Педагогикалық қарым - қатынас фыўнкциялары
óZBEKSTAN RESPUBLIKASı JOQARı HáM ORTA ARNAWLı XALıQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
áJINIYAZ ATıNDAǵı NóKIS MáMLEKETLIK PEDAGOGIKALıQ INSTITUTı
MEKTEPKE SHEKEMGI HáM BASLAWıSH TáLIM FAKULTETI
Baslawısh tálim kafedrası
Baslawısh tálim hám sport tárbiyalıq is qánigeliginiń 4 a kurs pitkeriwshisi Eshniyazova Indiranıń
PITKERIW QáNIGELIK JUMİSİ
TEMA: BASLAWıSH KLASS OQıTıWSHıSı MENEN OQıWSHıSıNıń DOSLıQ MúNáSиBETLERIN QáLIPLESTIRIW
Ilimiy basshı: p.i.f.d., N.Nagmetova
Kafedra baslıǵı: f.i.k.doc., S.Shınnazarova
Nókis - 2019
МАЗМУНЫ
Кирисиў ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I БАП. Баслаўыш класс оқытыўшысы ҳәм оқыўшысы ортасындағы қарым-қатнас ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Педагогикалық қарым-қатнастың өзине сай өзгешеликлери ҳәм функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Оқытыўшы ҳәм оқыўшының дослық қарым-қатнасын шөкемлестириў ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
II БАП. Оқытыўшының оқыўшылар менен мүнәсибетин шөлкемлестириў усыллары ҳәм қарым - қатнаста тәрбиялық процесс принциплери ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Оқытыўшының қарым - қатнас тийкарында класс жәмәәтин басқарыў усыллары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Оқытыўшының класс жәмәәтин қарым - қатнас тийкарында басқарыў басқышлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Жуўмақлаў ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған әдебиятлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 53
КИРИСИЎ
Теманың актуаллығы. Ғаламдық жаһанданыў жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер - қоғам дамыўының қозғаыўшы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр. Әлемдiк қаыўымдастықтың бiр тұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастырыўға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттеныўi - жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеыў қажеттiгiн алға тартып отыр.
Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан бiлiм реформасына қатысты түбегейли бетбұрыстар, атап айтқанда әлемде дамыған мемлекеттердеги билим саясатының негизги көрсеткиши болып саналатын, билим бериў жүйесине ениў қарқыны - қоғамдық ортадағы адамдардың ерекше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастырыўға негiз болды. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта жабдықталыўы - бiлiм сапасының жаңа деңгейге көтерiлыўiне өзгеше талап қойды. Аса қарқынды белең ала бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан терең талдаыўнамалар жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе отырып атқарыў мәселелерi жолға қойылыўда.
Мектеп оқыўшыларының денсаыўлықтарына терис әсер ететин факторларының қатарына мектеп оқыўшыларының оқыў сабақтарымен артықша жүктелыўлерин, педагог пен оқыўшылардың арасындағы авторитарлық қарым-қатынастықты, оқытыў мен тәрбиелеыўдеги баланың тұлғалық және жас ерекшеликтерин қажетти деңгейде есепке алынбаыўшылықтарын, гиподинамия және т.б. атап көрсетыўге болады. Мектептердеги оқыў-тәрбие жұмысын қазирги заманның талаптарына сәйкес жүргизыў, оқыўшының денсаыўлығын сақтаыў мен нығайтыў мәселелерин тиимди шешыў медициналық қызметкерлер мен мұғалимдердиң бирлескен нәтижели еңбектерине байланысты. Педагогика ғылымында осы тыўындаған мәселени шешыўдеги тиимди жолдары мен құралдарын негиздеыў қажеттилиги тыўындайды.
Мұғалимниң диагностикалық бағдарламасының бир нұсқасында оқыўшылар менен ынтымақтастықта бола алыў қабилети критерийи - қазирги мектеп мұғалимдериниң зерттеыў ис-әрекеттеринин ең жоғары деңгейи және ол өз- ара ықпалдастыққа ұмтымдыратын жаңа тәсилдерди үнеми издестирыў, оларды қарым-қатынас жасаыўда колданыўдың мүмкиндиктерин байқай алыў, басқа адамдардың көз қарастарын түсине билыўге тәрбиелеыў аз ыўақыт аралығында және мұғалим мен оқыўшының ақыл-ойын, ерик-жигерин пайдалана отырып эмоционалдық күш салыўымен оқытыў мен тәрбиелеыўдиң әдистерин үйлестирыўди негиздей отырып қолдана алыў (В.И.Зверева). Педагогтардың балалар ұжымымен кәсиби ұйымдастырылған жұмысы барысында әлеыўметтик (қоғамдық) белсендилик ретинде күрдели тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Казирги кезенде бұл қасиет ерекше маңызға ие болады, өйткени ол қоғамдық ис-әрекеттердиң маңыздылығын оқыўшылардың санасына сиңирыўин, олардын оған жаыўапкершилик, белсендилик, изденимпаздық таныта отырып қатысыўға дайындалыўын, ұмтылыўын қамтиды.
Зерттеыў мақсаты:
oo Бастаыўыш сынып о3ытыўшысы ж1не о3ыўшысы ортасында2ы досты3 м6н1себеттерён орнатыў ж1не ны2айтыў жолдарын ашып көрсетыў;
oo Тәлим арқылы оқытыўдың достық қатынастағы оқыў процесин жаратыў;
Зерттеыў болжамы:
- егер мектепте бастаыўыш сыныптан оқытыўшы мен оқыўшы ортасында достық қарым-қатынас болса, онда бастаыўыш сынып оқыўшыларының оқыў әрекети жақсы қалыптасады;
oo Оқытыўшының достық қарым-қатынаста болыўы сынып ұжымының инабатты қасиеттериниң дамыўына ықпал етеди;
Зерттеыў жұмысының жаңалығы:
- бастаыўыш сыныпта оқытыўшылар мен оқыўшылардың ортасында достық қарым-қатынастарының тиiмдi жолдары анықталды.
- Тәлим арқылы оқытыўдың достық қатынастағы оқыў процесин жаратыўдың дәлелденгендiгi.
Зерттеыў обьекти: Мектепте оқытыўшылар мен оқыўшылар ортасында достық қарым-қатынас қалыптастырыў.
Зерттеыў әдистери: Тақырыпқа байланысты ғылыми-теориялық материалдарды және әдебиеттердi үйреныў, жаңашыл педагогтардың тәжирибелери және баспасөзде жарық көрген ғылыми еңбектерди жинақтаыў, сұрыптаыў, талдаыў, педагогикалық күзетыў және нәтижелерiн жалпылаыў.
Жұмыстың түзiлiсi: кириспе, еки тараыў, 4 бөлiм, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тизиминен тұрады.
I БАП. Баслаўыш класс оқытыўшысы ҳәм оқыўшысы ортасындағы қарым-қатнас
1.1 Педагогикалық қарым-қатнастың өзине сай өзгешеликлери ҳәм функциялары
Мүнәсибет - юнонша сөз болып, әңгимелесыў, жеке адамдар арасында әңгиме және өз-ара пикир алмасыў, еки немесе одан артық адамдардың сөйлесыўи пайда болады. Адам қарым-қатнас процессинде экономикалық тәжирийбе, тәлим-тәрбия, ҳәртүрли қатынастар, әдептилик шегаралар идея және жоғары сана тәсиринде қалыптасады және жеке адам ретинде кемелге жетеди. Адамдар ортасындағы өз-ара қарым-қатынас педагогикалық-психологиялық пәндердиң негизги категорияларынан бири есептелип, ол өз ишине жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастың ең негизги механизмдерин қамырап алады.
Психология пәнинде қатынас категориясы кең мағынада түсиниледи және биргеликте жұмыстың ишки қатынасын бекемдеп, өз-ара тәсир және өз-ара қатынасты бейнелейди және эканомикалық процессыўал жұмысты көрсетеди.
Педагогикада қарым-қатынас оқытыўшы және оқыўшылар ұжымының өз-ара тәсири, тәсили және тизимин аңдап оның маңызы, өз-ара ақпарат алмасыўда, тәлим және тәрбиелик тәсир өткерыўде, өз-ара бир-бирлерин түсиныўге ерисыўде пайда болады және төмендеги өзгешеликтерге ие:
- қарым-қатынас оқытыўшының педагогикалық искерлигинде ең маңызды кәсиптик құрал болып табылады.
- қарым-қатынас процессинде оның мақсатқа сай амалға асырылыўын тәминдеыў үшин эканомикалық бақылаыў эканомикалық заңдылықтар үлкен маңызға ие;
- оқытыўшы және оқыўшы қатынастарының ең маңызды құралы қарым-қатынас саналып, мотивацияда мотив қандай маңызды орын иелесе, ол да сондай маңызды роль ойнайды;
- педагогикада қарым-қатынас - оқытыўшының оқыўшыларға тәсир өткизыў негизинде өз-ара қатынасты жақсы ұйымдастырыўы, белгили бир мақсатты дәстүр негизинде амалға асырыўдың жоспарластырылған фыўнкциясын орындайды;
- қарым-қатынас - биргеликте жұмыстың қажеттилигинен жүзеге келип шығады және жеке адамдар арасында қатынас дамыўының жан-жақтама процеси есептеледи;
- надұрыс педагогикалық қарым-қатынастан оқыўшыда қорқыў, өз күшине сенимсиздик пайда болады, оның назары, исшеңдик әрекети төмендейди, сөйлеыў динамикасы бұзылады, еркин пикирлеыў қабилети төмендейди.
Педагогикалық қарым-қатынас - бұл оқытыўшының оқыўшылармен сабақта және сабақтан тысқары искерлигинде ең қолайлы психологиялық мұхитты жүзеге келтирип, жақсы рыўхи орталықты жаратыў үшин мүмкиншилик беретин кәсиптик қатынас.
Оқытыўшының оқыўшылармен өз-ара жақын достық қарым-қатынасынан негизги мақсат:
- жаман жағдайларды жүзеге келтирыўши барлық процесстерди жоқ қылыў;
- оқыўшыларда еркин пикир жүритыў көндикпелерин пайда етыў;
- оқыўшыларды белсендиликке, еркин пикирлеыўге, өз пикирин қорықпастан баян етип, сол пикирге сүйеныўге үйретыў;
- оқыўшылардың жасырын қабилеттерин оятыў;
- сабақ және сабақтан тыс процесстерде қыўаныў және көтеринкилик көңил-күйин пайда етыў.
А. С. Макаренконың пикиринше, оқытыўшы қарым-қатынасы құрмет және талапшаңдыққа негизделген қатынас формасында болыўы қажет.
В. Сыўхомлинский оқытыўшының ...мектеп көлеминде сөйлеген әрбир сөзи пұқта ойланған, ақыл және пикирлерге бай, белгили бир тәрбиелик мақсатқа қаратылған болыўы керек деп айтады. Оқытыўшының әрбир сөзи ғалымның пикиринше, тек ғана оқыўшы қыўлағына айтылыўы емес, оның көңилине де айтылған болыўы қажет. Жалпы алғанда жетик оқытыўшылардың пикиринше, тәлим және тәрбие тек ғана оқытыўшы және оқыўшының өз-ара байланыстылық позициясы негизиндеги қарым-қатынас процессинде құрылады.
Педагогикалық қарым-қатынас фыўнкциялары.
Оқытыўшының педагогикалық қарым-қатынасы эканомикалық-психологиялық процесс болып, төмендеги фыўнкциялармен характерленеди:
- оқыўшылардың психикалық жағдайын толық билыўи;
- өз-ара ақпарат алмасыўды жолға қоюы;
- тәлим-тәрбиелик жұмысты биргеликте ұйымдастырыў;
- оқыўшыны еркин пикир жүритыўге үйретыў;
- жаман жағдайларды сынып ұжымымен биргеликте жоқ етыў;
- достары үшин қайғырыў және оларға жәрдем берыўге үйретыў;
- өздигин аңдаыў, оқыўшылармен қарым-қатынаста қанығыўды сезыў.
Қарым-қатынас процессинде оқытыўшы қысқа ыўақытта өзиниң психологиялық билимдерине сүйенип оқыўшының психикалық қасиеттерин жетик билыўге әрекет етыўи қажет. Оқыўшының ишки дүниесине, рыўхи жағдайына кирип бармастан, оған қарағанда түрли тәрбиелик жазалар қолдаыў, ақыл берыў мүмкин емес. Бұндай жағдай оқыўшы мен өз-ара қарым-қатынасты түзетип болмас дәрежеде бұзылыўға, оқыўшының жасырын жағдайға, өз қабығы на кирип алыўға себеп болады.
Оқытыўшы өз-ара ақпарат алмасыў мен байланысты қасиеттери, оның сынып ұжымына сиңисип кете алыў қабилетимен байланысты. Сынып ұжымында жүз берип жатқан әрқандай оқиғалар оқытыўшы бақылаыўында болыўы, олардың нәтижесин оқытыўшы тез және әдил анализ етыў және алдына алыў қажет. Бұл тек ғана белсенди оқыўшылармен ақпарат алмасып барыў нәтижесинде амалға асады. Сонда ғана, оқытыўшының оқыў тәрбиелик процестеги искерлиги үшин қолайлы жағдайлар жаратылады және жақсы нәтижелер береди.
Оқытыўшы тәлим-тәрбиелик искерлиги оқыўшылармен биргеликте пайда етеди. Бұнда сыныптың актив оқыўшылары және дәстүри емес лидерлери мен өз-ара қатынастың әдилетти болыўы үлкен маңызға ие: оқыўшыларды тәрбиениң түрли элементтерин саналы түрде еркин орындаыўға жалып етыў, бұнда оқыўшыларға ұйымдастырыўшылық және атқарыў рольдерин орындаыўға мүмкиншик жаратып берыў қажет.
Оқытыўшының қарым-қатынасы оқыўшының өздигин аңдаыў фыўнкциясын жеделдестиреди. Бұнда оқытыўшының миндети қарым-қатынас негизинде оқыўшыларға өзиниң Менди аңдаыўы, жеке адам сыпатында өз пикирин батылдықпен және еркин сөйлеыўди, ұжымда өз орнын билыўди, өз-өзин бағалай алыўға үйретыў керек.
Педагогикалық қарым-қатынас түзилиси жақтан оқытыўшы жаратыўшаңдығының бейбақа үлгиси саналады. Педагог ғалымдар оқытыўшының оқыўшылармен қарым-қатынасына көптеген мәлиметтерди ғылыми шығармаларда баян етседе, қарым-қатынас ең алдымен, оқытыўшының жеке психологиялық қасиеттери сыпатында көринис табады. Ғалымдар болса, қарым-қатынас үшин оқытыўшыға бағдар береди. Сонымен бирге орыс педагогы В. А. Кан-Каликтың пикиринше, оқытыўшының педагогикалық қарым-қатынасы төмендеги бағдарларда амалға асырылады:
1. Прогностик этап: Оқытыўшы тарапынан сынып ұжымы мен болашақ қарым-қатынасты моделдестирыў.
2. Коммыўникатив байланыс: Оқыўшымен алдынғы танысыў процессинде тиккелей қарым-қатынасты ұйымдастырыўға ерисыў.
3. Педагогикалық процесс: Оқытыўшының ис-әрекети, педагогикалық шеберлиги тиккелей қарым-қатынасты басқарыўға қаратылған болыўы керек.
4. Нәтижелер анализи: Амалға асырылған қарым-қатынасты анализ етыў, жетискендик және кемшиликтерди әдил бағалап келыўши жұмыс үшин моделдестирыў.
Қарым-қатынастың әрбир басқышында оқытыўшы нелерди билыўи қажет?
Моделдестирыў басқышында аыўдиторияның барлық үлгилерине жаыўап берыўи, әрбир оқыўшының психологиялық қасиеттерин үйреныўи, тәлим-тәрбие процессинде кездесыўи мүмкин болған қиыншылықтар динамикасын алдынан көре алыў және алдына алыў, қарым-қатынастың өз-ара байланыстылықта құрылыўы, яғни қарым-қатынас оқытыўшы жекелигине емес, бәлким оқыўшы жекелигине де сай келыўин тәминдеыў.
Коммыўникатив байланыс: басқышында сынып ұжымын өз-ара қарым-қатынасқа тез жалып ететин әңгимелесыў техникасын пұқта билыў, олардың барлық қызығыўларына жаыўап бере алатын, еркин пикир билдирыўлерине мүмкиншилик жаратыў және оқыўшылар санасына жақсы тәсир етыўдиң түрли тәсилдерин қолдаыў методтарын иелеыўи қажет.
Педагогикалық процесс: басқышында оқытыўшының искерлиги тиккелей тәлим-тәрбиелик истерин белгили бир бағдарға салыў, оқыўшылар ұрыныстарын қолдап-қыўаттаыў, сынып ұжымының дәстүри және дәстүри емес лидерлери мен әдилетти қарым-қатынасты ұйымдастырыў, өз пикирлерин ұжым пикирлеримен реал жағдайда бейимдестире алыў көндикпелерин жаратыў сияқты истер алып барылады.
Нәтижелер анализи оқытыўшы өз искерлигинде әдил баға берыў, жетискендиктер және кемшиликтерин есепке алып, келеси тәлим-тәрбиелик искерлигинде кемситпестен қолдаыўды билыўи қажет, осы басқышта мақсат, жоспар және нәтижелердиң бирлиги тәминделеди, оқыў-тәрбие процессинде оқытыўшы оқыўшылар мен қарым-қатынасты ұйымдастырыў және басқарыўдағы басшылықты, жетекши бола алыўды билыўи керек.
Оқыўшылардың әдептилик жақтан тәрбиеленгендиги оның айналасындағы мұхитқа қарағанда болған қатынастарында көринис табады. Әдептилик жақтан тәрбиеленгендик оқыўшының сезимдеринде, ишки дүниеси сыўреттеледи және минез-құлқыда, мұғалиммен қатынас процессинде жүзеге шығады. Оқыўшылармен жақын қатынаста болыў және мейримдиликти пайда етыў, мұғалимниң сынып ұжымымен қатынаста дұрыс және әдил қатынасты ұйымдастырыўда негизги кезең болады.
Қарым-қатынас түрли рөлдер арқылы жеке адам искерлиги үшин экономикалық майдан жаратады, жеке адамның экономикалық минез-құлқын жоспарлайды. Оқытыўшы оқыў-тәрбие процессинде өзиниң жеке жетекши және басшылық рольн көрсетеди. Сабақ процессинде оқытыўшы оқыўшыларды ұйымдастырыўшы және орындаыўшы ролдеринде болыўға мүмкиншилик жаратыў керек. Қарым-қатынас негизинде жеке адам өздигин аңдаыўды үйренеди. Оқытыўшы сабақты жоспарластырып, тек ғана үйренилип жатқан сабақ тақырыбы тыўралы мәлиметтер мен оқыўшыларды ақбарат көлемине жалып етыўди ойламаыўы керек, болмаса оқытыўшының көмегине мүтаж болған оқыўшыларды табыўы, оларға жәрдем берыў үшин имканият жаратыўы, әрбир оқыўшының қызығыўшылығын тәминдеыўши имканияттарды көре алыўы және өз-ара мүнәсебетти тәминдеыўи қажет.
Педагогикалық жұмыста оқытыўшы қарым-қатынас негизинде оқыўшылармен жақсы мүнәсебетти ұйымдастыра алыўы, демократиялық талаптарды қолдаыўы және биргеликте жақсы жұмыс алып барыў керек. Педагогикалық мүнәсебет болса, бұл оқытыўшы кәсиптик искерлигиниң бир көриниси болып, бұнда тәлим және тәрбие проблемалары оқытыўшы жәнеде оқыў-тәрбие процесиниң басқа қатынасыўшылары ортасындағы өз-ара тәсир құралымен шешиледи. Бұл жағдайда оқытыўшы баға берыўши ролинде сәыўлеленеди және де оның өзи баға алыўшы есептеледи. Бұндай жағдайларда педагогикалық тәсир көрсетыў миндеттери және құралдары тағы да оқытыўшының оқыўшылармен педагогикалық мүнәсебети төмендегише:
Коммыўникатив мүнәсебет.
Интерактив мүнәсебет.
Перцептив мүнәсебет.
1. Коммыўникатив мүнәсебетте бир жақтама ақбарат бериледи. Мүнәсебет өз ишине байланыс искерлигиниң қатынасыўшыларымен өз-ара ақбарат алмасыўын қамрап алған болып, коммыўникатив мүнәсебет сыпатында характерленыўи мүмкин. Оқытыўшы және оқыўшы бир-биримен мүнәсебетке кирисыў процессинде мүнәсебеттиң қажетти құралдары болған тил және сөйлеыў искерлиги мұқым маңызды болып табылады.
2. Интерактив мүнәсебеттиң мұқым тарапы еки жақтама бир-бирине тәсир жасаыўы. Мүнәсебетке кирисыўши оқытыўшы өз-ара тәсир етыўде, олардың тәрбиелик искерлигине сондай-ақ сөз арқалы, бәлки пикир алмасыў, ис-әрекет және минез-құлқы мен өз-ара тәсир өткизыўи түсиниледи.
3. Перцептив мүнәсебетте оқытыўшы және оқыўшылар ұжымы өз-ара бир-бирлерин түсиныў, аңдаыўы түсиниледи. Бұнда мүнәсебетке кирисыўшилер өз-ара бир-бирлерин түсиныў негизинде олардан бири екиншисиниң сенимин ақтайды, ақылды, парасатты, тәжирибели, жоқары дайындыққа ие баркамал адам сыпатында түсиниледи.
Мүнәсебеттиң үш тарапын бүтин алып қарағанда өз-ара байланыс искерлигин ұйымдастырыўдың тәсилдери және онда қатнасыўшылардың мүнәсебеттери ашық көринетин болады. Педагогикалық мүнәсебет табысты ұйымдастырылыўы үшин, оқытыўшы оқыўшылар мен байланыс искерлигине терең кирисип кете алыўы, жеке адамды жан-жақтама қалыптастырыўдың мақсат және миндеттерин терең түсинип, жұмыс алып барыўы қажет.
1.2. Оқытыўшы және оқыўшының қарым-қатынасын ұйымдастырыў.
Оқыўшылардың сыныптағы ис-әрекетин ұйымдастырыў.
И.А.Каримов Өзбекстан Респыўбликасы Жоқары Кеңесиниң IX сессиясында сөйлеген баяндамасында Оқытыўшы және оқыўшы мүнәсебетиндеги мәжбүри бойсыныў орнын саналы сезим иелеыўи... оқытыўшының бас миндети оқыўшыларда өзиндик пикир жүритыў дағдыларын пайда етыўден тұратындығын, демократиялық қоғамда балалар, жалпы, әр бир адам еркин пикирлейтин етип тәрбиеленыўин өзиндик пикирлеыў үлкен байлық... екендигин қайталады.
Демек, оқытыўшының негизги миндети адам еркиндигён, өзиндик пикирлеыў қабилетин дамытыўдан тұрады. Сонда ғана тәлим тизиминде жастарға еркин пикирлеыў мүмкиншиликтери жаратылады. Мемлекет саясатының жоқары бағдары болған камил адам тәрбиесине жаыўапкер оқытыўшы мойнына бүгинги күнде өркендеп жатырған қоғамымыз үшин санасы жоқары, өзиндик пикирлей алатын, минез-құлқы мен өзгелерге ибрат болатын билимди, өз кәсибин терең билетин XXI ғасыр кадрларын дайындаыў жаыўапкершилиги жүктелген.
Оқытыўшының тәлим-тәрбие бағдарындағы искерлигинде ерисыўи қажет болған барлық жақсы нәтижелер оның оқыўшылар мен жанды және еркин мүнәсебетти дұрыс ұйымдастырыў шеберлигине байланысты. Оқытыўшы сөз өнериниң шексиз құдирети негизинде оқыўшыға тәрбиелик тәсир көрсетеди, әр бир сабақты нәтижели ұйымдастырып алып барады, оқыўшылар мен сөйлесыўди биледи, тәрбиениң сұхбат, әңгиме, айтып берыў сияқты тәсилдеринен орынды пайдаланады. Тәлим-тәрбие процесинде оқыўшылар мен қызғын мүнәсебетти амалға асырады.
Тәлим-тәрбиелик жұмысты қалыптастырыў оқытыўшының жанды мүнәсебетти нәтижели ұйымдастырыўына байланысты. Бұнда оқытыўшы және оқыўшы мүнәсебети жақсы нәтижелер берыў үшин оқытыўшыда оқыўшылар мен еркин сөйлесыў қабилети болыў керек. Себеби, оқытыўшы мен оқыўшының мүнәсебетин байланыстырыўшы негизги құрал - сөз болып табылады. Оқытыўшының қаншалық сөз байлығы көп болса, мүнәсебет алып барыў қабилети тез пайда болып, жақсы нәтижелерге ерисыў аңсат болады.
Әдетте, сөз байлығы төмен болған оқытыўшылар өзиниң педагогикалық искерлигинде оқыўшылар мен тез-тез қиыншылықтарға ұшырасады. Оқытыўшының жанды мүнәсебети әр қандай тәрбиелик мерекениң мазмұн және маңызын оқыўшыға табиғи түрде жеткезеди, сол процестиң объети және сыўбъекти ортасында мүнәсебет үшин беккем көпир жаратады және ишки сезим мен әрекеттердиң бирлесыўин тәминдейди.
Шын мүнәсебет - оқытыўшы тарапынан ұйымдастырылатын, әр қандай тәлим-тәрбие мереке маңызын аыўызша сөз бен оқыўшыларға жеткизетин, қиын процестерден алып шығыў құдиретине ие болған жұмыс болып табылады.
Оқытыўшы педагогикалық шеберлигинде қамрап алған сөздиң сұлыўлығы, билим дәрежесиниң кеңдиги, өткир дүниеге көз-қарасы, рыўхи-мәдени дәрежеси, педагогикалық қабилет, тәлим-тәрбиелик мақсаттардың сайлығы әрқандай сабақ және сабақтан тыс тәлим-тәрбиелик мерекениң табысын тәминдеыўши және де оқытыўшы жанды мүнәсебетин пайда етыўши факторлар болып есептеледи. Оқытыўшы кәсиптик искерлигиндеги жанды мүнәсебет қабилетин тереңдестирыў үшин өз алдына әрдайым мына сұрақтарды қойып, оған өзиндик пикир алысыўлары негизинде жаыўап бере алыўы керек.
1. Неге үйретыў:
а) оқыўшыларды үренилип жатырған тақырып бойынша ғылыми жаңалықтардан хабардар етыў, пән терминдерин түсиндирыў, оқыў предметин толық өздестирыў;
б) оқыўшыларда жеке адам еркиндигин, өзиндик пикирлеыў қабилетин қалыптастырыў;
в) оқыўшылардың үйренилип жатырған пән бойынша қабилеттерин, көпдикпе және дағдыларын қалыптастырыў;
г) жаңа тақырыпты пәндер аралық байланыс негизинде түсиндирыў;
д) сабақ процесин педагогикалық және ақпарат технологияларының қызықты методтары негизинде ұйымдастырыў.
2. Кимди үйретыў:
а) келешекте мемлекет өркендетыўи үшин жаыўапкер, мемлекет саясатының жоқары бағдары болмыс камал адамға тәлим-тәрие берыў.
б) оқыўшылардың билим алыў және тәрбиеленыў процесинде ұшырасатын проблемаларды және қиыншылықтарды өзиндик жоқ етыўге үйретыў;
в) оқыўшыларда өзиндик пикир жүритыў көндикпелерин пайда етыў;
г) сабақ және сабақтан тыс тәлим-тәрбие процесин оқыўшылар пикирлерин инабатқа алған жағдайда ұйымдастырыў;
д) оқыўшылар жас кеыўил иеси екендигин, олардағы психологиялық өзгеристер және дамыўларды инабатқа алыў қажеттигин ұмытпаыў;
е) талантты оқыўшылар мен жеке түрде жұмыс алып барыў.
3. Қандай үйретыў:
а) оқытыўшы өз искерлиги даыўамында топтаған тәжирибелери негизинде педагогикалық, компьютер және ақпарат технологияларын қолданып тәлим берыў;
б) жоқары педагогикалық шеберлик пен сабақ және сабақтан тысқары жағдайларда тәрбиелик процессти ұлттық дәстүр және қадрияттар негизинде ұйымдастырыўы.
в) оқыўшыларды билим алыўға қызығыўшылығын асырыў мақсатында педагогикалық тәсир көрсетыўдиң түрли тәсилдеринен пайдаланыў;
г) тәлим-тәрбиелик жұмысты белгиленген мақсатқа ерисыў үшин, махалла исшеңдери, ата-аналар мен өз-ара байланысты бекемдеыў.
Оқытыўшының оқыўшылар және оқытыўшылар жылы мен үздиксиз байланыста болыўы, оның жанды мүнәсебетти дұрыс ұйымдастырыўында мұқым маңызды орын тұтады. Оқыўшылар мен жанды мүнәсебетке кирисип, олардың құрмет-дыққатына ие болыў бирден ғана садыр болатын және тәлим-тәрбие бағдарында жеңистерге жетектейтин процесс емес. Бұның үшин оқытыўшы жыллар даыўамында дайындалады, педагогик шеберлик сырларын иелейди, тәжрибели ұстаз оқытыўшылардың жеңистеринен пайдаланады. Жас оқытыўшы үшин мүнәсебетти жаратыўда төмендеги миндеттерге дыққат берыў талап етиледи:
- оқыўшылардың индивиыўал өзгешеликтерин, психикалық жағдайын терең үйреныў, сынып ұжымының рәсми және рәсми емес лидерлери искерлиги мен танысыў, оларға қарғанда әдилетти мүнәсебетте болыў;
- жанды мүнәсебет негизинде пикирлеыўши, өзиниң қадир-қымбатын билетин, денеси бекем, иманды, өмирде анық мақсатқа ұмтылыўшы еркин жеке адамға тәлим-тәрбие берыўи шарт екендигин ұмытпаыў;
- жанды мүнәсебет себепти оқыўшылардың анық дәрежедеги интеллектыўал билим дәрежесин, ақыл-закаыўаты құдиретин жүзеге шығарыўға ерисыў.
Педагогикалық мүнәсебеттиң мұқым тараптарының бири оның құралдары болып табылады. Құралдар ұйымдастырыўшылық қабилети негизинде тәсир көрсетыўге көбирек жандасыўы қажеттиги қайталанады.
Оқытыўшының педагогикалық мүнәсебети амалға өзиниң үш формасы мен сәыўлеленеди:
* билимдерди иелеыўде оқытыўшы мен оқыўшылардың биргеликте байланыс етыўлери;
* оқытыўшының оқыўшыларға тәсир өткизыў және олардың искерлигин амалға асырмаыўы;
* оқытыўшының оқыўшылар мен өз-ара мүнәсебетте, оқыўшы ұжымы тарапынан шешилип жатырған барлық проблемалардан өзин шетке алыўы.
Мүнәсебеттеги орынсыз эмоционал түс берыў мен нейтрал жағдай арқалы мүнәсебеттеги искерлигин жақсыдан жаманға өткизыў мүмкин. Бұлардың барлығы мүнәсебет мұхитын, сыныптағы белгили бир ықлымды өзгертиреди. Жетик педагогикалық мүнәсебет оқытыўшының өзин-өзи мүнәсебет процесинде және ерисилген жеңистери нәтижелерин әрдайым тексерип барыўын назарда тұтады.
Дұрыс ұйымдастырылған педагогикалық мүнәсебет даыўамында оқытыўшы таңдаған құралдар тәлим-тәрбие процесиниң миндет және жағдайларына сай келыўин өлшеыўши құрал сыпатында түсинилетин педагогикалық этика амалға асады. Педагогикалық жұмысты оқытыўшы мүнәсебет арқалы мына фыўнкцияларды орындайды:
бириншиден, тәлим-тәрбие процесиниң оқытыўшы тарапынан жеке түрде алып барылыўы және бұл жұмысқа тек ғана өзи жаыўапкершилиги;
екиншиден, тәлим-тәрбие процесинде бир мақсатқа бағытталған социал-психологиялық тизиминиң бир текисте тәминдеыўи;
үшиншиден, тәлим және тәрбиениң табысын белгилеыўши оқытыўшы және оқыўшылардың өз-ара мүнәсебетинде анық бир тизимниң ұйымдастырылыўы;
төртиншиден, оқыўшыны өзиндик пикирлеыўши еркин жеке адам сыпатында қалыптастырыў, жасырын талантын амалға асырыўға ерисыў мүмкиншиликтеринен пайдаланыў;
бесиншиден, жетик адам тәрбиеси мемлекет саясатының бағдары сыпатында оқытыўшы педагогикалық искерлигиниң бирлемши миндети екендигин ұмытпаыў.
Мүнәсебет процесинде оқыўшылардың минез социал заң - қағидаларына сай келмесе, ол жағдайда оның әрекети тәрбиелик тәсир көрсетиледи, яғни, қарсылық, ескертыў сияқты құралдар қолданылады. Мүнәсебет процесинде оқытыўшының ақылдылық үлгилери мұқым маңызға ие болып, ақпарат алмасыў, өз-ара тәсир, сияқты мүнәсебет құралдарының табысын тәминдейди.
Оқытыўшының мына бир тұжырым ережелерди ұғынып, түсинген жағдайда ғана тәрбие миндеттериниң шешими нәтижели болмақ:
1. Тәрбиениң жеке тұлғаға бағытталыўы.
2. Тәрбие жүйелик сипатта болыў.
3. Тәрбие ис-әрекетиниң мақсаттарының бирлиги, оқыўшылармен жұмыс истейтин мұғалимдердиң өз-ара әрекеттестиги тәрбие жүйесиниң кепили.
4. Тәрбие процеси жеке тұлға теориясы мен ис-әрекет теориясына, құндылықтар теориясы мен басқарыў теориясына сүйеныўи қажет.
Жеке тұлға теориясы арқылы мұғалим оқыўшының тек тәрбие объектиси ғана емес, сонымен қатар ол ис-әрекеттиң сыўбъектиси екенин түсинеди. Ол сынып жетекшисине оқыў-тәрбие жұмысын, оқыўшы жеке тұлғасының қалыптасыў, оқыўшылардың ис-әрекети бирнеше кезеңдерден тұрады: мотивтиң қалыптасыўы - оларды адамгершилик түсиниктерди ұғыныўға жағдай жасаыў; минез-құлық пен ис-әрекет нормаларынын қалыптасыўы - өз ис-әрекетине қанағаттаныў. Демек, оқыўшы жеке тұлғасының қалыптасыў технологиясы мотив, танымдық, минез-құлық, эмоционалдық сезим компоненттеринен тұрады.
Осылайша, мотивти қалыптастырып, билим берип, ис-әрекетти ұйымдастырыў. Жағымды эмоциялар баланың қоршаған болмысқа деген сенимин арттырады. Сынып жетекшисиниң ис-әрекетинде басқарыў теориясының да маңызы бар. Педагогтың негизги жұмысы - оқыўшылардың ис-әрекетин ұйымдастырыў, ал ұйымдастырыў басқарыў теориясының құрамды бөлиги болып табылады. Оның заңдылықтарын билыў педагогтар мен оқыўшылар арасындағы қатынасты, сыныптағы тәрбие жүйесин басқарыўға мүмкиндик береди.
Тәрбие жүйесиниң қызметиндеги маңыздысы оқыўшылардың ис-әрекетиниң түрлерин тиимди тандаыў (тәрбиелик шаралар) және оларды өткизыў. Адамды қалыптастыратын негизги ис-әрекеттер: танымдық ис-әрекет, материалдық еңбек, қоғамдық-пайдалы жұмыс, бағалаыў-бағыттаыў әрекети, ойын ис-әрекети, қарым-қатынас, спорттық-саыўықтырыў, көркемдик-шығармашылық ис-әрекет. Басқарыў теориясы тәрбиелик шараларды дайындаыўдың нәтижели әдисин анықтаыўға мүмкиндик береди, олар:
1) тәрбиелик шаралардың нақты бир формасын таңдаыў (сынып сағаттары, КВН, демалыс кеши, т.б.);
2) шаралардың мақсаттары мен миндеттерин анықтаыў;
3) шараларды өткизыўге ынталы топ пен оқыўшыларды таңдаыў;
4) ынталы топпен биригип тәрбие жұмыстарын жоспарлаыў;
5) жұмысты ұйымдастырыў миндеттерин ынталы топ мүшелерине бөлип берыў;
6) мерекеге дайындық;
7) сынып жетекшисиниң тәрбие шараларын дайындаыўда оқыўшыларға ақыл-кеңес берыўи;
8) ынталы топпен биригип шараларға дайындықты тексерыў;
9) тәрбиелик шараларды өткизыў;
10) оқыўшылармен (ынталы топ, сыныптың мөшелеримен) биригип өткизилген шараларға талдаыў жасаыў;
11) оқыўшылармен биригип алдағы жұмысты жоспарлаыў.
Осы ұсыныстарды қолдана отырып, сыныпта осындай достық қарым-қарым қатынаста тәрбие жұмыстарын өткизыўге болады.
Сынып жетекшисиниң жұмысында сыныппен немесе жеке бир оқыўшымен этикалық әңгиме өткизыў ерекше орын алады. Өсип келе жатқан адамның қиындықтарын адамгершиликпен түсиндирыў, ересек адам тарапынан көрсетилген өз мезгилиндеги моральдық қолдаыў, оқыўшы жеке тұлғасының қалыптасыўына көп әсер етыўи мүмкин. Өкинишке орай, көбинесе, этикалық әңгимелер үгит-насихатпен алмастырылады. Мұғалимдер В.А. Сыўхомлинскийдиң мұғалимниң сөзине, оның оқыўшымен әнгимесине зор мән берген пикирине қосылады. Ал, бир жағынан, оның педагогикалық ис-әрекеттиң осы бир саласындағы даналық ақылдарын пайдаланбайды. Бұл мұғалимниң мәдени танымдық және дайындығының болмаыўынан шығар.
Қазирги ыўақытта мектеп бағдарламасына Өзин өзи рыўхани дамытыў кыўрсын енгизыў ойластырылып жатыр. Бұл оқыўшыға адамгершилик тәрбие берыў мәселесин биршама шешыўге мүмкиндик береди, бирақ ол сынып жетекшисиниң жоспарлы тәрбие жұмысын алмастыра алмайды.
Тәлим мекемелеринде алып барылып жатқан педагогикалық жұмыста оқытыўшы мүнәсебет процесинде орынсыз әрекет, қопалдығы, ойланбай билдирилген надұрыс пикири оқыўшылар мен болатын мүнәсебеттиң бұзылыўына, түзетип болмас жағдайлардың келип шығыўына себеп болады.
Бұның нәтижесинде мүнәсебет әдеби, жақсы қатынас пен пикир алмасыў өз орнын келиспеыўшиликке орын босатып береди. Осы жаман жағдайларға жол қоймаыў үшин, педагогикалық мүнәсебетте оқыўшылар мен өз-ара мүнәсебет құрмет және сеним негизинде құрылыўы керек. Бұнда оқытыўшы оқыўшының құқық және бұрышын, мектепте, ұжымда, жанұяда орындайтын миндеттери нелерден тұратындығын әр дайым есине салып тұрыў керек.
II ТАРАЫЎ. Оқытыўшының оқыўшылармен қарым-қатынасын ұйымдастырыў тәсилдери және қарым-қатынаста тәрбиелик процесс принциптери.
2.1 Оқытыўшының қарым-қатынас негизинде сынып ұжымын басқарыў тәсилдери.
Педагогикалық қарым-қатынас бұл мұғалимниң оқыўшылар мен сабақтан тысқары ыўақыттары қолайлы психологиялық жағдайда пайда етыўге арналған кәсиптик қарым-қатынасы болып табылады.
О3ытыўшыны4 о3ыўшылар мен м6н1себетё н1тижелё болыў 6шён 14гёмелес адамын 5зёне бейём етёп алыў керек. %зара бейёмдёлёкке ерёсыў 6шён амалда 3олданылып келетён бёр 3атар 3иын болма2ан педагогикалы3 т1сёр етыўшё т1сёлдерден пайдаланылады. Оларды4 е4 3ажеттёлерё о3ыўшы сенёмёне ерёсыў ж1не де т1сёр етыў, ма37лдаыў т1сёлдерё болып табылады.
О3ытыўшы о3ыўшылар 7жымы мен педагогикалы3 м6н1себеттё жан-жа3тама тере4 7йымдастырыў ж1не к5зделген ма3сат3а ерёсыў 6шён т1рбиелёк процестё4 3о2ам талаптарына сай келыўшё жетекшё 73ыптылы3тарынан орында пайдаланыў 3ажет:
1. Т1рбиелёк ма3сатты амал2а асырыўда демократик жандасыў.
№атынас процесёнде о3ытыўшы о3ыўшыны социалды3 3адёрият деп т1н алыўы, 1р бёр бала, 5спёрёмнё4 5зёне сай 5згешелёктерён 37рмет етыўё, оны4 социалды3 37л3ы ж1не еркёндёгён 37рметтеыўё 3ажет. Т1лёмдё реформалаыўдан негёзгё ма3сат, т1рбиеде демократияны4 6стёндёгё, т1рбиенё ы3тияж ж1не 3ызы2ыўшылы3тардан жо3ары 3ою, т1рбиешё ж1не т1рбиеленыўшёнё4 бёр-бёрёне 5зара сенём, байланыс негёзёнде педагогикалы3 м6н1себет
Ғалымдардың көрсетыўинше оқыўшы және оқытыўшы арасындағы қатынас бир-биреыўди құрмет етыўи және талапшаңдыққа негизделыўи керек. Қатынаста педагогикалық шеберлик оқыўшылардың минез-құлқына тәсир етыў мен бирге оны ойланыўға, пикир жүргизыўге итермелейди. Педагогикалық қатынас жайлы айта келип сөз бен тәрбиелеыў тәсир етыў әр бир мұғалим үшин қажет. Сондықтан да әрбир сөз, мектепте айтылған әр бир пикир ақылдылық пен алдын ала ойланылған белгили бир мақсатқа қаратылған, оқыўшыларға рыўхани тәсир ететин болсын. Педагогтың сөзи оқыўшыны барлық ыўақыт тыныштандыратын, ойландыратын болыўын ұсыныс етеди.
Педагогикалық қатынас социалдық-психикалық процесс болып ол мына қызметтерди атқарады, жеке адамның ұқыптылығын арттырады, жаңа хабарлар мен таныстырады, өзине сенимдиликти және басқалардың психологиясын билыўге жәрдем береди.
Оқыўшы мен мұғалимниң қарым қатынасының нәтижели болыўы көп жағдайда мұғалимниң қабилетине және педагогикалық әдебине байланысты. Педагогикалық қабилеттиликтен әзил жаыўаптық сын көз бен қараыў (сынай) дилыўарлық әрине педагогта артисттик белгилердиң болыўы мұғалимниң оқыўшылар мен қарым-қатынас жасаыўына жағдай жасайды. Кейде оқыўшылардың сырын еситседе, билседе билмегенге салыў керек.
Қатынас жасаыўдың еки тарапын айырып көрсетыўге болады. Қарым қатынас және өз-ара байланыс жасаыў бұл айсбергтиң сыўдың астындағы және сыўдың үстиндеги бөлектериндей, көринетин тарапы сөз бен және сөзсиз тәсир етыўлери болса, ал ишки көринбейтин тарапы бұл қажеттилик мотивтик, қызығыўшылық адамды қарым қатынас жасаыўға итермелейтин сезимдер болып табылады.
Тәжрибелери көрсеткениндей, егерде мұғалим балаларға тұрақты, жақсы қарым-қатынаста болсақ, оқыў жұмысында және олардың тәртибиндеги кемшиликтерине талапшаңдық пен қараса олар мен сөйлескендей сабырлылық, мүлайым түрде, кишипейил болса, оқыўшылар еркин, өзиниң пикирин ашық айдын айтатын, сенгиш болады. Балаларға жаман қатынаста болыў (Сиздердиң сыныбыңыздан бизар болдым, Барлығыңыз ақылды болып алғансыз, бирақ қолыңыздан қатесиз жазыў келмейди, ж.т.б.) мұғалим позициясының тұрақтылығы сенимсиздикти, тұйықтықты, еки жүздиликке, жағымпаздыққа, сынып масқарапазының ролин атқарыўшыға алып келеди. Бұның бәри барлық оқыў-тәрбие процессиниң барысына тәсирин тигизеди. Тәрбиеде еш қашан мынаны ұмытпаыў керек. Оқыўшылардың пикири мұғалимниң жеке басының түзилисинен ажыралмас болады. Мысалы: Сүйикти мұғалимниң айтқандары, олардың жаман көретин адамдарының айтқандарынан бүткилдей басқаша болады. Ең жақсы пикирлерде оның жаман көретин адамдары тарапынен айтылса жеркеништи болып түйиледи).
Ғалымдар мұғалимниң сынып қоғамына қатынасының негизги стильдерин көрсетеди тұрақты-ұнамды, пассив-ұнамды, тұрақсыз. Бирақ сондай мұғалимдерде ұшырасады, балаларға қатынаста тек ұнамсыз стильде ситыўациялық-ұнамсыз, тұрақты ұнамсыз әрекеттери мен көринеди.
Мұғалим және оқыўшы арасындағы қатынас стильдери жайлы айта келип және ұнамсыз және тұрақсыз, бұл болса және мектепке қарсы және қоғамға қарсы истеп жатыр дегенди билдиреди.
Мұғалим мен оқыўшы арасында болатын қарым-қатынасты төмендеги стильдерге бөлыўге болады:
1. Авторитарлық стиль.
2. Демократиялық стиль.
3. Либераллық стиль.
Авториторлық стиль- бұл қарым-қатынастың негизги формалары- бұйрық берыў, көрсетпе және ескертыў берыўлер.
Демократиялық стиль- бұл қарым-қатынастың негизги формалары-бұйрық етыў, кеңес берыў, хабарландырыў. Бұл балалар мен қатынаста ең жақсы құрал болып табылады.
Либералдық стиль-бұл мұғалим өз коллективиниң тұрмысы мен қызықпайды, өзин бир шетте ұстайды, әр қандай мәселеге өзиниң қарсы пикири мен қатынасады (кери тартады, өжеттилик).
Бұндай мұғалимниң абыройы артпайды. Әр қашан мектеп басшылары және мұғалимдери мен жұмыстың қиыншылығы жайлы сөз еткенде, олар әлбетте кәсиптестери, оқыўшылар, ата-аналар мен байланыс жасаыў машқаласын атап өтеди. Кейинги ыўақыттары мектептерге тек пән мамандары келип жатыр, ал осы кәсиптиң түп маңызын түсинбеыўши мұғалимдер емес. Олар өз пәнин жақсы биледи, оның оқытыў методикасы мен қызықсынады, оны жетилистиреди, сабақты жақсы өтыўи мүмкин, ал оқыўшылар мен байланыс жасай алмайды, оларға қиналған ыўақытта жәрдем бергиси келмейди және бұны шарт емес деп есептейди. Балалар бұндай мұғалимдер мен жақсы байланыс жасамайды.
Кейинги жылдары мұғалимдер мен оқыўшылар, сондай-ақ үлкендер мен балалар арасындағы қарым-қатынас құрамаласып бара жатыр. Бұндай қиыншылықтардың болыўы қоғамдағы болып жатқан әртүрли өзгеристердиң тәсири астында қоғамдылықтың өзгерыўи себепти. Нәтижеде үлкендердиң тәжрибеси жаңа ұрпақтар үшин өзиниң актыўалдығын жоғалтып бармақта.
Бұның үшин үлкендер өзиниң өзгертыўге қабилетти болса, өздериниң бұрынғы қалыптасқан тәжрибелерине сүйене бермесе деймиз.
Қазирги ыўақыттары мектептерде балалардың сана-сезими, ой-өриси, қызығыўшылығы, ынтасы бұрынғы балаларға қарағанда көп өзгерип кетти. Бұның басты себеби кейинги ыўақыттары елимизде жүз берип жатырған әр түрли жаңалықтар, экономикалық және социалдық, техникалық дамыўлар болып табылады.
Бұл әлбетте балалардың психологиясына тәсир етеди. Көпшилик оқыўшылар мектепте айырым босалаң, жас мұғалимдердиң талабына бойсынғысы келмейди, кей ыўақыттары олардың үстеринен күлип масқара қылғысы келген ыўақыттары да ұшырасады.
Мектептерде ең бир басты машқалалы маселелердиң бири-бұл мұғалимде оқыўшылардың жеке өзгешелигине қызығыўшылығының жоғында, олардың ишки дүниесин билгиси келмей және биле алмаыўшылығында болып, осыдан педагог пен оқыўшы, отбасы мен мектеп арасында әртүрли, келиспеыўшиликтер келип шығады.
Мұғалим барлық ыўақыт дамып, өсип бара жатырған балалар мен ис алып барады. Соның үшин мұғалим әр бир баланың жеке өзгешелиги мен жақыннан таныс болыўы тиис.
Өспиримдер егерде мұғалимдер олардың ата-аналарының қылықтарын күнакарласа, оларды айыптаса, өте терең қайтарады, арланады, ашыў етеди. Бұл әрине әр бир адамда болатын өз жақынына деген ишки сезим болып табылады. Бұл жаста өз жақынына деген ишки сезим болып табылады. Бұл жаста өз жақынына деген жаыўапкершилик және оларды әр түрли айыптаыўлардан қорғаыў тилеги қалыптасады. Олар мұғалимдерден қолдап қыўаттаыўды және жәрдемди күтеди, ал киналаыўды емес.
Қарама-қарсы жағдайларда мұғалим барлық оқыўшылар алдында өзиниң абройын жойтады, ал оның педагогикалық тәсир етыўи оларда қарама-қарсылықты пайда етеди.
Мұғалим балалар мен қатынас жасағанда олардың сол ыўақыттағы жалпы жағдайында есепке алыўды ұмытыў керек. Шаршаыў жалпы физикалық жағдайды, оқыўдан шаршағандықтары бұлардың барлығы оқыўшылардың психикасына тәсир етеди.
Мұғалим мен оқыўшы арасындағы өз-ара келисыўлерди орнатыўшы-бұл мұғалимниң коммыўникативтик қызмети болып табылады, яғный мұғалимниң әр түрли педагогикалық қатынас түрлери қолданыўы арқылы оқыўшылардың минез-құлқын және қызметин ұйымдастырыўы болып есептеледи.
Тәрбие-бұл коммыўникативтик процесс, яғный бұл процесстиң негизи қатынас болып табылады, қатынас жасаыў арқылы мұғалим оқыўшылардың минез-құлқын және қызметин ұйымдастырады, олардың жұмысын және қылық қылыўларын бағалайды, болған оқиғалар жөнинде хабарландырады, қиыншылықтарды жеңыўге жәрдемлеседи, өздериниң мүмкиншиликтерине сенимди жойытпаыўға үйретеди.
Мұғалимниң оқыўшылар мен қатынас формалары.
Оқыўшыларға талап қоярда мұғалим қатынас жасаыўдың түрли құралдарынан пайдаланып билыўи керек. Бұған төмендегилер киреди.
Жеке сендирыўши қатынас. Мен сенемин, сен бұны мен үшин истейсиң, себеби бұл саған дым қиын емес, Сен маған жәрдемдесе аласыңба, мен саған миннетдар болар едим, егер де мениң өтинишимди орындасаң т.б. Әсиресе бұндай формадағы сөйлесыўлер өспиримдер және жоқары сынып оқыўшылары мен қатынас жасағанда жақсы болады, себеби оларда бұл ыўақытта үлкендер мен қатар бирге теңдей жұмыс истесыў тилеги пайда болады, ал осындай қатынас жасаыўда олардың үлкен екендиги сезиледи, себеби олардан жәрдем сұралып жатыр.
Эмоционалдық-жеке қатынас. Балалар, бүгинги күн маған өте аыўыр болды, және сиздерде алтыңшы сабақта шаршаған шығарсыздар қәнекей бир-биримизди қолдап-қыўаттайық, немесе Мен билемин сиздерге ең қиын сабақтар болды, математикадан тексерыў жұмысын жаздыңыз, қыйналып қалмадыңыз ба? Онда осы сабақта қызықты заттар мен шұғылданамыз, сиздерден тапсырманы сораймын т.б. осы сыяқты қатынастар. Осындай қатынас жасаыў жолы мен бир-бирин жақсы түсинисыў, сыйлаыў, құрметтеыў әрекеттери пайда болады, ал оқыўшылар болса басқа адамдарға әр түрли қатынас жасаыў формаларын билип алады.
Мұғалим ата-аналар мен бирликте истесип балаға, оның ис-әрекетине, оқыўдағы жетискендиктери және кемшиликтерине кеыўиллы баға берип отырады. Оқытыўшының ата-аналар мен өз-ара түсинисыў көбинше оның балаларына жағымды және анық баға берыўинен, оның тыўры жол тұтыўы себепти ерисыўи мүмкин. Барлық ыўақыт баланың минез-құлқына емес оның анық ис-әрекетине баға берыў керек. Шәртти рәыўиште ата-аналар мен биргеликте тосаттан болған ыўақыялардан шығыўдың жолдарын, оны түзетыў тәсилдерин табыў керек. Екиншиден мұғалим балаға минездеме берыў арқылы ерикти және ериксиз рәыўиште ата-анаға баға береди. Педагогикалық тәрептен тыўры қатынас орнатыў үшин мұғалим мен ата-ана тәрбиениң мақсаты және миндетин анық түсиныў керек.
Мысалы: Ата-аналар жиналысында оқыўшының атасы немесе анасы мен қысқа сәыўбет ыўақтыңда мұғалимниң балаға наразылығы, оның ұнамсыз ис-әрекеттерин айтқандарының кыўәси боламыз.
Мұғалимниң бұл әрекети түсиникти, оның ыўақты аз болғандықтан ата-аналардың дыққат кеыўилын тәрбие жұмыстарының ең аыўыр тәрептерине тартпақшы болады. Ал ата-аналар болса бұндай ұшырысыўға, мәжилистерге наразы, демек ата-аналар мұғалим мениң баламның жақсы тәрептерин, шаққандығын, мейиримдилигин не билмейди екен-деп ойлайды.
Сол себепти мұғалим мен ата-аналар арасында жақсы қарым-қатынас болмайды, демек мұғалимге сенимсиздик пен қарайды. Мұғалим ата-аналарға балаларының жақсы тәрептерин көбирек айтыўы керек. Сонда мұғалимниң ата-аналар мен жақсы қарым-қатынаста болыўына, тәрбиелик жұмыстарды биргеликте алып барыўына мүмкиншилик тыўдырады. Оқытыўшының ата-аналар мен қатынасы-дегенимиз балаға тәрбиелик тәсир көрсетыўдиң анық бир принциптерине негизделген ис тисилдери мен құралдарының бекем түзилиси. Мұғалим және ата-аналар оқыўшыға оптимистик сеним мен қараыў керек. Баланың өз күшине, сенимине жәрдем берыў мұғалим мен ата-аналардың миндети.
Мұғалимдерге қарым - қатынастар жөнинде кеңестер.
1.Оқыўшылар мен қатынаста мұғалим мына түсиникке негизделыўи керек, мектеп бизиң мемлекетимиздиң бир бөлеги, ал мұғалимниң балаларға қатынасы қоғамдық талаптардың көриниси.
2. Өзиниң қоғамдық сенимди адамы сыпатыңда сезине отырып және оның прициптерине сүйене отырып, мұғалим өзиниң педагогикалық пөзициясын ашық көрсетыўге болмайды. Балалар үшин мұғалимниң сөзи және иси оның өзиниң сеними сыпатыңда қабыл етилыўи керек, ал тек өз миндетин орындаыўшы болып емес. Педагогтың ақ-кеыўилдилиги оның тәрбиеленыўшилер мен байланыс жасаыўының бекем тиреги.
3.Оқыўшылар мен табысты орнатыў үшин биринен де бұрын өзиниң жеке басын қадирлеп билыў керек. Өзин аңдаыў, өзин басқарыў әр бир мұғалимниң тұрақты қамқоры болыўы керек. Өзиниң эмоционаллық жағдайын басқара билыў ең негизги дыққатты талап етеди, тәрбие процессине ашыўланған тон мен сөйлеыў, қолайсыз, жаман эмоцияны иелеыў, бақырыў зыянын тигизеди. Барлық ыўақыт педагог конфликтти жағдайға өзи тарапынен қандай қосымша қосылғандығы жөнинде өзине есеп берип барыўы керек.
1. Мұғалим мен оқыўшы арасындағы педагогикалық мақсатқа сай қарым-қатынас өз-ара сыйласықтың негизинде, оқыўшының жеке ар-намысы және педагогтың өз қадир қымбатын өз орнына қойып түсингенде ғана құрылады. Әр бир оқыўшының жеке басын құрметтеыў керек, әр бирин түсиныў керек, онда өз жора жолдастары арасында деген сенимди пайда етип, оның жақсы тәрептериниң дамыўын қолдап-қыўаттаыў керек.
2. Педагог жәнеде өзиниң ұнамды тәрептерин көрсете билыў керек, балаларға өзиниң жеке басының күшин, қызығыўын ыўқыптылығын, ақылының кеңдигин, кекирегин көрмеыўи, өзиниң қадир-қымбатың ар-намысын көрсете алыўы.
Мұғалим мен оқыўшы арасында болатын қарым-қатынасқа характерли болған элемент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
áJINIYAZ ATıNDAǵı NóKIS MáMLEKETLIK PEDAGOGIKALıQ INSTITUTı
MEKTEPKE SHEKEMGI HáM BASLAWıSH TáLIM FAKULTETI
Baslawısh tálim kafedrası
Baslawısh tálim hám sport tárbiyalıq is qánigeliginiń 4 a kurs pitkeriwshisi Eshniyazova Indiranıń
PITKERIW QáNIGELIK JUMİSİ
TEMA: BASLAWıSH KLASS OQıTıWSHıSı MENEN OQıWSHıSıNıń DOSLıQ MúNáSиBETLERIN QáLIPLESTIRIW
Ilimiy basshı: p.i.f.d., N.Nagmetova
Kafedra baslıǵı: f.i.k.doc., S.Shınnazarova
Nókis - 2019
МАЗМУНЫ
Кирисиў ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I БАП. Баслаўыш класс оқытыўшысы ҳәм оқыўшысы ортасындағы қарым-қатнас ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Педагогикалық қарым-қатнастың өзине сай өзгешеликлери ҳәм функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Оқытыўшы ҳәм оқыўшының дослық қарым-қатнасын шөкемлестириў ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
II БАП. Оқытыўшының оқыўшылар менен мүнәсибетин шөлкемлестириў усыллары ҳәм қарым - қатнаста тәрбиялық процесс принциплери ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Оқытыўшының қарым - қатнас тийкарында класс жәмәәтин басқарыў усыллары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Оқытыўшының класс жәмәәтин қарым - қатнас тийкарында басқарыў басқышлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Жуўмақлаў ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған әдебиятлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 53
КИРИСИЎ
Теманың актуаллығы. Ғаламдық жаһанданыў жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер - қоғам дамыўының қозғаыўшы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр. Әлемдiк қаыўымдастықтың бiр тұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастырыўға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттеныўi - жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеыў қажеттiгiн алға тартып отыр.
Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан бiлiм реформасына қатысты түбегейли бетбұрыстар, атап айтқанда әлемде дамыған мемлекеттердеги билим саясатының негизги көрсеткиши болып саналатын, билим бериў жүйесине ениў қарқыны - қоғамдық ортадағы адамдардың ерекше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастырыўға негiз болды. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта жабдықталыўы - бiлiм сапасының жаңа деңгейге көтерiлыўiне өзгеше талап қойды. Аса қарқынды белең ала бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан терең талдаыўнамалар жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе отырып атқарыў мәселелерi жолға қойылыўда.
Мектеп оқыўшыларының денсаыўлықтарына терис әсер ететин факторларының қатарына мектеп оқыўшыларының оқыў сабақтарымен артықша жүктелыўлерин, педагог пен оқыўшылардың арасындағы авторитарлық қарым-қатынастықты, оқытыў мен тәрбиелеыўдеги баланың тұлғалық және жас ерекшеликтерин қажетти деңгейде есепке алынбаыўшылықтарын, гиподинамия және т.б. атап көрсетыўге болады. Мектептердеги оқыў-тәрбие жұмысын қазирги заманның талаптарына сәйкес жүргизыў, оқыўшының денсаыўлығын сақтаыў мен нығайтыў мәселелерин тиимди шешыў медициналық қызметкерлер мен мұғалимдердиң бирлескен нәтижели еңбектерине байланысты. Педагогика ғылымында осы тыўындаған мәселени шешыўдеги тиимди жолдары мен құралдарын негиздеыў қажеттилиги тыўындайды.
Мұғалимниң диагностикалық бағдарламасының бир нұсқасында оқыўшылар менен ынтымақтастықта бола алыў қабилети критерийи - қазирги мектеп мұғалимдериниң зерттеыў ис-әрекеттеринин ең жоғары деңгейи және ол өз- ара ықпалдастыққа ұмтымдыратын жаңа тәсилдерди үнеми издестирыў, оларды қарым-қатынас жасаыўда колданыўдың мүмкиндиктерин байқай алыў, басқа адамдардың көз қарастарын түсине билыўге тәрбиелеыў аз ыўақыт аралығында және мұғалим мен оқыўшының ақыл-ойын, ерик-жигерин пайдалана отырып эмоционалдық күш салыўымен оқытыў мен тәрбиелеыўдиң әдистерин үйлестирыўди негиздей отырып қолдана алыў (В.И.Зверева). Педагогтардың балалар ұжымымен кәсиби ұйымдастырылған жұмысы барысында әлеыўметтик (қоғамдық) белсендилик ретинде күрдели тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Казирги кезенде бұл қасиет ерекше маңызға ие болады, өйткени ол қоғамдық ис-әрекеттердиң маңыздылығын оқыўшылардың санасына сиңирыўин, олардын оған жаыўапкершилик, белсендилик, изденимпаздық таныта отырып қатысыўға дайындалыўын, ұмтылыўын қамтиды.
Зерттеыў мақсаты:
oo Бастаыўыш сынып о3ытыўшысы ж1не о3ыўшысы ортасында2ы досты3 м6н1себеттерён орнатыў ж1не ны2айтыў жолдарын ашып көрсетыў;
oo Тәлим арқылы оқытыўдың достық қатынастағы оқыў процесин жаратыў;
Зерттеыў болжамы:
- егер мектепте бастаыўыш сыныптан оқытыўшы мен оқыўшы ортасында достық қарым-қатынас болса, онда бастаыўыш сынып оқыўшыларының оқыў әрекети жақсы қалыптасады;
oo Оқытыўшының достық қарым-қатынаста болыўы сынып ұжымының инабатты қасиеттериниң дамыўына ықпал етеди;
Зерттеыў жұмысының жаңалығы:
- бастаыўыш сыныпта оқытыўшылар мен оқыўшылардың ортасында достық қарым-қатынастарының тиiмдi жолдары анықталды.
- Тәлим арқылы оқытыўдың достық қатынастағы оқыў процесин жаратыўдың дәлелденгендiгi.
Зерттеыў обьекти: Мектепте оқытыўшылар мен оқыўшылар ортасында достық қарым-қатынас қалыптастырыў.
Зерттеыў әдистери: Тақырыпқа байланысты ғылыми-теориялық материалдарды және әдебиеттердi үйреныў, жаңашыл педагогтардың тәжирибелери және баспасөзде жарық көрген ғылыми еңбектерди жинақтаыў, сұрыптаыў, талдаыў, педагогикалық күзетыў және нәтижелерiн жалпылаыў.
Жұмыстың түзiлiсi: кириспе, еки тараыў, 4 бөлiм, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тизиминен тұрады.
I БАП. Баслаўыш класс оқытыўшысы ҳәм оқыўшысы ортасындағы қарым-қатнас
1.1 Педагогикалық қарым-қатнастың өзине сай өзгешеликлери ҳәм функциялары
Мүнәсибет - юнонша сөз болып, әңгимелесыў, жеке адамдар арасында әңгиме және өз-ара пикир алмасыў, еки немесе одан артық адамдардың сөйлесыўи пайда болады. Адам қарым-қатнас процессинде экономикалық тәжирийбе, тәлим-тәрбия, ҳәртүрли қатынастар, әдептилик шегаралар идея және жоғары сана тәсиринде қалыптасады және жеке адам ретинде кемелге жетеди. Адамдар ортасындағы өз-ара қарым-қатынас педагогикалық-психологиялық пәндердиң негизги категорияларынан бири есептелип, ол өз ишине жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастың ең негизги механизмдерин қамырап алады.
Психология пәнинде қатынас категориясы кең мағынада түсиниледи және биргеликте жұмыстың ишки қатынасын бекемдеп, өз-ара тәсир және өз-ара қатынасты бейнелейди және эканомикалық процессыўал жұмысты көрсетеди.
Педагогикада қарым-қатынас оқытыўшы және оқыўшылар ұжымының өз-ара тәсири, тәсили және тизимин аңдап оның маңызы, өз-ара ақпарат алмасыўда, тәлим және тәрбиелик тәсир өткерыўде, өз-ара бир-бирлерин түсиныўге ерисыўде пайда болады және төмендеги өзгешеликтерге ие:
- қарым-қатынас оқытыўшының педагогикалық искерлигинде ең маңызды кәсиптик құрал болып табылады.
- қарым-қатынас процессинде оның мақсатқа сай амалға асырылыўын тәминдеыў үшин эканомикалық бақылаыў эканомикалық заңдылықтар үлкен маңызға ие;
- оқытыўшы және оқыўшы қатынастарының ең маңызды құралы қарым-қатынас саналып, мотивацияда мотив қандай маңызды орын иелесе, ол да сондай маңызды роль ойнайды;
- педагогикада қарым-қатынас - оқытыўшының оқыўшыларға тәсир өткизыў негизинде өз-ара қатынасты жақсы ұйымдастырыўы, белгили бир мақсатты дәстүр негизинде амалға асырыўдың жоспарластырылған фыўнкциясын орындайды;
- қарым-қатынас - биргеликте жұмыстың қажеттилигинен жүзеге келип шығады және жеке адамдар арасында қатынас дамыўының жан-жақтама процеси есептеледи;
- надұрыс педагогикалық қарым-қатынастан оқыўшыда қорқыў, өз күшине сенимсиздик пайда болады, оның назары, исшеңдик әрекети төмендейди, сөйлеыў динамикасы бұзылады, еркин пикирлеыў қабилети төмендейди.
Педагогикалық қарым-қатынас - бұл оқытыўшының оқыўшылармен сабақта және сабақтан тысқары искерлигинде ең қолайлы психологиялық мұхитты жүзеге келтирип, жақсы рыўхи орталықты жаратыў үшин мүмкиншилик беретин кәсиптик қатынас.
Оқытыўшының оқыўшылармен өз-ара жақын достық қарым-қатынасынан негизги мақсат:
- жаман жағдайларды жүзеге келтирыўши барлық процесстерди жоқ қылыў;
- оқыўшыларда еркин пикир жүритыў көндикпелерин пайда етыў;
- оқыўшыларды белсендиликке, еркин пикирлеыўге, өз пикирин қорықпастан баян етип, сол пикирге сүйеныўге үйретыў;
- оқыўшылардың жасырын қабилеттерин оятыў;
- сабақ және сабақтан тыс процесстерде қыўаныў және көтеринкилик көңил-күйин пайда етыў.
А. С. Макаренконың пикиринше, оқытыўшы қарым-қатынасы құрмет және талапшаңдыққа негизделген қатынас формасында болыўы қажет.
В. Сыўхомлинский оқытыўшының ...мектеп көлеминде сөйлеген әрбир сөзи пұқта ойланған, ақыл және пикирлерге бай, белгили бир тәрбиелик мақсатқа қаратылған болыўы керек деп айтады. Оқытыўшының әрбир сөзи ғалымның пикиринше, тек ғана оқыўшы қыўлағына айтылыўы емес, оның көңилине де айтылған болыўы қажет. Жалпы алғанда жетик оқытыўшылардың пикиринше, тәлим және тәрбие тек ғана оқытыўшы және оқыўшының өз-ара байланыстылық позициясы негизиндеги қарым-қатынас процессинде құрылады.
Педагогикалық қарым-қатынас фыўнкциялары.
Оқытыўшының педагогикалық қарым-қатынасы эканомикалық-психологиялық процесс болып, төмендеги фыўнкциялармен характерленеди:
- оқыўшылардың психикалық жағдайын толық билыўи;
- өз-ара ақпарат алмасыўды жолға қоюы;
- тәлим-тәрбиелик жұмысты биргеликте ұйымдастырыў;
- оқыўшыны еркин пикир жүритыўге үйретыў;
- жаман жағдайларды сынып ұжымымен биргеликте жоқ етыў;
- достары үшин қайғырыў және оларға жәрдем берыўге үйретыў;
- өздигин аңдаыў, оқыўшылармен қарым-қатынаста қанығыўды сезыў.
Қарым-қатынас процессинде оқытыўшы қысқа ыўақытта өзиниң психологиялық билимдерине сүйенип оқыўшының психикалық қасиеттерин жетик билыўге әрекет етыўи қажет. Оқыўшының ишки дүниесине, рыўхи жағдайына кирип бармастан, оған қарағанда түрли тәрбиелик жазалар қолдаыў, ақыл берыў мүмкин емес. Бұндай жағдай оқыўшы мен өз-ара қарым-қатынасты түзетип болмас дәрежеде бұзылыўға, оқыўшының жасырын жағдайға, өз қабығы на кирип алыўға себеп болады.
Оқытыўшы өз-ара ақпарат алмасыў мен байланысты қасиеттери, оның сынып ұжымына сиңисип кете алыў қабилетимен байланысты. Сынып ұжымында жүз берип жатқан әрқандай оқиғалар оқытыўшы бақылаыўында болыўы, олардың нәтижесин оқытыўшы тез және әдил анализ етыў және алдына алыў қажет. Бұл тек ғана белсенди оқыўшылармен ақпарат алмасып барыў нәтижесинде амалға асады. Сонда ғана, оқытыўшының оқыў тәрбиелик процестеги искерлиги үшин қолайлы жағдайлар жаратылады және жақсы нәтижелер береди.
Оқытыўшы тәлим-тәрбиелик искерлиги оқыўшылармен биргеликте пайда етеди. Бұнда сыныптың актив оқыўшылары және дәстүри емес лидерлери мен өз-ара қатынастың әдилетти болыўы үлкен маңызға ие: оқыўшыларды тәрбиениң түрли элементтерин саналы түрде еркин орындаыўға жалып етыў, бұнда оқыўшыларға ұйымдастырыўшылық және атқарыў рольдерин орындаыўға мүмкиншик жаратып берыў қажет.
Оқытыўшының қарым-қатынасы оқыўшының өздигин аңдаыў фыўнкциясын жеделдестиреди. Бұнда оқытыўшының миндети қарым-қатынас негизинде оқыўшыларға өзиниң Менди аңдаыўы, жеке адам сыпатында өз пикирин батылдықпен және еркин сөйлеыўди, ұжымда өз орнын билыўди, өз-өзин бағалай алыўға үйретыў керек.
Педагогикалық қарым-қатынас түзилиси жақтан оқытыўшы жаратыўшаңдығының бейбақа үлгиси саналады. Педагог ғалымдар оқытыўшының оқыўшылармен қарым-қатынасына көптеген мәлиметтерди ғылыми шығармаларда баян етседе, қарым-қатынас ең алдымен, оқытыўшының жеке психологиялық қасиеттери сыпатында көринис табады. Ғалымдар болса, қарым-қатынас үшин оқытыўшыға бағдар береди. Сонымен бирге орыс педагогы В. А. Кан-Каликтың пикиринше, оқытыўшының педагогикалық қарым-қатынасы төмендеги бағдарларда амалға асырылады:
1. Прогностик этап: Оқытыўшы тарапынан сынып ұжымы мен болашақ қарым-қатынасты моделдестирыў.
2. Коммыўникатив байланыс: Оқыўшымен алдынғы танысыў процессинде тиккелей қарым-қатынасты ұйымдастырыўға ерисыў.
3. Педагогикалық процесс: Оқытыўшының ис-әрекети, педагогикалық шеберлиги тиккелей қарым-қатынасты басқарыўға қаратылған болыўы керек.
4. Нәтижелер анализи: Амалға асырылған қарым-қатынасты анализ етыў, жетискендик және кемшиликтерди әдил бағалап келыўши жұмыс үшин моделдестирыў.
Қарым-қатынастың әрбир басқышында оқытыўшы нелерди билыўи қажет?
Моделдестирыў басқышында аыўдиторияның барлық үлгилерине жаыўап берыўи, әрбир оқыўшының психологиялық қасиеттерин үйреныўи, тәлим-тәрбие процессинде кездесыўи мүмкин болған қиыншылықтар динамикасын алдынан көре алыў және алдына алыў, қарым-қатынастың өз-ара байланыстылықта құрылыўы, яғни қарым-қатынас оқытыўшы жекелигине емес, бәлким оқыўшы жекелигине де сай келыўин тәминдеыў.
Коммыўникатив байланыс: басқышында сынып ұжымын өз-ара қарым-қатынасқа тез жалып ететин әңгимелесыў техникасын пұқта билыў, олардың барлық қызығыўларына жаыўап бере алатын, еркин пикир билдирыўлерине мүмкиншилик жаратыў және оқыўшылар санасына жақсы тәсир етыўдиң түрли тәсилдерин қолдаыў методтарын иелеыўи қажет.
Педагогикалық процесс: басқышында оқытыўшының искерлиги тиккелей тәлим-тәрбиелик истерин белгили бир бағдарға салыў, оқыўшылар ұрыныстарын қолдап-қыўаттаыў, сынып ұжымының дәстүри және дәстүри емес лидерлери мен әдилетти қарым-қатынасты ұйымдастырыў, өз пикирлерин ұжым пикирлеримен реал жағдайда бейимдестире алыў көндикпелерин жаратыў сияқты истер алып барылады.
Нәтижелер анализи оқытыўшы өз искерлигинде әдил баға берыў, жетискендиктер және кемшиликтерин есепке алып, келеси тәлим-тәрбиелик искерлигинде кемситпестен қолдаыўды билыўи қажет, осы басқышта мақсат, жоспар және нәтижелердиң бирлиги тәминделеди, оқыў-тәрбие процессинде оқытыўшы оқыўшылар мен қарым-қатынасты ұйымдастырыў және басқарыўдағы басшылықты, жетекши бола алыўды билыўи керек.
Оқыўшылардың әдептилик жақтан тәрбиеленгендиги оның айналасындағы мұхитқа қарағанда болған қатынастарында көринис табады. Әдептилик жақтан тәрбиеленгендик оқыўшының сезимдеринде, ишки дүниеси сыўреттеледи және минез-құлқыда, мұғалиммен қатынас процессинде жүзеге шығады. Оқыўшылармен жақын қатынаста болыў және мейримдиликти пайда етыў, мұғалимниң сынып ұжымымен қатынаста дұрыс және әдил қатынасты ұйымдастырыўда негизги кезең болады.
Қарым-қатынас түрли рөлдер арқылы жеке адам искерлиги үшин экономикалық майдан жаратады, жеке адамның экономикалық минез-құлқын жоспарлайды. Оқытыўшы оқыў-тәрбие процессинде өзиниң жеке жетекши және басшылық рольн көрсетеди. Сабақ процессинде оқытыўшы оқыўшыларды ұйымдастырыўшы және орындаыўшы ролдеринде болыўға мүмкиншилик жаратыў керек. Қарым-қатынас негизинде жеке адам өздигин аңдаыўды үйренеди. Оқытыўшы сабақты жоспарластырып, тек ғана үйренилип жатқан сабақ тақырыбы тыўралы мәлиметтер мен оқыўшыларды ақбарат көлемине жалып етыўди ойламаыўы керек, болмаса оқытыўшының көмегине мүтаж болған оқыўшыларды табыўы, оларға жәрдем берыў үшин имканият жаратыўы, әрбир оқыўшының қызығыўшылығын тәминдеыўши имканияттарды көре алыўы және өз-ара мүнәсебетти тәминдеыўи қажет.
Педагогикалық жұмыста оқытыўшы қарым-қатынас негизинде оқыўшылармен жақсы мүнәсебетти ұйымдастыра алыўы, демократиялық талаптарды қолдаыўы және биргеликте жақсы жұмыс алып барыў керек. Педагогикалық мүнәсебет болса, бұл оқытыўшы кәсиптик искерлигиниң бир көриниси болып, бұнда тәлим және тәрбие проблемалары оқытыўшы жәнеде оқыў-тәрбие процесиниң басқа қатынасыўшылары ортасындағы өз-ара тәсир құралымен шешиледи. Бұл жағдайда оқытыўшы баға берыўши ролинде сәыўлеленеди және де оның өзи баға алыўшы есептеледи. Бұндай жағдайларда педагогикалық тәсир көрсетыў миндеттери және құралдары тағы да оқытыўшының оқыўшылармен педагогикалық мүнәсебети төмендегише:
Коммыўникатив мүнәсебет.
Интерактив мүнәсебет.
Перцептив мүнәсебет.
1. Коммыўникатив мүнәсебетте бир жақтама ақбарат бериледи. Мүнәсебет өз ишине байланыс искерлигиниң қатынасыўшыларымен өз-ара ақбарат алмасыўын қамрап алған болып, коммыўникатив мүнәсебет сыпатында характерленыўи мүмкин. Оқытыўшы және оқыўшы бир-биримен мүнәсебетке кирисыў процессинде мүнәсебеттиң қажетти құралдары болған тил және сөйлеыў искерлиги мұқым маңызды болып табылады.
2. Интерактив мүнәсебеттиң мұқым тарапы еки жақтама бир-бирине тәсир жасаыўы. Мүнәсебетке кирисыўши оқытыўшы өз-ара тәсир етыўде, олардың тәрбиелик искерлигине сондай-ақ сөз арқалы, бәлки пикир алмасыў, ис-әрекет және минез-құлқы мен өз-ара тәсир өткизыўи түсиниледи.
3. Перцептив мүнәсебетте оқытыўшы және оқыўшылар ұжымы өз-ара бир-бирлерин түсиныў, аңдаыўы түсиниледи. Бұнда мүнәсебетке кирисыўшилер өз-ара бир-бирлерин түсиныў негизинде олардан бири екиншисиниң сенимин ақтайды, ақылды, парасатты, тәжирибели, жоқары дайындыққа ие баркамал адам сыпатында түсиниледи.
Мүнәсебеттиң үш тарапын бүтин алып қарағанда өз-ара байланыс искерлигин ұйымдастырыўдың тәсилдери және онда қатнасыўшылардың мүнәсебеттери ашық көринетин болады. Педагогикалық мүнәсебет табысты ұйымдастырылыўы үшин, оқытыўшы оқыўшылар мен байланыс искерлигине терең кирисип кете алыўы, жеке адамды жан-жақтама қалыптастырыўдың мақсат және миндеттерин терең түсинип, жұмыс алып барыўы қажет.
1.2. Оқытыўшы және оқыўшының қарым-қатынасын ұйымдастырыў.
Оқыўшылардың сыныптағы ис-әрекетин ұйымдастырыў.
И.А.Каримов Өзбекстан Респыўбликасы Жоқары Кеңесиниң IX сессиясында сөйлеген баяндамасында Оқытыўшы және оқыўшы мүнәсебетиндеги мәжбүри бойсыныў орнын саналы сезим иелеыўи... оқытыўшының бас миндети оқыўшыларда өзиндик пикир жүритыў дағдыларын пайда етыўден тұратындығын, демократиялық қоғамда балалар, жалпы, әр бир адам еркин пикирлейтин етип тәрбиеленыўин өзиндик пикирлеыў үлкен байлық... екендигин қайталады.
Демек, оқытыўшының негизги миндети адам еркиндигён, өзиндик пикирлеыў қабилетин дамытыўдан тұрады. Сонда ғана тәлим тизиминде жастарға еркин пикирлеыў мүмкиншиликтери жаратылады. Мемлекет саясатының жоқары бағдары болған камил адам тәрбиесине жаыўапкер оқытыўшы мойнына бүгинги күнде өркендеп жатырған қоғамымыз үшин санасы жоқары, өзиндик пикирлей алатын, минез-құлқы мен өзгелерге ибрат болатын билимди, өз кәсибин терең билетин XXI ғасыр кадрларын дайындаыў жаыўапкершилиги жүктелген.
Оқытыўшының тәлим-тәрбие бағдарындағы искерлигинде ерисыўи қажет болған барлық жақсы нәтижелер оның оқыўшылар мен жанды және еркин мүнәсебетти дұрыс ұйымдастырыў шеберлигине байланысты. Оқытыўшы сөз өнериниң шексиз құдирети негизинде оқыўшыға тәрбиелик тәсир көрсетеди, әр бир сабақты нәтижели ұйымдастырып алып барады, оқыўшылар мен сөйлесыўди биледи, тәрбиениң сұхбат, әңгиме, айтып берыў сияқты тәсилдеринен орынды пайдаланады. Тәлим-тәрбие процесинде оқыўшылар мен қызғын мүнәсебетти амалға асырады.
Тәлим-тәрбиелик жұмысты қалыптастырыў оқытыўшының жанды мүнәсебетти нәтижели ұйымдастырыўына байланысты. Бұнда оқытыўшы және оқыўшы мүнәсебети жақсы нәтижелер берыў үшин оқытыўшыда оқыўшылар мен еркин сөйлесыў қабилети болыў керек. Себеби, оқытыўшы мен оқыўшының мүнәсебетин байланыстырыўшы негизги құрал - сөз болып табылады. Оқытыўшының қаншалық сөз байлығы көп болса, мүнәсебет алып барыў қабилети тез пайда болып, жақсы нәтижелерге ерисыў аңсат болады.
Әдетте, сөз байлығы төмен болған оқытыўшылар өзиниң педагогикалық искерлигинде оқыўшылар мен тез-тез қиыншылықтарға ұшырасады. Оқытыўшының жанды мүнәсебети әр қандай тәрбиелик мерекениң мазмұн және маңызын оқыўшыға табиғи түрде жеткезеди, сол процестиң объети және сыўбъекти ортасында мүнәсебет үшин беккем көпир жаратады және ишки сезим мен әрекеттердиң бирлесыўин тәминдейди.
Шын мүнәсебет - оқытыўшы тарапынан ұйымдастырылатын, әр қандай тәлим-тәрбие мереке маңызын аыўызша сөз бен оқыўшыларға жеткизетин, қиын процестерден алып шығыў құдиретине ие болған жұмыс болып табылады.
Оқытыўшы педагогикалық шеберлигинде қамрап алған сөздиң сұлыўлығы, билим дәрежесиниң кеңдиги, өткир дүниеге көз-қарасы, рыўхи-мәдени дәрежеси, педагогикалық қабилет, тәлим-тәрбиелик мақсаттардың сайлығы әрқандай сабақ және сабақтан тыс тәлим-тәрбиелик мерекениң табысын тәминдеыўши және де оқытыўшы жанды мүнәсебетин пайда етыўши факторлар болып есептеледи. Оқытыўшы кәсиптик искерлигиндеги жанды мүнәсебет қабилетин тереңдестирыў үшин өз алдына әрдайым мына сұрақтарды қойып, оған өзиндик пикир алысыўлары негизинде жаыўап бере алыўы керек.
1. Неге үйретыў:
а) оқыўшыларды үренилип жатырған тақырып бойынша ғылыми жаңалықтардан хабардар етыў, пән терминдерин түсиндирыў, оқыў предметин толық өздестирыў;
б) оқыўшыларда жеке адам еркиндигин, өзиндик пикирлеыў қабилетин қалыптастырыў;
в) оқыўшылардың үйренилип жатырған пән бойынша қабилеттерин, көпдикпе және дағдыларын қалыптастырыў;
г) жаңа тақырыпты пәндер аралық байланыс негизинде түсиндирыў;
д) сабақ процесин педагогикалық және ақпарат технологияларының қызықты методтары негизинде ұйымдастырыў.
2. Кимди үйретыў:
а) келешекте мемлекет өркендетыўи үшин жаыўапкер, мемлекет саясатының жоқары бағдары болмыс камал адамға тәлим-тәрие берыў.
б) оқыўшылардың билим алыў және тәрбиеленыў процесинде ұшырасатын проблемаларды және қиыншылықтарды өзиндик жоқ етыўге үйретыў;
в) оқыўшыларда өзиндик пикир жүритыў көндикпелерин пайда етыў;
г) сабақ және сабақтан тыс тәлим-тәрбие процесин оқыўшылар пикирлерин инабатқа алған жағдайда ұйымдастырыў;
д) оқыўшылар жас кеыўил иеси екендигин, олардағы психологиялық өзгеристер және дамыўларды инабатқа алыў қажеттигин ұмытпаыў;
е) талантты оқыўшылар мен жеке түрде жұмыс алып барыў.
3. Қандай үйретыў:
а) оқытыўшы өз искерлиги даыўамында топтаған тәжирибелери негизинде педагогикалық, компьютер және ақпарат технологияларын қолданып тәлим берыў;
б) жоқары педагогикалық шеберлик пен сабақ және сабақтан тысқары жағдайларда тәрбиелик процессти ұлттық дәстүр және қадрияттар негизинде ұйымдастырыўы.
в) оқыўшыларды билим алыўға қызығыўшылығын асырыў мақсатында педагогикалық тәсир көрсетыўдиң түрли тәсилдеринен пайдаланыў;
г) тәлим-тәрбиелик жұмысты белгиленген мақсатқа ерисыў үшин, махалла исшеңдери, ата-аналар мен өз-ара байланысты бекемдеыў.
Оқытыўшының оқыўшылар және оқытыўшылар жылы мен үздиксиз байланыста болыўы, оның жанды мүнәсебетти дұрыс ұйымдастырыўында мұқым маңызды орын тұтады. Оқыўшылар мен жанды мүнәсебетке кирисип, олардың құрмет-дыққатына ие болыў бирден ғана садыр болатын және тәлим-тәрбие бағдарында жеңистерге жетектейтин процесс емес. Бұның үшин оқытыўшы жыллар даыўамында дайындалады, педагогик шеберлик сырларын иелейди, тәжрибели ұстаз оқытыўшылардың жеңистеринен пайдаланады. Жас оқытыўшы үшин мүнәсебетти жаратыўда төмендеги миндеттерге дыққат берыў талап етиледи:
- оқыўшылардың индивиыўал өзгешеликтерин, психикалық жағдайын терең үйреныў, сынып ұжымының рәсми және рәсми емес лидерлери искерлиги мен танысыў, оларға қарғанда әдилетти мүнәсебетте болыў;
- жанды мүнәсебет негизинде пикирлеыўши, өзиниң қадир-қымбатын билетин, денеси бекем, иманды, өмирде анық мақсатқа ұмтылыўшы еркин жеке адамға тәлим-тәрбие берыўи шарт екендигин ұмытпаыў;
- жанды мүнәсебет себепти оқыўшылардың анық дәрежедеги интеллектыўал билим дәрежесин, ақыл-закаыўаты құдиретин жүзеге шығарыўға ерисыў.
Педагогикалық мүнәсебеттиң мұқым тараптарының бири оның құралдары болып табылады. Құралдар ұйымдастырыўшылық қабилети негизинде тәсир көрсетыўге көбирек жандасыўы қажеттиги қайталанады.
Оқытыўшының педагогикалық мүнәсебети амалға өзиниң үш формасы мен сәыўлеленеди:
* билимдерди иелеыўде оқытыўшы мен оқыўшылардың биргеликте байланыс етыўлери;
* оқытыўшының оқыўшыларға тәсир өткизыў және олардың искерлигин амалға асырмаыўы;
* оқытыўшының оқыўшылар мен өз-ара мүнәсебетте, оқыўшы ұжымы тарапынан шешилип жатырған барлық проблемалардан өзин шетке алыўы.
Мүнәсебеттеги орынсыз эмоционал түс берыў мен нейтрал жағдай арқалы мүнәсебеттеги искерлигин жақсыдан жаманға өткизыў мүмкин. Бұлардың барлығы мүнәсебет мұхитын, сыныптағы белгили бир ықлымды өзгертиреди. Жетик педагогикалық мүнәсебет оқытыўшының өзин-өзи мүнәсебет процесинде және ерисилген жеңистери нәтижелерин әрдайым тексерип барыўын назарда тұтады.
Дұрыс ұйымдастырылған педагогикалық мүнәсебет даыўамында оқытыўшы таңдаған құралдар тәлим-тәрбие процесиниң миндет және жағдайларына сай келыўин өлшеыўши құрал сыпатында түсинилетин педагогикалық этика амалға асады. Педагогикалық жұмысты оқытыўшы мүнәсебет арқалы мына фыўнкцияларды орындайды:
бириншиден, тәлим-тәрбие процесиниң оқытыўшы тарапынан жеке түрде алып барылыўы және бұл жұмысқа тек ғана өзи жаыўапкершилиги;
екиншиден, тәлим-тәрбие процесинде бир мақсатқа бағытталған социал-психологиялық тизиминиң бир текисте тәминдеыўи;
үшиншиден, тәлим және тәрбиениң табысын белгилеыўши оқытыўшы және оқыўшылардың өз-ара мүнәсебетинде анық бир тизимниң ұйымдастырылыўы;
төртиншиден, оқыўшыны өзиндик пикирлеыўши еркин жеке адам сыпатында қалыптастырыў, жасырын талантын амалға асырыўға ерисыў мүмкиншиликтеринен пайдаланыў;
бесиншиден, жетик адам тәрбиеси мемлекет саясатының бағдары сыпатында оқытыўшы педагогикалық искерлигиниң бирлемши миндети екендигин ұмытпаыў.
Мүнәсебет процесинде оқыўшылардың минез социал заң - қағидаларына сай келмесе, ол жағдайда оның әрекети тәрбиелик тәсир көрсетиледи, яғни, қарсылық, ескертыў сияқты құралдар қолданылады. Мүнәсебет процесинде оқытыўшының ақылдылық үлгилери мұқым маңызға ие болып, ақпарат алмасыў, өз-ара тәсир, сияқты мүнәсебет құралдарының табысын тәминдейди.
Оқытыўшының мына бир тұжырым ережелерди ұғынып, түсинген жағдайда ғана тәрбие миндеттериниң шешими нәтижели болмақ:
1. Тәрбиениң жеке тұлғаға бағытталыўы.
2. Тәрбие жүйелик сипатта болыў.
3. Тәрбие ис-әрекетиниң мақсаттарының бирлиги, оқыўшылармен жұмыс истейтин мұғалимдердиң өз-ара әрекеттестиги тәрбие жүйесиниң кепили.
4. Тәрбие процеси жеке тұлға теориясы мен ис-әрекет теориясына, құндылықтар теориясы мен басқарыў теориясына сүйеныўи қажет.
Жеке тұлға теориясы арқылы мұғалим оқыўшының тек тәрбие объектиси ғана емес, сонымен қатар ол ис-әрекеттиң сыўбъектиси екенин түсинеди. Ол сынып жетекшисине оқыў-тәрбие жұмысын, оқыўшы жеке тұлғасының қалыптасыў, оқыўшылардың ис-әрекети бирнеше кезеңдерден тұрады: мотивтиң қалыптасыўы - оларды адамгершилик түсиниктерди ұғыныўға жағдай жасаыў; минез-құлық пен ис-әрекет нормаларынын қалыптасыўы - өз ис-әрекетине қанағаттаныў. Демек, оқыўшы жеке тұлғасының қалыптасыў технологиясы мотив, танымдық, минез-құлық, эмоционалдық сезим компоненттеринен тұрады.
Осылайша, мотивти қалыптастырып, билим берип, ис-әрекетти ұйымдастырыў. Жағымды эмоциялар баланың қоршаған болмысқа деген сенимин арттырады. Сынып жетекшисиниң ис-әрекетинде басқарыў теориясының да маңызы бар. Педагогтың негизги жұмысы - оқыўшылардың ис-әрекетин ұйымдастырыў, ал ұйымдастырыў басқарыў теориясының құрамды бөлиги болып табылады. Оның заңдылықтарын билыў педагогтар мен оқыўшылар арасындағы қатынасты, сыныптағы тәрбие жүйесин басқарыўға мүмкиндик береди.
Тәрбие жүйесиниң қызметиндеги маңыздысы оқыўшылардың ис-әрекетиниң түрлерин тиимди тандаыў (тәрбиелик шаралар) және оларды өткизыў. Адамды қалыптастыратын негизги ис-әрекеттер: танымдық ис-әрекет, материалдық еңбек, қоғамдық-пайдалы жұмыс, бағалаыў-бағыттаыў әрекети, ойын ис-әрекети, қарым-қатынас, спорттық-саыўықтырыў, көркемдик-шығармашылық ис-әрекет. Басқарыў теориясы тәрбиелик шараларды дайындаыўдың нәтижели әдисин анықтаыўға мүмкиндик береди, олар:
1) тәрбиелик шаралардың нақты бир формасын таңдаыў (сынып сағаттары, КВН, демалыс кеши, т.б.);
2) шаралардың мақсаттары мен миндеттерин анықтаыў;
3) шараларды өткизыўге ынталы топ пен оқыўшыларды таңдаыў;
4) ынталы топпен биригип тәрбие жұмыстарын жоспарлаыў;
5) жұмысты ұйымдастырыў миндеттерин ынталы топ мүшелерине бөлип берыў;
6) мерекеге дайындық;
7) сынып жетекшисиниң тәрбие шараларын дайындаыўда оқыўшыларға ақыл-кеңес берыўи;
8) ынталы топпен биригип шараларға дайындықты тексерыў;
9) тәрбиелик шараларды өткизыў;
10) оқыўшылармен (ынталы топ, сыныптың мөшелеримен) биригип өткизилген шараларға талдаыў жасаыў;
11) оқыўшылармен биригип алдағы жұмысты жоспарлаыў.
Осы ұсыныстарды қолдана отырып, сыныпта осындай достық қарым-қарым қатынаста тәрбие жұмыстарын өткизыўге болады.
Сынып жетекшисиниң жұмысында сыныппен немесе жеке бир оқыўшымен этикалық әңгиме өткизыў ерекше орын алады. Өсип келе жатқан адамның қиындықтарын адамгершиликпен түсиндирыў, ересек адам тарапынан көрсетилген өз мезгилиндеги моральдық қолдаыў, оқыўшы жеке тұлғасының қалыптасыўына көп әсер етыўи мүмкин. Өкинишке орай, көбинесе, этикалық әңгимелер үгит-насихатпен алмастырылады. Мұғалимдер В.А. Сыўхомлинскийдиң мұғалимниң сөзине, оның оқыўшымен әнгимесине зор мән берген пикирине қосылады. Ал, бир жағынан, оның педагогикалық ис-әрекеттиң осы бир саласындағы даналық ақылдарын пайдаланбайды. Бұл мұғалимниң мәдени танымдық және дайындығының болмаыўынан шығар.
Қазирги ыўақытта мектеп бағдарламасына Өзин өзи рыўхани дамытыў кыўрсын енгизыў ойластырылып жатыр. Бұл оқыўшыға адамгершилик тәрбие берыў мәселесин биршама шешыўге мүмкиндик береди, бирақ ол сынып жетекшисиниң жоспарлы тәрбие жұмысын алмастыра алмайды.
Тәлим мекемелеринде алып барылып жатқан педагогикалық жұмыста оқытыўшы мүнәсебет процесинде орынсыз әрекет, қопалдығы, ойланбай билдирилген надұрыс пикири оқыўшылар мен болатын мүнәсебеттиң бұзылыўына, түзетип болмас жағдайлардың келип шығыўына себеп болады.
Бұның нәтижесинде мүнәсебет әдеби, жақсы қатынас пен пикир алмасыў өз орнын келиспеыўшиликке орын босатып береди. Осы жаман жағдайларға жол қоймаыў үшин, педагогикалық мүнәсебетте оқыўшылар мен өз-ара мүнәсебет құрмет және сеним негизинде құрылыўы керек. Бұнда оқытыўшы оқыўшының құқық және бұрышын, мектепте, ұжымда, жанұяда орындайтын миндеттери нелерден тұратындығын әр дайым есине салып тұрыў керек.
II ТАРАЫЎ. Оқытыўшының оқыўшылармен қарым-қатынасын ұйымдастырыў тәсилдери және қарым-қатынаста тәрбиелик процесс принциптери.
2.1 Оқытыўшының қарым-қатынас негизинде сынып ұжымын басқарыў тәсилдери.
Педагогикалық қарым-қатынас бұл мұғалимниң оқыўшылар мен сабақтан тысқары ыўақыттары қолайлы психологиялық жағдайда пайда етыўге арналған кәсиптик қарым-қатынасы болып табылады.
О3ытыўшыны4 о3ыўшылар мен м6н1себетё н1тижелё болыў 6шён 14гёмелес адамын 5зёне бейём етёп алыў керек. %зара бейёмдёлёкке ерёсыў 6шён амалда 3олданылып келетён бёр 3атар 3иын болма2ан педагогикалы3 т1сёр етыўшё т1сёлдерден пайдаланылады. Оларды4 е4 3ажеттёлерё о3ыўшы сенёмёне ерёсыў ж1не де т1сёр етыў, ма37лдаыў т1сёлдерё болып табылады.
О3ытыўшы о3ыўшылар 7жымы мен педагогикалы3 м6н1себеттё жан-жа3тама тере4 7йымдастырыў ж1не к5зделген ма3сат3а ерёсыў 6шён т1рбиелёк процестё4 3о2ам талаптарына сай келыўшё жетекшё 73ыптылы3тарынан орында пайдаланыў 3ажет:
1. Т1рбиелёк ма3сатты амал2а асырыўда демократик жандасыў.
№атынас процесёнде о3ытыўшы о3ыўшыны социалды3 3адёрият деп т1н алыўы, 1р бёр бала, 5спёрёмнё4 5зёне сай 5згешелёктерён 37рмет етыўё, оны4 социалды3 37л3ы ж1не еркёндёгён 37рметтеыўё 3ажет. Т1лёмдё реформалаыўдан негёзгё ма3сат, т1рбиеде демократияны4 6стёндёгё, т1рбиенё ы3тияж ж1не 3ызы2ыўшылы3тардан жо3ары 3ою, т1рбиешё ж1не т1рбиеленыўшёнё4 бёр-бёрёне 5зара сенём, байланыс негёзёнде педагогикалы3 м6н1себет
Ғалымдардың көрсетыўинше оқыўшы және оқытыўшы арасындағы қатынас бир-биреыўди құрмет етыўи және талапшаңдыққа негизделыўи керек. Қатынаста педагогикалық шеберлик оқыўшылардың минез-құлқына тәсир етыў мен бирге оны ойланыўға, пикир жүргизыўге итермелейди. Педагогикалық қатынас жайлы айта келип сөз бен тәрбиелеыў тәсир етыў әр бир мұғалим үшин қажет. Сондықтан да әрбир сөз, мектепте айтылған әр бир пикир ақылдылық пен алдын ала ойланылған белгили бир мақсатқа қаратылған, оқыўшыларға рыўхани тәсир ететин болсын. Педагогтың сөзи оқыўшыны барлық ыўақыт тыныштандыратын, ойландыратын болыўын ұсыныс етеди.
Педагогикалық қатынас социалдық-психикалық процесс болып ол мына қызметтерди атқарады, жеке адамның ұқыптылығын арттырады, жаңа хабарлар мен таныстырады, өзине сенимдиликти және басқалардың психологиясын билыўге жәрдем береди.
Оқыўшы мен мұғалимниң қарым қатынасының нәтижели болыўы көп жағдайда мұғалимниң қабилетине және педагогикалық әдебине байланысты. Педагогикалық қабилеттиликтен әзил жаыўаптық сын көз бен қараыў (сынай) дилыўарлық әрине педагогта артисттик белгилердиң болыўы мұғалимниң оқыўшылар мен қарым-қатынас жасаыўына жағдай жасайды. Кейде оқыўшылардың сырын еситседе, билседе билмегенге салыў керек.
Қатынас жасаыўдың еки тарапын айырып көрсетыўге болады. Қарым қатынас және өз-ара байланыс жасаыў бұл айсбергтиң сыўдың астындағы және сыўдың үстиндеги бөлектериндей, көринетин тарапы сөз бен және сөзсиз тәсир етыўлери болса, ал ишки көринбейтин тарапы бұл қажеттилик мотивтик, қызығыўшылық адамды қарым қатынас жасаыўға итермелейтин сезимдер болып табылады.
Тәжрибелери көрсеткениндей, егерде мұғалим балаларға тұрақты, жақсы қарым-қатынаста болсақ, оқыў жұмысында және олардың тәртибиндеги кемшиликтерине талапшаңдық пен қараса олар мен сөйлескендей сабырлылық, мүлайым түрде, кишипейил болса, оқыўшылар еркин, өзиниң пикирин ашық айдын айтатын, сенгиш болады. Балаларға жаман қатынаста болыў (Сиздердиң сыныбыңыздан бизар болдым, Барлығыңыз ақылды болып алғансыз, бирақ қолыңыздан қатесиз жазыў келмейди, ж.т.б.) мұғалим позициясының тұрақтылығы сенимсиздикти, тұйықтықты, еки жүздиликке, жағымпаздыққа, сынып масқарапазының ролин атқарыўшыға алып келеди. Бұның бәри барлық оқыў-тәрбие процессиниң барысына тәсирин тигизеди. Тәрбиеде еш қашан мынаны ұмытпаыў керек. Оқыўшылардың пикири мұғалимниң жеке басының түзилисинен ажыралмас болады. Мысалы: Сүйикти мұғалимниң айтқандары, олардың жаман көретин адамдарының айтқандарынан бүткилдей басқаша болады. Ең жақсы пикирлерде оның жаман көретин адамдары тарапынен айтылса жеркеништи болып түйиледи).
Ғалымдар мұғалимниң сынып қоғамына қатынасының негизги стильдерин көрсетеди тұрақты-ұнамды, пассив-ұнамды, тұрақсыз. Бирақ сондай мұғалимдерде ұшырасады, балаларға қатынаста тек ұнамсыз стильде ситыўациялық-ұнамсыз, тұрақты ұнамсыз әрекеттери мен көринеди.
Мұғалим және оқыўшы арасындағы қатынас стильдери жайлы айта келип және ұнамсыз және тұрақсыз, бұл болса және мектепке қарсы және қоғамға қарсы истеп жатыр дегенди билдиреди.
Мұғалим мен оқыўшы арасында болатын қарым-қатынасты төмендеги стильдерге бөлыўге болады:
1. Авторитарлық стиль.
2. Демократиялық стиль.
3. Либераллық стиль.
Авториторлық стиль- бұл қарым-қатынастың негизги формалары- бұйрық берыў, көрсетпе және ескертыў берыўлер.
Демократиялық стиль- бұл қарым-қатынастың негизги формалары-бұйрық етыў, кеңес берыў, хабарландырыў. Бұл балалар мен қатынаста ең жақсы құрал болып табылады.
Либералдық стиль-бұл мұғалим өз коллективиниң тұрмысы мен қызықпайды, өзин бир шетте ұстайды, әр қандай мәселеге өзиниң қарсы пикири мен қатынасады (кери тартады, өжеттилик).
Бұндай мұғалимниң абыройы артпайды. Әр қашан мектеп басшылары және мұғалимдери мен жұмыстың қиыншылығы жайлы сөз еткенде, олар әлбетте кәсиптестери, оқыўшылар, ата-аналар мен байланыс жасаыў машқаласын атап өтеди. Кейинги ыўақыттары мектептерге тек пән мамандары келип жатыр, ал осы кәсиптиң түп маңызын түсинбеыўши мұғалимдер емес. Олар өз пәнин жақсы биледи, оның оқытыў методикасы мен қызықсынады, оны жетилистиреди, сабақты жақсы өтыўи мүмкин, ал оқыўшылар мен байланыс жасай алмайды, оларға қиналған ыўақытта жәрдем бергиси келмейди және бұны шарт емес деп есептейди. Балалар бұндай мұғалимдер мен жақсы байланыс жасамайды.
Кейинги жылдары мұғалимдер мен оқыўшылар, сондай-ақ үлкендер мен балалар арасындағы қарым-қатынас құрамаласып бара жатыр. Бұндай қиыншылықтардың болыўы қоғамдағы болып жатқан әртүрли өзгеристердиң тәсири астында қоғамдылықтың өзгерыўи себепти. Нәтижеде үлкендердиң тәжрибеси жаңа ұрпақтар үшин өзиниң актыўалдығын жоғалтып бармақта.
Бұның үшин үлкендер өзиниң өзгертыўге қабилетти болса, өздериниң бұрынғы қалыптасқан тәжрибелерине сүйене бермесе деймиз.
Қазирги ыўақыттары мектептерде балалардың сана-сезими, ой-өриси, қызығыўшылығы, ынтасы бұрынғы балаларға қарағанда көп өзгерип кетти. Бұның басты себеби кейинги ыўақыттары елимизде жүз берип жатырған әр түрли жаңалықтар, экономикалық және социалдық, техникалық дамыўлар болып табылады.
Бұл әлбетте балалардың психологиясына тәсир етеди. Көпшилик оқыўшылар мектепте айырым босалаң, жас мұғалимдердиң талабына бойсынғысы келмейди, кей ыўақыттары олардың үстеринен күлип масқара қылғысы келген ыўақыттары да ұшырасады.
Мектептерде ең бир басты машқалалы маселелердиң бири-бұл мұғалимде оқыўшылардың жеке өзгешелигине қызығыўшылығының жоғында, олардың ишки дүниесин билгиси келмей және биле алмаыўшылығында болып, осыдан педагог пен оқыўшы, отбасы мен мектеп арасында әртүрли, келиспеыўшиликтер келип шығады.
Мұғалим барлық ыўақыт дамып, өсип бара жатырған балалар мен ис алып барады. Соның үшин мұғалим әр бир баланың жеке өзгешелиги мен жақыннан таныс болыўы тиис.
Өспиримдер егерде мұғалимдер олардың ата-аналарының қылықтарын күнакарласа, оларды айыптаса, өте терең қайтарады, арланады, ашыў етеди. Бұл әрине әр бир адамда болатын өз жақынына деген ишки сезим болып табылады. Бұл жаста өз жақынына деген ишки сезим болып табылады. Бұл жаста өз жақынына деген жаыўапкершилик және оларды әр түрли айыптаыўлардан қорғаыў тилеги қалыптасады. Олар мұғалимдерден қолдап қыўаттаыўды және жәрдемди күтеди, ал киналаыўды емес.
Қарама-қарсы жағдайларда мұғалим барлық оқыўшылар алдында өзиниң абройын жойтады, ал оның педагогикалық тәсир етыўи оларда қарама-қарсылықты пайда етеди.
Мұғалим балалар мен қатынас жасағанда олардың сол ыўақыттағы жалпы жағдайында есепке алыўды ұмытыў керек. Шаршаыў жалпы физикалық жағдайды, оқыўдан шаршағандықтары бұлардың барлығы оқыўшылардың психикасына тәсир етеди.
Мұғалим мен оқыўшы арасындағы өз-ара келисыўлерди орнатыўшы-бұл мұғалимниң коммыўникативтик қызмети болып табылады, яғный мұғалимниң әр түрли педагогикалық қатынас түрлери қолданыўы арқылы оқыўшылардың минез-құлқын және қызметин ұйымдастырыўы болып есептеледи.
Тәрбие-бұл коммыўникативтик процесс, яғный бұл процесстиң негизи қатынас болып табылады, қатынас жасаыў арқылы мұғалим оқыўшылардың минез-құлқын және қызметин ұйымдастырады, олардың жұмысын және қылық қылыўларын бағалайды, болған оқиғалар жөнинде хабарландырады, қиыншылықтарды жеңыўге жәрдемлеседи, өздериниң мүмкиншиликтерине сенимди жойытпаыўға үйретеди.
Мұғалимниң оқыўшылар мен қатынас формалары.
Оқыўшыларға талап қоярда мұғалим қатынас жасаыўдың түрли құралдарынан пайдаланып билыўи керек. Бұған төмендегилер киреди.
Жеке сендирыўши қатынас. Мен сенемин, сен бұны мен үшин истейсиң, себеби бұл саған дым қиын емес, Сен маған жәрдемдесе аласыңба, мен саған миннетдар болар едим, егер де мениң өтинишимди орындасаң т.б. Әсиресе бұндай формадағы сөйлесыўлер өспиримдер және жоқары сынып оқыўшылары мен қатынас жасағанда жақсы болады, себеби оларда бұл ыўақытта үлкендер мен қатар бирге теңдей жұмыс истесыў тилеги пайда болады, ал осындай қатынас жасаыўда олардың үлкен екендиги сезиледи, себеби олардан жәрдем сұралып жатыр.
Эмоционалдық-жеке қатынас. Балалар, бүгинги күн маған өте аыўыр болды, және сиздерде алтыңшы сабақта шаршаған шығарсыздар қәнекей бир-биримизди қолдап-қыўаттайық, немесе Мен билемин сиздерге ең қиын сабақтар болды, математикадан тексерыў жұмысын жаздыңыз, қыйналып қалмадыңыз ба? Онда осы сабақта қызықты заттар мен шұғылданамыз, сиздерден тапсырманы сораймын т.б. осы сыяқты қатынастар. Осындай қатынас жасаыў жолы мен бир-бирин жақсы түсинисыў, сыйлаыў, құрметтеыў әрекеттери пайда болады, ал оқыўшылар болса басқа адамдарға әр түрли қатынас жасаыў формаларын билип алады.
Мұғалим ата-аналар мен бирликте истесип балаға, оның ис-әрекетине, оқыўдағы жетискендиктери және кемшиликтерине кеыўиллы баға берип отырады. Оқытыўшының ата-аналар мен өз-ара түсинисыў көбинше оның балаларына жағымды және анық баға берыўинен, оның тыўры жол тұтыўы себепти ерисыўи мүмкин. Барлық ыўақыт баланың минез-құлқына емес оның анық ис-әрекетине баға берыў керек. Шәртти рәыўиште ата-аналар мен биргеликте тосаттан болған ыўақыялардан шығыўдың жолдарын, оны түзетыў тәсилдерин табыў керек. Екиншиден мұғалим балаға минездеме берыў арқылы ерикти және ериксиз рәыўиште ата-анаға баға береди. Педагогикалық тәрептен тыўры қатынас орнатыў үшин мұғалим мен ата-ана тәрбиениң мақсаты және миндетин анық түсиныў керек.
Мысалы: Ата-аналар жиналысында оқыўшының атасы немесе анасы мен қысқа сәыўбет ыўақтыңда мұғалимниң балаға наразылығы, оның ұнамсыз ис-әрекеттерин айтқандарының кыўәси боламыз.
Мұғалимниң бұл әрекети түсиникти, оның ыўақты аз болғандықтан ата-аналардың дыққат кеыўилын тәрбие жұмыстарының ең аыўыр тәрептерине тартпақшы болады. Ал ата-аналар болса бұндай ұшырысыўға, мәжилистерге наразы, демек ата-аналар мұғалим мениң баламның жақсы тәрептерин, шаққандығын, мейиримдилигин не билмейди екен-деп ойлайды.
Сол себепти мұғалим мен ата-аналар арасында жақсы қарым-қатынас болмайды, демек мұғалимге сенимсиздик пен қарайды. Мұғалим ата-аналарға балаларының жақсы тәрептерин көбирек айтыўы керек. Сонда мұғалимниң ата-аналар мен жақсы қарым-қатынаста болыўына, тәрбиелик жұмыстарды биргеликте алып барыўына мүмкиншилик тыўдырады. Оқытыўшының ата-аналар мен қатынасы-дегенимиз балаға тәрбиелик тәсир көрсетыўдиң анық бир принциптерине негизделген ис тисилдери мен құралдарының бекем түзилиси. Мұғалим және ата-аналар оқыўшыға оптимистик сеним мен қараыў керек. Баланың өз күшине, сенимине жәрдем берыў мұғалим мен ата-аналардың миндети.
Мұғалимдерге қарым - қатынастар жөнинде кеңестер.
1.Оқыўшылар мен қатынаста мұғалим мына түсиникке негизделыўи керек, мектеп бизиң мемлекетимиздиң бир бөлеги, ал мұғалимниң балаларға қатынасы қоғамдық талаптардың көриниси.
2. Өзиниң қоғамдық сенимди адамы сыпатыңда сезине отырып және оның прициптерине сүйене отырып, мұғалим өзиниң педагогикалық пөзициясын ашық көрсетыўге болмайды. Балалар үшин мұғалимниң сөзи және иси оның өзиниң сеними сыпатыңда қабыл етилыўи керек, ал тек өз миндетин орындаыўшы болып емес. Педагогтың ақ-кеыўилдилиги оның тәрбиеленыўшилер мен байланыс жасаыўының бекем тиреги.
3.Оқыўшылар мен табысты орнатыў үшин биринен де бұрын өзиниң жеке басын қадирлеп билыў керек. Өзин аңдаыў, өзин басқарыў әр бир мұғалимниң тұрақты қамқоры болыўы керек. Өзиниң эмоционаллық жағдайын басқара билыў ең негизги дыққатты талап етеди, тәрбие процессине ашыўланған тон мен сөйлеыў, қолайсыз, жаман эмоцияны иелеыў, бақырыў зыянын тигизеди. Барлық ыўақыт педагог конфликтти жағдайға өзи тарапынен қандай қосымша қосылғандығы жөнинде өзине есеп берип барыўы керек.
1. Мұғалим мен оқыўшы арасындағы педагогикалық мақсатқа сай қарым-қатынас өз-ара сыйласықтың негизинде, оқыўшының жеке ар-намысы және педагогтың өз қадир қымбатын өз орнына қойып түсингенде ғана құрылады. Әр бир оқыўшының жеке басын құрметтеыў керек, әр бирин түсиныў керек, онда өз жора жолдастары арасында деген сенимди пайда етип, оның жақсы тәрептериниң дамыўын қолдап-қыўаттаыў керек.
2. Педагог жәнеде өзиниң ұнамды тәрептерин көрсете билыў керек, балаларға өзиниң жеке басының күшин, қызығыўын ыўқыптылығын, ақылының кеңдигин, кекирегин көрмеыўи, өзиниң қадир-қымбатың ар-намысын көрсете алыўы.
Мұғалим мен оқыўшы арасында болатын қарым-қатынасқа характерли болған элемент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz