Нарт шаруа қожалығының жерін бағалау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География және табиғатты пайдалану факультеті
География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы
Дипломдық жұмыс
ШАРУА ҚОЖАЛЫҚ ЖЕРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУ (ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫ МЫСАЛЫНДА)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Шаруа қожалығының түсінігі және мазмұны
1.2 Шаруа қожалықтарының жер пайдалануын құқықтық негіздеу
1.3 Шаруа қожалығы қызметін жүргізудің жане оның дамуының дүниежүзілік тәжірибесі
II. ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ
2.1 Жамбыл облысының климаты, топырағы.
2.2. Қазақстандағы АӨК-ке несие беру
2.3 Шаруа қожалықтары - мемлекеттік қолдаудың басым бағыты ретінде
2.4 Шаруа қожалықтарының даму проблемалары мен перспективалары
2.5 Мемлекеттік қолдаудың мәні және оның шаруа қожалығы үшін қажеттілігі
III. ШАРУА ҚОЖАЛЫҚ ЖЕРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУ (ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫ МЫСАЛЫНДА)
3.1 Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының қазіргі даму жағдайы
3.2 Меркі ауданының шаруа қожалықтарының даму тиімділігіне әсер ететін ерекшеліктер мен факторлар
3.3 Нарт шаруа қожалығының жерін бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Кеңес Одағынан кейінгі кезеңде, яғни Қазақстанның егемендігінің он жылдығынан кейін шаруа немесе фермер қожалықтарының жер иеленуі мен пайдалануы ауыл шаруашылығына арналған жерлердің бірін алды. Көптеген шаруалар демократиялық жолмен экономикалық бостандық алды.
Шаруа (фермер) секторының құрылуымен ауылдық тауар өндірушілердің сапалы жаңа қабатын қалыптастыруға, экономикалық базаны құруға және халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге байланысты проблемаларды шешуге деген үміт едәуір дәрежеде байланысты болды. Шаруа (фермер) қожалықтарының табысты қызметі осы шаруашылықтар мен басқа да ауыл шаруашылығы кәсіпорындары арасындағы өнімдер мен еңбек нарығындағы бәсекелестікті ынталандыруға, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға ықпал етуге тиіс.
Жер - кез келген мемлекеттің байлығы, ол табиғаттың өзі берген өндіріс құралы, онда еңбектің қажетті алғышарттарының материалдық қуаты бар, нақты бір құқықтық негіздерде жерге меншік және иелену құқығына ие болу сәйкесінше тиісті құқықтар мен міндеттерді тудырады. Жер реформасының проблемалары Қазақстандағы аграрлық сектордағы реформаларымен тікелей байланысты. Аграрлық сектордағы реформаның басты бағыттарының бірі аграрлық өндірістің бөлшегі ретіндегі шаруа қожалақтарын дамыту болып табылады. 2018 жылғы статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстанда 190 мыңға жуық шаруа қожалықтары бар екен. Шаруа қожалықтарының құрылуын және қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңнамасы қазіргі кезде қалыптасу сатысында жатыр. Осыған байланысты шаруа қожалықтарының түсінігі, құрылу жағдайлары, мүліктік кешені, ұйымдық-құқықтық нысанына байланысты заңнаманың мәселелері нақты анықталмаған. Шаруа-фермер қожалықтары-өнімді өсірумен, қайта өңдеумен және сатумен айналысатын, сондай-ақ осы кластағы кәсіпорындарға әртүрлі бейінді қызмет көрсететін ауыл шаруашылығы секторының қазіргі заманғы шаруашылық жүргізуші субъектілері. Іс жүзінде шаруа қожалықтары басқа жеке кәсіпорындар сияқты кәсіпкерлік субъектілері болып табылады, бірақ кейбір жағдайларда мемлекет ерекше шарттар ұсынады. Мұндай лояльды көзқарас ауыл шаруашылығы саласын дамытуға және отандық өндірісті ұлғайтуға фермерлерді ынталандыруға бағытталған.
Тақырыптың өзектілігі. Шаруа қожалықтары халыққа азық-түлік өнімдерін жеткізеді, сондықтан шаруа қожалықтарында болып жатқан барлық өзгерістер біздің мемлекетіміздің экономикасына тікелей немесе жанама әсер етеді, адамдардың өмір сүру деңгейіне әсер етеді.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан экономикасындағы шаруа қожалықтарының орнын анықтау, олардың негізгі мәселелері және одан әрі өркендеу жолдарын түсіндіру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты жер пайдаланудың негізгі ережелерін теориялық жинақтау, сондай-ақ шаруа қожалықтарының жерлерін пайдалану тиімділігін арттырумен байланысты бағыттарды әзірлеу болып табылады.
Мемлекеттің экономикалық процестерге қатысуының алдыңғы траекториясы біздің мемлекеттік реттеу түсінігімізге әсер етті. Жоспарлы экономика өзінің мемлекеттік реттеу философиясына, еліміздің ауыл шаруашылығы өндірісінің сапасына, әртүрлілігіне және шығасысына әсерін тигізді. Нарықтық экономика өзіне тән мемлекеттік реттеудің ерекшеліктерін тудырды. Өнімдермен физикалық манипуляциялау (дайын өнімді өндіру, сақтау, қайта өңдеу, дайындаушыдан тұтынушыға ауыстыру) және нарықтық жүйеде айырбастау және баға белгілеу процестерінің институционалдық нарығын қамтитын экономикалық аспектілер басқаша жүзеге асырылады.
Тұтынушылар әр түрлі, сау, қолдануға ыңғайлы, арзан өнімді талап етеді. Азық-түлік шикізатын және дайын өнімдерді өндірушілер арасындағы қатынастар өзгереді. Инфрақұрылымды, заңнамалық қамтамасыз етуді, экономикалық саясатты дамытуға жәрдемдесуде мемлекеттік қолдаудың маңызды рөлі. Мемлекеттік реттеу көпаспективті сипатқа ие. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік қолдау мен мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудағы мүмкіндіктер аясы кеңеюде.
Реттеуші әсерлердің тетіктері кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі үшін жағдай жасауды қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытқа дейін АӨК-ні дамыту негізінен оңтайландыру стратегияларын қолдануда құрылды. Бәсекелестік күресте жеңуге талпынуда өндірушілер кәсіпорынның инновациялық стратегиясын іске асырудың ұтымды тәсілдерін іздейді. Табиғи ресурстарды, бар технологиялық базаны, қоршаған табиғи ортаны сақтай және жақсарта отырып, азық-түлік өнімдерін өндірушілер халық шаруашылығының басқа салалары алатын және кеңейтілген өсімін молайтуды қамтамасыз ететін салалармен салыстырылатын пайда алуы тиіс. Бұл ғылыми-техникалық әлеуетті, Еңбек және өндірістік ресурстарды, қаржы, несие және салық жүйесін қарқынды дамытудың көптеген құрамдас бөліктерін байланыстыруды талап етеді. Ауыл шаруашылығы мемлекет үшін басым сала болып табылады,өйткені ең алдымен азық-түлікпен қамтамасыз етудің, демек, азық-түлік тәуелсіздігінің негізі болып табылады. Бұл жұмыстың өзектілігі.
Осы мақсатқа сүйене отырып, жұмыстың келесі міндеттерін атап өтуге болады:
- мемлекеттік қолдаудың мәнін және оның ауыл шаруашылығы үшін қажеттілігін ашу;
- агросфераны мемлекеттік реттеудің құралдары мен үлгілерін белгілеу.
Ауыл шаруашылығы агроөнеркәсіптік кешеннің орталық буыны болып табылады, оған елдің азық-түлік қауіпсіздігі проблемасын шешудегі басты рөлдердің бірі беріледі. Тұрақты даму тұрғысынан азық-түлік проблемасын шешу бағыттарын айқындауды табиғи ортаның динамикалық тепе-теңдігін қолдау, оны ластанудан және бұзылудан қорғау жөніндегі шараларды іске асырумен кешенді, тығыз байланыста жүргізу қажет.
Бұл көптеген елдерде ауыл шаруашылығы өндірісі табиғи ортаның азып-тозуының басты факторына айналуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы экономиканың кез келген басқа саласына қарағанда табиғи-климаттық, ландшафтық жағдайларға байланысты, тиісінше табиғи ортаның нашарлауы ол үшін экономикалық көрсеткіштердің нашарлауына әкеп соғады.
Әлемдік тәжірибе агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау дамыған елдерге ғана емес, дамушы елдерге де қажет екенін көрсетті. Оның деңгейі қандай болуы керек деген мәселе әлі де пікірталас болып қалады.
Қазақстанда фермерлікті дамыту әлеуеті бар. Әр түрлі ғылыми зерттеулер фермерлік шаруашылық сияқты ұйымдық-құқықтық форманың артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтады. Фермерлік шаруашылықтардың артықшылығы олардың отбасылық өзін-өзі ұйымдастыруына байланысты, бұл басқарушылық шешімдерді жедел қабылдауға, кадрларды шаруашылықтың өзінде дайындауға мүмкіндік береді. Өндірістік еңбектің жоғары уәждемесі де соңғы орын алмайды. Кемшіліктерге салыстырмалы түрде қысқа өмір сүру мерзімін, фермерлік өндірістің даму циклдерінің шаруашылық басшысының жасына тәуелділігін, шаруашылық басшысының отбасы ішінде даулы жағдайлардың туындау қаупін жатқызуға болады. Фермерлік шаруашылықтарды ауыл тұрғындары жиі құрады,олар бұған дейін ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істеді. Фермерлік шаруашылықтар басшыларының көпшілігі колхоздардың (совхоздардың) басшылары немесе мамандар, көптеген механизаторлар болды.
Фермер бизнесінің отбасылық-кәсіпкерлік табиғаты бар және салыстырмалы түрде аз мөлшермен сипатталады. Бұл ерекшеліктер ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін бейімделгендерге қарағанда, фермер өндірісін жүргізудің орындылығын негіздеу, оны жоспарлау және тиімділікті бағалау үшін қағидатты түрде өзге де тәсілдер мен әдістемелерді қолдануды негіздейді. Фермерлік шаруашылық-Бұл бизнес-менеджментте маркетинг, ресурстарды (соның ішінде адами, қаржылық, техникалық және табиғи) Құзыретті басқару, жоспарлау және болжау бар және үйлестірілетін іскерлік кәсіпорын. Іс жүзінде фермерлік шаруашылық - бұл отбасылық негізде ауыл шаруашылығын жүргізудің коммерциялық ұйымының нысаны, оның басшысының тұрақты жұмыспен айналысуы және тауарлы ауыл шаруашылығы өнімінің құны жалпы ақшалай түсімнің кемінде 70% - ын құрайтын жалдамалы еңбекті тарту мүмкіндігі бар. Ауылда фермерлік шаруашылықтармен қатар шаруа қожалықтары немесе ауыл тұрғындарының жеке қосалқы шаруашылықтары бар және жұмыс істейді. Олар фермерлік шаруашылықтарға қарағанда тұтынушылық сипатқа ие, архаикалы және консервативті, өзге де мотивациялық механизмге ие. Шаруа немесе жеке қосалқы шаруашылықты іс жүзінде жүргізу шаруа отбасы мүшелерінің еңбектеріне негізделген, нарыққа ең аз жүгінетін қызмет болып табылады. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жөніндегі осындай қызмет негізінен шаруашылықтың өз ішінде өнімді тұтынуға бағытталған және шаруашылық қызметті заңды ресімдеуді және ресми есептілікті жүргізуді талап етпейді. Мұндай шаруашылықтардың фермаларға өсуі жаңа технологиялардың дамуымен, механизация деңгейінің, шаруалардың жалпы және кәсіби мәдениетінің жоғарылауымен байланысты.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде зерттеу жұмысының негізгі өзектілігі, мақсаты, міндеті, нысаны, теориялық, практикалық мәнділігі айқындалды.
I. ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Шаруа қожалығының түсінігі, мәні және мазмұны
Шаруа (фермер) қожалығы - жеке кесіпкерліктің бір түрі ретінде қарастырылады. Жеке кәсіпкерлік дегеніміз - жекеше кәсіпкерлік түрі ретінде азаматтардың бастама жасайтын қызметі, ол табыс табуға бағьпталған азаматтардың меншігіне негізделген және олардың тәуекел мен мүліктік жауапершілігі арқылы азаматтар атынан жүзеге асырылатын қызмет. Бұл қызметтің субъектісі ретінде тек жеке тұлға болып табылады. Шаруа (фермер) қожалығына занды тұлға деген мәртебе берілмеген, ал бұрыңғы заңда ол мәселеге тиым салынбаған. Шаруа (фермер) қожалығына мұндай мәртебе беруді түсіндіретін болсақ, заңды тұлғаны құру көптеген шығындарды қажет етеді, мысалы құрылтай құжаттарын дайындау жарғылық қордың белгіленген мөлшерін төлеу; занды тұлғалар жеке кәсіпкерлерге қарағанда салықты көп төлейді. Заң актілерінде бір субъектілердің мәртебесі жөнінде әртүрлі көзқарастар айтылады.
Шаруа(фермер) класының дамуы Кеңес Үкіметінің орнауымен үзіліп қалды. 1917 жылғы Қазан революциясынан кейін жерді кезең-кезеңмен ұлттандыру процесі басталды. Бірінші кезеңінде Жер туралы декрет қабылданады. Онда жерді әлеуметтендірудің негізгі идеялары көрініс тауып, ішкі қарама-қайшылық туды. Себебі, жерге қатысты жеке меншікті жоққа шығару, жермен мәмілелер жасауға тыйым салу шаруа жер құқығының негізін бұзды. Екіншікезеңде Жерді әлеуметтендіру туралы 1918 жылғы қаңтардағы декрет қабылданды. Бұнда шаруаларға жер пайдаланудың еркін нысандары ұсынылды, жеке шаруашылықтан бастап ұжымдық шаруашылыққа дейін.
Қоғамның осындай экономикалық жағдайында жерді әлеуметтендіру идеясы пайда болады. Оның белді авторларының бірі аграрлық экономист - А.В.Чаянов. Ол отбасылық еңбектік шаруашылық теориясын ойлап тапты. Оның теориясында негізгі орынды шаруаның және оның отбасы мүшелерінің жеке еңбегі иеленді. А.В. Чаянов аграрлық өзгерістерді мынандай реформаларда деп есептеген:
1) барлық жер жалпы халықтың мұрасы болып, халықтың еңбектік пайдалануына түсуі керек;
2) жерге жеке меншік алынып тасталу керек;
3) жерге еңбектің құқықтық танылуы.
1937 жылы колхоздарға республиканың барлық шаруа қожалықтарының 97,5 пайызын алды. 1937 жылдың аяғында республика колхоздары мемлекеттен мәңгілік тегін пайдалануға 65953 мың га ауылшаруашылық жерлерін алған. Жалпы айтқанда, ауыл экономикасындағы шаруашылықтың социалистік тәжірибесі шаруаның жерден алшақтауына алып келді, ол ауыл шаруашылығы өндірісінің өсіміне мүдделі емес жалдамалы жұмысшыға айналды.
Жерді әлеуметтендіру саясатының экономикалық тұрғыдан құлдырауы Қазақстанда және басқа да Тәуелсіз Мемлекеттер Достамтығында шаруа қожалықтарының қайта жандауына елеулі аргумент болды. Шаруа қожалығын ауыл шаруашылығы өндірісінің жаңа ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде тану КСРО-ның және одақтас республикалардың 1990 жылғы 28 ақпандағы Жер туралы заңнамасында көрініс тапты. Шаруа қожалықтары шаруашылық етуші дербес субъекті болуға және агроөнеркәсіп кешені жүйесінде ауыл шаруашылығы өнімін өндіретін басқа өндірушілермен бірдей жағдайға ие болуға тиіс болды.
Шаруа (фермер) қожалықтары. Қазақстанның Азаматтық кодексіне сәйкес әртүрлі аш құрылымдары (акционерлік қоғам, әр типтегі серіктестіктер, кооперативтер, қожалықтар) қалыптасуда. Жекешелендіру кезеңінде (90-шы жылдары) шаруашылық формасын таңдау алдымен оның қаржылық жағдайымен негізделді:
1 топ - тұрақты рентабельді кәсіпорындар (10 пайызға жуық) - акционерлік жолды таңдады
2 топ - рентабельділігі орта деңгейдегі кәсіпорындар (20 пайызға жуық) - ЖШС, өндірістік кооперативтерге ауысты
3 топ - жоспарлы-зиянды кәсіпорындар (70-80 пайыз) - шаруа (фермер) қожалығына ауысты
Ең жоғарғы сатыдағы кәсіпорындарға акционерлік негіздегі кәсіпорындар жатады, яғни олар бірден мемлекеттік кәсіпорынның мүліктерін сатып алу арқылы жабық типтегі АҚ-ға ауысты, мүліктің бір үлесі акционерлерге - ұжымға пұрсатты акциаларды тарату арқылы тегін берілді. Қаржылық жағдайы орта деңгейдегі кәсіпорындар ЖШС, өндірістік кооперативтеріне ауысты, ал зиянды кәсіпорындар толығымен таратылып мүліктері жанұяларға пай үлесіне тегін беріліп шаруа қожалықтары құрылды. Сондықтан бүгінгі күні шаруа қожалықтарының басым көпшілігі - жанұялар негізінде құрылған қожалықтар болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы" заңына сейкес шаруа (фермер) қожалығы жеке кәсіпкерліктің бір түрі болып танылады.1990 жылы 20 мамырда ҚазССР заңына сәйкес келесі түсінік берілген: "Шаруа шаруашылығы дегеніміз -- ауылшаруашылығын бірлесіп жүргізетін адамдардың семьялық, еңбек бірлестігі болып танылады. Шаруа шаруашылығының қызметі тек қана шаруалардың өзінің жеке еңбегімен атқарылады."
Шаруа (фермер) қожалығы тек қана жеке тұлғалармен құрылады. 1990 жылғы заңға сәйкес шаруа шаруашылығын тек Қазақстан Республикасының азаматтары ғана құруға құқығы бар еді, ал қәзіргі кезде ондай шектеу жоқ. Былайынша айтқанда, шаруа (фермер) қожалығының мүшесі ретінде шетел азаматыда болуы мүмкін. Бірақ қожалықтың басшысы ретінде 18 жасқа толған Қазакстан Республикасының әрекет қабілеттілігі бар азаматыда болуға міндетті.
1991 жылы мемлекеттік жер меншігін жетілдіру процестері басталды. Соның нәтижесінде 1995 жылдың соңындағы жағдай бойынша жеке меншік нысандарында 36285 ауыл шаруашылық құрылымдары пайда болды. Мемлекет меншігінде асыл тұқымды мал өсіретін, тұқым шаруашылығымен айналысатын 1405 кәсіпорын ғана қалды. Жер пайдалану құқықтарын теңгермелі қайта құру осымен қатар жүргізілді. Мемлекеттік секторда тұрақты жер пайдалану үшін бар болғаны 925 мың га ауылшаруашылығына жарамды жерлер қалды, осы нарықта шаруа қожалықтарына (фермерлерге) уақытша және ұзақ мерзімді пайдалануға 28,9 млн.га, ауылшаруашылық кооперативтеріне 15,7 млн., шаруашылық серіктестіктері мен акционерлік қоғамдарға 37 млн.га берілді. Осы жылдары акционерлеу нұсқасы бойынша агроөнеркәсіп кешенінің өңдеуші, жабдықтаушы және сервистік қызмет көрсету кәсіпорындарын жекешелендіру аяқталды. Әрі, осындай кәсіпорындардың ең аз дегенде акцияларының 50%-ы жеңілдік жағдайларда ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне берілген болатын.
Аграрлық реформаларды жүзеге асыру барысында, меншік нысандарының алуандығына негізделген, ауыл экономикасының жаңа құрылымы құрылған болатын. Осыған дейін өмір сүрген ауылшаруашылық және өндеуші кәсіпорындардың басым көпшілік бөлігі жаңа ұйымдық формалар (акционерлік қоғамдар және серіктестіктер,
Ауыл шаруашылығында шаруашылық секторын құру аграрлық экономиканың мемлекеттік, ұжымдық, кооперативтік, акционерлік және ұсақ тауарлы секторын қамтитын жаңа көпқырлы аграрлық құрылымның құрылуын көздейтін және ауыл шаруашылығындағы меншік қатынастарын өзгертуге бағытталған жер реформасының негізгі міндеттерінің бірін құрайды.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлердің құқықтық режимін іс жүзінде жүзеге асыру алқаптарды тікелей пайдалану жөніндегі құқықтық қатынастардың субъектілерінің құзыры аясында жүзеге асырылады. Шаруа қожалығының жер пайдалану құқығы туралы айтпас бұрын оның түсінігін, құқықтық мәртебесін және құзырын қарастырған жөн. Алғаш рет шаруа(фермер) қожалығы деген түсінік Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде, содан кейін Жер туралы заңдық күші бар Жарлықта пайда болды. Бірақта жоғарыда аталған актілердің бір де біреуінде шаруа(фермер) субъектінің заңдық тұрғыдан қалыптасқан құқықтық айырмашылығын көрсетпеді. Бастапқы кезеңде шаруа немесе фермер қожалығы деп нақты бір субъект болуға тиіс деп түсінілді,бірақ соңынан бұл ұстаным қате болып шықты.
Шаруа(фермер) қожалығы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылы 31 наурыздағы Заңының 1-бабына сәйкес, "Шаруа (фермер) қожалығы дегеніміз -- азаматтардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы ауылшаруашьшығына арналған жерлерді, ауылшаруашылығы өнімін өндірумен, сондайақ осы өнімді ұқсатумен және өткізумен тығыз байланысты отбасылық еңбек бірлестігі болып табылады".
Шаруа (фермер) қожалығы ауылшаруашылық қызметі негізгі кәсіпкерлік қызмет ретінде танылады. Сонымен қатар, олар басқа да кесіпкерлік қызметтермен, егер заңда тиым салынбаса, айналысуға құқығы бар. Ауылшаруашылығымен байланысты қызмет міндетті түрде ауылшаруашылығына арналған жерлерінде жүзеге асырылуы тиіс. Біздің пікірімізше, заңның мұндай талабы дұрыс, бұл мәселе занда бірінші рет көзделіп отыр. Біріншіден, ол жергілікгі органдарға жер учаскесін беру туралы қабылданғанда осы талапты негізге алуды міндеттейді, яғни ауылшаруашылық қызметін жүргізуге жарамды жер учаскелерін беру; екіншіден оның орындалуы іс жүзінде ауылшаруашылық мақсатында жерлердің нысаналы пайдалану қағидасын қамтамасыз етеді.
Шаруа (фермер) қожалықтары - ауыл шаруашылығы жерлерін өндірістік мақсатта пайдаланатын,аш өнімдерін өңдеумен, сатумен айналысатын жеке кәсіпкерлік(Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР заңы).Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметі Шаруа (фермер) қожалықтары туралы, Жер кодексі заңдарымен реттеледі. Кәсіпорын мүлкі алғашқы, баланстық және қалпына келтіру (нарық) құндарымен бағаланды.
Жер пайын анықтауда барлық жердің 10-15 пайызы арнаулы жер қорына жіберіледі.
ШҚ (ФҚ) формалары:
1) жалпы бірлескен меншікке негізделген жанұялық кәсіпкерлік формасындағы шаруашылық
2) жеке өз кәсіпкерлігіне негізделген шаруашылық (фермер)
3) бірлесіп қызмет істеу туралы келісім-шарт негізінде құрылған қарапайым серіктестік шаруашылығы.
Егер шаруа қожалықтарының басым көпшілігі 90-шы жылдары зиянды кәсіпорындарды тарату арқылы құрылған болса, бүгінгі күні қожалықтар 2 жолмен құрылады:
· аш кәсіпорындарынан бөлініп шығу арқылы
· арнаулы жер қоры үлесінен кәсіпорыннан тыс (аудан, қала) азаматтардың жер алуы арқылы
Заңды тұлғалар формасы коммерциялық және коммерциялық емес болуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне (жалпы білім) шаруа (фермер) қожалығы деген ұғым енгізді және оны занды тұлға құрмайақ жүргізілетін жеке кәсіпкерлік түрі ретінде таныды.
1.2. Шаруа қожалықтарының жер пайдалану құқығы
Қазақстан Республикасы азаматтарына шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскелері жеке меншік құқығымен немесе өтеулі уақытша жер пайдалану құқығымен 49 жылға дейін, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргізу үшін, маусымдық жайылым уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен Жер кодексіне және Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығы туралы заңдарына сәйкес беріледі [1, 101 бап]. Жаңадан жер иелігін немесе жер пайдалануды құрғанда жер алушының алдына қойған мақсатына байланысты жерге орналастыру жұмыстарының көлемі мен мазмұны әртүрлі болады. Мысалы шаруа қожалығы құрылғанда жерге орналастыру жұмыстарының барлық кезеңдері орындалады: жерге орналастыру мәселесін көтеру; дайындық жұмыстары; жобаны жасау; жобаны қарау, бекіту; жобаның шешімін жер бетіне көшіру, тиісті құжаттарды тағайындап иесіне тапсыру.
Шаруа қожалығын құру, ол үшін жер бөліп беру және басқа жер пайдаланулардың және жер иеліктерінің құрылу заңдық және теориялық негіздері келесі құжаттар болады: Жер кодексі 20.06.2003ж. №442-ІІ, Жер реформасы жайында, Шаруа (фермер) қожалығы туралы ҚР заңы 31.03.98ж. N 214-I., ҚР Президентінің заң күшіне ие Үкімдері: Жер қатынастарын жақсарту жайында 5.04.94ж. №1639, Жер жайында 22.12.95ж. және т.б.[19, 20, 21, 22].
Қазіргі заңдылық бойынша шаруа қожалықтарына үлестері мына жерлерден беріледі: бұрынғы мемлекеттік ауылшаруашылық жұмысшыларына және ұжымшар мүшелеріне сол шаруашылықтардың жерлерінен; ҚР басқа азаматтарына - аудандық арнайы жер қорынан немесе жер қорынан беріледі; босқындарға, эмигранттарға - арнайы жер қорынан немесе эмигранттық қордан беріледі.
Шаруа қожалығына жер иелікке және арендаға беріледі. Бұл екі жағдайда да жерге орналастыру жұмыстары бірдей болады, тек қана пайдалану құжаты бірінші жағдайда - мемлекеттік Акт, ал екінші жағдайда - арендалық келісім. Арендалық келісімде арендаға берілушілер мен алушылардың құқықтары және міндеттері беріледі және олардың арасындағы экономикалық келісім-шарттар көрсетіледі.
Шаруа-фермерлік қожалықтарының үйлері елді мекенде орналасса үй қасындағы учаске иелікке беріледі. Ол жер шаруа қожалығының жер пайдалануына кірмейді, оның мөлшері: 0,25га - телімі, 0,15га - суарылатын жерлерде.
Шаруа қожалығының жер телімі үй қасындағы және далалық (бірнеше далалық) бөліктерден тұрады. Шаруа қожалығы жер телімін қай жерден алса да өз еркі:
- далалық (бір,екі немесе бірнеше бөлек жерлерде беріледі, үй қасындағы жер бөлігі - ауылда, селода орналасады);
- хуторлық (үйі жер телімінде орналасады);
- кооперативтік (бірнеше жер телімі біріктіріледі, жұмыстарын бірігіп істейді.
Жердің топырағының құндылығына, рельефке, ауыл шаруашылық алқаптардың бытыраңқы орналасуына, сумен қамтамасыз етілуіне қарай, егістік, мал азықтық және басқа алқап түрлерінен тұратын далалық жер бөлігі бір немесе бірнеше жерде, басқа жер пайдаланулармен жолақтана орналасуы мүмкін.
Бірақ әр шаруа қожалығының жер бөлігінің неғұрлым біртұтас болуына немесе бірнеше шаруа қожалықтарының жер бөліктерінің қатар орналасуына тырысу керек. Бірнеше шаруа қожалықтары жер өңдеу жұмыстарын бірігіп істеуге, өндірістік және әлеуметтік проблемаларын бірігіп шешуге жер бөліктерінің іргелес болғаны өте ыңғайлы. Мысалы: эрозияға қарсы шаралар жүргізу; тыңайтқыштар, гербицидтер және пестицидтер енгізу; жол және басқа инженерлік коммуникацияларды салу.
Ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалануда шаруашылықтардың жер көлемі, ауылшаруашылық мәшинелерін пайдалану тиімділігі мен ауыл шаруашылығын өнеркәсіптік жүйеге бейімдеуге және де жаңа технологияларды енгізуге айтарлықтай әсерін тигізеді деп атауға болады.Қазіргі кезде, солтүстік өңірлерде шаруа қожалықтарының орташа жер көлемі 400 гектардан 720 гектарға дейін, ал оңтүстік өңірлерде 20-дан 162 гектарға дейін құрап отыр. Сол себепті, шаруа қожалықтары жерлерін біріктіру арқылы оларды ірілендіру, сол арқылы өндірісті тиімді жүргізудің тәсілдерін дамыту, өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Заңнамаларға сәйкес, мұндай бастама жер пайдалаушылардың еркімен жүргізіледі. Мемлекет тарапынан оларды ынталандыруда экономикалық тетіктер, яғни субсидияларды беруді жүйелендіру арқылы, шаруашылықтарды ірілендіруге және озық технологияларды пайдалануға екпін беру қолданылады.
Шаруа немесе фермер қожалығының жер учаскесiне пайдалану құқығы
6-бап. Шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскесiн беру
1. Жер учаскелерi Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн - жеке меншiк құқығымен немесе 10 жылдан 49 жылға дейінгі мерзiмге уақытша өтеулi жер пайдалану (жалдау) құқығымен, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргiзу үшiн (маусымдық жайылымдар) осы Заңға және Қазақстан Республикасының жер заңдарына сәйкес уақытша өтеусiз жер пайдалану құқығымен берiледi.
Шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесiне жеке меншiк құқығын беру ақылы негiзде жүзеге асырылады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының азаматтары жер учаскесiне жеке меншiк құқығын Қазақстан Республикасының жер заңдарына сәйкес айқындалатын оның кадастрлық (бағалау) құнына тең бағамен не жеңiлдетiлген бағамен алуы мүмкiн.
Жер учаскесiн сатып алу сомасын төлеу Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жер учаскесiне жеке меншiк құқығын алған тұлғаның жазбаша өтiнiшi бойынша он жыл мерзiмге дейiн ұзартылып жүргiзiлуi мүмкiн.
Оралмандарға шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшін жep учаскелерiн беру уақытша жер пайдалану құқығымен жүзеге асырылады.
2. Жеке еңбегiмен қатысу негiзiнде шаруашылық жүргiзетiн, арнаулы ауыл шаруашылығы бiлiмi мен бiлiктiлiгi бар, ауыл шаруашылығында iс жүзiндегi жұмыс тәжiрибесi бар және осы ауданда, қалада, ауылда, кентте тұратын азаматтар шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскесiн алуға басым құқықты пайдаланады.
Қызметін кемінде бес жыл жүзеге асыратын және өз қызметін тоқтататын шаруа немесе фермер қожалығының жер учаскесін сатып алуға басым құқық осы шаруа немесе фермер қожалығының мүлкін сатып алған және арнайы ауыл шаруашылығы білімі мен біліктілігі бар Қазақстан Республикасының азаматтарына беріледі.
3. Қайта ұйымдастырылатын мемлекеттiк ауыл шаруашылығы ұйымдарының құрамынан шығатын азаматтарға шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн аталған оның ұйымдардың жерiнен жep учаскелерi берiледi, оларды кадастрлық бағалау шаруашылық бойынша (алқаптар бойынша) орта деңгейде болуға тиiс.
4. Өздерiне тиесілi жер учаскелерiне құқықтарын, оның iшiнде шартты жер үлестерiне құқықтарын шаруашылық серiктестіктердің жарғылық капиталына салым ретiнде немесе өндiрiстiк кооперативтерге жарна ретiнде берген азаматтар шаруа немесе фермер қожалығын ұйымдастыру үшiн қатысушылар (мүшелер) құрамынан шыққан кезде үлесiн немесе пайын, жер учаскесiн қоса алғанда, нақтылы бөлiп шығаруға (бөлiсуге) не өздерiнiң қалауы бойынша жер үлесiнiң немесе пайының құнын төлетiп алуға құқылы.
Үлестi немесе пайды нақтылы бөлiп шығару (бөлiсу) шаруашылық серiктестiкке қатысушының немесе өндiрiстiк кооператив мүшесiнiң талабы бойынша жүзеге асырылады.
Шаруашылық серiктестiкке қатысушының немесе өндiрiстiк кооператив мүшесiнiң жарғылық капиталға пайдалануға ғана берген жер учаскесi, Қазақстан Республикасының заңдарында немесе тараптардың келісімінде көзделген жағдайларды қоспағанда, сыйақысыз нақтылы қалпында қайтарылады.
Қатысушылар (мүшелер) құрамынан шығу және жер учаскесiн бөлiп шығару туралы өтiнiш ауыл шаруашылығы ұйымына берiледi.
Шаруа немесе фермер қожалығын ұйымдастыру үшiн үлес немесе пай есебiне нақтылы бөлiп шығарылатын жер учаскесiнiң орналасқан жерi шаруашылық серiктестiктердiң, өндiрiстiк кооперативтердiң құрылтай құжаттарында көзделген тәртiппен немесе тараптардың келiсiмiмен айқындалады.
Құрылтай құжаттарында жер учаскесiн бөлiп шығару (бөлiсу) тәртiбi болмаған жағдайда, осы баптың 5-тармағының ережелерi қолданылады.
5. Үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушы болып табылатын және шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн қатысушылар құрамынан шығатын азаматтарға жер учаскелерi үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың жалпы жиналысында бекiтiлген, үлестiк меншiктегi (үлестiк жер пайдаланудағы) жер учаскесiн пайдалану тәртiбiне сәйкес берiледi. Yлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушыларды жер учаскелерiн пайдалану тәртiбiн бекiту жөнiндегi алдағы жиналыс туралы хабардар ету оның өткiзiлетiн күнiнен кемiнде бiр ай бұрын жазбаша нысанда, қолхат алу арқылы жүргiзiледi. Тиiсiнше хабарланған жағдайда, үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң кемiнде елу процентi қатысқан кезде, жиналыс заңды деп есептеледi. Шешiм жиналысқа қатысқан үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң жай көпшiлiк даусымен қабылданады және хаттамамен ресiмделедi. Хаттамаға жиналыста болған үлестiк меншiкке (үлестiк жep пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң барлығы қол қояды.
Жер учаскесiн пайдалану тәртiбi болмаған кезде үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) мүдделi қатысушы жep үлесi (жер үлестерi) есебiне жер учаскесiн бөлiп шығару ниетi туралы, оның болжамды орналасқан жерiн көрсете отырып, үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың қалғандарын жазбаша түрде хабардар етуге мiндеттi. Жер учаскесiнiң орналасқан жерi жөнiндегi мәселе келiсу рәсiмдерiн өткiзу арқылы не ортақ меншiкке (ортақ жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң жалпы жиналысының шешiмi негiзiнде шешiлуi мүмкiн. Жиналыс хабарланған кезден бастап бiр ай iшiнде өткiзiлуге тиiс және ортақ меншiкке (ортақ жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң кемiнде елу процентi қатысқан жағдайда заңды деп есептеледi. Шешiм жиналысқа қатысқан үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң жай көпшiлiк даусымен қабылданады және хаттамамен ресiмделедi. Хаттамаға жиналыста болған үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң барлығы қол қояды.
Егер тиiсiнше хабарланған күннен бастап бiр ай iшiнде үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардан қарсылықтар келiп түспесе, жер учаскесiнiң орналасқан жерi туралы ұсыныс келiсiлген болып есептеледi.
6. Азаматтың өтiнiшi және осы өтінішке қоса берiлген, бөлiп шығарылатын жер учаскесiнiң орналасқан жерi туралы келiсiлген материалдар оған жер учаскесiне құқықты ресімдеу үшiн жергілікті атқарушы органға жіберіледі.
7. Шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскелерiн алған және ауылда тұрғын үйi бар азаматтардың үй жанындағы жер учаскесi меншiк құқығымен сақталады, ол шаруа немесе фермер қожалығы жер учаскесiнiң құрамына кiрмейдi.
8. Ауыл шаруашылығы ұйымдарының қызметкерлерi болып табылмайтын азаматтарға шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскелерi арнайы жер қорының жерiнен және босалқы жерден берiледі.
7-бап. Шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскесiн беру нормалары
1. Шаруа (фepмep) қожалығын жүргiзу үшiн бiр әкiмшiлiк ауданның (қаланың) шегiнде Қазақстан Республикасының азаматтарында жеке меншiк құқығымен болуы мүмкiн ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерiнiң шектi (eң үлкен) мөлшерiн Қазақстан Республикасының Үкiметi облыстық (республикалық маңызы бар қала, астана) өкiлеттi және атқарушы органдардың бiрлескен ұсыныстары негiзiнде белгiлейдi .
Жеке меншік құқығы жəне жер пайдалану құқығындағы жер учаскелерінің өтпелі ережелері. ҚР жаңа Жер кодексі 170-бапта Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасының аймағындағы жеке меншік құқығы, жер пайдалану, шартты жер үлестері, шаруа (фермер) қожалықтары, жер пайдалану құқығына қатысты келесі өтпеліережелерді қарастырады.
Шаруа (фермер) қожалығын жəне тауарлы ауыл шаруашылығ өндірісін жүргізу үшін жер учаскелері уақытша жер пайдалану құқығымен табысталған Қазақстан республикасының азаматтары мен мемлекеттік емес заңды тұлғаларының ҚР Жер кодексінде белгіленген тəртіппен жəне жағдайларда жер учаскесін жеке меншікке сатып алуға құқығы бар.
Өздеріне жер пайдалану құқығымен тиесілі жер учаскелерін шаруа (фермер) қожалығын жəне тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін кейінгі жер пайдалануға (қосалқы жалға) берген азаматтар жəне мемлекеттік емес заңды тұлғалар 2005 жылдың 1-қаңтарына дейін кейінгі жер пайдалануға (қосалқы жалдау) туралы шарттарын бұзуға міндетті.
Бұл ретте, аталған шаруа (фермер) қожалығын немесе тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу жөніндегі қызметпен дербес айналысуына не жер пайдалану құқығын салым немесе жарна ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық қорына беруге құқығы бар.
Жалға берушілердің аталған құқықтары іске асырылмай қалған жағдайда, кейінгі жер пайдалану (қосалқы жалдау) туралы шарттарды бұзу жəне жер пайдаланушылар (жалға берушілер) құқықтарының тоқтатылуы жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдардың талап-арызы бойынша сот тəртібімен жүзеге асырылады, ал кейінгі жер пайдалануға берілген жер учаскелері алып қойылады жəне ауданның арнайы жер қорына енгізіледі.
Мəмілелер жасалған кезде қолданыста болған заңдарға сəйкес шаруа (фермер) қожалығын жəне тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жер учаскесіне тұрақты жер пайдалануқұқығын (ұзақ мерзімді жер пайдалану құқығын) мемлекеттен бұған дейін сатып алған Қазақстан Республикасының азаматтары мен мемлекеттік емес заңды тұлғалары ҚР Жер кодексі қолданысқа енгізілген кезден бастап ҚР Жер кодексінде белгіленген жер учаскелері нормаларының шегінде жеке меншік құқығын сатып алуға қосымша төлемақы алынбай, жер учаскелерінің меншік иелеріне айналады.
Аталған тұлғалардың жер учаскесіне меншік құқығын іске асыруы ҚР Жер кодексінің 24-бабының 3-тармағында көзделген тəртіппен жүзеге асырылады.
Өздеріне тиесілі құқықты бұған дейін жалға берген шартты жер үлесіне құқық иелері 2005 жылдың 1-қаңтарына дейін бұл құқығын ҚР Жер кодексінде көзделген тəртіппен жəне шарттарда төменде көрсетілген іс-əрекеттің бірін жасау арқылы іске асыруға міндетті:
1) жер учаскесін жеке меншікке сатып алу;
2) жеке шаруа (фермер) қожалығын жəне тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін дербес жүргізу үшін жер учаскесін уақытша ортақ немесе бөлек жер пайдалануға алу;
3) шаруашылық серіктестігінің жарғылық капиталына салым ретінде акционерлік қоғамның акцияларын төлеуге немесе өндірістік кооперативке жарна ретінде беру.
Бұл ретте жер учаскесін шартты жер үлестерінің есебіне бөліп беру (түзу) жерге орналастыру тəртібімен жүзеге асырылады.
Жер учаскесіне меншік құқығы немесе жер пайдалану құқығы туындаған сəттен бастап бұрынғы шарттар (шартты жер үлесіне құқығын жалға беру шарты жəне жер учаскесін жалға алынған үлестер есебіне жалдау шарты (өтеусіз жер пайдалану) күшін жояды.
Өздеріне тиесілі құқықтарды шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салым ретінде немесе өндірістік кооперативтерге жарна ретінде берген шартты жер үлесінің иелері шаруа (фермер) қожалығын құру үшін қатысушылар (мүшелер) құрамынан шыққан кезде, үлесті немесе пайды, жер учаскесін қоса, нақтылы бөліп алуға (бөлісуге) құқығы бар. Бұл ретте нақтылы бөлінетін жер учаскесінің орналасқан жері шаруашылық серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің құрылтай құжаттарында көзделген тəртіппен немесе тараптардың келісімімен анықталады. Құрылтай құжаттарында жер учаскелерін бөліп алу (бөлісу) тəртібі болмаған жағдайда ҚР Жер кодексінің 101-бабының 3 жəне 4-тармақтары қолданылуы мүмкін.
Егер өзіне тиесілі құқықты жалға берген шартты жер үлесі құқығының иесі ҚР Жер кодексінң 170-бабының 4-тармағында белгіленген мерзім ішінде жер учаскесін алу құқығын іске асырмаса, оның шартты жер үлесіне құқығы күшін жояды жəне жер учаскесі аудандық (қалалық) атқарушы органның шешімімен, сатылмаған шартты жер үлестері есебіне ауданның арнайы жер қорына енгізіледі.
Шартты жер үлесі құқығымен байланысты барлық даулар сот тəртібімен қаралады.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасының күзетілетін аймағына іргелес жатқан (3 шақырымдық аймақ) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері, егер Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заңдарында өзгеше көзделмесе, олар делимитацияланғанға жəне демаркацияланғанға дейін, Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларына ғана уақытша жер пайдалану құқығымен беріледі.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға ҚР Жер кодексі қолданысқа енгізілгенге дейін бұрын қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес берілген жер учаскелеріне құқықты куəландыратын құжаттар Қазақстан Республикасының жер заңдарында белгіленген жер учаскелеріне құқықтардың өзгеруін ескере отырып, заңдық күшін сақтайды.
Мұндай құжаттарды жер учаскелеріне меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын куəландыратын құжаттарға ҚР Жер кодексіне сəйкес ауыстыру құқық иелерінің қалауы бойынша жүзеге асырылады.
Жер учаскелеріне құқықтарды немесе олармен жасалатын мəмілелерді заңдық күші бар, бұрын берілген құжаттардың негізінде мемлекеттік тіркеу кезінде құқық кадастры үшін жетіспейтін ақпараттың орнын толтыру Қазақстан Республикасы үшін бірыңғай əдістеме бойынша, жер кадастры мен құқық кадастрын жүргізу жөніндегі орталық атқарушы органдар белгілеген тəртіппен жүзеге асырылады.
Ортақ меншік немесе ортақ жер пайдаланудағы жер учаскелерінің құқықтық режимі. Ортақ меншік немесе ортақ жер пайдаланудағы жер учаскелерінің құқықтық режимі олардың нысаналы мақсатына қарай ауыл шаруашылық мақсаттағы жəне ауыл шаруашылығынан өзге де мақсаттағы жерлер болып бөлінеді жəнеосы жерлерде орналасады. Субъектілердің бұл құқықтарының (меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы) құқықтық режимінің ерекшеліктері олардың субъектілердің) құқықтары мен міндеттерінің жер учаскелерінің нысаналымақсатынан туындайтындығында. Бұл ретте мақсаттар мен міндеттер əртүрлі болуы мүмкін, сол себепті, олардың құқықтық режимі де əртүрлі мазмұнға ие болады.
Екі немес бірнеше тұлғаның меншігіндегі немесе жер пайдалануындағы жер учаскесі оларға меншік құқығымен немесе жер пайдалану құқымен тиесілі болады.
Жер учаскесіне ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалану Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген реттерде учаске бөлінбейтін жағдайда (ҚР ЖК 51-бабы), сондай-ақ меншік иелері өздеріне тиесілі жер учаскелерін бір учаскеге ерікті түрде біріктірген кезде туындайды.
Жер учаскесі əрбір меншік иесінің немесе жер пайдаланушының үлесі анықталған (үлестік меншік немесе ортақ жер пайдалану) немесе үлестері анықталмаған (бірлескен меншік) ортақ меншікте не ортақ жер пайдалануда болуы мүмкін.
Егер Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, жер учаскесіне ортақ үлестік меншіктегі немесе ортақ үлестік жер пайдаланудағы жер учаскелері жерге қатысты құқықтар мен міндеттердің дербес объектісі болып табылады.
Ортақ меншіктегі (ортақ жер пайдаланудағы) жер учаскесін пайдалану тəртібі ортақ меншікке (ортақ жер пайдалануға) қатысушылар арасындағы шартпен белгіленеді. Олардың арасында келісімге қол жеткізілмеген жағдайда, пайдаланутəртібін сот айқындайды. Жер учаскесін пайдалану тəртібі туралы қатысушылардың келісімі немесе соттың шешімі жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органда тіркелуге тиіс (ҚР ЖК 53-бабы).Ортақ меншіктегі (ортақ жер пайдаланудағы) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесін пайдалану тəртібін үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылардың жалпы жиналысы қабылдайды. Үлестік меншікке (үлестік жерпайдалануға) қатысушылардың алдағы жиналысы туралы хабарлама оның өткізілетін күнінен бір айдан кешіктірілмей жазбаша түрде қолхат алу арқылы жүргізіледі.
Тиісінше хабарланған жағдайда үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкілдерінің кемінде 50 %-і қатысқан кезде жиналыстың құқықтық күші бар деп саналады. Шешім үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылардың жиналысына қатысып отырғандардың жай көпшілік дауысымен қабылданып, хаттамамен рəсімделеді. Хаттамаға үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкілдерінің қатысып отырғандарының барлығы қол қояды (ҚР ЖК 54-бабы).
Ортақ үлестік меншік құқығындағы үлесті иеліктен шығаруға бағытталған мəмілелер жасасу кезінде жер учаскесін жер үлестері есебіне бөліп шығару талап етілмейді.
Жер үлесін сатушы өз үлесін бөгде тұлғаға сатқысы келетіні туралы ниетін үлестік меншіктің қалған қатысушыларын, оның сатылу бағасын жəне басқа да жағдайларын көрсете отырып, жазбаша түрде хабардар етуге міндетті.
Егер үлестік меншіктің қалған қатысушылары жазбаша хабарламадан кейінгі бір ай ішінде сатылатын үлесті сатып алудан бас тартса немесе сатып алмаса, сатушы өз үлесін кез келген тұлғаға сатуға құқылы (ҚР ЖК 55-бабы).
Ортақ үлестік меншіктегі немесе ортақ үлестік жер пайдаланудағы жер үлесін айқындау тəртібі ҚР Жер кодексінің 56-бабында қарастырылған. Егер учаскеге ортақ үлестік меншікке (ортақ жер пайдалануға) қатысушылардың жер үлестерінің мөлшерін Қазақстан Республикасының заңдары негізінде айқындау мүмкін болмаса жəне оның барлық қатысушыларының келісімімен белгіленбесе, жер үлестері тең болып есептеледі.
Ортақ үлестік меншікке (ортақ үлестік жер пайдалануға) барлық қатысушылардың келісімімен олардың əрқайсысының ортақ жер учаскесін сатып алуға жəне игеруге қосқан салымына қарай олардың жер үлестерін айқындау мен өзгерту тəртібі белгіленуі мүмкін (ҚР ЖК 56-бабы).Ортақ үлестік меншікке (ортақ үлестік жер пайдалануға) қатысушылар ортақ жер учаскесін бөлудің əдісі мен талаптары жөнінде келісімге келе алмаған жағдайда, əрбір қатысушы ортақ жер учаскесінен өзінің жер үлесін нақтылы (белгілі бір жерде) бөліп шығаруды талап етуге құқылы, бұған ҚР Жер кодексінің 62-бабының 2-тармағындағы көзделген жағдайлар жəне Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген басқада жағдайлар қосылмайды.
Егер жер үлесін нақтылы бөліп шығаруға Қазақстан Республикасының заң актілерінде жол берілмесе немесе жер учаскесіне жəне онымен тығыз байланысты нəрсенің бəріне өлшеусіз залал келтірмей жасауы мүмкін болмаса, бөлініпшығатын меншік иесінің (жер пайдаланушының) ортақ үлестік меншіктің (ортақ жер пайдаланудың) басқа қатысушыларына өзінің жер үлесінің құнын төлетуге, не оны КР Жер кодексінің 55-бабының 2-тармағында белгіленген ережелерге сəйкес басқа тұлғаға сатуға құқығы бар, бұған жер үлесі кондоминиум ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География және табиғатты пайдалану факультеті
География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасы
Дипломдық жұмыс
ШАРУА ҚОЖАЛЫҚ ЖЕРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУ (ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫ МЫСАЛЫНДА)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Шаруа қожалығының түсінігі және мазмұны
1.2 Шаруа қожалықтарының жер пайдалануын құқықтық негіздеу
1.3 Шаруа қожалығы қызметін жүргізудің жане оның дамуының дүниежүзілік тәжірибесі
II. ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫҢ
2.1 Жамбыл облысының климаты, топырағы.
2.2. Қазақстандағы АӨК-ке несие беру
2.3 Шаруа қожалықтары - мемлекеттік қолдаудың басым бағыты ретінде
2.4 Шаруа қожалықтарының даму проблемалары мен перспективалары
2.5 Мемлекеттік қолдаудың мәні және оның шаруа қожалығы үшін қажеттілігі
III. ШАРУА ҚОЖАЛЫҚ ЖЕРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУ (ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫ МЫСАЛЫНДА)
3.1 Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының қазіргі даму жағдайы
3.2 Меркі ауданының шаруа қожалықтарының даму тиімділігіне әсер ететін ерекшеліктер мен факторлар
3.3 Нарт шаруа қожалығының жерін бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Кеңес Одағынан кейінгі кезеңде, яғни Қазақстанның егемендігінің он жылдығынан кейін шаруа немесе фермер қожалықтарының жер иеленуі мен пайдалануы ауыл шаруашылығына арналған жерлердің бірін алды. Көптеген шаруалар демократиялық жолмен экономикалық бостандық алды.
Шаруа (фермер) секторының құрылуымен ауылдық тауар өндірушілердің сапалы жаңа қабатын қалыптастыруға, экономикалық базаны құруға және халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге байланысты проблемаларды шешуге деген үміт едәуір дәрежеде байланысты болды. Шаруа (фермер) қожалықтарының табысты қызметі осы шаруашылықтар мен басқа да ауыл шаруашылығы кәсіпорындары арасындағы өнімдер мен еңбек нарығындағы бәсекелестікті ынталандыруға, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға ықпал етуге тиіс.
Жер - кез келген мемлекеттің байлығы, ол табиғаттың өзі берген өндіріс құралы, онда еңбектің қажетті алғышарттарының материалдық қуаты бар, нақты бір құқықтық негіздерде жерге меншік және иелену құқығына ие болу сәйкесінше тиісті құқықтар мен міндеттерді тудырады. Жер реформасының проблемалары Қазақстандағы аграрлық сектордағы реформаларымен тікелей байланысты. Аграрлық сектордағы реформаның басты бағыттарының бірі аграрлық өндірістің бөлшегі ретіндегі шаруа қожалақтарын дамыту болып табылады. 2018 жылғы статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстанда 190 мыңға жуық шаруа қожалықтары бар екен. Шаруа қожалықтарының құрылуын және қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының заңнамасы қазіргі кезде қалыптасу сатысында жатыр. Осыған байланысты шаруа қожалықтарының түсінігі, құрылу жағдайлары, мүліктік кешені, ұйымдық-құқықтық нысанына байланысты заңнаманың мәселелері нақты анықталмаған. Шаруа-фермер қожалықтары-өнімді өсірумен, қайта өңдеумен және сатумен айналысатын, сондай-ақ осы кластағы кәсіпорындарға әртүрлі бейінді қызмет көрсететін ауыл шаруашылығы секторының қазіргі заманғы шаруашылық жүргізуші субъектілері. Іс жүзінде шаруа қожалықтары басқа жеке кәсіпорындар сияқты кәсіпкерлік субъектілері болып табылады, бірақ кейбір жағдайларда мемлекет ерекше шарттар ұсынады. Мұндай лояльды көзқарас ауыл шаруашылығы саласын дамытуға және отандық өндірісті ұлғайтуға фермерлерді ынталандыруға бағытталған.
Тақырыптың өзектілігі. Шаруа қожалықтары халыққа азық-түлік өнімдерін жеткізеді, сондықтан шаруа қожалықтарында болып жатқан барлық өзгерістер біздің мемлекетіміздің экономикасына тікелей немесе жанама әсер етеді, адамдардың өмір сүру деңгейіне әсер етеді.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан экономикасындағы шаруа қожалықтарының орнын анықтау, олардың негізгі мәселелері және одан әрі өркендеу жолдарын түсіндіру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты жер пайдаланудың негізгі ережелерін теориялық жинақтау, сондай-ақ шаруа қожалықтарының жерлерін пайдалану тиімділігін арттырумен байланысты бағыттарды әзірлеу болып табылады.
Мемлекеттің экономикалық процестерге қатысуының алдыңғы траекториясы біздің мемлекеттік реттеу түсінігімізге әсер етті. Жоспарлы экономика өзінің мемлекеттік реттеу философиясына, еліміздің ауыл шаруашылығы өндірісінің сапасына, әртүрлілігіне және шығасысына әсерін тигізді. Нарықтық экономика өзіне тән мемлекеттік реттеудің ерекшеліктерін тудырды. Өнімдермен физикалық манипуляциялау (дайын өнімді өндіру, сақтау, қайта өңдеу, дайындаушыдан тұтынушыға ауыстыру) және нарықтық жүйеде айырбастау және баға белгілеу процестерінің институционалдық нарығын қамтитын экономикалық аспектілер басқаша жүзеге асырылады.
Тұтынушылар әр түрлі, сау, қолдануға ыңғайлы, арзан өнімді талап етеді. Азық-түлік шикізатын және дайын өнімдерді өндірушілер арасындағы қатынастар өзгереді. Инфрақұрылымды, заңнамалық қамтамасыз етуді, экономикалық саясатты дамытуға жәрдемдесуде мемлекеттік қолдаудың маңызды рөлі. Мемлекеттік реттеу көпаспективті сипатқа ие. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік қолдау мен мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудағы мүмкіндіктер аясы кеңеюде.
Реттеуші әсерлердің тетіктері кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі үшін жағдай жасауды қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытқа дейін АӨК-ні дамыту негізінен оңтайландыру стратегияларын қолдануда құрылды. Бәсекелестік күресте жеңуге талпынуда өндірушілер кәсіпорынның инновациялық стратегиясын іске асырудың ұтымды тәсілдерін іздейді. Табиғи ресурстарды, бар технологиялық базаны, қоршаған табиғи ортаны сақтай және жақсарта отырып, азық-түлік өнімдерін өндірушілер халық шаруашылығының басқа салалары алатын және кеңейтілген өсімін молайтуды қамтамасыз ететін салалармен салыстырылатын пайда алуы тиіс. Бұл ғылыми-техникалық әлеуетті, Еңбек және өндірістік ресурстарды, қаржы, несие және салық жүйесін қарқынды дамытудың көптеген құрамдас бөліктерін байланыстыруды талап етеді. Ауыл шаруашылығы мемлекет үшін басым сала болып табылады,өйткені ең алдымен азық-түлікпен қамтамасыз етудің, демек, азық-түлік тәуелсіздігінің негізі болып табылады. Бұл жұмыстың өзектілігі.
Осы мақсатқа сүйене отырып, жұмыстың келесі міндеттерін атап өтуге болады:
- мемлекеттік қолдаудың мәнін және оның ауыл шаруашылығы үшін қажеттілігін ашу;
- агросфераны мемлекеттік реттеудің құралдары мен үлгілерін белгілеу.
Ауыл шаруашылығы агроөнеркәсіптік кешеннің орталық буыны болып табылады, оған елдің азық-түлік қауіпсіздігі проблемасын шешудегі басты рөлдердің бірі беріледі. Тұрақты даму тұрғысынан азық-түлік проблемасын шешу бағыттарын айқындауды табиғи ортаның динамикалық тепе-теңдігін қолдау, оны ластанудан және бұзылудан қорғау жөніндегі шараларды іске асырумен кешенді, тығыз байланыста жүргізу қажет.
Бұл көптеген елдерде ауыл шаруашылығы өндірісі табиғи ортаның азып-тозуының басты факторына айналуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы экономиканың кез келген басқа саласына қарағанда табиғи-климаттық, ландшафтық жағдайларға байланысты, тиісінше табиғи ортаның нашарлауы ол үшін экономикалық көрсеткіштердің нашарлауына әкеп соғады.
Әлемдік тәжірибе агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау дамыған елдерге ғана емес, дамушы елдерге де қажет екенін көрсетті. Оның деңгейі қандай болуы керек деген мәселе әлі де пікірталас болып қалады.
Қазақстанда фермерлікті дамыту әлеуеті бар. Әр түрлі ғылыми зерттеулер фермерлік шаруашылық сияқты ұйымдық-құқықтық форманың артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтады. Фермерлік шаруашылықтардың артықшылығы олардың отбасылық өзін-өзі ұйымдастыруына байланысты, бұл басқарушылық шешімдерді жедел қабылдауға, кадрларды шаруашылықтың өзінде дайындауға мүмкіндік береді. Өндірістік еңбектің жоғары уәждемесі де соңғы орын алмайды. Кемшіліктерге салыстырмалы түрде қысқа өмір сүру мерзімін, фермерлік өндірістің даму циклдерінің шаруашылық басшысының жасына тәуелділігін, шаруашылық басшысының отбасы ішінде даулы жағдайлардың туындау қаупін жатқызуға болады. Фермерлік шаруашылықтарды ауыл тұрғындары жиі құрады,олар бұған дейін ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істеді. Фермерлік шаруашылықтар басшыларының көпшілігі колхоздардың (совхоздардың) басшылары немесе мамандар, көптеген механизаторлар болды.
Фермер бизнесінің отбасылық-кәсіпкерлік табиғаты бар және салыстырмалы түрде аз мөлшермен сипатталады. Бұл ерекшеліктер ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін бейімделгендерге қарағанда, фермер өндірісін жүргізудің орындылығын негіздеу, оны жоспарлау және тиімділікті бағалау үшін қағидатты түрде өзге де тәсілдер мен әдістемелерді қолдануды негіздейді. Фермерлік шаруашылық-Бұл бизнес-менеджментте маркетинг, ресурстарды (соның ішінде адами, қаржылық, техникалық және табиғи) Құзыретті басқару, жоспарлау және болжау бар және үйлестірілетін іскерлік кәсіпорын. Іс жүзінде фермерлік шаруашылық - бұл отбасылық негізде ауыл шаруашылығын жүргізудің коммерциялық ұйымының нысаны, оның басшысының тұрақты жұмыспен айналысуы және тауарлы ауыл шаруашылығы өнімінің құны жалпы ақшалай түсімнің кемінде 70% - ын құрайтын жалдамалы еңбекті тарту мүмкіндігі бар. Ауылда фермерлік шаруашылықтармен қатар шаруа қожалықтары немесе ауыл тұрғындарының жеке қосалқы шаруашылықтары бар және жұмыс істейді. Олар фермерлік шаруашылықтарға қарағанда тұтынушылық сипатқа ие, архаикалы және консервативті, өзге де мотивациялық механизмге ие. Шаруа немесе жеке қосалқы шаруашылықты іс жүзінде жүргізу шаруа отбасы мүшелерінің еңбектеріне негізделген, нарыққа ең аз жүгінетін қызмет болып табылады. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жөніндегі осындай қызмет негізінен шаруашылықтың өз ішінде өнімді тұтынуға бағытталған және шаруашылық қызметті заңды ресімдеуді және ресми есептілікті жүргізуді талап етпейді. Мұндай шаруашылықтардың фермаларға өсуі жаңа технологиялардың дамуымен, механизация деңгейінің, шаруалардың жалпы және кәсіби мәдениетінің жоғарылауымен байланысты.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде зерттеу жұмысының негізгі өзектілігі, мақсаты, міндеті, нысаны, теориялық, практикалық мәнділігі айқындалды.
I. ШАРУА ҚОЖАЛЫҒЫ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Шаруа қожалығының түсінігі, мәні және мазмұны
Шаруа (фермер) қожалығы - жеке кесіпкерліктің бір түрі ретінде қарастырылады. Жеке кәсіпкерлік дегеніміз - жекеше кәсіпкерлік түрі ретінде азаматтардың бастама жасайтын қызметі, ол табыс табуға бағьпталған азаматтардың меншігіне негізделген және олардың тәуекел мен мүліктік жауапершілігі арқылы азаматтар атынан жүзеге асырылатын қызмет. Бұл қызметтің субъектісі ретінде тек жеке тұлға болып табылады. Шаруа (фермер) қожалығына занды тұлға деген мәртебе берілмеген, ал бұрыңғы заңда ол мәселеге тиым салынбаған. Шаруа (фермер) қожалығына мұндай мәртебе беруді түсіндіретін болсақ, заңды тұлғаны құру көптеген шығындарды қажет етеді, мысалы құрылтай құжаттарын дайындау жарғылық қордың белгіленген мөлшерін төлеу; занды тұлғалар жеке кәсіпкерлерге қарағанда салықты көп төлейді. Заң актілерінде бір субъектілердің мәртебесі жөнінде әртүрлі көзқарастар айтылады.
Шаруа(фермер) класының дамуы Кеңес Үкіметінің орнауымен үзіліп қалды. 1917 жылғы Қазан революциясынан кейін жерді кезең-кезеңмен ұлттандыру процесі басталды. Бірінші кезеңінде Жер туралы декрет қабылданады. Онда жерді әлеуметтендірудің негізгі идеялары көрініс тауып, ішкі қарама-қайшылық туды. Себебі, жерге қатысты жеке меншікті жоққа шығару, жермен мәмілелер жасауға тыйым салу шаруа жер құқығының негізін бұзды. Екіншікезеңде Жерді әлеуметтендіру туралы 1918 жылғы қаңтардағы декрет қабылданды. Бұнда шаруаларға жер пайдаланудың еркін нысандары ұсынылды, жеке шаруашылықтан бастап ұжымдық шаруашылыққа дейін.
Қоғамның осындай экономикалық жағдайында жерді әлеуметтендіру идеясы пайда болады. Оның белді авторларының бірі аграрлық экономист - А.В.Чаянов. Ол отбасылық еңбектік шаруашылық теориясын ойлап тапты. Оның теориясында негізгі орынды шаруаның және оның отбасы мүшелерінің жеке еңбегі иеленді. А.В. Чаянов аграрлық өзгерістерді мынандай реформаларда деп есептеген:
1) барлық жер жалпы халықтың мұрасы болып, халықтың еңбектік пайдалануына түсуі керек;
2) жерге жеке меншік алынып тасталу керек;
3) жерге еңбектің құқықтық танылуы.
1937 жылы колхоздарға республиканың барлық шаруа қожалықтарының 97,5 пайызын алды. 1937 жылдың аяғында республика колхоздары мемлекеттен мәңгілік тегін пайдалануға 65953 мың га ауылшаруашылық жерлерін алған. Жалпы айтқанда, ауыл экономикасындағы шаруашылықтың социалистік тәжірибесі шаруаның жерден алшақтауына алып келді, ол ауыл шаруашылығы өндірісінің өсіміне мүдделі емес жалдамалы жұмысшыға айналды.
Жерді әлеуметтендіру саясатының экономикалық тұрғыдан құлдырауы Қазақстанда және басқа да Тәуелсіз Мемлекеттер Достамтығында шаруа қожалықтарының қайта жандауына елеулі аргумент болды. Шаруа қожалығын ауыл шаруашылығы өндірісінің жаңа ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде тану КСРО-ның және одақтас республикалардың 1990 жылғы 28 ақпандағы Жер туралы заңнамасында көрініс тапты. Шаруа қожалықтары шаруашылық етуші дербес субъекті болуға және агроөнеркәсіп кешені жүйесінде ауыл шаруашылығы өнімін өндіретін басқа өндірушілермен бірдей жағдайға ие болуға тиіс болды.
Шаруа (фермер) қожалықтары. Қазақстанның Азаматтық кодексіне сәйкес әртүрлі аш құрылымдары (акционерлік қоғам, әр типтегі серіктестіктер, кооперативтер, қожалықтар) қалыптасуда. Жекешелендіру кезеңінде (90-шы жылдары) шаруашылық формасын таңдау алдымен оның қаржылық жағдайымен негізделді:
1 топ - тұрақты рентабельді кәсіпорындар (10 пайызға жуық) - акционерлік жолды таңдады
2 топ - рентабельділігі орта деңгейдегі кәсіпорындар (20 пайызға жуық) - ЖШС, өндірістік кооперативтерге ауысты
3 топ - жоспарлы-зиянды кәсіпорындар (70-80 пайыз) - шаруа (фермер) қожалығына ауысты
Ең жоғарғы сатыдағы кәсіпорындарға акционерлік негіздегі кәсіпорындар жатады, яғни олар бірден мемлекеттік кәсіпорынның мүліктерін сатып алу арқылы жабық типтегі АҚ-ға ауысты, мүліктің бір үлесі акционерлерге - ұжымға пұрсатты акциаларды тарату арқылы тегін берілді. Қаржылық жағдайы орта деңгейдегі кәсіпорындар ЖШС, өндірістік кооперативтеріне ауысты, ал зиянды кәсіпорындар толығымен таратылып мүліктері жанұяларға пай үлесіне тегін беріліп шаруа қожалықтары құрылды. Сондықтан бүгінгі күні шаруа қожалықтарының басым көпшілігі - жанұялар негізінде құрылған қожалықтар болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы" заңына сейкес шаруа (фермер) қожалығы жеке кәсіпкерліктің бір түрі болып танылады.1990 жылы 20 мамырда ҚазССР заңына сәйкес келесі түсінік берілген: "Шаруа шаруашылығы дегеніміз -- ауылшаруашылығын бірлесіп жүргізетін адамдардың семьялық, еңбек бірлестігі болып танылады. Шаруа шаруашылығының қызметі тек қана шаруалардың өзінің жеке еңбегімен атқарылады."
Шаруа (фермер) қожалығы тек қана жеке тұлғалармен құрылады. 1990 жылғы заңға сәйкес шаруа шаруашылығын тек Қазақстан Республикасының азаматтары ғана құруға құқығы бар еді, ал қәзіргі кезде ондай шектеу жоқ. Былайынша айтқанда, шаруа (фермер) қожалығының мүшесі ретінде шетел азаматыда болуы мүмкін. Бірақ қожалықтың басшысы ретінде 18 жасқа толған Қазакстан Республикасының әрекет қабілеттілігі бар азаматыда болуға міндетті.
1991 жылы мемлекеттік жер меншігін жетілдіру процестері басталды. Соның нәтижесінде 1995 жылдың соңындағы жағдай бойынша жеке меншік нысандарында 36285 ауыл шаруашылық құрылымдары пайда болды. Мемлекет меншігінде асыл тұқымды мал өсіретін, тұқым шаруашылығымен айналысатын 1405 кәсіпорын ғана қалды. Жер пайдалану құқықтарын теңгермелі қайта құру осымен қатар жүргізілді. Мемлекеттік секторда тұрақты жер пайдалану үшін бар болғаны 925 мың га ауылшаруашылығына жарамды жерлер қалды, осы нарықта шаруа қожалықтарына (фермерлерге) уақытша және ұзақ мерзімді пайдалануға 28,9 млн.га, ауылшаруашылық кооперативтеріне 15,7 млн., шаруашылық серіктестіктері мен акционерлік қоғамдарға 37 млн.га берілді. Осы жылдары акционерлеу нұсқасы бойынша агроөнеркәсіп кешенінің өңдеуші, жабдықтаушы және сервистік қызмет көрсету кәсіпорындарын жекешелендіру аяқталды. Әрі, осындай кәсіпорындардың ең аз дегенде акцияларының 50%-ы жеңілдік жағдайларда ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне берілген болатын.
Аграрлық реформаларды жүзеге асыру барысында, меншік нысандарының алуандығына негізделген, ауыл экономикасының жаңа құрылымы құрылған болатын. Осыған дейін өмір сүрген ауылшаруашылық және өндеуші кәсіпорындардың басым көпшілік бөлігі жаңа ұйымдық формалар (акционерлік қоғамдар және серіктестіктер,
Ауыл шаруашылығында шаруашылық секторын құру аграрлық экономиканың мемлекеттік, ұжымдық, кооперативтік, акционерлік және ұсақ тауарлы секторын қамтитын жаңа көпқырлы аграрлық құрылымның құрылуын көздейтін және ауыл шаруашылығындағы меншік қатынастарын өзгертуге бағытталған жер реформасының негізгі міндеттерінің бірін құрайды.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлердің құқықтық режимін іс жүзінде жүзеге асыру алқаптарды тікелей пайдалану жөніндегі құқықтық қатынастардың субъектілерінің құзыры аясында жүзеге асырылады. Шаруа қожалығының жер пайдалану құқығы туралы айтпас бұрын оның түсінігін, құқықтық мәртебесін және құзырын қарастырған жөн. Алғаш рет шаруа(фермер) қожалығы деген түсінік Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде, содан кейін Жер туралы заңдық күші бар Жарлықта пайда болды. Бірақта жоғарыда аталған актілердің бір де біреуінде шаруа(фермер) субъектінің заңдық тұрғыдан қалыптасқан құқықтық айырмашылығын көрсетпеді. Бастапқы кезеңде шаруа немесе фермер қожалығы деп нақты бір субъект болуға тиіс деп түсінілді,бірақ соңынан бұл ұстаным қате болып шықты.
Шаруа(фермер) қожалығы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылы 31 наурыздағы Заңының 1-бабына сәйкес, "Шаруа (фермер) қожалығы дегеніміз -- азаматтардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы ауылшаруашьшығына арналған жерлерді, ауылшаруашылығы өнімін өндірумен, сондайақ осы өнімді ұқсатумен және өткізумен тығыз байланысты отбасылық еңбек бірлестігі болып табылады".
Шаруа (фермер) қожалығы ауылшаруашылық қызметі негізгі кәсіпкерлік қызмет ретінде танылады. Сонымен қатар, олар басқа да кесіпкерлік қызметтермен, егер заңда тиым салынбаса, айналысуға құқығы бар. Ауылшаруашылығымен байланысты қызмет міндетті түрде ауылшаруашылығына арналған жерлерінде жүзеге асырылуы тиіс. Біздің пікірімізше, заңның мұндай талабы дұрыс, бұл мәселе занда бірінші рет көзделіп отыр. Біріншіден, ол жергілікгі органдарға жер учаскесін беру туралы қабылданғанда осы талапты негізге алуды міндеттейді, яғни ауылшаруашылық қызметін жүргізуге жарамды жер учаскелерін беру; екіншіден оның орындалуы іс жүзінде ауылшаруашылық мақсатында жерлердің нысаналы пайдалану қағидасын қамтамасыз етеді.
Шаруа (фермер) қожалықтары - ауыл шаруашылығы жерлерін өндірістік мақсатта пайдаланатын,аш өнімдерін өңдеумен, сатумен айналысатын жеке кәсіпкерлік(Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР заңы).Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметі Шаруа (фермер) қожалықтары туралы, Жер кодексі заңдарымен реттеледі. Кәсіпорын мүлкі алғашқы, баланстық және қалпына келтіру (нарық) құндарымен бағаланды.
Жер пайын анықтауда барлық жердің 10-15 пайызы арнаулы жер қорына жіберіледі.
ШҚ (ФҚ) формалары:
1) жалпы бірлескен меншікке негізделген жанұялық кәсіпкерлік формасындағы шаруашылық
2) жеке өз кәсіпкерлігіне негізделген шаруашылық (фермер)
3) бірлесіп қызмет істеу туралы келісім-шарт негізінде құрылған қарапайым серіктестік шаруашылығы.
Егер шаруа қожалықтарының басым көпшілігі 90-шы жылдары зиянды кәсіпорындарды тарату арқылы құрылған болса, бүгінгі күні қожалықтар 2 жолмен құрылады:
· аш кәсіпорындарынан бөлініп шығу арқылы
· арнаулы жер қоры үлесінен кәсіпорыннан тыс (аудан, қала) азаматтардың жер алуы арқылы
Заңды тұлғалар формасы коммерциялық және коммерциялық емес болуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне (жалпы білім) шаруа (фермер) қожалығы деген ұғым енгізді және оны занды тұлға құрмайақ жүргізілетін жеке кәсіпкерлік түрі ретінде таныды.
1.2. Шаруа қожалықтарының жер пайдалану құқығы
Қазақстан Республикасы азаматтарына шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскелері жеке меншік құқығымен немесе өтеулі уақытша жер пайдалану құқығымен 49 жылға дейін, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргізу үшін, маусымдық жайылым уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен Жер кодексіне және Қазақстан Республикасының шаруа (фермер) қожалығы туралы заңдарына сәйкес беріледі [1, 101 бап]. Жаңадан жер иелігін немесе жер пайдалануды құрғанда жер алушының алдына қойған мақсатына байланысты жерге орналастыру жұмыстарының көлемі мен мазмұны әртүрлі болады. Мысалы шаруа қожалығы құрылғанда жерге орналастыру жұмыстарының барлық кезеңдері орындалады: жерге орналастыру мәселесін көтеру; дайындық жұмыстары; жобаны жасау; жобаны қарау, бекіту; жобаның шешімін жер бетіне көшіру, тиісті құжаттарды тағайындап иесіне тапсыру.
Шаруа қожалығын құру, ол үшін жер бөліп беру және басқа жер пайдаланулардың және жер иеліктерінің құрылу заңдық және теориялық негіздері келесі құжаттар болады: Жер кодексі 20.06.2003ж. №442-ІІ, Жер реформасы жайында, Шаруа (фермер) қожалығы туралы ҚР заңы 31.03.98ж. N 214-I., ҚР Президентінің заң күшіне ие Үкімдері: Жер қатынастарын жақсарту жайында 5.04.94ж. №1639, Жер жайында 22.12.95ж. және т.б.[19, 20, 21, 22].
Қазіргі заңдылық бойынша шаруа қожалықтарына үлестері мына жерлерден беріледі: бұрынғы мемлекеттік ауылшаруашылық жұмысшыларына және ұжымшар мүшелеріне сол шаруашылықтардың жерлерінен; ҚР басқа азаматтарына - аудандық арнайы жер қорынан немесе жер қорынан беріледі; босқындарға, эмигранттарға - арнайы жер қорынан немесе эмигранттық қордан беріледі.
Шаруа қожалығына жер иелікке және арендаға беріледі. Бұл екі жағдайда да жерге орналастыру жұмыстары бірдей болады, тек қана пайдалану құжаты бірінші жағдайда - мемлекеттік Акт, ал екінші жағдайда - арендалық келісім. Арендалық келісімде арендаға берілушілер мен алушылардың құқықтары және міндеттері беріледі және олардың арасындағы экономикалық келісім-шарттар көрсетіледі.
Шаруа-фермерлік қожалықтарының үйлері елді мекенде орналасса үй қасындағы учаске иелікке беріледі. Ол жер шаруа қожалығының жер пайдалануына кірмейді, оның мөлшері: 0,25га - телімі, 0,15га - суарылатын жерлерде.
Шаруа қожалығының жер телімі үй қасындағы және далалық (бірнеше далалық) бөліктерден тұрады. Шаруа қожалығы жер телімін қай жерден алса да өз еркі:
- далалық (бір,екі немесе бірнеше бөлек жерлерде беріледі, үй қасындағы жер бөлігі - ауылда, селода орналасады);
- хуторлық (үйі жер телімінде орналасады);
- кооперативтік (бірнеше жер телімі біріктіріледі, жұмыстарын бірігіп істейді.
Жердің топырағының құндылығына, рельефке, ауыл шаруашылық алқаптардың бытыраңқы орналасуына, сумен қамтамасыз етілуіне қарай, егістік, мал азықтық және басқа алқап түрлерінен тұратын далалық жер бөлігі бір немесе бірнеше жерде, басқа жер пайдаланулармен жолақтана орналасуы мүмкін.
Бірақ әр шаруа қожалығының жер бөлігінің неғұрлым біртұтас болуына немесе бірнеше шаруа қожалықтарының жер бөліктерінің қатар орналасуына тырысу керек. Бірнеше шаруа қожалықтары жер өңдеу жұмыстарын бірігіп істеуге, өндірістік және әлеуметтік проблемаларын бірігіп шешуге жер бөліктерінің іргелес болғаны өте ыңғайлы. Мысалы: эрозияға қарсы шаралар жүргізу; тыңайтқыштар, гербицидтер және пестицидтер енгізу; жол және басқа инженерлік коммуникацияларды салу.
Ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалануда шаруашылықтардың жер көлемі, ауылшаруашылық мәшинелерін пайдалану тиімділігі мен ауыл шаруашылығын өнеркәсіптік жүйеге бейімдеуге және де жаңа технологияларды енгізуге айтарлықтай әсерін тигізеді деп атауға болады.Қазіргі кезде, солтүстік өңірлерде шаруа қожалықтарының орташа жер көлемі 400 гектардан 720 гектарға дейін, ал оңтүстік өңірлерде 20-дан 162 гектарға дейін құрап отыр. Сол себепті, шаруа қожалықтары жерлерін біріктіру арқылы оларды ірілендіру, сол арқылы өндірісті тиімді жүргізудің тәсілдерін дамыту, өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Заңнамаларға сәйкес, мұндай бастама жер пайдалаушылардың еркімен жүргізіледі. Мемлекет тарапынан оларды ынталандыруда экономикалық тетіктер, яғни субсидияларды беруді жүйелендіру арқылы, шаруашылықтарды ірілендіруге және озық технологияларды пайдалануға екпін беру қолданылады.
Шаруа немесе фермер қожалығының жер учаскесiне пайдалану құқығы
6-бап. Шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскесiн беру
1. Жер учаскелерi Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн - жеке меншiк құқығымен немесе 10 жылдан 49 жылға дейінгі мерзiмге уақытша өтеулi жер пайдалану (жалдау) құқығымен, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргiзу үшiн (маусымдық жайылымдар) осы Заңға және Қазақстан Республикасының жер заңдарына сәйкес уақытша өтеусiз жер пайдалану құқығымен берiледi.
Шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесiне жеке меншiк құқығын беру ақылы негiзде жүзеге асырылады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының азаматтары жер учаскесiне жеке меншiк құқығын Қазақстан Республикасының жер заңдарына сәйкес айқындалатын оның кадастрлық (бағалау) құнына тең бағамен не жеңiлдетiлген бағамен алуы мүмкiн.
Жер учаскесiн сатып алу сомасын төлеу Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жер учаскесiне жеке меншiк құқығын алған тұлғаның жазбаша өтiнiшi бойынша он жыл мерзiмге дейiн ұзартылып жүргiзiлуi мүмкiн.
Оралмандарға шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшін жep учаскелерiн беру уақытша жер пайдалану құқығымен жүзеге асырылады.
2. Жеке еңбегiмен қатысу негiзiнде шаруашылық жүргiзетiн, арнаулы ауыл шаруашылығы бiлiмi мен бiлiктiлiгi бар, ауыл шаруашылығында iс жүзiндегi жұмыс тәжiрибесi бар және осы ауданда, қалада, ауылда, кентте тұратын азаматтар шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскесiн алуға басым құқықты пайдаланады.
Қызметін кемінде бес жыл жүзеге асыратын және өз қызметін тоқтататын шаруа немесе фермер қожалығының жер учаскесін сатып алуға басым құқық осы шаруа немесе фермер қожалығының мүлкін сатып алған және арнайы ауыл шаруашылығы білімі мен біліктілігі бар Қазақстан Республикасының азаматтарына беріледі.
3. Қайта ұйымдастырылатын мемлекеттiк ауыл шаруашылығы ұйымдарының құрамынан шығатын азаматтарға шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн аталған оның ұйымдардың жерiнен жep учаскелерi берiледi, оларды кадастрлық бағалау шаруашылық бойынша (алқаптар бойынша) орта деңгейде болуға тиiс.
4. Өздерiне тиесілi жер учаскелерiне құқықтарын, оның iшiнде шартты жер үлестерiне құқықтарын шаруашылық серiктестіктердің жарғылық капиталына салым ретiнде немесе өндiрiстiк кооперативтерге жарна ретiнде берген азаматтар шаруа немесе фермер қожалығын ұйымдастыру үшiн қатысушылар (мүшелер) құрамынан шыққан кезде үлесiн немесе пайын, жер учаскесiн қоса алғанда, нақтылы бөлiп шығаруға (бөлiсуге) не өздерiнiң қалауы бойынша жер үлесiнiң немесе пайының құнын төлетiп алуға құқылы.
Үлестi немесе пайды нақтылы бөлiп шығару (бөлiсу) шаруашылық серiктестiкке қатысушының немесе өндiрiстiк кооператив мүшесiнiң талабы бойынша жүзеге асырылады.
Шаруашылық серiктестiкке қатысушының немесе өндiрiстiк кооператив мүшесiнiң жарғылық капиталға пайдалануға ғана берген жер учаскесi, Қазақстан Республикасының заңдарында немесе тараптардың келісімінде көзделген жағдайларды қоспағанда, сыйақысыз нақтылы қалпында қайтарылады.
Қатысушылар (мүшелер) құрамынан шығу және жер учаскесiн бөлiп шығару туралы өтiнiш ауыл шаруашылығы ұйымына берiледi.
Шаруа немесе фермер қожалығын ұйымдастыру үшiн үлес немесе пай есебiне нақтылы бөлiп шығарылатын жер учаскесiнiң орналасқан жерi шаруашылық серiктестiктердiң, өндiрiстiк кооперативтердiң құрылтай құжаттарында көзделген тәртiппен немесе тараптардың келiсiмiмен айқындалады.
Құрылтай құжаттарында жер учаскесiн бөлiп шығару (бөлiсу) тәртiбi болмаған жағдайда, осы баптың 5-тармағының ережелерi қолданылады.
5. Үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушы болып табылатын және шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн қатысушылар құрамынан шығатын азаматтарға жер учаскелерi үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың жалпы жиналысында бекiтiлген, үлестiк меншiктегi (үлестiк жер пайдаланудағы) жер учаскесiн пайдалану тәртiбiне сәйкес берiледi. Yлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушыларды жер учаскелерiн пайдалану тәртiбiн бекiту жөнiндегi алдағы жиналыс туралы хабардар ету оның өткiзiлетiн күнiнен кемiнде бiр ай бұрын жазбаша нысанда, қолхат алу арқылы жүргiзiледi. Тиiсiнше хабарланған жағдайда, үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң кемiнде елу процентi қатысқан кезде, жиналыс заңды деп есептеледi. Шешiм жиналысқа қатысқан үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң жай көпшiлiк даусымен қабылданады және хаттамамен ресiмделедi. Хаттамаға жиналыста болған үлестiк меншiкке (үлестiк жep пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң барлығы қол қояды.
Жер учаскесiн пайдалану тәртiбi болмаған кезде үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) мүдделi қатысушы жep үлесi (жер үлестерi) есебiне жер учаскесiн бөлiп шығару ниетi туралы, оның болжамды орналасқан жерiн көрсете отырып, үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың қалғандарын жазбаша түрде хабардар етуге мiндеттi. Жер учаскесiнiң орналасқан жерi жөнiндегi мәселе келiсу рәсiмдерiн өткiзу арқылы не ортақ меншiкке (ортақ жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң жалпы жиналысының шешiмi негiзiнде шешiлуi мүмкiн. Жиналыс хабарланған кезден бастап бiр ай iшiнде өткiзiлуге тиiс және ортақ меншiкке (ортақ жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң кемiнде елу процентi қатысқан жағдайда заңды деп есептеледi. Шешiм жиналысқа қатысқан үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң жай көпшiлiк даусымен қабылданады және хаттамамен ресiмделедi. Хаттамаға жиналыста болған үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкiлдерiнiң барлығы қол қояды.
Егер тиiсiнше хабарланған күннен бастап бiр ай iшiнде үлестiк меншiкке (үлестiк жер пайдалануға) қатысушылардан қарсылықтар келiп түспесе, жер учаскесiнiң орналасқан жерi туралы ұсыныс келiсiлген болып есептеледi.
6. Азаматтың өтiнiшi және осы өтінішке қоса берiлген, бөлiп шығарылатын жер учаскесiнiң орналасқан жерi туралы келiсiлген материалдар оған жер учаскесiне құқықты ресімдеу үшiн жергілікті атқарушы органға жіберіледі.
7. Шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскелерiн алған және ауылда тұрғын үйi бар азаматтардың үй жанындағы жер учаскесi меншiк құқығымен сақталады, ол шаруа немесе фермер қожалығы жер учаскесiнiң құрамына кiрмейдi.
8. Ауыл шаруашылығы ұйымдарының қызметкерлерi болып табылмайтын азаматтарға шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскелерi арнайы жер қорының жерiнен және босалқы жерден берiледі.
7-бап. Шаруа немесе фермер қожалығын жүргiзу үшiн жер учаскесiн беру нормалары
1. Шаруа (фepмep) қожалығын жүргiзу үшiн бiр әкiмшiлiк ауданның (қаланың) шегiнде Қазақстан Республикасының азаматтарында жеке меншiк құқығымен болуы мүмкiн ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерiнiң шектi (eң үлкен) мөлшерiн Қазақстан Республикасының Үкiметi облыстық (республикалық маңызы бар қала, астана) өкiлеттi және атқарушы органдардың бiрлескен ұсыныстары негiзiнде белгiлейдi .
Жеке меншік құқығы жəне жер пайдалану құқығындағы жер учаскелерінің өтпелі ережелері. ҚР жаңа Жер кодексі 170-бапта Қазақстан Республикасы мемлекеттік шекарасының аймағындағы жеке меншік құқығы, жер пайдалану, шартты жер үлестері, шаруа (фермер) қожалықтары, жер пайдалану құқығына қатысты келесі өтпеліережелерді қарастырады.
Шаруа (фермер) қожалығын жəне тауарлы ауыл шаруашылығ өндірісін жүргізу үшін жер учаскелері уақытша жер пайдалану құқығымен табысталған Қазақстан республикасының азаматтары мен мемлекеттік емес заңды тұлғаларының ҚР Жер кодексінде белгіленген тəртіппен жəне жағдайларда жер учаскесін жеке меншікке сатып алуға құқығы бар.
Өздеріне жер пайдалану құқығымен тиесілі жер учаскелерін шаруа (фермер) қожалығын жəне тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін кейінгі жер пайдалануға (қосалқы жалға) берген азаматтар жəне мемлекеттік емес заңды тұлғалар 2005 жылдың 1-қаңтарына дейін кейінгі жер пайдалануға (қосалқы жалдау) туралы шарттарын бұзуға міндетті.
Бұл ретте, аталған шаруа (фермер) қожалығын немесе тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу жөніндегі қызметпен дербес айналысуына не жер пайдалану құқығын салым немесе жарна ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық қорына беруге құқығы бар.
Жалға берушілердің аталған құқықтары іске асырылмай қалған жағдайда, кейінгі жер пайдалану (қосалқы жалдау) туралы шарттарды бұзу жəне жер пайдаланушылар (жалға берушілер) құқықтарының тоқтатылуы жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдардың талап-арызы бойынша сот тəртібімен жүзеге асырылады, ал кейінгі жер пайдалануға берілген жер учаскелері алып қойылады жəне ауданның арнайы жер қорына енгізіледі.
Мəмілелер жасалған кезде қолданыста болған заңдарға сəйкес шаруа (фермер) қожалығын жəне тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жер учаскесіне тұрақты жер пайдалануқұқығын (ұзақ мерзімді жер пайдалану құқығын) мемлекеттен бұған дейін сатып алған Қазақстан Республикасының азаматтары мен мемлекеттік емес заңды тұлғалары ҚР Жер кодексі қолданысқа енгізілген кезден бастап ҚР Жер кодексінде белгіленген жер учаскелері нормаларының шегінде жеке меншік құқығын сатып алуға қосымша төлемақы алынбай, жер учаскелерінің меншік иелеріне айналады.
Аталған тұлғалардың жер учаскесіне меншік құқығын іске асыруы ҚР Жер кодексінің 24-бабының 3-тармағында көзделген тəртіппен жүзеге асырылады.
Өздеріне тиесілі құқықты бұған дейін жалға берген шартты жер үлесіне құқық иелері 2005 жылдың 1-қаңтарына дейін бұл құқығын ҚР Жер кодексінде көзделген тəртіппен жəне шарттарда төменде көрсетілген іс-əрекеттің бірін жасау арқылы іске асыруға міндетті:
1) жер учаскесін жеке меншікке сатып алу;
2) жеке шаруа (фермер) қожалығын жəне тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін дербес жүргізу үшін жер учаскесін уақытша ортақ немесе бөлек жер пайдалануға алу;
3) шаруашылық серіктестігінің жарғылық капиталына салым ретінде акционерлік қоғамның акцияларын төлеуге немесе өндірістік кооперативке жарна ретінде беру.
Бұл ретте жер учаскесін шартты жер үлестерінің есебіне бөліп беру (түзу) жерге орналастыру тəртібімен жүзеге асырылады.
Жер учаскесіне меншік құқығы немесе жер пайдалану құқығы туындаған сəттен бастап бұрынғы шарттар (шартты жер үлесіне құқығын жалға беру шарты жəне жер учаскесін жалға алынған үлестер есебіне жалдау шарты (өтеусіз жер пайдалану) күшін жояды.
Өздеріне тиесілі құқықтарды шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салым ретінде немесе өндірістік кооперативтерге жарна ретінде берген шартты жер үлесінің иелері шаруа (фермер) қожалығын құру үшін қатысушылар (мүшелер) құрамынан шыққан кезде, үлесті немесе пайды, жер учаскесін қоса, нақтылы бөліп алуға (бөлісуге) құқығы бар. Бұл ретте нақтылы бөлінетін жер учаскесінің орналасқан жері шаруашылық серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің құрылтай құжаттарында көзделген тəртіппен немесе тараптардың келісімімен анықталады. Құрылтай құжаттарында жер учаскелерін бөліп алу (бөлісу) тəртібі болмаған жағдайда ҚР Жер кодексінің 101-бабының 3 жəне 4-тармақтары қолданылуы мүмкін.
Егер өзіне тиесілі құқықты жалға берген шартты жер үлесі құқығының иесі ҚР Жер кодексінң 170-бабының 4-тармағында белгіленген мерзім ішінде жер учаскесін алу құқығын іске асырмаса, оның шартты жер үлесіне құқығы күшін жояды жəне жер учаскесі аудандық (қалалық) атқарушы органның шешімімен, сатылмаған шартты жер үлестері есебіне ауданның арнайы жер қорына енгізіледі.
Шартты жер үлесі құқығымен байланысты барлық даулар сот тəртібімен қаралады.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасының күзетілетін аймағына іргелес жатқан (3 шақырымдық аймақ) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері, егер Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заңдарында өзгеше көзделмесе, олар делимитацияланғанға жəне демаркацияланғанға дейін, Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларына ғана уақытша жер пайдалану құқығымен беріледі.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға ҚР Жер кодексі қолданысқа енгізілгенге дейін бұрын қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының заңдарына сəйкес берілген жер учаскелеріне құқықты куəландыратын құжаттар Қазақстан Республикасының жер заңдарында белгіленген жер учаскелеріне құқықтардың өзгеруін ескере отырып, заңдық күшін сақтайды.
Мұндай құжаттарды жер учаскелеріне меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын куəландыратын құжаттарға ҚР Жер кодексіне сəйкес ауыстыру құқық иелерінің қалауы бойынша жүзеге асырылады.
Жер учаскелеріне құқықтарды немесе олармен жасалатын мəмілелерді заңдық күші бар, бұрын берілген құжаттардың негізінде мемлекеттік тіркеу кезінде құқық кадастры үшін жетіспейтін ақпараттың орнын толтыру Қазақстан Республикасы үшін бірыңғай əдістеме бойынша, жер кадастры мен құқық кадастрын жүргізу жөніндегі орталық атқарушы органдар белгілеген тəртіппен жүзеге асырылады.
Ортақ меншік немесе ортақ жер пайдаланудағы жер учаскелерінің құқықтық режимі. Ортақ меншік немесе ортақ жер пайдаланудағы жер учаскелерінің құқықтық режимі олардың нысаналы мақсатына қарай ауыл шаруашылық мақсаттағы жəне ауыл шаруашылығынан өзге де мақсаттағы жерлер болып бөлінеді жəнеосы жерлерде орналасады. Субъектілердің бұл құқықтарының (меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы) құқықтық режимінің ерекшеліктері олардың субъектілердің) құқықтары мен міндеттерінің жер учаскелерінің нысаналымақсатынан туындайтындығында. Бұл ретте мақсаттар мен міндеттер əртүрлі болуы мүмкін, сол себепті, олардың құқықтық режимі де əртүрлі мазмұнға ие болады.
Екі немес бірнеше тұлғаның меншігіндегі немесе жер пайдалануындағы жер учаскесі оларға меншік құқығымен немесе жер пайдалану құқымен тиесілі болады.
Жер учаскесіне ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалану Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген реттерде учаске бөлінбейтін жағдайда (ҚР ЖК 51-бабы), сондай-ақ меншік иелері өздеріне тиесілі жер учаскелерін бір учаскеге ерікті түрде біріктірген кезде туындайды.
Жер учаскесі əрбір меншік иесінің немесе жер пайдаланушының үлесі анықталған (үлестік меншік немесе ортақ жер пайдалану) немесе үлестері анықталмаған (бірлескен меншік) ортақ меншікте не ортақ жер пайдалануда болуы мүмкін.
Егер Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, жер учаскесіне ортақ үлестік меншіктегі немесе ортақ үлестік жер пайдаланудағы жер учаскелері жерге қатысты құқықтар мен міндеттердің дербес объектісі болып табылады.
Ортақ меншіктегі (ортақ жер пайдаланудағы) жер учаскесін пайдалану тəртібі ортақ меншікке (ортақ жер пайдалануға) қатысушылар арасындағы шартпен белгіленеді. Олардың арасында келісімге қол жеткізілмеген жағдайда, пайдаланутəртібін сот айқындайды. Жер учаскесін пайдалану тəртібі туралы қатысушылардың келісімі немесе соттың шешімі жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органда тіркелуге тиіс (ҚР ЖК 53-бабы).Ортақ меншіктегі (ортақ жер пайдаланудағы) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесін пайдалану тəртібін үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылардың жалпы жиналысы қабылдайды. Үлестік меншікке (үлестік жерпайдалануға) қатысушылардың алдағы жиналысы туралы хабарлама оның өткізілетін күнінен бір айдан кешіктірілмей жазбаша түрде қолхат алу арқылы жүргізіледі.
Тиісінше хабарланған жағдайда үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкілдерінің кемінде 50 %-і қатысқан кезде жиналыстың құқықтық күші бар деп саналады. Шешім үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылардың жиналысына қатысып отырғандардың жай көпшілік дауысымен қабылданып, хаттамамен рəсімделеді. Хаттамаға үлестік меншікке (үлестік жер пайдалануға) қатысушылардың немесе олардың өкілдерінің қатысып отырғандарының барлығы қол қояды (ҚР ЖК 54-бабы).
Ортақ үлестік меншік құқығындағы үлесті иеліктен шығаруға бағытталған мəмілелер жасасу кезінде жер учаскесін жер үлестері есебіне бөліп шығару талап етілмейді.
Жер үлесін сатушы өз үлесін бөгде тұлғаға сатқысы келетіні туралы ниетін үлестік меншіктің қалған қатысушыларын, оның сатылу бағасын жəне басқа да жағдайларын көрсете отырып, жазбаша түрде хабардар етуге міндетті.
Егер үлестік меншіктің қалған қатысушылары жазбаша хабарламадан кейінгі бір ай ішінде сатылатын үлесті сатып алудан бас тартса немесе сатып алмаса, сатушы өз үлесін кез келген тұлғаға сатуға құқылы (ҚР ЖК 55-бабы).
Ортақ үлестік меншіктегі немесе ортақ үлестік жер пайдаланудағы жер үлесін айқындау тəртібі ҚР Жер кодексінің 56-бабында қарастырылған. Егер учаскеге ортақ үлестік меншікке (ортақ жер пайдалануға) қатысушылардың жер үлестерінің мөлшерін Қазақстан Республикасының заңдары негізінде айқындау мүмкін болмаса жəне оның барлық қатысушыларының келісімімен белгіленбесе, жер үлестері тең болып есептеледі.
Ортақ үлестік меншікке (ортақ үлестік жер пайдалануға) барлық қатысушылардың келісімімен олардың əрқайсысының ортақ жер учаскесін сатып алуға жəне игеруге қосқан салымына қарай олардың жер үлестерін айқындау мен өзгерту тəртібі белгіленуі мүмкін (ҚР ЖК 56-бабы).Ортақ үлестік меншікке (ортақ үлестік жер пайдалануға) қатысушылар ортақ жер учаскесін бөлудің əдісі мен талаптары жөнінде келісімге келе алмаған жағдайда, əрбір қатысушы ортақ жер учаскесінен өзінің жер үлесін нақтылы (белгілі бір жерде) бөліп шығаруды талап етуге құқылы, бұған ҚР Жер кодексінің 62-бабының 2-тармағындағы көзделген жағдайлар жəне Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген басқада жағдайлар қосылмайды.
Егер жер үлесін нақтылы бөліп шығаруға Қазақстан Республикасының заң актілерінде жол берілмесе немесе жер учаскесіне жəне онымен тығыз байланысты нəрсенің бəріне өлшеусіз залал келтірмей жасауы мүмкін болмаса, бөлініпшығатын меншік иесінің (жер пайдаланушының) ортақ үлестік меншіктің (ортақ жер пайдаланудың) басқа қатысушыларына өзінің жер үлесінің құнын төлетуге, не оны КР Жер кодексінің 55-бабының 2-тармағында белгіленген ережелерге сəйкес басқа тұлғаға сатуға құқығы бар, бұған жер үлесі кондоминиум ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz