Ауызша тарихи деректер
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Көшербаева Ж.Б.
ОРТА МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ТАРИХЫН ОҚЫТУДАҒЫ ДЕРЕКТЕРДІҢ ҚОЛДАНБАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В011400-Тарих
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Тарих, археология және этнология факультеті
Дүние жүзі тарихы, тарихнама және деректану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор__________________ Сұлтанғалиева Г.С.
____________2019
ОРТА МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ТАРИХЫН ОҚЫТУДАҒЫ ДЕРЕКТЕРДІҢ ҚОЛДАНБАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400-Тарих мамандығы бойынша
Орындаған __________________________________ Көшербаева Ж.Б.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор _____________________________ Мұхатова О.Х.
Норма бақылаушы _____________________________
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ОРТА МЕКТЕПТІҢ 8 СЫНЫБЫНА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚТАҒЫ ТАРИХИ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ
0.1 Орта мектептегі Қазақстанның жаңа заман тарихы бойынша қарастыратын мәселелер
0.2 Білім беру бағдарламасы бойынша қамтылған деректер
2 ДЕРЕКТЕРДІ ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сабақ үстінде деректермен жұмыс жасаудың әдістері
2.2 Оқушылардың деректермен жұмыс жасау қабілетін қалыптастыру тәсілдері
3 ЖАҢА ЗАМАНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ДЕРЕКТЕРІНІҢ ТАРИХИ БІЛІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
3.1 Оқу үдерісінде деректерді пайдаланудағы мұғалімдердің тәжірибесі
3.2 Деректерді пайдаланудың қолданбалығын жетілдіру проблемалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі жаһандану заманында адамның үлкен көлемдегі ақпаратпен жұмыс істей алу қабілеті бірінші орынға шығады. Бұл, әсіресе, жалпы білім беретін орта мектеп оқушылары үшін маңызды. Бүгінгі күні тарих сабағын құжатсыз, алғашқы дерек көзінсіз, белгілі тарихшылардың еңбектерінсіз елестету мүмкін емес. Оларды тиімді пайдалана білу өзара байланысты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді: білім деңгейін толықтыру, оны тереңдету және нақтылау, білім алушылардың ойлау қабілетін дамыту, өз бетімен қорытынды жасай алу қабілетін дамыту.
Сол себепті де, қазіргі күні мектепте тарихи білім беруде оқушылардың тарихи дерек көздерімен жұмыс жасау қабілетін дамыту өзекті мәселе болып отыр.
1 ОРТА МЕКТЕПТІҢ 8 СЫНЫБЫНА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚТАҒЫ ТАРИХИ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ
0.1 Орта мектептегі Қазақстанның жаңа заман тарихы бойынша қарастыратын мәселелер
Қазақстанның жаңа заман тарихы мектеп бағдарламасы бойынша 8-сыныпта оқытылады, жылына 68 сағат, аптасына 2 рет. Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9 сыныптарына арналған Қазақстан тарихы пәнінің жаңартылған мазмұндағы Типтік оқу бағдарламасына сәйкес дайындалған. З.Е. Қадылдинов, Ж.Н. Қалиев, А.Т. Бейсембаеваның авторлығымен жарық көрген оқулық 2018 жылы Атамұра баспасынан шыққан. Пікір жазғандар: тарих ғылымдарының докторы, профессор М. Ж.Әбдіров пен З. Т. Сәдуақасова.
Оқулықта жаңа заман тарихы 6 бөлімге бөлінген. Олар: Қазақ-Жоңғар соғысы; XVIII ғасырдағы Қазақ хандығы; XVIII ғасырдағы Қазақстанның мәдениеті; Отарлау және ұлт-азаттық күрес; Қазақстан Ресей империясы құрамында; Қазақстанның XIX-XX ғасыр басындағы мәдениеті.
Оқулықтың бірінші бөлімі Қазақ-Жоңғар соғысының тарихына арналған. Бөлім жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысынан басталады. Мұнда Қазақ хандығының XVIII ғасырдың басындағы ішкі және сыртқы жағдайы, Жоңғар мемлекетінің құрылу тарихы мен қазақ жеріне басқыншылық жүргізуінің себептері, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама қасіреті баяндалады.
XVIII ғасырдың басы қазақ тарихындағы ауыр кезеңдердің бірі болды. Хандық биліктің әлсіреп, әр аймақта жеке билік етушілердің артуы ел бірлігіне нұқсан келтіре бастады. Ұлы жүз, орта жүз бен кіші жүздің өзіндік билеушілері нығая түсті. Осылайша, ішкі алауыздықтардың басталуы көрші мемлекеттердің бақылауында болды. Осының әсерінен шекаралас аймақтарда жағдай ушығып тұрды.
1635 жылы қазақ жерінің оңтүстік-шығысында Батыр қонтайшының бастауымен Жоңғар хандығы құрылады. Жаңа құрылған мемлекеттің әскери саласы ерекше қарқынмен дамыды. Сол кез үшін жаңалық болып саналатын мылтық, зеңбірек секілді қаруларды соғыс барысында пайдаланатын болған. Сол кезеңдегі жоңғарлардың басты мақсаты көрші мемлекеттердің территориясын өз қарамағына алу еді. Осы тұрғыда, Қазақстанның маңызды сауда жолында жатқан, құнарлы, шаруашылыққа қолайлы кең-байтақ аймағы жоңғар басқыншылары үшін таптырмас аймақ болды. Жоңғарлармен ұзақ уақыт бойы соғыс жүргізіп келе жатқан Қытай императорының қайтыс болуы олардың қазақ жеріне шабуыл жасауына жол ашып берді. Жоңғарлардың алғашқы соққысына ұшыраған Жетісу мен Ертіс аймақтары болды. Күтпеген жерден жасалған шабуыл болғандықтан қазақтар бас сауғалап қашуға мәжбүр болды. Осыған қарамастан, қазақ әскерлері өздерінен әлдеқайда көп жоңғар әскеріне төтеп беруге барынша тырысты. Қазақ жерінің батыс өлкелері, Арқа аймағы және шөлді аймақтарынан басқа бүкіл дерлік жер жоңғарлар қолына өтті. Тұтқиылдан жасалған жойқын шабуылдан есеңгіреген халықтың батыс өңірге жаппай жылжи бастады. Бұл оқиға тарихта Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен қалды. Қаратаудың басынан көш келеді...,-деп басталатын Елім-ай жыры осы кезеңнің сипатын ашып көрсете алатын бірден-бір туынды болып саналады.
Шәкәрім Құдайбердіұлының келтірген дерегі бойынша, қазақтардың үштен екі бөлігі қырылған бұл қасіреттің орнауына, қазақтардың жоңғарларға төтеп бере алмауына бірнеше себептер әсер етті. Біріншіден, қазақ халқының өз арасында, жүздер арасындағы бірліктің болмауы. Екіншіден, жоңғарлардың мықты әскери дайындығы, қарулануы, соғыс қимылдарын жүргізуде мол тәжірибесінің болуы. Үшіншіден, қазақтарда болған аса ауыр жұт, соның әсерінен жорыққа қажетті жөні түзу аттардың аз болуы да өз әсерін тигізді.
Қазақ қоғамында тұрақты әскер болмағын, соғыс қаупі төне қалған жағдайда халық арасынан арнайы жасақтар құрылатын болған. Елдегі әрбір ер адам жауынгер болуға міндетті болды. Қазақ даласында соғыс қимылдары өте көп болып отырды. Осындай қиын кезеңдерде елін қорғаған , ерекше ерлігімен көзге түскен жауынгерлерге батыр атағы беріліп отырған. Жоңғарлардың қысымы күшейген XVIII ғасырда қазақ қоғамында ерлігімен ерекшеленген батырлар көп болды. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Наурызбай, Малайсары, Тайлақ, Байымбет секілді т.б. қазақ батырлары басқыншылардың соққысына төтеп беруде ерен ерліктер көрсете білді.
Басқыншыларға қарсы күресте ұлт болып бірігу қажеттілігі туды. Осыған байланысты 1710 жылы Қарақұмда қазақ ақсүйектерінің құрылтайы өтті. Жалпы қазақ әскерінің бас қолбасшысы ретінде Бөгенбай батыр бекітілді. Жоңғарларға қарсы күресті бас ұйымдастырушы Әбілхайыр хан болып, өзінің қолбасшы ретіндегі қабілетін соғыс барысында танытты.
1726 жылы Ордабасы тауында Бүкілқазақтық құрылтай өтіп, қазақтар бір-біріне адал болуға ант беріседі. Осы құрылтайдан бастау алған қазақтардың бірлескен күші Бұланты, Аңырақай шайқасында өз нәтижесін берді. Алайда, билік үшін бақталастықтың тоқтамауы қазақ жасағының қайта ыдырап кетуіне себеп болды. Осының әсерінен әр жүз өздігінше жаудан қорғануына тура келді.
Оқулықтың екінші бөлімі XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының тарихына арналған. Аталған бөлімде XVIII ғасырдың басындағы қазақ-орыс қарым-қатынасы, Ресей империясының Қазақ хандығын қосып ала бастауы және Абылай ханның жүргізген саясаты баяндалады.
Қазақ-орыс қатынастарының тарихы XVI ғасырдан бастау алады. Бұл кезеңде, негізінен, сауда және дипломатиялық қатынастар ғана орнады. Ал бұл байланыстардың күшейе түсуі XVIII ғасырдың алғашқы жартысына тура келді. Қазақтардың жоңғар қысымына байланысты Патша үкіметіне жүгінуі олар үшін де пайдалы болды. Себебі, Қазақстан жері Орта Азия, Үндістан, Ауғанстан, т.б. Азия елдеріне жол ашатын қолайлы географиялық аймақта орналасқан еді. Патша үкіметі өз өнімдерін өткізуде қазақ жерін басты нарық ретінде пайдалана алатын еді. Сонымен бірге , қазақ даласының мол шикізаттары, шаруашылық өнімдерін патшалық игілігіне жаратуға мол мүмкіндік болды.
Патша үкіметінің қазақтарды қорғанына алуы Ертіс бойына бекіністер салудан бастау алды. Қазақтарды жоңғарлар шабуылынан қорғау үшін деген аты ғана болмаса, шын мәнінде, патшалық аталған аймақты өз қарауына алуды қарастырды.
Жоңғарлармен арада болған шайқастарда бірнеше ірі жеңістерге жеткеніне қарамастан, қазақ жасағы билік таласының салдарынан әлсіреп кетті. Осы тұста Әбілхайыр хан Қазақ хандығында өз билігін нығайтудың амалдарын іздестіре бастады. Нәтижесінде, кіші жүз ханы Ресейдің қолдауына сүйенуді жөн деп табады.
1731 жылы императрицаАнна Иоанновна Кіші жүз қазақтарын Ресей құрамына алу туралы грамотаға қол қойды. Бұл оқиға Қазақ хандығының Ресей құрамына енуінің басы еді. 1731 жылдың көктемінде қазақтардан ант қабылдау үшін Әбілқайырға А.И. Тевкелев бастаған елшілік келді. 1731 жылдың 10 қазанында Әбілқайыр хан, бірқатар сұлтандар мен билер, батырлардың тобы Патша үкіметі құрамына кіру туралы ант берді. Ресей құрамына өткеннен кейін де Кіші жүзге патша үкіметі тарапынан әскери көмек көрсетілмеді. Кіші жүз Ресей құрамына кіргеннен кейін бірқатар билеушілер де Ресей құрамына кіре бастады. Кіші және орта жүз қазақтарының біртіндеп Ресей құрамына ене бастауы халқымыздың өз тәуелсіздігінен айырылуына әкеліп соқты. Патша үкіметі қазақ билеушілерін өз қалаулары бойынша жұмыс жасатқызып отырды.
XVIII ғасырдағы Қазақ хандығы тарихындағы ең белгілі тұлғалардың бірі - Абылай хан. Ол өзінің бүкіл ғұмырын Қазақ хандығын нығайтуға арнады. Абылай ханның негізгі саяси мақсаты бір орталыққа бағынған мемлекет құру болды. Ресей құрамына сөз жүзінде өткенімен, іс жүзінде дербес саясат жүргізді. Бастапқыда тек Орта жүздің ханы болғанымен, 1771 жылы үш жүздің ханы болып сайланады. Абылай хан жүргізген ішкі саясаттың негізгі ерекшеліктері: Бір орталықтан басқарылатын мемлекет құрды; сот билігін күшейте түсті; қақтығыстар мен барымтаны тоқтатты; егіншілікке, шөп шабуға, балықшылыққа қолдау көрсетті; керуен саудасын күшейтуге көңіл бөлді; темір ұстаханаларын салудың бастамашысы болды.
Абылай хан сыртқы саясатта Ресеймен дипломатиялық қатынас орната отырып, олардың қойған жөнсіз талаптарынан бас тартып отырды. Жоңғар билеушісі Қалдан Серен қайтыс болғаннан кейін мұрагерлері арасында туындаған тақ таласын қазақ сұлтандары тиімді пайдалана алды.
Ресейдің қол астына тек құжат түрінде кіргенімен, Абылай хан Қытаймен дипломатиялық қатынастар жүргізе бастады. Алайда жоңғарларды жеңгеннен кейін жер мәселесіне байланысты Қытай мен Қазақ хандағының арасында келіспеушіліктер пайда болды. Басты жеңімпаз ретінде Қытайлықтар жоңғарлар жерін қазақтарға бергісі келмеді. Бұл жағдайға қазақтар көне қоймады, нәтижесінде екі арада бейбіт келісімдержасалды.
Абылай ханның қазақ тарихындағы алатын орны ерекше. Ол - сыртқы жаулармен бейбіт қатынастар орната отырып, дербестігін сақтай білген көреген қолбасшы. Туыстас қырғыз халқымен арадағы күрделі қарым-қатынастың түйінін шеше білді. Орталықтандырылған мемлекет құруда қыруар еңбек атқарды. Абылай ханның есімін қазақ халқы бүгінге дейін құрмет тұтып, қастерлейді.
Қазақстанның жаңа заман тарихына арналған 8-сынып оқулығының үшінші бөлімінде XVIII ғасырдағы халық ауыз әдебиеті мен қазақтардың материалдық мәдениеті талданады.
Халқымыздың көшпелі өмір салтына сәйкес ауыз әдебиеті, жыраулық дәстүр, музыка дами түсті. Сол кезеңнің ақын-жырауларының туындыларындағы негізгі тақырып қазақтардың жоңғарларға қарсы күресі, патша үкіметінің қазақ жерін отарлауы, одан кейін орын алған ұлт-азаттық қозғалыстар болды. XVIII ғасырдағы белгілі жыраулардың бірі - Ақтамберді жырау Сарыұлы. Ол тек жыраулығымен ғана емес, жоңғарларға қарсы күресте де белсенділігімен көзге түскен тұлға. Оның шығармаларының негізі батырлыққа, ерлікке үндеуден тұрды. Аталған кезеңдегі белгілі жыраулардың қатарында Бұқар жырау Қалқаманұлы да бар. Көмекей әулие атанған жыраудың негізгі ойы Қазақ елінің тәуелсіздігін сақтау мен нығайту мәселесіне бағытталды. Абылай ханның тұсында оның сенімді серіктерінің бірі болып, кеңесші қызметін атқарған. Бұқар жыраумен қатар сол заманның данагөйлерінің қатарында Үмбетей Тілеуұлы, Тәтіғара, Шал, Көтеш сынды тұлғалар болды.
Қазақ халқында әрбір отбасының өзіндік шежіресі болуы заңды құбылыс еді. Шежіренің ел тарихын анықтауда маңызы жоғары. Ол қоғамды әлеуметтік тұрғыда реттеп отырды.
Дала тұрғындарының шаруашылығы мен үй кәсібінде малдың орны ерекше болды. Мал шаруашылығы өнімдері күнделікті өмірде қолданыста болды. Бұл өнімдердің қандай да бір бөлігін жарамсыз етіп тастауға болмайды, оның әрбір бөлшегі қажетке жарайтын еді. Малдың терісін өңдеу арқылы киім-кешек, ыдыс, белдік, аяқ киім, үйге қажетті жиһаздар дайындаған. Киіз басу, кілем тоқу сияқты кәсіптерді өнер деңгейіне дейін жеткізіп дамытты.
Қазақтардың сол кезеңдегі басты баспана түрі киіз үй болды. Киіз үй Қазақстанның климатына сәйкес, қолайлы әрі тез жиналып, құрыла салатын ерекше баспана болды. Қыстың кезінде елдің суық аймақтарында болмаса, оңтүстік аймақтарда бір киіз үйбен қысы-жазы тұра беруге болатын еді. Киіз үйден бөлек қазақтар қыс мезгілінде қыстауда тұрды. Уақыт өте келе төбесі шатырмен жабылатын үй салуды үйренеді. Үйдің ішінде арнайы жылытатаын пеш орналастырылды. Бұл үйлер ағаштан жасалынды, көбіне орыс ұсталары салып беретін. Қазақ халқында өсіп тұрған ағашты кесуге қатаң тиым салынатын, сол себепті де киіз үйдің ішін қамыс немесе тезек жағып жылытатын болған.
8-сынып бағдарламасына сәйкес 4-бөлімде Қазақстандағы отарлау шараларының күшеюі және оған қарсы ұлт-азаттық көтерілістер мәселесі талданады.
Қазақстанмен шекаралас аймақтарда 4 казак әскері болды: Жайық, Сібір, Орынбор және Жетісу казак әскерлері. Казак әскерлерінің атқарған негізгі қызметі: Орыс әскерінің шетелдерге жасаған жорықтарына қатысу; ұлт-азаттық көтерілістер, шаруалар мен жұмысшылардың көтерілістерін аяусыз басуға белсене қатысу; Ресейге жаңа жер қосып алуға белсене қатысу; шекараны қорғау; бекініс құрылыстарын салуға қатысу, полицейлік қызмет атқару.
Казактардың патша үкіметіне бұлайша адал қызмет етуі, патша үкіметінің казактарға жасаған ерекше артықшылықтарымен байланысты. Оларға ең құнарлы жерлер берілді, өзендер мен көлдер, ормандарды пайдалануда ерекше құқықтары болды. Казактар бастапқыда патша үкіметіне әскери қызметкер ретінде өмір бойына жалданса, кейінірек бұл мөлшер 30 жылға төмендеді.
Қазақтар мен казактар арасында екі түрлі жағдай қалыптасты. Біріншіден, екі арада тауар алмасып, мәдени жағынан жақындасу нығая түсті. Екіншіден, арада әскери қақтығыстар жиі болып тұрды. Бұл қақтығыстар, негізінен, жер мәселесіне байланысты болды. Сонымен қоса, казак әскерлері қазақ даласындағы ұлт-азаттық көтерілістерді басушы жазалаушы әскер қатарында болды.
Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1783-1797)
Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс Патша үкіметінің отырлық саясатына қарсы алғашқы ірі бас көтеру болды. Көтерілістің шығу себептері: Шекараның ішкі жағына өткен қазақтарған қойылатын талап тым қиындап кетті; Орал казак әскерлері тарапынан әскери іздестірулер тоқтамады; Нұралы ханның беделі төмендеп, патша үкіметінің қуыршағына айнала бастады.
Көтерілістің басшысы Кіші жүздің он екі ата Байұлы бірлестігінің Байбақты руынан шыққан мықты дипломат, шебер ұйымдастырушы, би әрі шешен ретінде халық арасында танымал Сырым Датұлы болды. Көтерілістің қозғаушы күші қарапайым халық болды, сонымен бірге старшындар, билер мен батырлар болды. Осы кезеңде Кіші жүзде хан билігін жоюға бағытталған А.О. Игельстромның реформасы патша үкіметінің тарапынан қолдау таппай, іск аспай қалды. Сырым Датұлының көтерілісі жеңіліске ұшырап, ол Хиуа хандығына көшіп кетуге мәжбүр болды. Көтерілістің жеңіліске ұшырау себептері: Сырым Датұлы екі бірдей күшке қарсы тұрды: бірі-патша үкіметі, екіншісі-сұлтандар мен ханның төңірегіндегілер; көтеріліс стихиялы түрде болды; руаралық шиеленісті қақтығыстар орын алды.
Көтерілістің тарихи маңызы зор болды, нәтижесінде патша үкіметі Еділ мен Жайық аралығында мал жайылымдарын пайдалануға рұқсат етті.
XIX ғасырдың 20-жылдары Қазақстанда әкімшілік реформалар жүргізілді. 1822-24 жылдары Орта және Кіші жүзде хан билігі жойылды. Хан билігі жойылуының негізгі себептері: қазақ хандары халық арасында өз беделін жоғалта бастады; қазақ жүздердің арасындағы байланыс нашарлай түсті; хан билігінің сақталуы патша үкіметінің отарлау саясатына кедергі келтіріп тұрған болатын.
1822 жылы Сібір қырғыздары туралы Жарғы қабылданып, ол бойынша Орта жүзде хандық биліктің жойылуы жүзеге асты. Бұл жарғының авторы Батыс Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский болды. Аталған жарғы негізінде әкімшілік, сот және аумақтық басқару жүйесі өзгерді. Басқарудың округтік жүйесі енгізілетін болды.
1824 жылы күшіне енген Орынбор қырғыздары жөніндегі Жарғы бойынша Кіші жүзде хан билігі жойылды. Жарғының авторы - Орынбор өлкесінің губернаторы П.К. Эссен. Жарғы негізінде Кіші жүз аумағы 3 округке бөлінді.
Реформалар нәтижесінде Орта және Кіші жүз қазақтары өз еркіндіктерінен айырылып, біртіндеп отарлана бастады. Қазақтар еркін көшіп қону құқығынан айырылып қалды. Ертеден қалыптасып келген рулық қауымдар бір-бірімен араласып кетті. Осының әсерінен мал шаруашылығы құлдырай бастады.
XIX ғасырдың алғашқы жартысында Ресей қазақ жеріндегі отарлау саясатын күшейте түсті. Қазақтардың жерін тартып алу күшейе түсті. Осыған байланысты 1822 жылы Жоламан Тіленшіұлы бастаған көтеріліс, 1825 жылы Саржан Қасымұлының бастаған көтерілісі болды. Аталған екі көтеріліс те жеңіліске ұшырады, алайда, тарихи маңызы зор болды.
1836-1838 жылдар аралығында Бөкей ордасы қазақтарының Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілісі болды. Көтерілістің басты шығу себебі жер мәселесіне байланысты болды. Қазақ жерінің ең шұрайлы аймақтарын орыс помещиктерінің иелігіне беруі, ал олардың осы жер иелігін қазақтардың өзіне жалға беруі халықтың наразылығын туғызды. 1836 жылы қарапайым халықтан тұратын жасақ көтерілісті бастады. Бастапқыда халық қаһарынан қорыққан Жәңгір хан олардың шағымын тыңдап, оны шешуге уәде берді. Алайда бұл уәделер толығымен орындала қоймады. Көтеріліс ары қарай жалғасын тапты. 1838 жылы Ақбұлақ шайқасында Исатай Тайманұлы қаза табады. Осы жағдайдан кейін көтеріліс әлсірей бастады. Ал Махамбет Өтемісұлы біраз уақыт бойы жасырынып жүруге мәжбүр болды. Осылайша, көтеріліс жеңіліске ұшырады, оның негізгі себептері: Көтеріліс алдын ала мұқият ұйымдастырылмады; Нақты бағдарламасы болмады; шашыраңқы сипатта болды; көтерілісшілердің қарулануы нашар болды.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс жеңіліске ұшырағанымен, тарихи маңызы зор болды. Жәңгір хан көтерілісшілердің кейбір талаптарын орындауға мәжбүр болды.
1837-1847 жылдар аралығында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс болды. Көтерілістің шығуына негізгі себептері: Патша үкіметінің қазақ жерлерін тартып алып, әскери бекіністер сала бастауы; әскери отрядтардың қазақ ауылдарына шабуылының көбеюі. Бұл көтерілістің негізгі ерекшелігі үш жүзді толығымен қамтуы еді.
Көтерілістің басы Кенесарының патша үкіметіне жақтасқан сұлтандар мен билердің ауылын шабуынан басталды. 1841 жылы қыркүйек айында Кенесары үш жүздің ханы болып сайланады. Бұл көтерілістің күшейе түсуіне әсер етті. Ол бір орталыққа бағындырылған мемлекет құрды. Салық жүйесін ретке келтірді. Халықтың егіншілікпен айналысуына қолау білдірді.Мықты әскери жүйе енгізді. Қол астында 20 мың әскерден тұратын жасағы болды.
Бұл жағдайлардың бәрі патша үкіметінің зәресін ұшырды, олар қазақ жеріне Лебедев басқарған жазалаушы отрядты жіберді. Күрес барысында Кенесары Қытайдан бой тасаулауды сұрайды, алайда Ресеймен байланысымызды құртып аламыз деген оймен олар келісім бермейді. Одан кейін қырғыз жеріне барған Кенесарының ұсынысын қабылдаудан қырғыз манаптары ашықтан-ашық бас тартады. Осы жағдайдан кейін 1847 жылы Қырғызстан жеріндегі Кекілік сеңгір аймағында қырғыздармен шайқас өтеді. Шайқаста Кенесары жеңіліске ұшырап, қаза табады. Кенесары Қасымұлының көтерілісі жеңіске жете алмағанымен, қазақ халқының біріксе қандай мықты күшке айналатынын көрсете алды. Кенесары Қасымұлы халық жадында мықты әскери қолбасшы, білікті басшы, батыр ретінде қалды.
Орта Азия хандықтарының қазақ жеріне үнемі шабуыл жасап тұруы, озбырлық көрсетуі, шұрайлы жерлерді тартып алуы халықтың наразылығын туғызып, көтерілістің шығуына себеп болды. Сыр өңірі қазақтарының көтерілісін Жанқожа Нұрмұхамедұлы мен Есет Көтібарұлы басқарды. Алайда көтерілісшілердің қару-жарағы нашар, әдісі ескі болды. Сонымен қатар, көтерілісшілер үш бірдей бағытта күрес жүргізгендіктен олардың күші әлсіреп кетті. Осыған қарамастан, көтеріліс қазақ халқының еркіндікті аңсаған рухының өшпегенін көрсетіп берді.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде өнеркәсіп саласы күшейе түсті, сол себепті де оларға шикізат пен жұмыс күші қажет болды. Осы тұрғыда Қазақстанның оңтүстік аймақтарының маңызы арта түсті. Енді империяның алдында бүкіл Қазақстан аймағын жаулап алу мақсаты тұрды. Осыған сәйкес Оңтүстік Қазақстан аймағында бекіністер сала бастады. Ал XIX ғасырдың 60-жылдарында Орта Азия хандықтарын жаулап алды.
Ресей империясының Ұлы жүз қоныстанған Қазақстанның оңтүстік аймақтарын өзіне бағындыруы Қазақ жерінің Ресейге толық қосылуымен аяқталды.
Оқулықтың бесіншісі бөлімі Қазақстан Ресей құрамында деп аталады. Бұл бөлімде Қазақстанда жүргізілген әкімшілік-аумақтық реформалар, 1860-70 жылдардағы азаттық күресі, қоныс аудару саясаты, капиталистік қатынастар мен сауданың дамуы талданады.
Империялық басқару тәртібін енгізу мақсатында 1867-1868 жылдары Қазақстан аумағында әкімшілік реформа жүргізілді. Реформа негізінде Қазақстанда 5 сатылы басқару жүйесі қалыптасты: генерал-губернаторлық, облыс, уезд, болыс, ауыл.
Әр түрлі салада жасалған реформалар, негізінен, отаршылдық сипатта болды. Жаңа міндетті борыштар мен алым-салық түрлері енгізілді, қазақтардың дәстүрлі қоғамы жойылды. Нәтижесінде, Қазақстан Ресейдің толық меншігіне айналды.
XIX ғасырдың 60-жылдары жүргізілген реформалар халықтың құқықтарын шектеп тастады. Осыған байланысты қазақ халқының арасында қатты наразылық әрекеттері туындай бастады. 1868-1869 жылдары Торғай мен Орал облыстарында, 1870 жылы Маңғыстауда көтеріліс болды. Көтеріліс тар көлемді сипатта болды, қару-жарағы нашар болды. Патша үкіметінің жазалаушы әскерлері әлдеқайда күшті еді. Сол себепті де көтерілістер жеңіліске ұшырады.
XIX ғасырдың 60-90 жылдары жүргізілген реформалар негізінде Қазақстан жеріне жаппай шаруаларды қоныстандыра бастады. Негізгі себептері: Шаруалардың бүлік шығаруын болдырмау; қоныс аударушы шаруылар есебінен қазақ жерінде өздеріне тірек қалыптастыру; қазақ халқын отырықшылыққа көшіру; жергілікті халықты орыстандыруда шаруаларды пайдалану.
Жаппай қоныс аударудың зиянын қазақтар үшін өте зор болды. Олар өзінің атамекенін, қыстауларын, ата-баба зираттарын тастап, құнарсыз, шет жерге көшуге мәжбүр болды.
Ресей империясының экономикасы дамыған сайын оған шикізат көзі, жұмыс күшінің қажеттілігі арта түсті. Қазақстанда да зауыттар мен фабрикалар салына бастады. Қазақстаннан шикізат көзін алудың барлық жолын жасады.
XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан осындай жағдайлар, дәстүрлі қазақ қоғамының өзгеруі, халықтың күйзеліске түсуі зар заман ақындарының шығуына әсер етті. Ұлт зиялылары қазақ қоғамының оянуына, қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына ерекше ықпал етті.
Оқулықтың соңғы бөлімі Қазақстанның XIX-XX ғасыр басындағы мәдениетіне арналған.
Қазақ халқының сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті бар. Аталған кезеңде халқымыздың поэтикалық өнерін танытқан тұлғалар Біржан сал Қожағұлұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы, Ақан сері Қорамсаұлы секілді тұлғалар, Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы секілді күйшілеріміз өмір сүрді.
XIX-XX ғасыр басынд қазақ балалары медреселерде білім алды. Ал XX ғасырдың бас кезінен бастап жаңа әдістемелік мектептер пайда бола бастады. Бұл әдістің негізін қалаушы түркі тілдес халық ағартушыларының бірі И.Гаспринский болды. Бөкей Ордасының ханы Жәңгірдің мәдени-ағарту саласындағы қызметі ерекше зор болды. Жәңгір хан бастамасымен алғаш зайырлы мектептер ашыла бастады. Қазақ балаларының Ресейде білім алуына жағдай жасап берді.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап халық арасында жазба дәстүрі қалыптаса бастады. Оның жарқын өкілдері: Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Құрбанғали Халид сынды тұлғалар болды.
Қорытындылай келе, Орта мектептегі Қазақстанның жаңа заман тарихы Қазақ хандығының Ресей құрамына енуі мен Қазан төңкерісі аралығы кезеңін қамтиды. Қазақ-жоңғар соғысы, XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының жағдайы, оның Ресей құрамына енуі, отарлау шараларының жүргізілуі, Қазақстанның Ресей құрамындағы жағдайы және XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті мәселелері қамтылады.
0.2 Білім беру бағдарламасы бойынша қамтылған деректер
Архив құжаттары
Заң
актілері
Ауызша деректер
Жазба
деректер
Құжаттар
жинақтары
Іс-жүргізу құжаттары
Ғылыми зерттеулер
Мерзімдік басылым материалдары
Ұлт зиялыларының зерттеулері
Шолулар
Этнографиялық
зерттеу
Тарихи
зерттеу
Сипаттамалар
Анықтамалықтар
Сызбадан көрінетіндей, Қазақстанның жаңа заман тарихына байланысты деректерді алты топқа бөліп қарастыруға болады. Олар: ауызша деректер, заң актілері, архив құжаттары, іс-жүргізу құжаттары, мерзімдік басылым материалдары, ғылыми зерттеулер, ұлт зиялыларының зерттеулері және құжаттар жинақтары. Аталған дерек көздерінің ішінде ең көп кездесетін деректер ғылыми зерттеулерге жатады.
Ғылыми зерттеулер. Ресей империясы қазақ жерін отарлап, империяның құрамына енгізілгеннен кейін, Қазақстанның мәдени, рухани өмірін орыс және шетел ғалымдары зерттей бастады. Далалық өлкені өзіне толық бағындыру мақсатымен арнайы экспедициялар жүргізілді. Қазақтардың шаруашылығы мен тұрмысы туралы мәліметтерді Ғылым академиясының 1768-1774 жылдары ұйымдастырған экспедициясына қатысқан ғалымдардың еңбектерінен табуға болады. Осы ғалымдардың ғылыми зерттеулерін төмендегідей 5 топқа бөліп қарастыруға болады.
Этнографиялық зерттеулер
№
Зерттеушінің аты-жөні
Қысқаша анықтама
1
Коншин Н.
Қазақ этнографиясы бойынша еңбектер (қайта басылымы). - Павлодар. ЭКО ҒОФ. 2005
Н.Коншиннің бұл еңбегінде Баянауыл аймағындағы Жасыбай батыр және оның қалмақтарға қарсы шайқаста көрсеткен ерлігі айтылады. Қалмақтың қалың қолына аз ғана әскермен төтеп бере алған Жасыбай батыр ерліктің ғажайып үлгісін көрсеткен.
Тарихи шолулар
2
Словцов П.А.
Мемлекеттік байлықты молайту туралы Сібірге тарихи шолу. СПб., 1886
Мемлекеттік байлықты молайту туралы Сібірге тарихи шолу. СПб., 1886
XVI ғасырдан бастау алған қазақ-орыс қатынасы дами келе, патшалықтың Қазақстанды өзі ықпал ететін аймақ ретінде қосып алмақ ойы жүзеге аса бастады. Ресей империясы қазақ жерінде әскери бекіністер сала бастады. Осы тұрғыда П.А.Словцовтың Мемлекеттік байлықты молайту туралы атты еңбегінде Жәмішев бекінісінің салыну себебін айтады. Қырғыздар (қазақтар) тарапынан болатын шабуылдан қорғану үшін салынып жатқан бекініс екендігі көрсетіледі.
Тарихи сипаттаулар
3
Левшин А. И.
Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы. Алматы, 1996
Жоңғарлармен болған соғыстың әсері Кіші жүздің, кейіннен бүкіл қазақ жерінің Ресей құрамына енуіне алып келді. А. И.Левшиннің Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы деп аталатын еңбегінде Кіші жүз жеріне ант алу үшін келген Ресей елшілерін қазақтардың қалай қарсы алғандығы көрсетіледі. Біреуге тәуелді болып үйренбеген еркін халық үшін бұл үлкен соққы болған еді. Орыс елшілерін былай қойғанда, бүкіл орданың атынан уәде еткені үшін Әбілқайырдың өзіне есеп беруін талап етті.
А.И. Левшиннің дәл осы еңбегінде сол кезеңнің ең беделді тұлғаларының бірі Абылай хан туралы жазады. Бір жағында Ресеймен, екінші жағында Қытай секілді алпауыт мемлекеттермен тиімді саясат жүргізе отырып, Қазақ елінің дербестігін сақтап қалу барысында еңбек еткен тұлға екендігін ашып көрсетеді.
4
Васильев А.В.
Татарлар мен қырғыздардың (қазақтардың) өзара қатынасы туралы сипаттау материалдарына алдын ала қысқаша очерк. Орынбор, 1898
Қазақ ұлтының болмысына, ерекшелігіне жан-жақты тоқталады. Қазақ халқынің мәдениетке, білімге өте жақын екендігін көрсетеді.
5
Собысевич Ф.
Торғай облысы және оның құрылымы Әскери жинақ, 28 том, 1871
Орынбор азаматтық гимназиясында білім алатын қазақ балалары туралы, олардың оқуға деген ынтасы, құштарлығы туралы жазады. Қабілеті жағынан да кем түспейтігіндігін көрсетеді.
Анықтамалықтар
6
Бурьянов В.С.
Қазақтар. Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. 7-том, А., 2003
Қазақ халқының дәстүрлі баспанасы киіз үйге сипаттама береді. Киіз үйдің ішкі құрылымы, ондағы үй жабдықтары жайлы кеңірек сипаттама берген.
7
Бульжер Демитриус Чарлз
Қазақтар. Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. 7-том, А., 1998
1783-1797 жж. орын алған ұлт-азаттық көтеріліс басшысы Сырым Датұлының жеке басына сипаттама береді. Оның ержүректігі мен батырлығы, Кіші жүз қазақтары арасындағы беделі мен даңқы жайлы жазады.
Тарихи зерттеулер
8
Паллас П.С.
Ресей империясының әртүрлі провинцияларына саяхат Деректер мен құжаттар бойынша Қазақстанның өткен тарихы. 2-басылымы. Алматы, 1967
Қазақ мәдениеті, соның ішінде музыка саласына көңіл аударады. Қазақтар флейтасына сипаттама береді.
Кестеде 8 сынып бағдарламасы бойынша оқулықта кездесетін деректер көрсетілген. Сол деректер мысалында ғылыми зерттеулердің түрлеріне сипаттама берілген.
2.Мерзімдік басылым материалдары. Мерзімдік басылым дегеніміз белгілі бір уақыт аралығында жарыққа шығып тұратын, әр жылғы нөмір саны тұрақты, мазмұны қайталанбайтын, бір типте безендірілген, көлемі мен форматы бірдей басылым. Оған газеттер, журналдар, мерзімдік жинақтар, т.б. жатады. Қоғамдық пікірді қалыптастыру, мемлекеттің идеологиялық іс - әрекетіне ықпал ету, экономикалық, саяси және мәдени жағдай бойынша ақпарат беру қызметімен айналысады. Қазіргі күні мерзімдік басылым материалдарының тарихи дерек ретіндегі қызметі айқын.
Мерзімді басылымды деректанушылық талдауға жататын мəселелерді зерттеуші И.Я. Биск төмендегідей төрт топқа бөлуді ұсынады:
1) сыртқы белгілеріне қарай: қағазы, мерзімділігі, таралымы, оқырмандардың əлеуметтік құрамы, таралым жолдары жəне аймағы;
2) иелеріне, қызметкерлеріне жəне экономикалық базасына қарай: баспагер-шығарушы, редакторы, редакция жəне оның ақпарат көздері, танымал авторлары, баспаханасы, қағаздың жəне басқа да қажетті шикі заттардың бағасы, қызметкелердің жалақысымен қаламақысы, сату бағасы жəне жарнама төлемі, жалпы ақша қоры, бəсекелестері;
3) мерзімді басылым тарихы ретінде: қашан шықты, атының өзгеруі, бұрын кімдердің иелігінде болғандығы, əр түрлі кезеңдегі қоғамдық өмірдегі алған орны, дəстүрі;негізгі мəселелерді, қоғамдық ой пікірді көрсете білу дəрежесі.
4) мазмұнына қарай; мерзімді басылымның таптық сипаты жəне партиялық бағыты, əр түрлі материалдар мен бөлімдердің ара салмағы, қарастырылып отырған күнделікті негізгі мəселерді, қоғамдық ой пікірді көрсете білу дəрежесі.
Архив - тарихи құжаттар сақталатын, деректік маңызы өте зор алтын қазына. Онда өткен тарихымыздың шежіресі сақталып, бүгінгі күнге жетіп отыр. Архив құжаттарында түрлі тарихи кезеңдердегі оқиғалар, дипломатиялық қарым - қатынастар, қоғамның саяси-әлеуметтік, экономикалық бағыттары жөнінде құнды мәліметтер сақталады. Мұрағат құжаттарын тиімді пайдалана алу қазақ тарихындағы ақтаңдақтарды ашуға мүмкіндік береді.
Кеңес дәуірі орнағанға дейінгі кезең бойынша құжаттардың хорнологиялық ауқымы XVIII ғасырдың аяғынан 1917 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде Қазақстан тарихына байланысты тарихи құжаттар шашыраңқы түрде ведомствалық мұрағаттарда орналасты. Мысал ретінде, Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясын алып қарауға болады. 1887 жылы құрылып, негізгі алты бағыт бойынша жұмыс жасаған комиссияның құжаттарындағы қазақ тарихына қатысты деректер аса құнды. Комиссия төрағасы П.Н. Распоповтың басшылығымен Оренбургский листок, Оренбургские губернские ведомости газеттерінде құжаттар жарияланып отырды. Бастапқыда мұрағат құжаттары әлі де толық реттелмеген күйінде, бумаланған күйінде жата берді, бұл құжаттарды ғылыми айналымға қоспақ түгілі, кей мекемелерге анықтама беруге де мүмкін болмаған. Алайда, Комиссияның кейбір ынталы мүшелері өлке тарихын баяндауға керек мұрағат құжаттарын тауып, пайдаға асырып та жатты.
Комиссияның белгілі мүшелерінің бірі, 1888-1902 жылдары Торғай облысында қызмет атқарған А.И. Добросмыслов қазақ халқының тарихы, мәдениеті, шаруашылығы, салт-дәстүрімен т.б. кеңірек танысты. Ол Торғай облысын зерттей жүріп, бірнеше мақалалар мен естеліктер, монографиялар жазды.
Комиссия еңбектерінің арасында жеке басылыммен жарық көрген Л.А. Словохотовтың Кіші жүз қазақтарының дәстүрлі халықтық соты атты еңбегінде қазақтардың құқық туралы түсінігі, сот ісінің құрылымы, қылмыстық көзқарастарына кең көлемде сипаттама берген.
Ауызша тарихи деректер. Кез келген халықтың тарихы бойынша деректердің сипатына сол халықтың қоғамдың даму деңгейі әсер ететіні белгілі. Қазақстан тарихы туралы мәлімет беретін заттай, жазба деректермен қатар ауызша түрде жеткен деректер де мол. Бүтін бір халықтың болмысы, тұрмысы, мәдениеті мен дүниетанымы фольклор, ауыз әдебиеті сияқты ауызша түрде жеткен рухани мұраларымызда көрініс тапқан. Халық ауыз əдебиеті -- көркем ойдың үздік үлгілері жинақталған ұлт руханиятының асыл қазынасы. Ұлтымыздың мұндай сөз өнері бүгінгі күні тарихшылар ғана емес, сонымен қатар өзге де мамандық иелерінің қызығушылығын тудыруда. Өн бойында талай ғасырлық тарихы бар халық шығармашылығы ғылымда халық поэ зиясы, халықтың ауызша сөз өнері деген атаулармен де кеңінен қолданылуда. Халық ауыз əдебиетінің бүгінгі күнге дейін анықталған түрлері өте көп. Ол -- аңыз-əңгіме, миф, ертегі, жыр. Деректанушы-ғалым Қамбар Атабаев өз еңбегінде оларды саралап, қысқаша түсінік берген болатын. Алайда, еліміз егемендікке қол жеткізгенге дейін халық ауыз əдебиеттерін тарихи дерек ретінде қарастыру мəселесі ғалымдар тарапынан кеңінен қолданыс таппады. Дегенмен, оның маңыздылығы мен ғылымдағы ерекшелігіне қатысты жақсы пікірлер де айтылған. Мысалы, Е.Бекмаханов тарихи мəліметтер алуда фольклордың маңыздылығына былайша баға береді: Қазақ фольклорын егжей-тегжейлі сипаттап жатпай-ақ айта кететін бір нəрсе: сан алуан оқиғалардың бірін қалдырмай баяндайтындықтан, талайлардың атын атап, түсін түстеп беретіндіктен, ішінде қилы деректерге толы болатындықтан бұл фольклор дегеніңіз тарихшы үшін, əсіресе, қоғамдық қатынастар саласын зерттейтіндер үшін шын мəнінде баға жетпес қазына. Жалпы, тарихи дерек -- оқиға мен автордың өзара бірлігінен туындайды. Демек, оқиғаны көріп, ол туралы мəлімет қалдырған автордың еңбегін тарихи дерек деп бағалаймыз. Бұл тұста, деректі жасаушы адамның қабілеті мен əлеуметтік ортасына, деректің табиғаты немесе жасалу барысындағы тарихи жағдайға үлкен мəн беру қажет. Бұл тарихи деректің барынша шынайылығын анықтауға мүмкіндік береді. А. С. Лаппо-Данилевский тарихи дерекке дерек -- адам психикасының іске асырылған жемісі -- деген баға береді. Демек, деректі жасаушы адам оқиғаны көріп, өз санасында өзінің мүмкіндігінше қорытып, жазып қалдырады. Осыдан шығатын қорытынды кез келген деректің субъективтілігі жоғары. Осы жайттарды ескере келе халық ауыз əдебиеті сан ғасырлар бойы ауыздан ауызға жетіп отырғандығы жəне бүгінгі күні қолда бар тарихи шығармаларымыз есте сақтау, жеткізе алу қабілеті əртүрлі адамдардың психикасында бірнеше рет қорытылған деп айтуға толық негіз бар.
Біз қарастырып отырған кезең бойынша, Кенесары Қасымұлына байланысты ауызша дерек көзі туралы мысал келтіруге болады. Нысанбай жырау Жаманқұлұлының Кенесары - Наурызбай атты тарихи жырында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісті басынан аяғына дейін сипаттап жазады. Мұнда Кенесары ханның қолбасшылық өнері, батырлардың ерліктері, майдан даласындағы соғыс сипаты бейнеленген. Автордың өзі де осы қозғалыстың қатарында бастан-аяқ болғандықтан, деректі шынайы деуге болады.
Нысанбай жыраудың жыры былайша аяқталады :
Бұл қиссаны шығарған
Нысанбай деген жыршы еді,
Хан Кененің тұсында
Жұрттан озған сыншы еді, --
Айтқан сөзі үлгілі
Құлақтың бір құрышы еді,
Өлең-жырға Нысанбай
Мəшһүр шешен нар еді,
Бір естіген адамдар
Сөзіне тағы зар еді --
Көзімен көріп сөз қылған
Соғыста өзі бар еді.
Кенесары ханның көтерілісіне басынан-аяғына дейін қатысқан жорық жыршысының сол сүрген заманда қандай ақын болғаны, абырой-беделі, сыншылдығы мен шыншылдығы осы жолдарда сайрап тұр.
Осы жырдың негізінде Мұқтар Омарханұлы Әуезов - Хан Кене атты пьеса жазған. Пьесада Кенесары Қасымұлы бастаған азаттық қозғалыстағы оқиғалар, қырғызбен болған соғыс бейнеленеді.
Заң актілері. Қазақстан тарихы бойынша деректердің қатарына Ресейлік заң актілерін қосуға болады. Осы заңдарды зерттеу арқылы тарихымыз бойынша құнды мәліметтер ала аламыз. Қарастырылып отырған ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың І жартысында Ресей империясында жаңа заңдарды жариялауға патша ғана құқылы деген прнцип болды. Ал басқа әкімшілік мекемелері өз ұсыныстарын білдіріп отырды. Уақыт өте келе патша шығарған заңдар жүйеленіп, жинақтала бастады. Бастапқыда тек ірі лауазым өкілдері арасында қолдан қолға көшіріліп отырса, кейіннен арнайы жинақ ретінде басыла бастады. Сол кезең бойынша ең маңызды оқиғаларға байланысты мындай заңдар туралы айтуға болады: 1822-1824 жылдардағы Орынбор мен Сібірдегі Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарын басқару туралы жарғы, 1891 жылғы, 4 бөлімге біріктірілген, 168 статьядан тұратын Дала ережесі. Ресейлік заң актілері қазақ тарихының өзекті мәселелері бойынша құнды мәліметтер беретін дерек көзі ретінде қарастырылады.
Ұлт зиялыларының зерттеулері. XIX-XX ғасырларда саяси аренада тәуелсіздік пен азаттыққа шақырған, ағартушылық бағытқа жол салған тұлғалар шыға бастады. Халық арасында өзінің ерекше білімімен, дарыны және қабілетімен еркшеленген ұлт тұлғаларының тарихи еңбектері бүгінгі күні таптырмайтын асыл мұра болып саналады.
Қазақ ұлтынан шыққан алғашқы ғалым Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде қарастырылып отырған кезең бойынша құнды мәліметтер өте көп. Сан қырлы саңлақ ғалым, жалығуды білмеген жиһангез саяхатшы, ел тарихын тереңнен қозғап, ғажайып шежіресін түзген зерделі зерттеуші, әрі ауыз әдебиетінің інжу-маржандарын жина - ған әйдік әдебиетшінің артында телегей теңіз мұра қалды. Оның тарихи мұрасының негізгі ерекшелігі халық ауыз әдебиетіне бағытталғандығы болып саналады. Қазақстан мен Орта Азия тарихына қатысты ауыз әдебиеті материалдарын жинақтап, тарихи зерттеулер жүргізген. Шоқан Уәлихановтың еңбектеріндегі біз үшін құнды мәліметтердің бірі - оның Абылай хан туралы зерттеулері. Ол Абылай ханды қазақ жеріндегі даңқы аса зор тұлға деп және оның заманы қазақтың ерлік заманы болғандығын көрсетеді.
XX ғасырдың басында қазақ зиялыларының қатарында болған Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановты атап өтпеске болмайды. Ол қазақ ұлтының мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін, шаруашылығын, жалпы алғанда әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайы туралы зерттеу жүргізді. Ол Қазақстан тарихын іргелі түрде зерттеп, негізін салған тұлғалардың бірі. Орыс географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімінің толық мүшесі бола отырып, қазақ тарихы жайлы құнды мәліметтерді зерттеді. Осы зерттеулерінің нәтижесінде Исторические судьбы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Көшербаева Ж.Б.
ОРТА МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ТАРИХЫН ОҚЫТУДАҒЫ ДЕРЕКТЕРДІҢ ҚОЛДАНБАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В011400-Тарих
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Тарих, археология және этнология факультеті
Дүние жүзі тарихы, тарихнама және деректану кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.д., профессор__________________ Сұлтанғалиева Г.С.
____________2019
ОРТА МЕКТЕПТЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ТАРИХЫН ОҚЫТУДАҒЫ ДЕРЕКТЕРДІҢ ҚОЛДАНБАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400-Тарих мамандығы бойынша
Орындаған __________________________________ Көшербаева Ж.Б.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор _____________________________ Мұхатова О.Х.
Норма бақылаушы _____________________________
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ОРТА МЕКТЕПТІҢ 8 СЫНЫБЫНА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚТАҒЫ ТАРИХИ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ
0.1 Орта мектептегі Қазақстанның жаңа заман тарихы бойынша қарастыратын мәселелер
0.2 Білім беру бағдарламасы бойынша қамтылған деректер
2 ДЕРЕКТЕРДІ ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Сабақ үстінде деректермен жұмыс жасаудың әдістері
2.2 Оқушылардың деректермен жұмыс жасау қабілетін қалыптастыру тәсілдері
3 ЖАҢА ЗАМАНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ДЕРЕКТЕРІНІҢ ТАРИХИ БІЛІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
3.1 Оқу үдерісінде деректерді пайдаланудағы мұғалімдердің тәжірибесі
3.2 Деректерді пайдаланудың қолданбалығын жетілдіру проблемалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі жаһандану заманында адамның үлкен көлемдегі ақпаратпен жұмыс істей алу қабілеті бірінші орынға шығады. Бұл, әсіресе, жалпы білім беретін орта мектеп оқушылары үшін маңызды. Бүгінгі күні тарих сабағын құжатсыз, алғашқы дерек көзінсіз, белгілі тарихшылардың еңбектерінсіз елестету мүмкін емес. Оларды тиімді пайдалана білу өзара байланысты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді: білім деңгейін толықтыру, оны тереңдету және нақтылау, білім алушылардың ойлау қабілетін дамыту, өз бетімен қорытынды жасай алу қабілетін дамыту.
Сол себепті де, қазіргі күні мектепте тарихи білім беруде оқушылардың тарихи дерек көздерімен жұмыс жасау қабілетін дамыту өзекті мәселе болып отыр.
1 ОРТА МЕКТЕПТІҢ 8 СЫНЫБЫНА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚТАҒЫ ТАРИХИ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ
0.1 Орта мектептегі Қазақстанның жаңа заман тарихы бойынша қарастыратын мәселелер
Қазақстанның жаңа заман тарихы мектеп бағдарламасы бойынша 8-сыныпта оқытылады, жылына 68 сағат, аптасына 2 рет. Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9 сыныптарына арналған Қазақстан тарихы пәнінің жаңартылған мазмұндағы Типтік оқу бағдарламасына сәйкес дайындалған. З.Е. Қадылдинов, Ж.Н. Қалиев, А.Т. Бейсембаеваның авторлығымен жарық көрген оқулық 2018 жылы Атамұра баспасынан шыққан. Пікір жазғандар: тарих ғылымдарының докторы, профессор М. Ж.Әбдіров пен З. Т. Сәдуақасова.
Оқулықта жаңа заман тарихы 6 бөлімге бөлінген. Олар: Қазақ-Жоңғар соғысы; XVIII ғасырдағы Қазақ хандығы; XVIII ғасырдағы Қазақстанның мәдениеті; Отарлау және ұлт-азаттық күрес; Қазақстан Ресей империясы құрамында; Қазақстанның XIX-XX ғасыр басындағы мәдениеті.
Оқулықтың бірінші бөлімі Қазақ-Жоңғар соғысының тарихына арналған. Бөлім жоңғар басқыншыларына қарсы Отан соғысынан басталады. Мұнда Қазақ хандығының XVIII ғасырдың басындағы ішкі және сыртқы жағдайы, Жоңғар мемлекетінің құрылу тарихы мен қазақ жеріне басқыншылық жүргізуінің себептері, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама қасіреті баяндалады.
XVIII ғасырдың басы қазақ тарихындағы ауыр кезеңдердің бірі болды. Хандық биліктің әлсіреп, әр аймақта жеке билік етушілердің артуы ел бірлігіне нұқсан келтіре бастады. Ұлы жүз, орта жүз бен кіші жүздің өзіндік билеушілері нығая түсті. Осылайша, ішкі алауыздықтардың басталуы көрші мемлекеттердің бақылауында болды. Осының әсерінен шекаралас аймақтарда жағдай ушығып тұрды.
1635 жылы қазақ жерінің оңтүстік-шығысында Батыр қонтайшының бастауымен Жоңғар хандығы құрылады. Жаңа құрылған мемлекеттің әскери саласы ерекше қарқынмен дамыды. Сол кез үшін жаңалық болып саналатын мылтық, зеңбірек секілді қаруларды соғыс барысында пайдаланатын болған. Сол кезеңдегі жоңғарлардың басты мақсаты көрші мемлекеттердің территориясын өз қарамағына алу еді. Осы тұрғыда, Қазақстанның маңызды сауда жолында жатқан, құнарлы, шаруашылыққа қолайлы кең-байтақ аймағы жоңғар басқыншылары үшін таптырмас аймақ болды. Жоңғарлармен ұзақ уақыт бойы соғыс жүргізіп келе жатқан Қытай императорының қайтыс болуы олардың қазақ жеріне шабуыл жасауына жол ашып берді. Жоңғарлардың алғашқы соққысына ұшыраған Жетісу мен Ертіс аймақтары болды. Күтпеген жерден жасалған шабуыл болғандықтан қазақтар бас сауғалап қашуға мәжбүр болды. Осыған қарамастан, қазақ әскерлері өздерінен әлдеқайда көп жоңғар әскеріне төтеп беруге барынша тырысты. Қазақ жерінің батыс өлкелері, Арқа аймағы және шөлді аймақтарынан басқа бүкіл дерлік жер жоңғарлар қолына өтті. Тұтқиылдан жасалған жойқын шабуылдан есеңгіреген халықтың батыс өңірге жаппай жылжи бастады. Бұл оқиға тарихта Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен қалды. Қаратаудың басынан көш келеді...,-деп басталатын Елім-ай жыры осы кезеңнің сипатын ашып көрсете алатын бірден-бір туынды болып саналады.
Шәкәрім Құдайбердіұлының келтірген дерегі бойынша, қазақтардың үштен екі бөлігі қырылған бұл қасіреттің орнауына, қазақтардың жоңғарларға төтеп бере алмауына бірнеше себептер әсер етті. Біріншіден, қазақ халқының өз арасында, жүздер арасындағы бірліктің болмауы. Екіншіден, жоңғарлардың мықты әскери дайындығы, қарулануы, соғыс қимылдарын жүргізуде мол тәжірибесінің болуы. Үшіншіден, қазақтарда болған аса ауыр жұт, соның әсерінен жорыққа қажетті жөні түзу аттардың аз болуы да өз әсерін тигізді.
Қазақ қоғамында тұрақты әскер болмағын, соғыс қаупі төне қалған жағдайда халық арасынан арнайы жасақтар құрылатын болған. Елдегі әрбір ер адам жауынгер болуға міндетті болды. Қазақ даласында соғыс қимылдары өте көп болып отырды. Осындай қиын кезеңдерде елін қорғаған , ерекше ерлігімен көзге түскен жауынгерлерге батыр атағы беріліп отырған. Жоңғарлардың қысымы күшейген XVIII ғасырда қазақ қоғамында ерлігімен ерекшеленген батырлар көп болды. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Наурызбай, Малайсары, Тайлақ, Байымбет секілді т.б. қазақ батырлары басқыншылардың соққысына төтеп беруде ерен ерліктер көрсете білді.
Басқыншыларға қарсы күресте ұлт болып бірігу қажеттілігі туды. Осыған байланысты 1710 жылы Қарақұмда қазақ ақсүйектерінің құрылтайы өтті. Жалпы қазақ әскерінің бас қолбасшысы ретінде Бөгенбай батыр бекітілді. Жоңғарларға қарсы күресті бас ұйымдастырушы Әбілхайыр хан болып, өзінің қолбасшы ретіндегі қабілетін соғыс барысында танытты.
1726 жылы Ордабасы тауында Бүкілқазақтық құрылтай өтіп, қазақтар бір-біріне адал болуға ант беріседі. Осы құрылтайдан бастау алған қазақтардың бірлескен күші Бұланты, Аңырақай шайқасында өз нәтижесін берді. Алайда, билік үшін бақталастықтың тоқтамауы қазақ жасағының қайта ыдырап кетуіне себеп болды. Осының әсерінен әр жүз өздігінше жаудан қорғануына тура келді.
Оқулықтың екінші бөлімі XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының тарихына арналған. Аталған бөлімде XVIII ғасырдың басындағы қазақ-орыс қарым-қатынасы, Ресей империясының Қазақ хандығын қосып ала бастауы және Абылай ханның жүргізген саясаты баяндалады.
Қазақ-орыс қатынастарының тарихы XVI ғасырдан бастау алады. Бұл кезеңде, негізінен, сауда және дипломатиялық қатынастар ғана орнады. Ал бұл байланыстардың күшейе түсуі XVIII ғасырдың алғашқы жартысына тура келді. Қазақтардың жоңғар қысымына байланысты Патша үкіметіне жүгінуі олар үшін де пайдалы болды. Себебі, Қазақстан жері Орта Азия, Үндістан, Ауғанстан, т.б. Азия елдеріне жол ашатын қолайлы географиялық аймақта орналасқан еді. Патша үкіметі өз өнімдерін өткізуде қазақ жерін басты нарық ретінде пайдалана алатын еді. Сонымен бірге , қазақ даласының мол шикізаттары, шаруашылық өнімдерін патшалық игілігіне жаратуға мол мүмкіндік болды.
Патша үкіметінің қазақтарды қорғанына алуы Ертіс бойына бекіністер салудан бастау алды. Қазақтарды жоңғарлар шабуылынан қорғау үшін деген аты ғана болмаса, шын мәнінде, патшалық аталған аймақты өз қарауына алуды қарастырды.
Жоңғарлармен арада болған шайқастарда бірнеше ірі жеңістерге жеткеніне қарамастан, қазақ жасағы билік таласының салдарынан әлсіреп кетті. Осы тұста Әбілхайыр хан Қазақ хандығында өз билігін нығайтудың амалдарын іздестіре бастады. Нәтижесінде, кіші жүз ханы Ресейдің қолдауына сүйенуді жөн деп табады.
1731 жылы императрицаАнна Иоанновна Кіші жүз қазақтарын Ресей құрамына алу туралы грамотаға қол қойды. Бұл оқиға Қазақ хандығының Ресей құрамына енуінің басы еді. 1731 жылдың көктемінде қазақтардан ант қабылдау үшін Әбілқайырға А.И. Тевкелев бастаған елшілік келді. 1731 жылдың 10 қазанында Әбілқайыр хан, бірқатар сұлтандар мен билер, батырлардың тобы Патша үкіметі құрамына кіру туралы ант берді. Ресей құрамына өткеннен кейін де Кіші жүзге патша үкіметі тарапынан әскери көмек көрсетілмеді. Кіші жүз Ресей құрамына кіргеннен кейін бірқатар билеушілер де Ресей құрамына кіре бастады. Кіші және орта жүз қазақтарының біртіндеп Ресей құрамына ене бастауы халқымыздың өз тәуелсіздігінен айырылуына әкеліп соқты. Патша үкіметі қазақ билеушілерін өз қалаулары бойынша жұмыс жасатқызып отырды.
XVIII ғасырдағы Қазақ хандығы тарихындағы ең белгілі тұлғалардың бірі - Абылай хан. Ол өзінің бүкіл ғұмырын Қазақ хандығын нығайтуға арнады. Абылай ханның негізгі саяси мақсаты бір орталыққа бағынған мемлекет құру болды. Ресей құрамына сөз жүзінде өткенімен, іс жүзінде дербес саясат жүргізді. Бастапқыда тек Орта жүздің ханы болғанымен, 1771 жылы үш жүздің ханы болып сайланады. Абылай хан жүргізген ішкі саясаттың негізгі ерекшеліктері: Бір орталықтан басқарылатын мемлекет құрды; сот билігін күшейте түсті; қақтығыстар мен барымтаны тоқтатты; егіншілікке, шөп шабуға, балықшылыққа қолдау көрсетті; керуен саудасын күшейтуге көңіл бөлді; темір ұстаханаларын салудың бастамашысы болды.
Абылай хан сыртқы саясатта Ресеймен дипломатиялық қатынас орната отырып, олардың қойған жөнсіз талаптарынан бас тартып отырды. Жоңғар билеушісі Қалдан Серен қайтыс болғаннан кейін мұрагерлері арасында туындаған тақ таласын қазақ сұлтандары тиімді пайдалана алды.
Ресейдің қол астына тек құжат түрінде кіргенімен, Абылай хан Қытаймен дипломатиялық қатынастар жүргізе бастады. Алайда жоңғарларды жеңгеннен кейін жер мәселесіне байланысты Қытай мен Қазақ хандағының арасында келіспеушіліктер пайда болды. Басты жеңімпаз ретінде Қытайлықтар жоңғарлар жерін қазақтарға бергісі келмеді. Бұл жағдайға қазақтар көне қоймады, нәтижесінде екі арада бейбіт келісімдержасалды.
Абылай ханның қазақ тарихындағы алатын орны ерекше. Ол - сыртқы жаулармен бейбіт қатынастар орната отырып, дербестігін сақтай білген көреген қолбасшы. Туыстас қырғыз халқымен арадағы күрделі қарым-қатынастың түйінін шеше білді. Орталықтандырылған мемлекет құруда қыруар еңбек атқарды. Абылай ханның есімін қазақ халқы бүгінге дейін құрмет тұтып, қастерлейді.
Қазақстанның жаңа заман тарихына арналған 8-сынып оқулығының үшінші бөлімінде XVIII ғасырдағы халық ауыз әдебиеті мен қазақтардың материалдық мәдениеті талданады.
Халқымыздың көшпелі өмір салтына сәйкес ауыз әдебиеті, жыраулық дәстүр, музыка дами түсті. Сол кезеңнің ақын-жырауларының туындыларындағы негізгі тақырып қазақтардың жоңғарларға қарсы күресі, патша үкіметінің қазақ жерін отарлауы, одан кейін орын алған ұлт-азаттық қозғалыстар болды. XVIII ғасырдағы белгілі жыраулардың бірі - Ақтамберді жырау Сарыұлы. Ол тек жыраулығымен ғана емес, жоңғарларға қарсы күресте де белсенділігімен көзге түскен тұлға. Оның шығармаларының негізі батырлыққа, ерлікке үндеуден тұрды. Аталған кезеңдегі белгілі жыраулардың қатарында Бұқар жырау Қалқаманұлы да бар. Көмекей әулие атанған жыраудың негізгі ойы Қазақ елінің тәуелсіздігін сақтау мен нығайту мәселесіне бағытталды. Абылай ханның тұсында оның сенімді серіктерінің бірі болып, кеңесші қызметін атқарған. Бұқар жыраумен қатар сол заманның данагөйлерінің қатарында Үмбетей Тілеуұлы, Тәтіғара, Шал, Көтеш сынды тұлғалар болды.
Қазақ халқында әрбір отбасының өзіндік шежіресі болуы заңды құбылыс еді. Шежіренің ел тарихын анықтауда маңызы жоғары. Ол қоғамды әлеуметтік тұрғыда реттеп отырды.
Дала тұрғындарының шаруашылығы мен үй кәсібінде малдың орны ерекше болды. Мал шаруашылығы өнімдері күнделікті өмірде қолданыста болды. Бұл өнімдердің қандай да бір бөлігін жарамсыз етіп тастауға болмайды, оның әрбір бөлшегі қажетке жарайтын еді. Малдың терісін өңдеу арқылы киім-кешек, ыдыс, белдік, аяқ киім, үйге қажетті жиһаздар дайындаған. Киіз басу, кілем тоқу сияқты кәсіптерді өнер деңгейіне дейін жеткізіп дамытты.
Қазақтардың сол кезеңдегі басты баспана түрі киіз үй болды. Киіз үй Қазақстанның климатына сәйкес, қолайлы әрі тез жиналып, құрыла салатын ерекше баспана болды. Қыстың кезінде елдің суық аймақтарында болмаса, оңтүстік аймақтарда бір киіз үйбен қысы-жазы тұра беруге болатын еді. Киіз үйден бөлек қазақтар қыс мезгілінде қыстауда тұрды. Уақыт өте келе төбесі шатырмен жабылатын үй салуды үйренеді. Үйдің ішінде арнайы жылытатаын пеш орналастырылды. Бұл үйлер ағаштан жасалынды, көбіне орыс ұсталары салып беретін. Қазақ халқында өсіп тұрған ағашты кесуге қатаң тиым салынатын, сол себепті де киіз үйдің ішін қамыс немесе тезек жағып жылытатын болған.
8-сынып бағдарламасына сәйкес 4-бөлімде Қазақстандағы отарлау шараларының күшеюі және оған қарсы ұлт-азаттық көтерілістер мәселесі талданады.
Қазақстанмен шекаралас аймақтарда 4 казак әскері болды: Жайық, Сібір, Орынбор және Жетісу казак әскерлері. Казак әскерлерінің атқарған негізгі қызметі: Орыс әскерінің шетелдерге жасаған жорықтарына қатысу; ұлт-азаттық көтерілістер, шаруалар мен жұмысшылардың көтерілістерін аяусыз басуға белсене қатысу; Ресейге жаңа жер қосып алуға белсене қатысу; шекараны қорғау; бекініс құрылыстарын салуға қатысу, полицейлік қызмет атқару.
Казактардың патша үкіметіне бұлайша адал қызмет етуі, патша үкіметінің казактарға жасаған ерекше артықшылықтарымен байланысты. Оларға ең құнарлы жерлер берілді, өзендер мен көлдер, ормандарды пайдалануда ерекше құқықтары болды. Казактар бастапқыда патша үкіметіне әскери қызметкер ретінде өмір бойына жалданса, кейінірек бұл мөлшер 30 жылға төмендеді.
Қазақтар мен казактар арасында екі түрлі жағдай қалыптасты. Біріншіден, екі арада тауар алмасып, мәдени жағынан жақындасу нығая түсті. Екіншіден, арада әскери қақтығыстар жиі болып тұрды. Бұл қақтығыстар, негізінен, жер мәселесіне байланысты болды. Сонымен қоса, казак әскерлері қазақ даласындағы ұлт-азаттық көтерілістерді басушы жазалаушы әскер қатарында болды.
Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1783-1797)
Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс Патша үкіметінің отырлық саясатына қарсы алғашқы ірі бас көтеру болды. Көтерілістің шығу себептері: Шекараның ішкі жағына өткен қазақтарған қойылатын талап тым қиындап кетті; Орал казак әскерлері тарапынан әскери іздестірулер тоқтамады; Нұралы ханның беделі төмендеп, патша үкіметінің қуыршағына айнала бастады.
Көтерілістің басшысы Кіші жүздің он екі ата Байұлы бірлестігінің Байбақты руынан шыққан мықты дипломат, шебер ұйымдастырушы, би әрі шешен ретінде халық арасында танымал Сырым Датұлы болды. Көтерілістің қозғаушы күші қарапайым халық болды, сонымен бірге старшындар, билер мен батырлар болды. Осы кезеңде Кіші жүзде хан билігін жоюға бағытталған А.О. Игельстромның реформасы патша үкіметінің тарапынан қолдау таппай, іск аспай қалды. Сырым Датұлының көтерілісі жеңіліске ұшырап, ол Хиуа хандығына көшіп кетуге мәжбүр болды. Көтерілістің жеңіліске ұшырау себептері: Сырым Датұлы екі бірдей күшке қарсы тұрды: бірі-патша үкіметі, екіншісі-сұлтандар мен ханның төңірегіндегілер; көтеріліс стихиялы түрде болды; руаралық шиеленісті қақтығыстар орын алды.
Көтерілістің тарихи маңызы зор болды, нәтижесінде патша үкіметі Еділ мен Жайық аралығында мал жайылымдарын пайдалануға рұқсат етті.
XIX ғасырдың 20-жылдары Қазақстанда әкімшілік реформалар жүргізілді. 1822-24 жылдары Орта және Кіші жүзде хан билігі жойылды. Хан билігі жойылуының негізгі себептері: қазақ хандары халық арасында өз беделін жоғалта бастады; қазақ жүздердің арасындағы байланыс нашарлай түсті; хан билігінің сақталуы патша үкіметінің отарлау саясатына кедергі келтіріп тұрған болатын.
1822 жылы Сібір қырғыздары туралы Жарғы қабылданып, ол бойынша Орта жүзде хандық биліктің жойылуы жүзеге асты. Бұл жарғының авторы Батыс Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский болды. Аталған жарғы негізінде әкімшілік, сот және аумақтық басқару жүйесі өзгерді. Басқарудың округтік жүйесі енгізілетін болды.
1824 жылы күшіне енген Орынбор қырғыздары жөніндегі Жарғы бойынша Кіші жүзде хан билігі жойылды. Жарғының авторы - Орынбор өлкесінің губернаторы П.К. Эссен. Жарғы негізінде Кіші жүз аумағы 3 округке бөлінді.
Реформалар нәтижесінде Орта және Кіші жүз қазақтары өз еркіндіктерінен айырылып, біртіндеп отарлана бастады. Қазақтар еркін көшіп қону құқығынан айырылып қалды. Ертеден қалыптасып келген рулық қауымдар бір-бірімен араласып кетті. Осының әсерінен мал шаруашылығы құлдырай бастады.
XIX ғасырдың алғашқы жартысында Ресей қазақ жеріндегі отарлау саясатын күшейте түсті. Қазақтардың жерін тартып алу күшейе түсті. Осыған байланысты 1822 жылы Жоламан Тіленшіұлы бастаған көтеріліс, 1825 жылы Саржан Қасымұлының бастаған көтерілісі болды. Аталған екі көтеріліс те жеңіліске ұшырады, алайда, тарихи маңызы зор болды.
1836-1838 жылдар аралығында Бөкей ордасы қазақтарының Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілісі болды. Көтерілістің басты шығу себебі жер мәселесіне байланысты болды. Қазақ жерінің ең шұрайлы аймақтарын орыс помещиктерінің иелігіне беруі, ал олардың осы жер иелігін қазақтардың өзіне жалға беруі халықтың наразылығын туғызды. 1836 жылы қарапайым халықтан тұратын жасақ көтерілісті бастады. Бастапқыда халық қаһарынан қорыққан Жәңгір хан олардың шағымын тыңдап, оны шешуге уәде берді. Алайда бұл уәделер толығымен орындала қоймады. Көтеріліс ары қарай жалғасын тапты. 1838 жылы Ақбұлақ шайқасында Исатай Тайманұлы қаза табады. Осы жағдайдан кейін көтеріліс әлсірей бастады. Ал Махамбет Өтемісұлы біраз уақыт бойы жасырынып жүруге мәжбүр болды. Осылайша, көтеріліс жеңіліске ұшырады, оның негізгі себептері: Көтеріліс алдын ала мұқият ұйымдастырылмады; Нақты бағдарламасы болмады; шашыраңқы сипатта болды; көтерілісшілердің қарулануы нашар болды.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс жеңіліске ұшырағанымен, тарихи маңызы зор болды. Жәңгір хан көтерілісшілердің кейбір талаптарын орындауға мәжбүр болды.
1837-1847 жылдар аралығында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс болды. Көтерілістің шығуына негізгі себептері: Патша үкіметінің қазақ жерлерін тартып алып, әскери бекіністер сала бастауы; әскери отрядтардың қазақ ауылдарына шабуылының көбеюі. Бұл көтерілістің негізгі ерекшелігі үш жүзді толығымен қамтуы еді.
Көтерілістің басы Кенесарының патша үкіметіне жақтасқан сұлтандар мен билердің ауылын шабуынан басталды. 1841 жылы қыркүйек айында Кенесары үш жүздің ханы болып сайланады. Бұл көтерілістің күшейе түсуіне әсер етті. Ол бір орталыққа бағындырылған мемлекет құрды. Салық жүйесін ретке келтірді. Халықтың егіншілікпен айналысуына қолау білдірді.Мықты әскери жүйе енгізді. Қол астында 20 мың әскерден тұратын жасағы болды.
Бұл жағдайлардың бәрі патша үкіметінің зәресін ұшырды, олар қазақ жеріне Лебедев басқарған жазалаушы отрядты жіберді. Күрес барысында Кенесары Қытайдан бой тасаулауды сұрайды, алайда Ресеймен байланысымызды құртып аламыз деген оймен олар келісім бермейді. Одан кейін қырғыз жеріне барған Кенесарының ұсынысын қабылдаудан қырғыз манаптары ашықтан-ашық бас тартады. Осы жағдайдан кейін 1847 жылы Қырғызстан жеріндегі Кекілік сеңгір аймағында қырғыздармен шайқас өтеді. Шайқаста Кенесары жеңіліске ұшырап, қаза табады. Кенесары Қасымұлының көтерілісі жеңіске жете алмағанымен, қазақ халқының біріксе қандай мықты күшке айналатынын көрсете алды. Кенесары Қасымұлы халық жадында мықты әскери қолбасшы, білікті басшы, батыр ретінде қалды.
Орта Азия хандықтарының қазақ жеріне үнемі шабуыл жасап тұруы, озбырлық көрсетуі, шұрайлы жерлерді тартып алуы халықтың наразылығын туғызып, көтерілістің шығуына себеп болды. Сыр өңірі қазақтарының көтерілісін Жанқожа Нұрмұхамедұлы мен Есет Көтібарұлы басқарды. Алайда көтерілісшілердің қару-жарағы нашар, әдісі ескі болды. Сонымен қатар, көтерілісшілер үш бірдей бағытта күрес жүргізгендіктен олардың күші әлсіреп кетті. Осыған қарамастан, көтеріліс қазақ халқының еркіндікті аңсаған рухының өшпегенін көрсетіп берді.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде өнеркәсіп саласы күшейе түсті, сол себепті де оларға шикізат пен жұмыс күші қажет болды. Осы тұрғыда Қазақстанның оңтүстік аймақтарының маңызы арта түсті. Енді империяның алдында бүкіл Қазақстан аймағын жаулап алу мақсаты тұрды. Осыған сәйкес Оңтүстік Қазақстан аймағында бекіністер сала бастады. Ал XIX ғасырдың 60-жылдарында Орта Азия хандықтарын жаулап алды.
Ресей империясының Ұлы жүз қоныстанған Қазақстанның оңтүстік аймақтарын өзіне бағындыруы Қазақ жерінің Ресейге толық қосылуымен аяқталды.
Оқулықтың бесіншісі бөлімі Қазақстан Ресей құрамында деп аталады. Бұл бөлімде Қазақстанда жүргізілген әкімшілік-аумақтық реформалар, 1860-70 жылдардағы азаттық күресі, қоныс аудару саясаты, капиталистік қатынастар мен сауданың дамуы талданады.
Империялық басқару тәртібін енгізу мақсатында 1867-1868 жылдары Қазақстан аумағында әкімшілік реформа жүргізілді. Реформа негізінде Қазақстанда 5 сатылы басқару жүйесі қалыптасты: генерал-губернаторлық, облыс, уезд, болыс, ауыл.
Әр түрлі салада жасалған реформалар, негізінен, отаршылдық сипатта болды. Жаңа міндетті борыштар мен алым-салық түрлері енгізілді, қазақтардың дәстүрлі қоғамы жойылды. Нәтижесінде, Қазақстан Ресейдің толық меншігіне айналды.
XIX ғасырдың 60-жылдары жүргізілген реформалар халықтың құқықтарын шектеп тастады. Осыған байланысты қазақ халқының арасында қатты наразылық әрекеттері туындай бастады. 1868-1869 жылдары Торғай мен Орал облыстарында, 1870 жылы Маңғыстауда көтеріліс болды. Көтеріліс тар көлемді сипатта болды, қару-жарағы нашар болды. Патша үкіметінің жазалаушы әскерлері әлдеқайда күшті еді. Сол себепті де көтерілістер жеңіліске ұшырады.
XIX ғасырдың 60-90 жылдары жүргізілген реформалар негізінде Қазақстан жеріне жаппай шаруаларды қоныстандыра бастады. Негізгі себептері: Шаруалардың бүлік шығаруын болдырмау; қоныс аударушы шаруылар есебінен қазақ жерінде өздеріне тірек қалыптастыру; қазақ халқын отырықшылыққа көшіру; жергілікті халықты орыстандыруда шаруаларды пайдалану.
Жаппай қоныс аударудың зиянын қазақтар үшін өте зор болды. Олар өзінің атамекенін, қыстауларын, ата-баба зираттарын тастап, құнарсыз, шет жерге көшуге мәжбүр болды.
Ресей империясының экономикасы дамыған сайын оған шикізат көзі, жұмыс күшінің қажеттілігі арта түсті. Қазақстанда да зауыттар мен фабрикалар салына бастады. Қазақстаннан шикізат көзін алудың барлық жолын жасады.
XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан осындай жағдайлар, дәстүрлі қазақ қоғамының өзгеруі, халықтың күйзеліске түсуі зар заман ақындарының шығуына әсер етті. Ұлт зиялылары қазақ қоғамының оянуына, қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына ерекше ықпал етті.
Оқулықтың соңғы бөлімі Қазақстанның XIX-XX ғасыр басындағы мәдениетіне арналған.
Қазақ халқының сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті бар. Аталған кезеңде халқымыздың поэтикалық өнерін танытқан тұлғалар Біржан сал Қожағұлұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы, Ақан сері Қорамсаұлы секілді тұлғалар, Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы секілді күйшілеріміз өмір сүрді.
XIX-XX ғасыр басынд қазақ балалары медреселерде білім алды. Ал XX ғасырдың бас кезінен бастап жаңа әдістемелік мектептер пайда бола бастады. Бұл әдістің негізін қалаушы түркі тілдес халық ағартушыларының бірі И.Гаспринский болды. Бөкей Ордасының ханы Жәңгірдің мәдени-ағарту саласындағы қызметі ерекше зор болды. Жәңгір хан бастамасымен алғаш зайырлы мектептер ашыла бастады. Қазақ балаларының Ресейде білім алуына жағдай жасап берді.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап халық арасында жазба дәстүрі қалыптаса бастады. Оның жарқын өкілдері: Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Құрбанғали Халид сынды тұлғалар болды.
Қорытындылай келе, Орта мектептегі Қазақстанның жаңа заман тарихы Қазақ хандығының Ресей құрамына енуі мен Қазан төңкерісі аралығы кезеңін қамтиды. Қазақ-жоңғар соғысы, XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының жағдайы, оның Ресей құрамына енуі, отарлау шараларының жүргізілуі, Қазақстанның Ресей құрамындағы жағдайы және XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті мәселелері қамтылады.
0.2 Білім беру бағдарламасы бойынша қамтылған деректер
Архив құжаттары
Заң
актілері
Ауызша деректер
Жазба
деректер
Құжаттар
жинақтары
Іс-жүргізу құжаттары
Ғылыми зерттеулер
Мерзімдік басылым материалдары
Ұлт зиялыларының зерттеулері
Шолулар
Этнографиялық
зерттеу
Тарихи
зерттеу
Сипаттамалар
Анықтамалықтар
Сызбадан көрінетіндей, Қазақстанның жаңа заман тарихына байланысты деректерді алты топқа бөліп қарастыруға болады. Олар: ауызша деректер, заң актілері, архив құжаттары, іс-жүргізу құжаттары, мерзімдік басылым материалдары, ғылыми зерттеулер, ұлт зиялыларының зерттеулері және құжаттар жинақтары. Аталған дерек көздерінің ішінде ең көп кездесетін деректер ғылыми зерттеулерге жатады.
Ғылыми зерттеулер. Ресей империясы қазақ жерін отарлап, империяның құрамына енгізілгеннен кейін, Қазақстанның мәдени, рухани өмірін орыс және шетел ғалымдары зерттей бастады. Далалық өлкені өзіне толық бағындыру мақсатымен арнайы экспедициялар жүргізілді. Қазақтардың шаруашылығы мен тұрмысы туралы мәліметтерді Ғылым академиясының 1768-1774 жылдары ұйымдастырған экспедициясына қатысқан ғалымдардың еңбектерінен табуға болады. Осы ғалымдардың ғылыми зерттеулерін төмендегідей 5 топқа бөліп қарастыруға болады.
Этнографиялық зерттеулер
№
Зерттеушінің аты-жөні
Қысқаша анықтама
1
Коншин Н.
Қазақ этнографиясы бойынша еңбектер (қайта басылымы). - Павлодар. ЭКО ҒОФ. 2005
Н.Коншиннің бұл еңбегінде Баянауыл аймағындағы Жасыбай батыр және оның қалмақтарға қарсы шайқаста көрсеткен ерлігі айтылады. Қалмақтың қалың қолына аз ғана әскермен төтеп бере алған Жасыбай батыр ерліктің ғажайып үлгісін көрсеткен.
Тарихи шолулар
2
Словцов П.А.
Мемлекеттік байлықты молайту туралы Сібірге тарихи шолу. СПб., 1886
Мемлекеттік байлықты молайту туралы Сібірге тарихи шолу. СПб., 1886
XVI ғасырдан бастау алған қазақ-орыс қатынасы дами келе, патшалықтың Қазақстанды өзі ықпал ететін аймақ ретінде қосып алмақ ойы жүзеге аса бастады. Ресей империясы қазақ жерінде әскери бекіністер сала бастады. Осы тұрғыда П.А.Словцовтың Мемлекеттік байлықты молайту туралы атты еңбегінде Жәмішев бекінісінің салыну себебін айтады. Қырғыздар (қазақтар) тарапынан болатын шабуылдан қорғану үшін салынып жатқан бекініс екендігі көрсетіледі.
Тарихи сипаттаулар
3
Левшин А. И.
Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы. Алматы, 1996
Жоңғарлармен болған соғыстың әсері Кіші жүздің, кейіннен бүкіл қазақ жерінің Ресей құрамына енуіне алып келді. А. И.Левшиннің Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы деп аталатын еңбегінде Кіші жүз жеріне ант алу үшін келген Ресей елшілерін қазақтардың қалай қарсы алғандығы көрсетіледі. Біреуге тәуелді болып үйренбеген еркін халық үшін бұл үлкен соққы болған еді. Орыс елшілерін былай қойғанда, бүкіл орданың атынан уәде еткені үшін Әбілқайырдың өзіне есеп беруін талап етті.
А.И. Левшиннің дәл осы еңбегінде сол кезеңнің ең беделді тұлғаларының бірі Абылай хан туралы жазады. Бір жағында Ресеймен, екінші жағында Қытай секілді алпауыт мемлекеттермен тиімді саясат жүргізе отырып, Қазақ елінің дербестігін сақтап қалу барысында еңбек еткен тұлға екендігін ашып көрсетеді.
4
Васильев А.В.
Татарлар мен қырғыздардың (қазақтардың) өзара қатынасы туралы сипаттау материалдарына алдын ала қысқаша очерк. Орынбор, 1898
Қазақ ұлтының болмысына, ерекшелігіне жан-жақты тоқталады. Қазақ халқынің мәдениетке, білімге өте жақын екендігін көрсетеді.
5
Собысевич Ф.
Торғай облысы және оның құрылымы Әскери жинақ, 28 том, 1871
Орынбор азаматтық гимназиясында білім алатын қазақ балалары туралы, олардың оқуға деген ынтасы, құштарлығы туралы жазады. Қабілеті жағынан да кем түспейтігіндігін көрсетеді.
Анықтамалықтар
6
Бурьянов В.С.
Қазақтар. Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. 7-том, А., 2003
Қазақ халқының дәстүрлі баспанасы киіз үйге сипаттама береді. Киіз үйдің ішкі құрылымы, ондағы үй жабдықтары жайлы кеңірек сипаттама берген.
7
Бульжер Демитриус Чарлз
Қазақтар. Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. 7-том, А., 1998
1783-1797 жж. орын алған ұлт-азаттық көтеріліс басшысы Сырым Датұлының жеке басына сипаттама береді. Оның ержүректігі мен батырлығы, Кіші жүз қазақтары арасындағы беделі мен даңқы жайлы жазады.
Тарихи зерттеулер
8
Паллас П.С.
Ресей империясының әртүрлі провинцияларына саяхат Деректер мен құжаттар бойынша Қазақстанның өткен тарихы. 2-басылымы. Алматы, 1967
Қазақ мәдениеті, соның ішінде музыка саласына көңіл аударады. Қазақтар флейтасына сипаттама береді.
Кестеде 8 сынып бағдарламасы бойынша оқулықта кездесетін деректер көрсетілген. Сол деректер мысалында ғылыми зерттеулердің түрлеріне сипаттама берілген.
2.Мерзімдік басылым материалдары. Мерзімдік басылым дегеніміз белгілі бір уақыт аралығында жарыққа шығып тұратын, әр жылғы нөмір саны тұрақты, мазмұны қайталанбайтын, бір типте безендірілген, көлемі мен форматы бірдей басылым. Оған газеттер, журналдар, мерзімдік жинақтар, т.б. жатады. Қоғамдық пікірді қалыптастыру, мемлекеттің идеологиялық іс - әрекетіне ықпал ету, экономикалық, саяси және мәдени жағдай бойынша ақпарат беру қызметімен айналысады. Қазіргі күні мерзімдік басылым материалдарының тарихи дерек ретіндегі қызметі айқын.
Мерзімді басылымды деректанушылық талдауға жататын мəселелерді зерттеуші И.Я. Биск төмендегідей төрт топқа бөлуді ұсынады:
1) сыртқы белгілеріне қарай: қағазы, мерзімділігі, таралымы, оқырмандардың əлеуметтік құрамы, таралым жолдары жəне аймағы;
2) иелеріне, қызметкерлеріне жəне экономикалық базасына қарай: баспагер-шығарушы, редакторы, редакция жəне оның ақпарат көздері, танымал авторлары, баспаханасы, қағаздың жəне басқа да қажетті шикі заттардың бағасы, қызметкелердің жалақысымен қаламақысы, сату бағасы жəне жарнама төлемі, жалпы ақша қоры, бəсекелестері;
3) мерзімді басылым тарихы ретінде: қашан шықты, атының өзгеруі, бұрын кімдердің иелігінде болғандығы, əр түрлі кезеңдегі қоғамдық өмірдегі алған орны, дəстүрі;негізгі мəселелерді, қоғамдық ой пікірді көрсете білу дəрежесі.
4) мазмұнына қарай; мерзімді басылымның таптық сипаты жəне партиялық бағыты, əр түрлі материалдар мен бөлімдердің ара салмағы, қарастырылып отырған күнделікті негізгі мəселерді, қоғамдық ой пікірді көрсете білу дəрежесі.
Архив - тарихи құжаттар сақталатын, деректік маңызы өте зор алтын қазына. Онда өткен тарихымыздың шежіресі сақталып, бүгінгі күнге жетіп отыр. Архив құжаттарында түрлі тарихи кезеңдердегі оқиғалар, дипломатиялық қарым - қатынастар, қоғамның саяси-әлеуметтік, экономикалық бағыттары жөнінде құнды мәліметтер сақталады. Мұрағат құжаттарын тиімді пайдалана алу қазақ тарихындағы ақтаңдақтарды ашуға мүмкіндік береді.
Кеңес дәуірі орнағанға дейінгі кезең бойынша құжаттардың хорнологиялық ауқымы XVIII ғасырдың аяғынан 1917 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде Қазақстан тарихына байланысты тарихи құжаттар шашыраңқы түрде ведомствалық мұрағаттарда орналасты. Мысал ретінде, Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясын алып қарауға болады. 1887 жылы құрылып, негізгі алты бағыт бойынша жұмыс жасаған комиссияның құжаттарындағы қазақ тарихына қатысты деректер аса құнды. Комиссия төрағасы П.Н. Распоповтың басшылығымен Оренбургский листок, Оренбургские губернские ведомости газеттерінде құжаттар жарияланып отырды. Бастапқыда мұрағат құжаттары әлі де толық реттелмеген күйінде, бумаланған күйінде жата берді, бұл құжаттарды ғылыми айналымға қоспақ түгілі, кей мекемелерге анықтама беруге де мүмкін болмаған. Алайда, Комиссияның кейбір ынталы мүшелері өлке тарихын баяндауға керек мұрағат құжаттарын тауып, пайдаға асырып та жатты.
Комиссияның белгілі мүшелерінің бірі, 1888-1902 жылдары Торғай облысында қызмет атқарған А.И. Добросмыслов қазақ халқының тарихы, мәдениеті, шаруашылығы, салт-дәстүрімен т.б. кеңірек танысты. Ол Торғай облысын зерттей жүріп, бірнеше мақалалар мен естеліктер, монографиялар жазды.
Комиссия еңбектерінің арасында жеке басылыммен жарық көрген Л.А. Словохотовтың Кіші жүз қазақтарының дәстүрлі халықтық соты атты еңбегінде қазақтардың құқық туралы түсінігі, сот ісінің құрылымы, қылмыстық көзқарастарына кең көлемде сипаттама берген.
Ауызша тарихи деректер. Кез келген халықтың тарихы бойынша деректердің сипатына сол халықтың қоғамдың даму деңгейі әсер ететіні белгілі. Қазақстан тарихы туралы мәлімет беретін заттай, жазба деректермен қатар ауызша түрде жеткен деректер де мол. Бүтін бір халықтың болмысы, тұрмысы, мәдениеті мен дүниетанымы фольклор, ауыз әдебиеті сияқты ауызша түрде жеткен рухани мұраларымызда көрініс тапқан. Халық ауыз əдебиеті -- көркем ойдың үздік үлгілері жинақталған ұлт руханиятының асыл қазынасы. Ұлтымыздың мұндай сөз өнері бүгінгі күні тарихшылар ғана емес, сонымен қатар өзге де мамандық иелерінің қызығушылығын тудыруда. Өн бойында талай ғасырлық тарихы бар халық шығармашылығы ғылымда халық поэ зиясы, халықтың ауызша сөз өнері деген атаулармен де кеңінен қолданылуда. Халық ауыз əдебиетінің бүгінгі күнге дейін анықталған түрлері өте көп. Ол -- аңыз-əңгіме, миф, ертегі, жыр. Деректанушы-ғалым Қамбар Атабаев өз еңбегінде оларды саралап, қысқаша түсінік берген болатын. Алайда, еліміз егемендікке қол жеткізгенге дейін халық ауыз əдебиеттерін тарихи дерек ретінде қарастыру мəселесі ғалымдар тарапынан кеңінен қолданыс таппады. Дегенмен, оның маңыздылығы мен ғылымдағы ерекшелігіне қатысты жақсы пікірлер де айтылған. Мысалы, Е.Бекмаханов тарихи мəліметтер алуда фольклордың маңыздылығына былайша баға береді: Қазақ фольклорын егжей-тегжейлі сипаттап жатпай-ақ айта кететін бір нəрсе: сан алуан оқиғалардың бірін қалдырмай баяндайтындықтан, талайлардың атын атап, түсін түстеп беретіндіктен, ішінде қилы деректерге толы болатындықтан бұл фольклор дегеніңіз тарихшы үшін, əсіресе, қоғамдық қатынастар саласын зерттейтіндер үшін шын мəнінде баға жетпес қазына. Жалпы, тарихи дерек -- оқиға мен автордың өзара бірлігінен туындайды. Демек, оқиғаны көріп, ол туралы мəлімет қалдырған автордың еңбегін тарихи дерек деп бағалаймыз. Бұл тұста, деректі жасаушы адамның қабілеті мен əлеуметтік ортасына, деректің табиғаты немесе жасалу барысындағы тарихи жағдайға үлкен мəн беру қажет. Бұл тарихи деректің барынша шынайылығын анықтауға мүмкіндік береді. А. С. Лаппо-Данилевский тарихи дерекке дерек -- адам психикасының іске асырылған жемісі -- деген баға береді. Демек, деректі жасаушы адам оқиғаны көріп, өз санасында өзінің мүмкіндігінше қорытып, жазып қалдырады. Осыдан шығатын қорытынды кез келген деректің субъективтілігі жоғары. Осы жайттарды ескере келе халық ауыз əдебиеті сан ғасырлар бойы ауыздан ауызға жетіп отырғандығы жəне бүгінгі күні қолда бар тарихи шығармаларымыз есте сақтау, жеткізе алу қабілеті əртүрлі адамдардың психикасында бірнеше рет қорытылған деп айтуға толық негіз бар.
Біз қарастырып отырған кезең бойынша, Кенесары Қасымұлына байланысты ауызша дерек көзі туралы мысал келтіруге болады. Нысанбай жырау Жаманқұлұлының Кенесары - Наурызбай атты тарихи жырында Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісті басынан аяғына дейін сипаттап жазады. Мұнда Кенесары ханның қолбасшылық өнері, батырлардың ерліктері, майдан даласындағы соғыс сипаты бейнеленген. Автордың өзі де осы қозғалыстың қатарында бастан-аяқ болғандықтан, деректі шынайы деуге болады.
Нысанбай жыраудың жыры былайша аяқталады :
Бұл қиссаны шығарған
Нысанбай деген жыршы еді,
Хан Кененің тұсында
Жұрттан озған сыншы еді, --
Айтқан сөзі үлгілі
Құлақтың бір құрышы еді,
Өлең-жырға Нысанбай
Мəшһүр шешен нар еді,
Бір естіген адамдар
Сөзіне тағы зар еді --
Көзімен көріп сөз қылған
Соғыста өзі бар еді.
Кенесары ханның көтерілісіне басынан-аяғына дейін қатысқан жорық жыршысының сол сүрген заманда қандай ақын болғаны, абырой-беделі, сыншылдығы мен шыншылдығы осы жолдарда сайрап тұр.
Осы жырдың негізінде Мұқтар Омарханұлы Әуезов - Хан Кене атты пьеса жазған. Пьесада Кенесары Қасымұлы бастаған азаттық қозғалыстағы оқиғалар, қырғызбен болған соғыс бейнеленеді.
Заң актілері. Қазақстан тарихы бойынша деректердің қатарына Ресейлік заң актілерін қосуға болады. Осы заңдарды зерттеу арқылы тарихымыз бойынша құнды мәліметтер ала аламыз. Қарастырылып отырған ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың І жартысында Ресей империясында жаңа заңдарды жариялауға патша ғана құқылы деген прнцип болды. Ал басқа әкімшілік мекемелері өз ұсыныстарын білдіріп отырды. Уақыт өте келе патша шығарған заңдар жүйеленіп, жинақтала бастады. Бастапқыда тек ірі лауазым өкілдері арасында қолдан қолға көшіріліп отырса, кейіннен арнайы жинақ ретінде басыла бастады. Сол кезең бойынша ең маңызды оқиғаларға байланысты мындай заңдар туралы айтуға болады: 1822-1824 жылдардағы Орынбор мен Сібірдегі Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарын басқару туралы жарғы, 1891 жылғы, 4 бөлімге біріктірілген, 168 статьядан тұратын Дала ережесі. Ресейлік заң актілері қазақ тарихының өзекті мәселелері бойынша құнды мәліметтер беретін дерек көзі ретінде қарастырылады.
Ұлт зиялыларының зерттеулері. XIX-XX ғасырларда саяси аренада тәуелсіздік пен азаттыққа шақырған, ағартушылық бағытқа жол салған тұлғалар шыға бастады. Халық арасында өзінің ерекше білімімен, дарыны және қабілетімен еркшеленген ұлт тұлғаларының тарихи еңбектері бүгінгі күні таптырмайтын асыл мұра болып саналады.
Қазақ ұлтынан шыққан алғашқы ғалым Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде қарастырылып отырған кезең бойынша құнды мәліметтер өте көп. Сан қырлы саңлақ ғалым, жалығуды білмеген жиһангез саяхатшы, ел тарихын тереңнен қозғап, ғажайып шежіресін түзген зерделі зерттеуші, әрі ауыз әдебиетінің інжу-маржандарын жина - ған әйдік әдебиетшінің артында телегей теңіз мұра қалды. Оның тарихи мұрасының негізгі ерекшелігі халық ауыз әдебиетіне бағытталғандығы болып саналады. Қазақстан мен Орта Азия тарихына қатысты ауыз әдебиеті материалдарын жинақтап, тарихи зерттеулер жүргізген. Шоқан Уәлихановтың еңбектеріндегі біз үшін құнды мәліметтердің бірі - оның Абылай хан туралы зерттеулері. Ол Абылай ханды қазақ жеріндегі даңқы аса зор тұлға деп және оның заманы қазақтың ерлік заманы болғандығын көрсетеді.
XX ғасырдың басында қазақ зиялыларының қатарында болған Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановты атап өтпеске болмайды. Ол қазақ ұлтының мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін, шаруашылығын, жалпы алғанда әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайы туралы зерттеу жүргізді. Ол Қазақстан тарихын іргелі түрде зерттеп, негізін салған тұлғалардың бірі. Орыс географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімінің толық мүшесі бола отырып, қазақ тарихы жайлы құнды мәліметтерді зерттеді. Осы зерттеулерінің нәтижесінде Исторические судьбы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz