілі психолог Ю.К.Бабанский мен В.С.Цетлин өздерінің еңбектерінде үлгермеуші оқушылардың оқу мүмкіндік-терін зерттеп, үлгермеушіліктің екі себебін анықтады:
Сыртқы себепке білім берудің қоғамдағы әлеуметтік құнын жоғалтуы, ағымдағы білім беру жүйесінің тұрақсыздығын жатқызуға болады.
Ішкі себепке білім беруді ұйымдастырудағы ақаулықтар, балалардың денсаулығында байқалатын кемшіліктер және бала түйсігінің өте баяу дамуын жатқызуға болады [4, 158б.].
Оқушының үлгермеу себептері келесі бағыттар бойынша анықтауға болады:
Педагогикалық (білім беру үрдісінде белсенділіктің төмендігі; білім берудің нәтижесінің төмендігі; сабақты жиі босатуы, оқытушы тарапынан көмектің аз берілуі; ата - аналар тарапынан балаға көмектің көрсетілмеуі);
Психологиялық (білімді жүйелі түрде меңгермеуі; тәртіпсіздігі; эмоциялық тұрғыдан байқалатын әлсіздіктері; оқыту үрдісіне ілесе алмаушылық (теория); танымдық қабылетінің төмендігі);
Физиологиялық (жалпы ағзаның әлсіздігі (аурушаң); жүйке жүйесінің әлсіздігі; көру, есту қабілеттерінің төмендігі; жүйке жүйесінен зақым алуынан).
Бастауыш сынып оқушыларының жазу жұмыстарындағы әріптерді қалдырып кету, ережелерді жақсы білуде орфографиялық қателер жіберу, зейінсіздік пен ұмытшақтық, математикалық есептерді шығарудағы, тексті айтудағы қиындықтар, дербес тапсырмаларды орындауда оқу іс-әрекетіндегі қиындықтардың бала үлгерімінің төмендеуіне әсер ететіндігін психолог С.Н.Костромина қарастырған.
Оқушының үлгермеуінің тағы бір себебіне отбасы тәрбиесінің ерекше-ліктерін жатқызуға болады. Сондай себептерге отбасындағы ұрыс-жан-жалдар, дөрекі қарым-қатынастар, ата-ананың ажырасуы, олардың қоғамға жат қылықтары жатады. Ата-аналардың балаларына және олардың оқуына салғырт қарауы, тәрбеиедегі қателіктері, балаларына дұрыс көмек бере алмауы да үлгермеушілік себептері болып табылатыны анықталған. Мұндай жағдайдың алдын алу үшін мұғалім үлгермеуші оқушымен жұмыстар жүргізіп, қадағалау қажет.
Жаңа тақырыпты үйрену барысында үлгірімі төмен оқушылардың зейінін тақырыптың маңызды, қиындау бөлімдеріне аудару мақсатында, мұғалім оларға жиі сұрақтар қойып, түсінгендерін сұрап отырулары керек, оларды өздеріне көмекші ретінде тартып, жаңа материалды игерудегі қиындықта ынталандыру керек.
Осы тұрғыда өзіміздің ұлы педагог - психологтарымыздың көзқарас-тарын айтып кету орынды. ХХ ғасыр басындағы қазақ педагогикасы мен психологиясының іргетасы М.Жұмабаев пен Ж.Аймауытовтың еңбектерімен қаланғаны бәрімізге белгілі. Олар дәл осы үлгермеушілікке байланысты еңбек жазбағанмен, оқуда жетістікке жетудің мәселелерін кеңінен айтып кеткен. Мәселен, М.Жұмабаев Педагогика еңбегінде, оқу-тәрбие ісінің басты субъектісі - мұғалімге және сол мұғалімге байланысты оқушылардың білімді игеру мәселелеріне тоқталған: ...тәрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш жұмсау керек. Ұста тәрбиеші баланың ойын жетектемесе, бала ұғымды, үкімді теріс жасауға, қате ой шығаруға үйреніп кетеді. ...баланы, заттарды, көріністерді топ - топқа бөлгізіп үйреткенде, жеңілден ауырға көшуді естен шығармау керек. ...Мұғалімнің шеберлігі өзі білген білімнің бәрін балаға тез білдіруде емес, еппен басқыштап білдіруде деген пікірінің бүгінгі таңда маңызы зор.
Ж.Аймауытов Психология атты еңбегінде тұтас сабақтың және оның құрамдас бөліктерінің білімдік міндеттерін, сонымен қатар әрбір сабақтың жалпы сабақ жүйесіндегі орнын нақты айқындауға, пән бойынша оқу бағдарламасының талаптарына және сабақ мақсатына сәйкес оқушылардың дайындық деңгейін ескере отырып, сабақтың мазмұнын айқындауға назар аудару керектігін айтады. Нәрсені ұқтырмай, кітаптағыны жаттатып оқытқанның зияны болады. Олай сөзді бұлтартпай, жаттатып оқытқаннан да кітапты көрсетпей, көрнекі жолмен қанағаттанғандықтың өзі игі. ... сөзді жаттатсын, бірақ мәнісін ұғып, ақылға салып, нәрсенің өзімен байланыстырып жаттатсын. Сонымен қатар Көрнекі оқытудың мақсаты - шәкірттерге деректі нәрселерді көрсету жәрдемімен барып, дерексіз ұғымдарға көшу дейді ғалым. Осылайша оқушылар мен жұмыс істеуде олардын сабаққа, білімге деген қызығушылықтарын арттырып, ынталандару мақсатында мұғалімдердін қолдау көрсетуі - үлгірмеушілікпен күресу, үл-герімі төмен оқушылар санын азайтуға септіктерін тигізері сөзсіз. Осы мақсатта мектеп психологі пән мұғалімдермен жиі әңгімелесіп, кеңес - сабақтар өткізіп отыру керек [5, 99б.].
Профессор, психология ғылымдарының докторы Ш.А.Амонашвилидің педагогикалық тәсілдерін негізге алсақ, ол оқушыларға мәтіннің қатесін тапқызу әдісін, суретке қарап әңгіме жазу, деңгейіне қарай берілген есепті оқушының өзі таңдау тәсілдерін, үй жұмысын алғысы келетіндерге ғана беру, белігілі тақырыптарға (Қайырымды адам қандай болады? Біз нені оқимыз? т.б.) пікірталастар өткізу тәсілдерін қолдану арқылы білім алуға ынтасы төмен оқушылырдың қызығушылығын арттырып отырған. Осындай жаңашыл педагогтың қызметін үнемі басшылыққа алып, үлгермеуші оқушылармен жұмыстануға болады.
Мұғалім жеңілден ауырға көшу принципі бойынша Ж.Қараевтің насихаттап жүрген деңгейлеп - саралап оқыту технологиясын негізге алып отырып, оқушымен жұмыстанғаны тиімді деп ойлаймыз. Деңгейлеп оқыту арқылы оқушының ой қабілеті, ынтасы, қызығушылығы, сонымен қатар оқушының бағалануы жүзеге асырылады. Яғни, мұғалім деңгейлі тапсырма беру арқылы оқушы өзінің дамуы деңгейінде оқу материалын меңгеруін қамтамасыз етеді.
Үлгермеуші оқушы үшін деңгейлеп оқытудың көптеген тиімді жақтары бар. Атап айтсақ:
:: Оқушы өздігінен жұмыс істеуге дағдыланады;
:: Іштей бір - бірінен қалмауға тырысады;
:: Тапсырманың күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау қабілеті
артады;
:: Әр оқушы өз деңгейіне, қабілетіне қарай бағаланады.
Сонымен қатар деңгейлеп оқытудың бірнеше ерекшеліктері бар:
1. Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып білім алуына жағдай жасап,мүмкіндік береді.
2. Деңгейлеп оқыту әртүрлі категориядағы балаларға бірдей зейін аударып, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
3. Деңгейлеп - саралап оқыту құрылымында білімді игерудің негізгі үш деңгейі қарастырылады:ең төменгі деңгей (минималдық базалық), бағдарламалық,күрделенген деңгей. Базалық деңгей - мемлекеттік стандарт бойынша анықталған ең төменгі шек. Сондықтан оны әрбір оқушы меңгеруі тиіс. Бұл деңгей оқушыға өзінің қызығушылығы мен қабілетін ескере отырып, уақыты мен күшін дұрыс пайдалануына мүмкіндік береді.
4. Оқушының жеке тәжірибесіне негізделген оқыту технологиясы тиімді де нәтижелі болуы үшін: жеке тұлға ерекшеліктеріне, психикалық даму ерекшеліктеріне (есте сақтау қабілетінің ерекшелігіне, ойлау, қабылдау, зейін ерекшелігіне, өзінің эмоциясын басқара білуіне), пән бойынша білімді игеру деңгейіне оқушының білімімен іс-әрекет тәсіліне назар аударып, көңіл бөлуі керек.
Үлгермеуші оқушымен мұғалім күнделікті оқу жұмысын тексеріп отыруы қажет. Тексеру арқылы мұғалім оқушылардың тәртібін, білімді қалай қабылдайтынын және түсінетінін, тәжірибелік іскерлік және дағдыларға машықтандыру кезінде өз бетімен атқара алатын жұмыстарын, оқуға икемділігін, қызығушылығын, білімді жүйелі алуын қадағалайды [6, 20б.].
Үлгермеушілікті болдырмау үшін оқу материалдарын түсінбеу себептерін анықтау керек. Үлгерімі төмен оқушыларды анықтау мақсатында оқушыларға психологиялық диагностика жүргізуге болады. Баланың қабілетін диагностикалау үшін түрлі тапсырманы алуға болады.
Кейбір тапсырмалардың үлгісі ретінде мыналарды алуға болады.
1-тапсырма: Есте сақтауын анықтау. Он сөзді оқып, тыңдаған соң, есте қалған сөздерді жазу.
2- тапсырма: Көріп есте сақтау деңгейін анықтау. Бір минут таныс заттардың суреттерін қарап, содан соң жазып шығу.
3-тапсырма: Ойлау мен тілінің даму деңгейін анықтау. Тиісті әріпті қою. Мысалы: к..тап т.б.
4- тапсырма. Қарама - қарсы мағыналы сөзді табу.
5- тапсырма: Аналогиялар. Аяқталмаған он сөйлемді аяқтау.
6- тапсырма: Ойды аяқтау. Алғашқы екі сөзі бір-бірімен байланысады, ал үшінші сөздің жұбы жоқ. Мысалы: лимон-қышқыл, алма- ... ..
7- тапсырма: Оқушының мотивтерін анықтау.
Үлгерімі төмен оқушылармен жоғарыда көрсетілген тапсырмаларды негізге ала отырып, әртүрлі жеке жұмыс түрлерін жүргізуге болады, яғни әр пәнге, сонымен қатар баланың жас ерекшеліктеріне қарай тапсырманы түрлендіріп отырумыз қажет. Сонымен қатар, үлгермеуші оқушылармен жұмыс істегенде төмендегі ережелерді сақтау қажет:
Оқушыға тосын сұрақ бермеу, тез жауап беруді талап етпеу, оқушыға ойланып, дайындалуына уақыт беру.
Жауапты ауызша емес, жазба түрінде талап еткен дұрыс.
Ауқымды, көлемі үлкен, әр-түрлі, күрделі материалдарды қысқа мерзімде игеруін талап етуге болмайды. Ол материалды ақпаратқа байланысты бөліп беру.
Жауап сұрап, ынталандыру арқылы оқушының өзінің күшіне, біліміне деген сенімін арттыру. Бұл сенімдік оған емтихан, бақылау жазған кезде көмек етеді.
Сонымен, біз үлгермеуші оқушылар қатарын анықтауды және оларға көмек беру мақсатында әдіс-тәсілдерді қолданудың түрлеріне тоқталдық. Мектептегі баланың үлгермеуіне, көбінесе бала емес, үлкендер (мектеп және ата - аналар) екендігін естен шығармау керек. Мұғалім әрбір үлгерімі төмен оқушының бір себебін емес, бірнеше үлгермеушілік себептерін анықтап, солардың әрқайсысын жеңуге тырысуы қажет. Осы себептерді анықтап, үлгермеуші баладан дарынды балаға жеткізген көркем фильмдерді (мысалға Звёдочка на земле үнді фильмі) негізге ала отырып, жұмыстансақ үлгермеуші баланың болмауына себепкер болар едік деп ойлаймыз.
Тәрбие - жалпы халыктық іс. Бұл ұран емес, өмірдің талабы. Мұнсыз жарқын болашақтың саналы азаматын қалыптастыру мүмкін емес. Жасөспір-імді тәрбиелеу проблемасын сөз еткенде, оның маңызды бір аспектісін айт-пай кетуге болмайды.
В.А.Сухомлинскийдің "Мұғалім екіні оқушыға тапсырманы түгелдей дерлік орындамағанда ғана қоюы керек, мұндай баға алғаны оқушы өзін айыпты екенін сезгендей болсын" деген сөзін негізге алу керек. Мектеп басшыларының назарында мұғалім емес, оқушы да тұруы шарт.
Оқушы сабақта болған жоқ. Осының өзі педагогикалық проблема, ол мұғалімге ой салсын. Сенің жәрдемің қажет, оны тез арада өзінің немесе оқушылармен ұйымдастыр, сабақка катыспау себебін зерттеп біл. Қайтіп көмектесуді ойлан. Жаңа оқу жылының алғашқы күндеріндегі сьшып жиналыстарында, әсіресе бірінші сыныптарда олардьщ ата-аналарын, мектеп ережесімен таныстырып онда оқушы сабаққа қатыспаса, өтілген материалды өзінше оқып үйренуге міндетті екені жазылғанын түсіндіру керек. Оқушылардың білімін тексеруге міндетті. Оқушы сабаққа келмесе, ол сол күнгі өтілген тақырып бойынша, арнайы сынақ тапсыруы керек. Бұл қашанда мүғалім мен оқушыға заң. Дегенмен дәл осылайша бүл проблеманы толық шешуге мүмкіндік жоқ. Сондықтан мүғалімдер оқуға нақты жәрдем беру жолдарының басқа әдістерін қарастырған жөн. Әдетте орталықтанған жүйені қолдану пайдалы [7, 64б.].
Мектепте бас кезекшінің, оның әрбір сыныптағы жәрдемшілерінің, оқу төрайымының атқарар ісі кыруар. Бұлар күн сайын сабаққа қатыспағандар-дың, қанағаттанғысыз баға алғандардың тізімін алып сыньш жетекшіге береді. Міне осындай жанды әрекеттен соң мектеп басшылары апта сайынғы жоспарларьша, ең қажеттілерін қосып іс-шаралар белгілейді. Оқушылармен әңгімеселесу белсенділермен пікірлесу әр түрлі формада өткізілгені жөн. Көбінесе сабаққа келмегендер мен үлгермеушілер мәселесі кіші педкеңесте оқушылар кеңесінде қаралып, кеткен кемшіліктерді түзеу жөнінде шұғыл шара қабылдануы керек. Қажет болған жағдайда пәндер бойынша әңгіме өткізіліп кейде оқушыны қандай тақырыпта меңгермегенді ескертіліп кеспе қағаздар жүйесі қолданылады.
Жазғы демалыс алдында, үлгермейтін оқушының ата-анасы шақыры-лып, үлгермеген пәні бойынша, баласына берілген тапсырмалармен таныс-тырады. Оқушының оқу үлгерімі мұғалімге де байланысты. Барлық кінәні оқушыға артпай сынып жетекші пән мүғалімімен тығыз байланысып сол баланың ерекше мінез-құлқы жөнінде өзара пікірлесе, тәрбие ісі нәтижелі болмақ. Жасыратыны жоқ, сабақтан қашатын оқушының мұғалімге наразылығы кездеседі. Кейде талап қоюдың жөні осылай деп, орынсыз ойластырылмай қойылатын жазаның оқушылардың нәзік сезіміне кері әсер етеді.
Осындай жазғыру шараларының салдарынан өзге де қолайсыз жағдай-лар кездеседі. Кейбір жағдайларда семьяда әкесі не шешесі жоқ балалардың тәртіп бүзушылығы ерекше, ерсі қылықтары басымдау. Сол себепті ондай оқушыға мүғалімдер мейлінше қамқорлық жасауы керек. Бүгінгі жасөспірім-дер еліктеуге әуес. Олар өздері үшін үлгі боларлық нәрсе іздейді. Кейде жаман әдеттерге тез бой алдырады.
А.С.Макаренко былай деп көрсетті: "Тәрбие дегеніміз шын мәнісінде әлеуметтік процесс. Бәрі де адамда затта құбылыста тәрбиелейді. Бірақ бәрі-нен бұрын және бәрінен көбірек тәрбие беретін - адам. Олардың бірінші орында тұратыны ата-аналар мен педагогтар"
Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу жолдары жаңа оқу жылы басталмай тұрып жұмыс жоспары мен оны жүргізудің әдіс-тәсілдері бірлестік отырысында талқыланып белгіленіп алады үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу үшін алдымен олар арнайы зерттеледі. Оқушыны зерттеуде мына мәселелерге баса назар аударылады. Ұжыммен, ортамен карым-қаты-насы оқу-тәрбие процесіне семьяның ықпалы. Қоғамдық және үй жүмыс-тарына араласуы.
Үйде күн режимінің жоспарлануы және оның орындалу барысы. Ден-саулығы туралы медициналық анықтамалар мен ұсыныстар. Сабаққа қатыс-уы мен бірыңғай талапты орындауы. Дара ерекшеліктері. Ойлау қабілетінің деңгейі. Зейіні мен есте сақтауы. Ерік жігері. Табандылығы. Қызығушылығы. Жеке пәндер бойынша үлгерімінің көрсеткіштері. Үлгермеу себептері.
Осы мәселелер анықталғаннан кейін баланың жеке пәндер бойынша білімі мен дағдыларын есепке ала отырып, ондағы негізгі олқылықтар анық-талады. Жеке жұмыстар сол кемшіліктерді жоюға бағытталып оңайдан қиын-ға карай сатылап жүргізіледі.
Ата-анасымен тығыз байланыс жасау.
Үйдегі күн режимін белгілеп, оны орындаудың қажеттілігін ата-анаға түсіндіру.
Оқушының ұжыммен байланысын нығайту мақсатында арнайы әңгіме-лер, тәрбие сағатын өткізу, мінез-құлқының жақсы жақтарын жетілдіру сабақта жүмыстар жүргізу белсенділігін жетілдіру оқуға ынталы, алғыр бала-лардың жолдастық көмегін ұйымдастыру.
Баланың кабілетін, зейінін, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты дидактикалық материалдарды техникалық құралдарды мейлінше молынан пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану.
Есте сақтауын дамыту мақсатында шағын да тілге жеңіл материал-дарды мақал-мәтелдер мен жұмбақ жаңылтпаштарды жаттауға ұсынып отыру. Барлық жеке жұмыстарда "Оңайдан қиынға, жеңілден күрделіге" принципін басшылыққа алып қайталауға көбірек мән беру. Оқушының еңбектерінің жақсы жақтарын дер кезінде байқап, тиісінше мақтап, өз күшіне сенімін ояту, т.б.
Жұмыс барысында үлгерімі төмен оқушылардың жеке пәндер бойынша біліміндегі олқылықтар анықталып жүргізілетін жұмыстар соларға орай нақ-ты белгіленеді, олардың нәтижелері жазылып отырады. Үлгерімі төмен оқу-шыларға өткен материал мен өтілетін материал арасындағы сабақтастықты білдіруге баса назар аударылды. Жеке жұмыстардың мақсаты ең алдымен баланың білімді саналы меңгеруі ойлау қабілетін дамыту. Оның алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын дамыту.
Сондықтан тәжірибе көрсеткендей зерттеу жұмыстарын үнемі және ғылыми түрғыда жүргізіп жеке жұмыстарды біртіндеп күрделендіріп отыру қажет. Оқудың белгілі бір кезеңінде үлгерімі төмен болған оқушылардың жоғарыдағыдай жұмыстар барысында едәуір жақсы нәтижеге бастауы осы бағыттың дұрыстығын көрсетеді.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы, олардың сабағындағы жұмысымен тығыз байланысты. Мұның табысты болуы сабақтың калай өткенін мұғалім-нің үйге тапсырманы қалай бергеніне байланысты. Сондықтан сабақтың сапасы жоғары болса оқушылардың үй жұмысы соғұрлым табысты болады. Үйге берілген тапсырманы үш топқа бөлуге болады. Олар: ауызша (оқушы-ның материалын оқып үйренуі, өлеңдер, ережелер жаттау), жазбаша (жазба-ша жаттығуды, есеп шығаруды, шығарма т.б.), оқу-практикалық тапсырма-лар, (тәжірибелер, бақылаулар т.б.).
Оқушының үй жұмысын ұйымдастырудың маңызды мәселесі оның көлемі т.б. Түрлі жастың балалары үйге берілген тапсырманы орындауда түрліше уақыт жіберуі мүмкін. Олардың ақыл-ой сабақты ұйымдастыруды гигиеналық және педагогикалық талаптарды ескерген жөн. Мектеп ереже-сінде бүл мәселеге байланысты оқушының үй тапсырмасын орындауына мынадай уақыт мөлшері анықталған. Мысалы: 1 сыныпқа - 1 сағат, 2 сынып-қа- 1,5 сағат, 3-4 сыныпқа- 2 сағат.
Барлық тақырыпты мұғалім жоспарлаған кезде үйге берілген тапсырма-ның олардың мазмұны мен көлемінің маңызы зор. Бұл жағдайда тапсырма сан алуан болады да, сыныпта оқып, үйренетін оқу материалдарының бір бөлігі болады.
Сөйтіп, теориялық материалдарды оқып үйренуді практикалык тапсыр-мамен дұрыс ұштастыруға болады. Үйге берілген тапсырмаларды оқушының ойдағыдай орындауы мұғалімнің жұмыс сапасына байланысты да. Сондық-тан да әрбір тапсырмаға нұсқау қосарлануы тиіс. Бұлардың формалары төм-ендегідей болады:
1. Бұрын қолданылған тәсіл мен тапсырма орындауды жәй көрсету.
2. Екі-үш мысалмен тапсырманы көрсетіп жіберу.
3. Үйге берілген тапсырманың ең қиын жақтарын сыныпта талдау.
4. Жұмысқа және тапсырмаларды орындау әдістеріне қойылатын талаптарды түсіндіру.
Оқушылар жас болған сайын, нұсқау соғұрлым нақты егжей-тегжейлі болу керек. Мысалы: 15 - беттегі ережені жаттау, 16 - беттегі 3-4 жаттығуды орындау.
Оқушыларды тапсырманы күн сайын орындап отыруға үйрету маңыз-ды. Ол үшін мынадай шаралар жүйесі қажет:
а). Оқушыға мұкият нұсқау беріп, дер кезінде жұмысқа үйрету.
ә). Олардың жұмысына бақылау жасаудың нақтылы жүйесін ойластыру;
б). Оқушылардың режимдері дәл сақталуына жету;
в). Кездескен қиыншылықтарды өздігінен шешуге үйрету.
Кейде тіпті оқу жұмысын мұғалімнің дұрыс ұйымдастырарда да сын-ыпта бірнеше артта қалатын және үлгермейтін оқушылар болады. Бұл құбы-лыс сан алуан себептерден туады. Кейде мұғалім оқушының ерекшелігін ЕС-керумен, онымен өзінің жұмысын онша дұрыс кұра алмағандықтан да туады.
Кейбір оқушылар қандай да бір пәннің қиыншылығын үнемі дүрыс бағалай білмейді. Сондықтан да артта қалады.
Ата-аналар тарапынан олардың оқуына, мінез-құлқына бақылау болма-ғандықтан оқушылардың үлгермеуі мүмкін. Артта қалу үлгермеу оқушыға қатты әсер етеді. Ол өз күшіне сенуден қалады, оқуды жиі тастап кетеді. Артта қалуды жою құралдарының бірі - қосымша сабақ. Оқушылармен бұл жұмысты бастамас бұрын артта қалудың себебі мен сипатын анықтау керек. Егер оқушы ауырып артта қалса, бірақ жақсы үлгеретін болса, мұғалімнің басшылығымен істелетін өзіндік жұмыс, ұштастырылуы керек. Егер оқушы жалқауланса оны тым қамқорлыкқа ала бермей, мұғалімнің жолдастарының ата-аналардың бастауымен оны жұмыс істеуге көндіру керек.
Жеке жұмыс - артта қалу басталысымен мұғалім оқушыға көмек көр-сетуі керек.
Істелетін жүмыстар ерікті де міндетті сипатта болуы керек. Әсіресе нашар оқушыларға көмек беру үшін жақсы оқушыны тарту керек.
Мұғалімнің басшылығымен қосымша сабақ беруді көп пайдалануға болмайды. Әсіресе сыныпты түгел қалдыру зиян. Өйткені жұмыс нәтижесі болмайды. Сабақта үлгермеушілікті туғызатын елеулі себептердің бірі - оқу жұмысын жүйелі және жоспарлы түрде жүргізу шеберлігі мен дағдысының жоқтығынан болады. Мұғалім міндеті - әрбір оқушыны оқи білуге үйрету. Әсіресе оқу жұмысындағы талаптың зейін жинақылығы ойланып оқуға әдеттілік және өз бетімен кітап оқи білу, үйге берілген тапсырмаларды дәйектілікпен орындау т.б. қасиеттерге тәрбиеленген жөн [8, 148б.].
Сондықтан да қорыта келгенде оқу жұмысы оқушылардың жалпы дамуына ықпал жасауына бірігіп күш-жігер жасау, соған қол жеткізу.
Үлгермеушілік сабақ барысында қалыптасады және оның алдын алуға, күресуге болады. Нашар бағаға әкеп соқтыратын оқушы үлгермеушінің себептері оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырмауда, мектепішілік бақы-лаудың мерзімді жүрмеуінде, санитарлық-гигиеналық нормалардың бұз-ылуында жатыр. Бұлардың ішіндегі негізгілері мыналар:
- жекелеген мүғалімдердің сабақтарының сапасыздығы жаңа материалды тиісінше түсіндіре алмауы, бекіту жүмыстың әлсіз жүруі оқушы білімін есепке алудың болмауы, мұғалімнің тиісті дәрежеде талап етпеуі:
- үй тапсырмасын орындау жұмысын дұрыс ойластырмау және тыңғылықты тексерудің болмауы.
- мұғалімдердің өз оқушыларын дұрыс білмеуі, жеке жұмыстың болмауы, танымдық қызығуын дамыта алмау.
- мектепте үлгермеушіліктін алдын-алу жөнінде жүйелі жұмыстың болмауы, мектеп әкімшілігі мен сынып жетекшілерінің, әлеуметтің ортақ жұмыс жүргізбеуі;
- тәрбие жүмысындағы олқылықтар, оқушылардың сабақтағы нашар тәртібі, өз міндеттерін саналы түрде түсінбеуі, мектеп әкімшілігі тарапынан тәртіп бұзушыларға уақтылы және тиісті шара қолданбауы;
- бағалаудағы біржақтылық;
- оқыту мен тәрбие үрдісінде сабақтастық болмауы;
- сабақтан қалдыру, оқушының ауырып қалуы, т.б.
Білім негізі - бастауыш сыныпта қаланатыны жұртшылыққа белгілі жағдай. Оқушының бұл сыныптарда алған білімінің тиянақты да сапалы болуы - жоғарғы сыныпқа барғанда жақсы оқуының кепілі болатындығын ешкім жасыра алмайды. Оған біздің жыл сайын төрт жыл оқытып, қолымыз-дан шығарып жүрген жас түлектеріміздің білім жүйесі айғақ болады. Сондықтан да бастауыш сыныптарда сабақ беру жүйесін жетілдіруге халық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz