Тіл халықтың жаны

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Серік Бағлан
Ұлттық тележурналистика: тіл тазалығы мен сөйлеу этикасы
(Қазақстан, Астана КТК, Сарыарқа телеарналары бағдарламалары негізінде (2014-2019 жж.))

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В050400 - Журналистика мамандығы

Қарағанды 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Қорғауға жіберілді:
Журналистика кафедрасының меңгерушісі
__________ф.ғ.к., доцент Рамазанова Ж.С.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ұлттық тележурналистика: тіл тазалығы мен сөйлеу этикасы
(Қазақстан, Астана КТК, Сарыарқа телеарналары бағдарламалары негізінде (2014-2019 жж.))

5В050400 - Журналистика мамандығы

Орындады:
ҚЖ-42 тобының студенті Б.С. Серік

Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.д., професоор Қ.Д.Асанов

Қарағанды 2019

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6

1 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы тіл тазалығы мен сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

0.1 Тележурналистикадағы ұлттық бағдарламалардың тілдік сапасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10

1.2 Тележурналист үшін шебер, шешен сөйлеудің маңызы мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21

2 Қазақстандық телеарналар хабарларының тілдік, стильдік ерекшілігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

2.1 Qazaqstan телеарнасындағы тіл ажарын айшықтайтын авторлық бағдарламалар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

2.2 Астана, КТК телеарналарындағы ұлттық бағдарламалар: журналистің сөйлеу этикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі кезде жаңалық атаулыдан жан-жақты хабардар болудың бірденбір көмекші құралы телевизия болып отыр. Оның біздің өмірімізге терең араласатыны сонша-қазір ол тек жаңалық тасқынын таратушы ғана емес, сонымен қатар тәрбие көзіне айналған. Халық бойына сауаттылық пен мәдениет таратудың пәрменді құралы болып отыр. Халқымыздың ғасырлар бойғы ұғым-түсінігінің, бітім-болмысының көрінісі тіл арқылы танылатындықтан, теледидарда сөз мәдениетіне, сөйлеу мәнері мен оны тыңдаушы көрерменге жеткізуге ерекше мән беріледі. Тілге дақ түсірмеу, тілді қастерлеу, ең алдымен, дұрыс сөйлеуден басталады. Сөйлеу мәдениетіне мән беріп, оған жауапкершілікпен қарау-бүгінгі рухани өреміз үшін қызармау, алдағы жарқын болашақтың қамын жеу деген сөз. Эфир - көрермен алдындағы жауапты сын, яғни олармен бетпе-бет келетін майдан іспетті. Теледидар көрермендері қызықсыз, тартымсыз хабарларға көңіл аудармайды. Көрермендердің қызығушылығын оятуда тіл байлығы мен сөйлеу өнерінің қатарласа қабысқаны керек. Егер сіз эфирде талғамсыз, нәрсіз бірнеше тіркесті қатар қолдансаңыз, одан әрі теледидар алдында көрерменді ұстау мүмкіндігінен айырылғаныңызды өзіңіз де сезінесіз.
Ақпарат әлемі талай жылдарды, ғасырларды артқа тастап, дамып келеді. Мәселен, жиырмасыншы ғасырдың адамзат баласы ұрпағының ѳміріндегі орны тым қомақты. Жаңалыққа жаны құмар пенделер адам жанына керекті дүниелерді күнделікті ѳмірінің бір бѳлшегіне айналдыруда. Солардың бәрінен де дерлік шоқтығы биік әрі ғасыр жаңалығы аталған-теледидар. Замана керуеніне кѳз қадап, айналаңа зер сала қарасаң қас-қағым ғана сәт. Алайда кѳгілдір экран уақыт уысынан шыға, әлем атты үлкен дүниеге әр қиырдан кѳз сала, ѳзіне ѳзгені табындыра әрі таңқалдыра белгісіз биіктерге бет алуда. Құпиясы мол, сыршыл да сыншыға дүние "адами пендені" ағысы адуынды, иірімді дария секілді ѳз тереңіне тарта жѳнеліп, ой-қиялына кіріге орнығып, ѳз уысында тұтқындап ұстауда. Уакыт сүрлеуінің ѳн бойындағы әрбір буын ѳз биіктігінде жаңашылдық туындата отырып, ол ѳз кезегінде дәстүр сабақтастығын ұзарта түсуде. Қандай жағдайда да дәстүр жаңашылдықтьң нәтижесінде уақыт ѳте келе қайтадан дәстүрге айналады да, келесі сатыда басқа жаңашылдық пайда болады. Бұл-үзіліссіз, үнемі болып тұратын құбылыс. Ұлт қандай болса, теледидары да сондай деген аксиоманың шындыққа айналған кезеңінде теледидардағы дәстүр тѳріне кімді отырғызамыз, кімге еліктейміз, кімнен үйренеміз деген сұрақ бүгінгі ұрпақтың кѳкейінде тұрғаны, ойландыратыны шындық. Теледидардың әр жылдардағы саңлақтарының теледидар тарихында ѳзіндік із қалдырғандығы, оқшау ізденістері мен жаңашылдықтарының бар екендігі анық. Алайда, теледидардағы дәстүр дегенде оның халықтың өзіндегі тамаша ѳнер мектебінен бастау алып, кеңестік теледидардағы дайын үлгілерге арқа сүйеп, соны алға сала отырып, ѳз психологиямызға ыңғайластыра алғандығымызды айтуымыз кажет.
Зерттеудің өзектілігі қазіргі кезеңдегі тележурналистика ісін одан әрі дамыту және осы кезеңдердегі қағидаларды басшылыққа ала отырып,тіл тазалығы мен сөз мәдениетіне қатысты олқылықтарды түзету арқылы эфир тынысын жандандыру - бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Осы тауқыметті шешудің негізгі тұтқасы еліміздегі журналистика саласында қызмет етіп жүрген әріптестерімізге аталған кемшіліктерге құлақ түріп, журналистердің қызметін ұдайы жетілдіріп отыру, ақпарат көздерін қоғамда пайдалануға ықпалын тигізіп, көрерменнің сұраныс талаптарына сай қызмет атқару.
Ақпараттық кеңестік әлемнің барлық елдерін қамтып, экономикалық және саяси қарым қатынастың жедел өсуіне тікелей әсер етуде. Бүгінгі журналистика минут сайын жаңарып, даму үстінде. Жаһанды ақпарат билейтіні жасырын емес. Төртінші билік иелері ақпарат тасқынын реттеп, сараптап, сапалы дүние етіп бұқараға жариялауға міндетті. Сан емес сапа билік ететін заман туды. Бұқаралық ақпарат құралдарының әр бірі өз ақапарат арнасына жауапты. Қоғам талап ететін мәліметті қаз-қалпында ұсына білу де жорналшы үшін үлкен құдірет. Қазақстан сияқты көпұлтты, көпконфессионалды мемлекетте барлық ұлт өкілдерінің басын біріктіре алатын негіз - азаматтардың тең құқықтарын қамтамасыз ету, барша ұлттардың ана тілін, мәдениетін, әдет-ғұрпын және дәстүрлерін дамытуға жағдай жасау екені рас. Бұл өз кезегінде басты жауапкершілікті мемлекеттің негізін құрап отырған қазақ ұлтына жүктелмекші. Басты мақсат - мемлекеттің тұтастығы мен қалыпты дамуы үшін ұлттық сана менәдениетімізді насихаттау. Ол үшін теледидардың мол мүмкіндігін пайдалану заман талабына айналып отыр. Теледидардың адам өмір сүретін ортадағы рөлі ерекше. Көгілдір экран, өмір атты ұлы көштің өн бойында елімен бірге есейіп, қалың орман көрерменімен күн сайын сырласып келе жатқан қазақ теледидары, бүгінде ақылмандық, ағалық жасқа таяды. Ел қамы деп ерлікке пара пар істер атқарған атпал азаматтар, халық мұңы деп жортуымен түн қатқан тілшілер қауымының, үркердей тобы жылдар ішінде қалың шоғырға айналды. Толғаушы музаның аз уақыт ішінде тындырғаны, атқарғаны сақ құлақ кәрі тарихтың қойнауына жол тартып, мұрағаттар меншігіне айналған сырлы да сыршыл көркем дүниелер мен сан бояулы теле-кинофотокадрлар. Теледидар - әлемді билейтін кез келді. Әрбір азаматтың өміріне мықтап еніп алды. Күнделікті тыныс-тіршілігімізді телевизорсыз елестету мүмкін емес. Себебі әлемнің түкпір-түкпірінде болып жатқан соңғы оқиғалардың көрінісін теледидардан тамашалай аламыз. Қоғам теледидарға сенеді. Ондағы болатын ток-шоу, жаңалық, телехикаяларды сағат санап, күтіп отырып көреді. Халықтың ақылманына айналған телевизия, елді бір мезетте баурап алады, жүрекке сенім отын ұялатып, жаманнан арылтып, жақсыға бағыт-бағдар беріп, әлемде орын алып жатқан кез-келген оқиғадан хабардар етеді.
Қазіргі таңда тележурналистикада сөз мәдениеті мен кәсіби этиканы орынды пайдалана алмайтындағы және арнайы бөлімінің, не белгілі бір кеңестің жұмыс жасамайтындығы бізді қатты қынжылтады. Бұл дипломдық жұмысымызда Қазақстандағы тележурналистиканың, оның ішінде сөйлеу мәдениеті мен кәсіби этика мәселелерін шешудің жолдарын, әдіс-тәсілдерін, түрлерін, терең талдау жасап, ғылыми зерттеу жұмысын жүргіздік.
Тележурналистика - телевидение саласындағы барлық-дерлік шығармашылық әдіс-тәсілдері мен шеберлігін бір жүйеге тоғыстыратын ғылым саласы. Эфир - көрермен алдындағы өте жауапты сын. Бағдарламада жүргізушінің белгілі бір ойды айту барысында мүдірмей, кідірмей жеткізуі өз алдына, әрбір айтылмақ ойының дұрыс та, түсінікті жетуі аса маңызға ие. Әр саланың өзіне тән заңдылығы барын ескерсек, халық алдына шығып, көпшілікке сөзін тыңдатқан тележурналистердің бүгінгі талапқа сай болып жатқан-дары саусақпен санарлық. Әсіресе, ойын-сауық, зияткерлік, таңғы, сенбілік, ток-шоу бағдарламалар легін тізіп көретін болсақ, келсін келмесін, кілең эстрада жұлдыздарының жүргізуі жаңашылдыққа саналып, дәстүрге айналуда.
Қазіргі кезде жаңалық атаулыдан жан-жақты хабардар болудың бірден-бір көмекші құралы радиомен бірге телевизия болып отырғаны белгілі. оның біздің өмірімізге терең араласатыны сонша - қазір ол тек жаңалық тасқынын таратушы ғана емес, сонымен қатар тәрбие көзіне айналған халық бойына сауаттылық пен мәдениет таратудың пәрменді құралы болып отыр.
Халқымыздың ғасырлар бойғы ұғым-түсінігінің, бітім-болмысының көрінісі тіл арқылы танылатындықтан, теледидарда сөз мәдениетіне, сөйлеу мәнері мен оны тыңдаушыны көрерменге жеткізуге ерекше мән берілді. Тілге дақ түсірмеу, тілді қастерлеу, ең алдымен, дұрыс сөйлей білуден басталады. Сөйлеу мәдениетіне мән беріп, оған жауапкершілікпен қарау - бүгінгі рухани өреніміз үшін қызармау, алдағы жарқын болашақтың қамын жеу деген сөз.
Тіл мәдениеті сол тілде сөйлейтін ұлттың ерекшелігімен байланысты. Ал қазіргі қазақ тілінің бүгінгі сипаты телехабарлар тілінен көрінеді. Осыған орай әр тілдің өзіне тән төл заңдылығы болады, сонымен бірге тіл-тілге ортақ заңдылық бар. Әр тілдің өзіне тән табиғаты болады. Тіл - үнемі дамып, толығып отыратын қоғамдық құбылыс. Қоғамда болып жатқан өзгеріс, жаңалықтардың барлығы тілдің көмегімен өмірімізге еніп жатады. Телевизияныі ең басты әрі негізгі қызметі - қоғамда орын алған жаңалықтар туралы ақпарат беру болғанда, өмірге келген жаңа тілдік қолданыстарын қалыптасып тұрақталуында телевизияның ерекше қызмет атқаратындығы баршаға белгілі.
Зерттеудің жаңалығы - қазіргі таңда тележурналистиканың ерекшелігі, атқаратын қызметі мен маңыздылығы.
Зерттеу обьектісі:Қазіргі тележурналистің сөйлеу мәдениеті мен этикасын зерттеу.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Журналистердің кәсіби деңгейде ақпарат алып, таратуына, біліктілігін арттыруына жол ашу;
- Тележурналистиканың қоғам үшін атқаратын қызметі арқылы халықтың сөйлеу сауатылығын сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға әсер етуін талдау;
- Бұл мәселені шешу әдістерін талдау;
- Тіл тазалығының қажеттілігін айқындау;
- Бұл жұмыстың нәтижесін халық игілігіне ұсыну.
Дипломдық жұмысының практикалық мәні. Бұл дипломдық жұмыстың практикалық мәнділігінің негізі қайнары болып зерттеу негізінде ұсынылған бұл жұмыс Журналистика және Тележурналистика мамандығында оқитын студенттерге арналған әдістемелік ұсыныс оқу құралы ретінде қолданыла алады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қортытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Кіріспеде зерттеудің көкейтестілігі, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, деректі көздері мақұлдануы мен практикаға енгізілуі баяндалады. Қорытындыда зерттеудің нәтижелері бойынша тұжырымдамалар жасалынып, проблема бойынша келешекте орындалатын зерттеу перспективасы тұжырымдалады.

1 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы тіл тазалығы мен сөйлеу мәдениеті

1.1 Тележурналистикадағы ұлттық бағдарламалардың тілдік сапасы

Республикалық арналарда жұмыс істейтіндердің көпшілігі жан-жақтан келгендер. Сондықтан олар көп жағдайда диалект сөздерді де пайдаланып жатады. Оған жол бермеу керек. Тағы бір айтатын мәселе ол - сөздердің дұрыс қолданбауы. Мысалы қылмыскер құрықталды дейді. Біріншіден, сот үкімі шыққан соң ғана қылмыскер деп атауға болады, оған дейін күдікті. Екінші, құрықталды деп тек жылқыға қатысты айтуға болады. Адам ұсталады. Құлағымыз үйреніп қалған бір сөз - жұмыс жасадым. Жұмысты жасамайды, істейді.Тағы бір сорақы қателік, тілшілердің кейбірі сан есімге көптік жалғау жалғайды. Cауатсыздық деп осыны айту керек! Міне, осы сияқты көптеген қате жазылатын,айтылтын сөздер мен сөз тіркестері бар. Оларды дұрыс қолданбаса, шынымен, тіліміз бүлінеді. Халықтың жоғын жоқтайтын, қазақтың тілі үшін жанын пида етуге даяр деп келген журналистеріміз мұндай сорақылыққа жол беріп жатса, басқадан не қайран.
Журналист еңбегінің ең басты мақсаты - ақпаратты бере білу, яғни коммуникативтік актіні жүзеге асыру. Микрофондағы журналист - ол жаңалықтарды хабарлайтын, қандай да бір оқиғаны, фактіні, құбылысты баяндайтын адам. Адам өз ойын сөз арқылы жеткізеді. Қазір асқан жеделдік, қысқа әрі нұсқа айту, дәлдік, ықшамдылық бірінші кезекке шықты. Мемлекеттік іс-шараларды орындауға жоспарлы түрде ат салысуда. Саясат және ұлттық сана, экономикалық және әлеуметтік өмір, тәуелсіздік бағытында жұмыс істей отырып, тәуелсіз республиканың дүниежүзілік қоғамдастық пен нарықтық қарым-қатынастағы жетістіктерін көрсету, халықтың мұң-мұқтажын үкімет тарапына жеткізу, елді әлеуметтік қорғау сияқты т.б. көптеген мәселелерде өзіндік таңба қалдыруы өзекті болып отыр.
Бүгінгі дамыған заманда, бәсекеге қабілетті қоғамда ақпарат ағынының қарқыны мен әсері айтып ауыз толтыра алмайтын, дәурені ойнап тұрған кезеңге келіп жеткен. Жас ұрпақтың тәрбиесі мен қалыптасуынан бастап, бүтін бір халықтың санасына ықпал ететін ақпарат құралдары адам санасының билеушісі аталып үлгерді. Кез келген қара шаңырақтың төрінен орын тепкен - көк жәшік бүгінде балаға ермек, қартқа жұбаныш болып отырғандығы рас. Осы орайда, қара халықтың естір құлағына сіңіп, көз майын тауысып көрер телебағдарламалар легі мен олардың сөйлеу тілінің қандай деңгейде екендігін сарапқа салып көрдік.
Баспасөз тіліне қарағанда телехабарлар тілі үш бағыт бойынша: бейне - дыбыс - сөздердің өзара үйлесімі арқылы анықталады. Телехабарлар тілінің сөзжасамдық құрылысы, стилі, сипаты сол бағдарламаның ерекшелігіне байланысты болады десек, шөпті де, шөңгені де әңгіме еткен қазақ тілді бағдарламалардың басым бөлігінің бағыты қайда апарып соғатынын анықтау қиын. Телехабарлар тілінің әмбебап табиғи ерекшелігінің бірі - интонацияға негізделген бейнелі ауызша әдеби сөйлеу тіліне сәйкес келеді. Тележурналистік шеберліктің басы - кемел де кестелі сөз өрнегін ұтымды, ұшқыр оймен құра біліп, оны дер кезінде, орынды қолдана білуімен анықталатын болса керек.
Теледидар газет, радиодан кейін өмірге келсе де, қазіргі кезде солардың әрқайсысымен бір қатарда тұрған және сол бұқаралық ақпарат құралдарына тән ерекшеліктердің бәрін өз бойына жинақтаған синтезделген өнер түрі болып табылады. Әрине, бұл әр күннің не бір жылдың нәтижесі емес, оған теледидар тарихындағы әрбір талант өз үлесін қосты. Қазақ тіл білімінде телехабарлар тілін зерттеуге бетбұрыс еліміз тәуелсіздік алған жылдардан басталады.Телехабарлар тілі туралы ғылыми мақалалар, ара-тұра айтылған ой пікірлер болмаса, қомақты да жүйелі ғылыми зерттеу жұмыстары жоқ деуге болады. БАҚ ішіндегі теледидар хабарларының тілі жөніндегі мақалалардың басым көпшілігі 90 жылдардың екінші жартысынан бері көбейіп келеді. Мұның бірінші себебі - халық өміріне электронды ақпарат құралдарының енуі. Екіншіден, еліміздің егеменді мемлекет болуымен байланысты ұлттық тіліміздің мемлекеттік мәртебе алуы себеп болды [1].
Бүгінгі таңдағы БАҚ тіл мәдениеті дамуының айқын бір құбылысы - тілдің үнемі даму, жаңару, толығу үстінде болуы, ол қоғамда болып жатқан жағдайлар мен тарихи оқиғаларға байланысты. Тіл орашолақтығы баспасөзден гөрі телехабарларда жиі байқалады. Түрлі коммерциялық, тәуелсіз телеарналарда мемлекетіміздің 50-де 50 тіл бағдарламасын әйтеуір орындасақ болды деген желеумен комментатор, диктор, тіпті тележурналист мамандарын ешқандай байқау, сынақсыз қабылдайды. Ал ондай мамандар әдеби тілдік норманы, сөйлеу мәдениетінің табиғатын білмек түгілі, ауызекі, тұрмыстық сөйлеудің өзін (акцентпен) бұзып айтады. Жалпы, тележурналистер тіліндегі кемшіліктер тоқталып кетсек:
- орыс тілді мәтіндерден тікелей аударудың нәтижесінде болатын қателіктер;
- тележурналистердің тілінің шұрайсыздығы;
- сөйлемдерді айтқанда, интонацияның дұрыс қойылмауы;
- сөз тіркестерінің дұрыс қолданылмауы;
- оқу мақамын дұрыс меңгермеуі; - мәтінді нақышына келтіре білмеуі;
- екпіннің дұрыс қойылмауы т.б. Осындай олқылықтар біздің бұқаралық ақпарат көздерінің қай- қайсысында кездесіп жататындығы рас.
Бүгінгі таңда елімізде 40 шақты телеарна бар. Хабар, Qazaqstan, Kazsport, Балапан, Білім және мәдениет, 24 kz, Kazakh TV,МИР, КТК, Асыл арна, Астана, НТК, Тамаша, ТАҢ, Алматы, Жетісу, 7 арна, СТВ, Gakku , 31, Hit TV, MuzZone, сондай ақ Qazaqstan ұлттық арнасының аймақтардағы филиалдары бар. Енді 18 миллионнан астам халыққа қызмет етіп жүрген осы телеарналардың мемлекеттік тілдегі сапасын сарапқа салып көрейік.
Еліміздегі алдынғы қатарлардың біріндегі телеарналардың бірі ХабарАгенттігі АҚ. Бұл агенттіктің қарамағында үш тілде хабар тарататын Хабар, 24 kz, Kazakh TV, Білім және мәдениет телеарналары бар. Әлімнің әр жерінде агеттіктің тілшілері жұмыс істейді. Арналардың 75 пайызындайын төл туындылары құрайды. Бағдардарламардың басым бөлігі әлеуметтік маңызы бар тақырыптарды қамтиды және қазақша- орысша араласқан (55 пайызы мемлекеттік тілде).
ХабарАгенттігі 25 жылға жуық уақыт ішінде көптеген жетістіктерге жеткен.
Хабар арнасы қазақ тілді бағдарламаларды, телехикаяларды жиі түсіреді. Журналистік зеттеу, Бабалар ізімен, Ұлы дала өркениеті, Бетпе- бет, 7 күн сияқты сапалы бағдарламаларды атап өтуге болады.
ХабарАгенттігінің Білім мен мәдениет телеарнасы мемлекеттік тілге айрықша басымдық берген. Мәдени - ағартушылық бағыттағы телеарнаның басты мақсаты - мәдиеттің қоғамдағы орнын айқындау, адамдардың мәдени деңгейін көтеру. Ұлтымыздың тарихи және мәдени мұрасын сақтау, тілдік ортаны дамыту, көрерменнің дүниетанымы мен білімін дамыту, ұлттық құндылықтарды насихаттау арна туындыларының басты назарында мәселе.
Арнаның ерекшелігі мемлкеттік тілдің басымдылығы және бағдарламалардың тілдік сапасына мән беруінде.
Ұлттық телеарналардың ішінде тілдік сапасы жоғары Жетісу арнасы.
Алғашқы уақыттарда телеарна Жұрұйық атымен жұмыс бастап, қарқынмен дамып келеді. Әртүрлі саланы қамтитын 40 - тан астам төл туындылары бар арнаның басымдығы мемлекеттік тілге берілген. Арнан тек Қазақстан халқы ғана емес, шетелдердегі көрермендер де көреді. OTAU- TV спутниктік желісі арқылы Қытай, Моңғолия, Түркменстан, Пәкістан, Иран, Өзбекстан, Ресей, Түркия елдеріндегі қандастарымызға қолжетімді. Телеарнада Тілсақшы хабарында тілге қырағы тілшілер мемлкеттік тілдің мәртебесін, тіл тазалығын сөз етеді. Бұл телеарнаның тілге деген ерекше құрметі деп айтуға болды.
31 телеарнасын 2008 жылы СТС телекомпаниясы сатып алып арнаның басым бөлігі орыс тілді ойын-сауық бағдарламалар болды. Бірақ қазақтілді көрерменнің наразылығының, сын - пікірінің арқасында қазақ тіліндегі бағдарламалар өз орнын табуда. Мемлекеттік тілде ақпарат жеткізу кезінде бұл телеарнаның тілшілерінің олқылықтары жетерлік. Мысалға , кешкі жаңалықтар жүргізушісі Аида Боранбай Түркістанда 20 жастағы өзіне өрт қойған жігіттің халі әлі де ауыр деді. Өрт - барлық тиген жерді жайпап кететін, мол ауқымды қамтитын қаулай жанған от. Соған байланысты қазақта өртенді, от қойды деген мағынадағы от қою орман, қала, үй, бау - бақша сияқты үлкен нысандарға қатысты қолданған. Ал ұсақ - түйекке, шағын заттарға, киімге қатысты өртеп жеберді, жағып жіберді деп айтады. Өрт қою біреудің тарапынан басқа затқа қатысты істелетін әрекет. Сол себепті өзіне өрт қойды дегенге қарағанда өзін - өзі өртеген жігіттің десе мағыналық тұрғыдан да дұрыс болар елді.
СТВ, НТК сияқты телеарналар әлі орыс тілінің үстемдігінен шыға алмай жүр. Бұл телеарналардың көрермендері айтарлықтай көп емес. Дегенмен тілдің сапасына мән беріп, қазақтілді көрерменге мәнді, мағыналар туындылар ұсынса деген оймыз бар.
Еліміздегі ойын - сауық, музыкалық телеарналарға тоқталатын болсақ айтар сын көп. Hit TV, MuzZone Gakku арналарында ұлттық болмысымызға жат бейнелер , бағдарламалар көрсетіледі. Бағдарламалар екі тілде жүргізілгенімен басымдылық ресми тілге көбірек беріледі.
Қазақтың ұлттық болмысын Таң, Асыл арна, Алматы телеарналарынан көруге болады. Бұл телеарналарда қазақтілді бағдарламалардың сапасы жоғары және басымдылық мемлекеттік тілімізге беріледі.
2018 жылғы 25 наурыздағы Әзілмен бағдарламасында Тұрсынбек Қабатов Біз енді әр бағдарламада төрт қатысушыдан өнер жұлдыздары. Оларға берілетін тапсырма олар әрине, күнделікті өздерінің сахнадағы киім бес, біз берген, біз ұсынған сахналық киіммен шығатын болады,-дейді. Біріншіден, сөйлемді дұрыс құрып айтпады.Сөйлем аяқталмаған, айтар ойы дұрыс жеткізілмеген. Екіншіден, емес деген сөздің орнына бесдеген сөзді қолданғаны өрескел қателік. Бұл сөз жергілікті сөйлеу мәнері болып саналады. Ал егер әр өңірден келген журналисттің өләә , тегі, не зат?, қасқа деген сияқты өз диалектісінде сөйлегенін елестетіп көріңізші! Бұлай жалғаса берсе телетіліміздің берекесі қашпай ма?!
Бағдарламаның бір шығарылымының өзінде құлаққа түрпідей тиетін сөздер жетерлік. Ешқандай ешқай, деген сөздер ишқандай, ішқай деп айтылып, болып жатқан дегенді болып атырған деп қолданады. Қабатов барлық бағдарламаларында дерлік осы қателіктерге жол береді. Онымен қоса жүргізуші орыс тілінен енген пардазит сөздерді жиі қолданады. Келген қонаққа Онда сен уже супермен болмайсың ғой, жынды,-дейді. Бұл жерде тек қана тіл тазалығы мәселесі емес, этиканы да ұстанбай тұрғанын байқауға болады.
Қазіргі таңда Тұрсынбек Қабатовтың әсіресе жастардың арасында танымалдылығы артып, сұранысқа ие болып жүргені белгілі. Әзілкештің тапқырлығына таң қалып, сөйлеген сөзіне еліктейтіндер де бар. Сондықтан жүргізушінің әр сөзіне абай болып, ойын толық жеткізіп сөйлегені дұрыс болар еді.
2019 жылы 18 наурызда Қалаулым бағдарламасының шығарымында Аша Матай Кешью тобын Аты аңызға айналған Кешью тобын қарсы алыңыздар,-деп таныстырады. Аты аңызға айналған деген тіркесті осы топқа қатысты қолданғаны қаншалықты дұрыс?! Жалпы бұл тіркес ғасырлар бойы халық аузында келе жатқан, ел жадында ойып тұрып орын алған тұлғаға қатысты айтылады. Мысалға Аты аңызға айналған Ақан сері, Күләш Байсейітова, Роза Бағланова, Дос - Мұқасантобы,- деп айтатын болсақ орынды болар еді. Ал сахнада жүргеніне 10 жылдан енді асқан топты аңызға айналдырғаны жүргізушінің сөз тіркесін қолданудағы қателігі.
Qazaqstan ұлттық арнасындағы Түнгі студия өзінің тұрақты көрермені бар ойын - сауық бағдарламасы. Көрерменің көңілін көтеруге арналған бағдарлама болғанымен қазақ тіліне қияна келтіретін қателіктер жетерлік. 2018 жылға дейін Нұрлан Қоянбаев жүргізіп, қазір тізгінді Қайрат Әділгерей алды. Қоянбаевтың тіл тазалығы мәселесі туралы Ана тілі газетінің 2016 жылғы 4 - ақпандағы шығарылымында былай дейді: Түнгі студияда Нұрлан Қоянбаев авторлық бағдарламасында студия қонағы әнші Шахизадаға осы бағдарламаның авторы Сіз әжека болдыңыз ғой, ...Боровоеға барады (25.11.2015) деді. Н.Қоянбаев қазақ тілінде жүретін хабарда қазақ сөзін будандастырмай, қазақтың жер атауын орысшалап, тілді шұбарламай ...әже болдыңыз, жап-жас әже атандыңыз, ...Бурабайға барады деп сөйлесем, сөзін өзі секілді қойыртпақтап сөйлейтіндер түсінбей қалады дей ме екен? Әлде, өзінің қалай сөйлеп тұрғанына есеп бермей ме? Биылғы жылдың 12 қаңтар күнгі шығарылымында да ол студия қонағы крутой Кентал екеуі крутой сөзін бірнеше рет қайталады. Крыша, крутой, предки, прикол сияқты қазақ жастарының тіліндегі көптеген сленг, жаргон сөздерден арыла алмай жүргенде, еліміздің жалғыз қазақтілді Ұлттық телеарнасынан Н.Қоянбаевтың крутойды насихаттап, оны көпшіліктің санасына сіңіруге атсалысып жатқанын қалай түсінеміз? Бізде түнгі студияның жүргізушісін заманауи, тапқыр, көңілді тележурналист санайтын жастар аз емес. Ересектер арасында оны арзан әзілге құмар, тілді шұбарлап сөйлейтін сайқымазақ жүргізуші деп, бағдарламасын қарауға құмар еместерді көбірек кездестіруге болады. Осылардың алғашқылары мұны сүйікті жүргізушіміз Қоянбаевтың өзі айтты деп оның әжека, крутой, Боровое сияқты сөздерін жаппай қолданып жатса кімге өкпелейміз? Тіл бұзарлыққа жол беру деген осы емес пе?.Жаңа жүргізуші Қайрат Әділгерей де қазақ тілін қатырып, өзгеріс алып келгені шамалы. Бұл кісі де Нұрлан Қоянбаев жіберген қателіктерді қайталайды. Мүмкін әзілкештер орысша сөз қоссақ бағдарлама әрленіп, көңілдірек болды деп ойлайтын шығар.
Ойын-сауық, көңіл көтеретін бағдарламаларды әзілкештердің жүргізгені де дұрыс шығар. Соларға жақын сала ғой. Бірақ халықты күлдіремін деп, қазақ тілін күлкіге айналдырып алып жатқандары да бар. Тілімізге құрмет танытып, әр сөзді орынды, дұрыс айтса оларға да бізден сын болмас еді.
Журналистика саласында басты құрал ол - тіл. Тілді дұрыс меңгермерген журналист сапалы дүние шығарады деп айту қиын. Елімізде тілдік сапа жағынан ақсап тұрған бағдарламалар жетерлік. Қазіргі кезде журналистер қазақ тілінің бай қорын пайдаланудың орнына орыс, ағылшын тілдерінің енген сөздерді қолдануға құмар.
Тілді шала меңгерген тележурналистер ұлттық бағдарламалардың сиқын кетіріп, есті көрерменнің көңілін қалдырады. Ал жаман мен жақсыны айырмаған жастардың тілін шұбарландырып бұзады.
Рейтинг жинау мақсатында телеарнаның тізгінің әншілерге беріп, олар жіберетін олқылықтарға көз жұмады. Қазір тілге емес, түрге мән бәретін арналар көбейіп кетті. Әрине, телеарнада журналистің келбеті де маңызды, бірақ онымен қоса тілінің тазалығы мен сөз саптауы да келесіп тұрса телекөрерменге де жағымды емес пе?!
Әрине, көпке топырақ шашуға болмайды. Телеарналарды білікті мамандардың қолынан шыққан жақсы бағдарламаларда жетерлік. Солардың бірі бірнеше жылдар бойы көрерменнің көзайымна айналған ұлттық арнадағы Бейсен Құранбектің Қарекет бағдарламасы, Дана Нұржігіттің Дара жолы, Астана телеарнасындағы Әйгерім Сейфолла жүргізетін Сырласу, Нартай Аралбайұлының Мәселе бағдарламасы да көптің көңілінен шығып жүрген бағдарламалардың бірі. Нартай Аралбайұлының сөйлем мүшелерін дұрыс қолданбауына телекөрермен үйреніп те кетті, оны Нартайдың өзінің стилі деп айтуға болады.
Мемлекеттің телеарнасы қай тілде сөйлесе, қай тілде хабар таратса, мемлекеттің бар болмыс сол тілде қалыптасады. Телеарналар ең алдымен ұлттық тілімізді, ұлттық дәстүрімізді, ұлттық болмысымызды бейнелейтін құрал болуы тиіс.
Тіліміздің сапасын бұзатын себептердің тағы біреуі ол орысшадан тікелей аудару. Қазіргі тележурналистердің ішінде қазақтың бай, көркем тілін білмей, орысша ойлайтындар бар. Олар сол орысша ойларын қазақшаға аударып сиқы жоқ сөйлемдер құрайды. Мысалға Длина составляет ... метров деген сөйлемді Ұзындығы ... метрді құрайтын деп аударады. Орыстың составляет составил сөздері орынсыз қолданылады.
Сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел,- деген Абай аманаты қазіргі сөз тізгінін ұстаушы, әрбір журналист-қаламгердің қаперінде ұстанатын қағидасы болуы шарт. Өйткені дәуіріміздің көзі, құлағы болып отырған бұқаралық ақпарат құралдары - тіл, сөйлеу мәдениетін қалыптастыратын негізгі қоғамдық сала екендігі басы ашық жайт [2].
Тіл байлығы, тіл тазалығы - ұлт қасиетінің, салт-санасының негізгі өнегесі, нағыз белгісі,-деп баһадүр Бауыржан Момышұлы артына ізгі сөз тастап кеткен болатын. Әрине, Тіріні көрге салар да - сөз, Өліні тірілте алар да - сөз. Сөз өнері - құдіретті өнер. Дана халқымыз осы тіл байлығы,сөйлеу шеберлігіне аса іждаһатпен қараған. Дұрыс сөйлеу,сөздерді орнымен қолдану, мәнді де мағыналы ой айту бір жағынан баға жетпес өнер болса, екіншіден тіліңе деген құрмет және жоғары мәдениеттіліктің белгісі. Сөйлеу мәдениеті бұл орфоэпиялық нормаға негізделеді. Орфоэпиялық норма - жоғарыда айтып өткендей, сөздерді дұрыс айту, лексикалық норма - сөздерді іріктеп, сұрыптап, талғаммен қолдану болса, грамматикалық норма сөйлеу мәдениетінде біршама тұрақталып, қалыптасқан норма саналады. Сөйлеу мәдениетінде ойдың дәлдігі, сөздің анықтығы, тазалығы, көңіл күйге әсер ететін шынайылығы (ол қарапайым сөзден немесе бейнелі образды сөздерден құралуына қарамастан), көркемдігі маңызды рөл атқарады.
Сонымен қатар, А.П.Чехов айтқандай Әр сөздің айтылуына қарай мың мағынасы бар. Яғни, көкейдегі ойды дәл жекізу үшін сөздің нақты әрі дұрыс айтылуы,дауысталуы қажет дүние.
Журналистика саласында тіл қызметінің атқарар рольдің орасан зор екені сөзсіз. Адамзат сөз, тілді коммуникативті қызметі ретінде туғызып, о бастан пайдаланып келе жатқанмен,қазіргі, жаңа заманымыз тұсында бұның мән-ролін кемелдендіре, жетілдіре, ұштай беру талабымыз ерекше арта түсіп отыр. Бұлай болуы заңды да, себебі Рухани мәдениеттің өсуі тілдегі өзгерістерден көрінумен бірге, сөзге, көркем сөздік творчество шығармаларына айырықша талап қояды және Бұл құрал неғұрлым өткір, неғұрлым тура бағытталған болса, соғұрлым жеңімпаз да. М.Горький. [3]
Сөз - тіл аталатын мәңгілік, аса құнды да қасиетті дүниені құрайтын бөлшек. Ал тіл - адам баласыныңи бір-бірімен ...қатынас жасау мұқтаждығы мен қажеттілігінен туған, сол себепті де Қоғамнан тыс тіл, тілсіз қоғам жоқ. Тіл лексикасында адам өмір сүріп, еңбек етіп, шаттанып-қуанып, қайғы-қасірет шегіп жүрген бар дүние-әлем сәулеленіп те, сипатталып та тұрады
Тілдің осындай аса маңыздылығының бір сыры оның құдірет-күшінде. Халқымыздың Өнер алды - қызыл тіл, Піл көтермегенді тіл көтереді, Сөз сүйектен өтеді, таяқ еттен өтеді, Бір жақсы сөз бітірер мың көңілдің жарасын тәрізді мақалдары сол ғажайып қуат-қасиетке байланысты туған. Әрине, бұлардың ешқайсысына да асыра айтылған ғой, жәй сөз ғой деп ешкімнің талас тудырмасы белгілі, дегенмен соңғысына байланысты бір дерек келтіре кетейік.
Өнер алды - қызыл тіл деп қазақ халқы сөйлеу шеберлігіне, жалпы тіл мәдениетіне үлкен мән беріп бағалаған. Қай қоғамда, қай заманда болса да халықтың жігерін тасытып, жанын баурап, қуаттандырған да осы - тіл құдіреті. Тіл мәдениеті - сауатты да әсем, мәдениетті де сыпайы сөйлей білу, әсерлі де орынды етіп қолдана алу шеберлігі деп білеміз. Қазақ - озық ойлы, ақынжанды, шебер тілді, шешен халық. Тілдің тазалығы, құнарлығы таза сөйлеу, тіл дұрыстығы, тіл мәдениеті - келешектің қандай кезеңінде де басты талабы болып қала бермек.
Қазақстан Президентінің Тілдерді қолдану мен дамыту бағдарламасында: Тілді дамыту - Қазақстан Республикасы мемлекеті саясатының аса өзекті бағыттарының бірі, - деп бекерден-бекер айтылмаған. Сондықтан да еліміздің әрбір азаматы тілдің тазалығын, сөздің құнарлығын сақтауда өз үлесін қосып, әрқашанда тіл мәдениетін сақтауға ұмтылуы керек. Халықтың ұшан-теңіз сөз байлығының ішінен ең қажетті, ең ұтымды тілдік құралдарды таңдап алып, оларды айтылмақ ой мен мәтіннің мазмұнына, мақсатына сай етіп тіркестіре алу білгірлік пен шеберлікті қажет етеді [4]. Мәтінді жүйелі түрде мазмұндай алу да тіл мәдениетіне жатады.
Әр түрлі өмір жағдайларына байланысты біздің тіліміз әркелкі сипатта қолданылады. Мысалы, жұмыста біз іскерлік сипаттағы, үйде қарапайым тіл, халық алдында сөйлеген кезде тіптен басқаша сөйлеу мәнерін пайдаланамыз. Кез келген жағдайда сөйлеу мәдениетін дұрыс қалыптастыру үшін, нақты ережелерге жүгіну шарт:
- дыбыстардың дұрыс айтылуына назар аудару (Кейбір облыстарда дыбыстың дұрыс айтылмауы: а дыбысының ә дыбысына ұқсас айтылуы); жалғаулардың дұрыс жалғанбауы әсерінен сөздердің мағынасының бұзылуын ескеру;
- ойды түсінікті тілмен жеткізе білу;
- көп әдебиеттерде дұрыс аударылмаудың кесірінен сөйлемдердің шұбалаңқы болуы, тіпті мағынасының жоғалып кетпеуіне назар аудару;
- аударма мәтінінің түсікті болуын қадағалау;
- сөйлеу мәдениетінде этикалық нормаларды сақтау;
- мәнерлеп сөйлеуге дағдылану.
Қазақша ойламайтын, ұлттық тіл білімінің қарапайым ережелерінен бейхабар адамның тіл білімі саласына келмегені дұрыс; егер ол сөз қайталау, ой қайталау, қала берді, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі ережесін білмесе, ол халыққа ақпарат жеткізіп қарық қылмайды, мұндайлар әлдебір ресейлік журналистердің мақамына дейін көшірмелеуге әуестеніп кетеді. Қазақша сөйлейтін өзге ұлт өкілдерінің өрескел қателіктері кешірілмеуі тиіс. Тілдің тазалығы - көпке ортақ талап. Шұбалған сөйлемдер, әсіреқызыл, әсірекөркем тіркестермен көп әуестенбей, сөйлем ықшамды болуы керек.
Міне, осы шарттардың орындалмауынан қазіргі кезде тіліміз шұбарланып, жастардың сөйлеу мәдениетінің деңгейі күннен-күнге төмендеуде. Сондықтан да бұл тіл саясатының өзекті мәселесі болып табылады. Ел тәуелсіздігін тіл тәуелсіздігімен астастыра қарап, туған тілдің тұғырын биіктету қамы қолға алынғалы да біраз уақыт болып қалды.
Тіл - қарым-қатынас құралы, адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын, рухани байлығын көрсететін айна [5]. Тіл мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені айналып өткен емес. Тіл - тұтас ұлттың тарихын, танымы мен талғамын, төл мәдениетін, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған ұлттың жаны. Мәдениеті жоғары, қастерлі тіл ғана ұлттық тіл, мемлекеттік тіл ретінде қызметін мінсіз атқара алады.Тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, тіл - этномәдени ақпаратты жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, сайып келгенде, бір бүтін етіп тұтастырушы.
Бұқаралық ақпарт құралдарында, телеарналарда мемлекеттік тілдің сапасын арттыру мәселесі әлі күнге дейін шешімін таппай жүргені барлығымызға белгілі жайт. Бұл мәселені тағы да көтеруіміздің себебі шешімін таппауына тіреледі. Бүгінгі күнге дейін барлық тереарналар қазақ тілін насихаттап, мемлекеттік тілімізді қорғамады. Әуел бастан заңмен бақыланбаған телеарналар өздерінің ұпайларын түгендеп 24 сағат бойы орыс тілді бағдарламалар арқылы өздерінің рейтингтерін көтерумен айналысты. Тек соңғы жылдарда ғана заңмен 50 де 50 нормасы белгіленіп, ресми тіл мен мемлекеттік тілдің дәрежесі тең болып, қазақтілді бағдарламала көбейді.
Телеарналардағы қуанышты жағдай Qazaqstan ұлттық арнасының тек қана қазақ тілінде хабарлар мен бағдарламалар көрсетуі және де біртіндеп латын әліпбиіне ауысуы.
Тіл жанашыры, ақын Мырзан Кенжебай телеарналарды сынаған мақаласында Бүгінгі қазақ телеарналары күндіз - түні мән - мағынасы жоқ, арзан, дөрекі, тұрпайы ойын - күлкіге, әзіл - қалжыңға толы мазақханаға айналды. Бұл қазақ деген тұтас бір ұлтты ішкен-жегеніне ғана мәз санасыз, ұлттық намысы жоқ үлкен бір тобырға айналдырудың ең оңай жолы ма деп қорқамыз. Баяғыда Рим билеушілері Халықты басқарудың ең оңай жолы қолына нан беріп, сосын әртүрлі көрсетілімдер қойып отыру дейді екен. Біз телеарналарымызды бұлай бұйдасыз жібере берсек, бүкіл ұрпағымыз көп ұзамай ешнәрсе ойламайтын жәй бір тірі жан боларына күмән жоқ,- дейді.
Бұған дейін Халықты рухани аздыратын, ұлтымызға қауіп - қатер туғызатын КТК, 31, СТС, НТК сияқты телеарналар тілімізді келеке ете бастады,-деп көрермендер тарапынан біраз дабыл қағылды. Телеарналар қазақ тілінде жаңа бағдарламаларды дайындамай, олардың орнына ескі сериалдарда қазақшаға аударып, концерттермен толықтырды. Мемлекеттік тілде дайындалған хабарлар мен бағадарламалырдың сапасы сын көтермейді.
Телеарнаның хабарды халыққа жеткізудегі басты құралы тіл. Қазір тілдік сапаға үлкен мән берілуі керек. Журналистердің ішінде қазақтың бай, әдеби тілінен бейхабар журналистер де кездесіп жатады. Жаттанды сөйлеп, сөзін ұмтып қалған жағдайда ойын жеткізе алмай жатады. Орысша дайын ақпаратты аудара салады. Қазақ тілінің қадірін кетіретін сол аударылған ақпаратты таратқанға мәз.
Қазақ телехабарының алғашқы айда болу, қалыптасу кезеңінде экранның барлық қырлары мен сипаты өз табиғатын толық ашпады, синкреттік өнер мүмкіндігі барынша пайдаланылмады. Себебі білімді кадрлардың аздығы , әрі синкретті өнер түрінің өзіне тән табиғилығын тануға техникалық және шығармашылық топтағы мамандардың білім-білігі мен парасат-пайымы жете бермеді. Теледидарда бәрі де әрекетте, ол миллиондаған адамдардың көз алдында жүруді үйренуде. Ол өнер теориясының дәстүрлі сұрақтарын уақыт өткен сайын қайталап қоюда,- деген пікір осының дәлелі. Теледидардың басты мақсаты - аудиторияға ақпарат тарату, идеологиялық тәрбие мен насихат жұмысын жүргізу, саяси-мәдени, экономикалық саладағы хабарлар көлемін өсіру. Ақпараттық және өзге де саладағы хабарлар қатаң саяси сүзгіден өтіп, сюжеттеде тәрбиелілікті көрсету талап етілді. Журналистер қауымы ақпаратың оқиғалылығына баса назар аудара отырып, республиканың халық және ауылшаруашылығы, еңбек ерлері мен мәдениет қайраткерлерін, партияның қаулы-қарарларына орай жоспарын орындаған ұымдар мен еңбек озаттарын арқау етуі өз шығармаларының жанрлық әрі пішіндік, мәтіндік өзгеше сипатынан көрінеді. Шығармашылыққа кеңестік кезеңнің тар қыспағы, қатаң партиялық бақылау, ұлттық бағыттағы рухани шектеушілік өз зияныны тигізді. Білікті әрі білімді кадрлар даярлаудағы жіберілген кемшіліктер, телеөнердің құпия сырларын ұғына алмаушылық, телехабардың көркемдік-идеялық мазмұныныдағы олқылықтар телестудияның аудиториямен қоян-қолтық араласуына кедергі келтірді. Осындай кемшіліктерге қарамасатан, теледидардың қоғамның тәрбиешілік, ағартушылық, көңіл-көтерушілік бағыттағы табыстары аудитория үшін нәтижелі болды. Телеэкрандағы шығармашылық және техникалық топ сан алуан жүйедегі тақырыптық бағытын айқындап, ол қоғамның күнделікті ақпарат алатын ауқымды аймағына айналды. Алғашқы хабардағы пішін уақыт ағымының аясында өзгеріске түсе отырып, ол болашақтағы тағылымды дүниелерге негіз қалады. Қазақ телехабарының қалыптасу, даму жолдары теледидардағы шығармашылықы және техникалыұ топ үшін үйрену, іздену үрдісіне толық кезең болды. Журналист - ашық қоғамның, әділеттіктің салтанат құруының тілеулесі әрі халық мүддесінің жанашыры. Сондықтан да олар қоғамдық ортада ерекше ілтипат пен зор құрметке қашанда лайық. Публицистің абырой-атағын жоғары ұстау, оған кір келтірмеу әрбір журналистің кәсіби парызы және этикалық нормасы болуы тиіс.
Журналист сөзімен де, өзімен өзгеге үлгі боларлықтай ғылыми-теориялық білімі терең, батыл да принципшіл, кішіпейіл әрі ашық мінезді иманды адам болуы міндетті. Сонымен қатар оған жазу мәдениетін толық игерген жоғары сауаттылық пен тума таланттылық, асқан дарындылық та өте қажет. Осы қасиеттер арқылы белгілі бір журналистің қоғамдық-саяси ахуалға деген ұстанымы мен көзқарасы, моральдық-этикалық тәлім-тәрбиесінің деңгейі анықталады.
Тележурналистикадағы тілге қатсыты үлкен мәселенің тағы бірі журналистердің Ң мен Н әріптерін айыра алмауы. Телеарна басшыларының сауатсыздығынан болар ондай журналистер бағдардарламаларды жүргізіп жүре береді.
Жоғары айтылған мәселердің барлығы қазақ халқының ұлттық ерекшелігіне, тіліне жасалып жатқан қастандық. Бабалаларымыздан бері келе жатқан ана тіліміздің сапасына мән беріп, бұзылуына жол бермеуіміз қажет. Теларналардағы тіл мәселесін тілдерді дамыту басқармалары, тіл білімін институттары, газеттер, Бұқаралық ақпарат құралдары бірлесіп қолға алып шара қолданулары керек.
Ақпараттық кеңестік әлемнің барлық елдерін қамтып, экономикалық және саяси қарым қатынастың жедел өсуіне тікелей әсер етуде. Бүгінгі журналистика минут сайын жаңарып, даму үстінде. Жаһанды ақпарат билейтіні жасырын емес. Төртінші билік иелері ақпарат тасқынын реттеп, сараптап, сапалы дүние етіп бұқараға жариялауға міндетті. Сан емес сапа билік ететін заман туды. Бұқаралық ақпарат құралдарының әр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.