Тараз өңірінің архитектуралық ескерткіштері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрілігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Ибрашев Б.А.
Тараз өңірінің тарихи-архитектуралық ескерткіштерінің тарихы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400 - Тарих мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Ускембаев Қ.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Тараз өңірінің тарихи-архитектуралық ескерткіштерінің тарихы
5В011400 - Тарих мамандығы
Орындаған: Ибрашев Б.А.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор Жумашев Р.М.
Қарағанды 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Тараз аймағындағы сәулет өнерінің теориялық мәселелері
1.1 Тараз аймағында сәулет өнерінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Тараз аймағындағы сәулет өнерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2 Тараз өңіріндегі ортағасырлық архитектуралық ескерткіштер
2.1 Қарахан кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Айша бибі кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Бабаджа қатын кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Ертедегі Тараз қаласының моншасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан территориясы ежелден өркениет ошағы болды. Ертеден, көшпелі және отырықшы мемлекеттердің ордасы болған территорияда, олардың әртүрлі рухани және материалдық мәдени туындылары қалып отырды. Бүгінде қазақ халқының эпос, лиро эпостары рухани мәдениеттің теңдесі жоқ туындыларын дүниеге әкелді. Материалдық мәдениет туындылары да әлемдік көрмелерге қойылып, мойындата алды. Алтын адам, Қожа Ахмет Йассауи кесенесі, кесенедегі тайқазан т.б. туындылар қазақ жерінде мекен еткен, қазақ халқының арғы бабасы болып табылатын тайпалық одақтар немесе осы жерді мекен еткен мемлекеттердің материалдық мәдениетінің жоғары деңгейде болғанының дәлелі. Бүгінде еуропа, азия т.б. континенттердің туристік маршруттарына айналып, сол елдерге бірқатар қаржы енгізіп отырған нысандардың бірі - архитектуралық ескерткіштер.
2004 жылы 13 қаңтарында Қазақстан Республикасының Президентінің 2004-2006 жылдарға арналған Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы қабылданды [1]. Қазақстан Республикасы территориясында орналасқан архитектуралық ескерткіштерді реставрациялап, дәріптеу және насихаттауды мақсат еткен мемлекеттік бағдарлама аясында бірқатар жұмыстар жүргізілді.
Қола дәуірінен бастап дала архитектурасының құнды туындыларына айналған жәдігерлер, қазақ даласының ескерткіштерінің қатарын толықтырды. Темір дәуірінде де жалғасын тапты. Патша қорғандары, мұртты қорғандар т.б. әлі де зерттеуді қажет ететін нысан болып табылады.
Ортағасырлардың барлық кезеңдерінде де діннің ықпалымен, Ұлы Жібек Жолының таралуына орай еуропа мен азия мәдениетінің қиылысында да жаңа ескерткіштер тұрғызылды. Ал ұсынылып отырған диплом жұмысы дамыған ортағасырлардың тарихын зерттеуге арналған осы диплом жұмысы да, ежелден мәдениеттің алтын бесігіне айналған Тараз аймағының архитектуралық ескерткіштерін сипаттауға арналды. Осындай жауапкершіліктен туған тарих, қазақ жерінің тарихы өте бай екендігін дәледейді. Сонау ежелгі дәуірден басталатын адамзат мекені, ғасырлар бойы адамзат баласын қызықтырып келеді.
Негізінен Шу, Талас өзендерінің орта ағысыңда, Қаратау, Қазығүрт жоталарында қалыптасқан әртүрлі мемлекеттер мен халықтар материалдық мәдениетін дамытып отырды. Тараз өлкесіндегі ортағасырлық қалалардың сауда жолында орналасып, өркендеп, дамуын ескерсек, рухани мәдениет пен қатар материалдық мәдениеттің орталығы болғандығын көреміз. Тәуелсіз Қазақстан жағдайында дамып жатқан қоғам мен қалыптасып отырған ұлттық идеологиямыздың қарқынды дамытудың бір жолы, төл мәдениетімізді дәріптеу екендігі белгілі.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ тарихының қайнар көзі болған Тараз өлкесінде орналасқан ортағасырлық архитектуралық туындылардың тарихын, жүйелі түрде зерттеулер мен деректер негізінде жазып, Қазақстанның материалдық мәдениеті үшін маңызын айқындау.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Тараз өңірінің тарихи ескерткіштерінің дүниеге келу кезеңдері мен даму жолдарын анықтау
- Тарихи жәдігерлердің әртүрлі мәселесін зерттеген мақалалар мен монографиялардың мазмұнымен танысу;
- Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында жүргізілген жұмыстар ретін анықтау;
- Қарахан, Айша бибі, монша т.б. Талас аймағының архитектуралық туындыларының салыну тарихын аңыздармен және халық аузындағы әңгімелермен сипаттап жазу;
- Тарихи архитектуралық ескерткіштердің Отан тарихында, мәдениет тарихында алатын орнын дәріптеу.
Диплом жұмысының нысаны. Тараз өңірінің архитектуралық ескерткіштері: Қарахан, Айша бибі, Бабаджа хатун, моншалардың тұрғызылу тарихы.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Зерттеу нысаны ретінде алынған архитектуралық туындылардың хронологиялық шеңберіне орай дамыған ежелгі дәуірден бастап дамыған ортағасырлар аралығын қамтиды. Өзара сабақтастық тұрғысынан жүйелі түрде дами отырып, өлкедегі сәулет өнерінің дамуының сатыларын көрсетеді.
Диплом жұмысының тарихнамасы. Тараз ортағасырлық қала ретінде бірқатар археологтар мен тарихшылардың зерттеу нысаны болды. Кеңес өкіметі тұсында археологиялық зерттеулер жүргізілді. Тараз қаласы мен Тараз өңіріндегі қалалардың, қала құрылым мен қалада орналасқан шығыс моншаларының сызбаларын жасап, уақытын анықтады.
Талас өңірін зерттеуде үлес қосқан ғалымдардың бірі Ә. Марғұлан. Ол Тараз қаласы немесе оңтүстік Қазақстан аймағында орналасқан бірқатар қалалар жайлы зерттеулер жазды [2]. Ол зерттеуде Оңтүстік Қазақстанның қалалары сипаттала келіп, архитектуралық ескерткіштер жайлы құнды мәліметтер берілді.
Талас өзенінің бойына кешенді зерттеу жүргізгендердің бірі археолог А.Н. Бернштам [3]. Экспедиция нәтижелері сақ қорғандары мен қазақ мазарларына дейін қамтыды. Зерттеулер арқылы өлкенің әлеуметтік-саяси тарихы зерделенді. Зерттеуде басты назар Тараз ауданының ескерткіштерге аударылды. Сонымен қатар, Тараз қаласынан табылған шығыс моншасы да А.Н. Бернштам басшылығымен зерттелген болатын.
Талас ауданының археологиялық зерттеулерін Қазақ КСР ҒА тарих, археология және этнография институты жанынан құрылған Жетісу археологиялық экспедициясы жүргізді [4]. 1960-1965 жж. Тараз қаласының цитаделі, шахристанның оңтүстік-шығысы, рабадтың батыс бөлігі зерттелді. Сонымен қатар Тараз өңірінің Жікіл, Төменгі Барысхан қалалары зерттелді.
Жамбыл облысы аумағындағы көне ескерткіштердің бірі Ақыртас кесенесі. Осы ескеркішті Черняев экспедициясының құрамында болған Знаменский, кейін Лерхе зерттеді [1, 116 б.].
К.М. Байпақовтың Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути [5] еңбегінде Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан ортағасырлық қалалар жайлы айтылады. А.Х. Марғұлан атындағы археология институтының ғалымдарының зерттеVI нәтижесінде жарық көрді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі шыққан фундаменталды зерттеуде Сырдария бойында орналасқан қалалармен қатар, Талас пен Шу өзендері бойындағы қалалар да суреттеледі. Сонымен қатар, Ақыртас ескерткіші жайлы жазылған.
Қазақстанның тарихқа бай орталықтарының бірі ретінде өлке тарихын дәріптеудің мақсатынды кейінгі жылдары бірқатар зерттеулер жарық көрді. Оның қатарында М.А. Даутбаевтың Көне Тараз шежіресі [6], Мавзолей Карахана и Айша-биби [7] жинақтары бар. Бұл зерттеулерде Тараз қаласының тарихымен қатар, көне қалалар мен архитектуралық ескерткіштер жайлы мәліметтер көп.
ТарМУ ұстаздарының өлкенің тарихи мүмкіндіктерін пайдалана отырып туристік мүмкіншіліктері бар маршруттарын дамыту мақсатында жариялаған арнайы оқу құралы жарық көрді [8]. Тарихи архитектуралық ескерткіштердің сипаттамасы мен жүру маршруттары берілген оқу құралында, архитектуралық ескерткіштер жайлы мәлімет көп.
Тараз өлкетанушысы, ТарМУ профессоры К. Рысбайдың мерзімді баспасөздерде жарияланған мақалалары да өлке тарихына арналған [9]. Ескерткіштердің тарихи, мәдени мәнін зерделеген мақалалар осы диплом жұмысын жазуда көмекші дерек көзі рөлін де атқарды.
Сонымен, Тараз өңірінің архитектуралық ескерткіштері бойынша бірқатар еңбектер бар екендігі дәлелденді. Дегенмен, оның жинақы түрде және кешенді зерттелмегендігін көреміз.
Диплом жұмысының деректік негізі. Тарихи, археологиялық және этнографиялық тұрғыдан зерттеу Үшін ең бастысы деректер қоры қажет. Көне тарихтың мәселелеріне арналған отандық және шетелдік зерттеушілердің теориялық-концептуалдық көзқарастары көрініс тапқан мақала, монография, рецензия, шолу және басқа да ғылыми шығармалардың формалары жұмыстың деректік негізін құрайды. Диплом жұмысын жазуда негізгі дерек көзін археологиялық зерттеу жұмыстарының қорытындылары негізінде жарияланған мақалалар немесе мақалалар жинақтары құрады. Археолог ғалымдардың жұмысы нәтижесінде қала архитектурасының, махаллалар мен шығыс моншасының құрылымы жайлы мәліметтер алуға мүмкіндік туды.
Диплом жұмысының келесі бір тобын жергілікті өлкетанушы ғалымдар жазған зерттеулер құрады. Оларда реставрация жасалғаннан кейінг ақпараттар көп берілген.
Осы жұмысты жазуда көмек болған дерек көздерінің бірі - аңыздар болды. Аңыздар архитектуралық ескерткіштер тұрғызылған тұстағы әлеуметтік қатынастырды сипаттайды. Сонымен қатар бұл ескерткіштің кімге арнап және кім тұрғызғандығы жайлы сұрақтарға жауап береді.
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі. Тақырып ортағасырлар дәуірінің зерттеу деректерін қамтып отырғандықтан - қазіргі тәуелсіздік кезеңімен сабақтастығын талдау мәселелері қарастырылғандықтан, әр ақпаратқа сыни талдау жасай отырып, объективті көзқарас қалыптастыру көзделді. Зерттеу барысында ғылымилық және жүйелілік принципі, тарихи таным қағидасы методологиялық негіз ретінде алынды. Жүйелілік және ғылымилық принципі зерттеудің ғылыми талаптарына жауап берсе, тарихи таным қағидасы Тараз аймағындағы архитектуралық туындылар дәуірінің функциясын, құндылығын түйсінуде жатыр. Талдау, салыстыру, сараптамалық әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тарау: бірінші тарау екі бөлімнен және екінші тарау төрт бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 Тараз аймағындағы сәулет өнерінің теориялық мәселелері
1.1 Тараз аймағында сәулет өнерінің қалыптасуы
Қазақстанның ежелгі қалаларының бірі Тараз қаласының тарихы жөнінде әңгіме күні бүгін ғана айтылып отырған жоқ. Қала тарихы, оның қалыптасуы, архитектурасы жайлы көптеген еңбектер жазылды. Тараз қаласының аумағы ертеден адамдардың мекені болды.
Тараз қаласы аймақтағы ең ірі қала ретінде қалыптастырушы рөлді атқарды. Б.з.б. II мың жылдықтың аяғында, I мың жылдықтың басында, басқа далалық аудандар сияқты, Қазақстан аумағында да климат өзгеріп, ол барған сайын қуаңдана туседі. Табиғи су көздері азаяды, мұның өзі ірілі-ұсақты өзен сағаларындағы егіншілікті тежейді. Мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысатын тайпалар арасындағы халық санының үздіксіз өсуі мен өндіргіш күштер деңгейінің төмен болуы арасындағы алшақтық халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесін қиындатады. Мұндай жағдайдан шығудың бірден-бір жолы - жайлайтын жер көлемін ұлғайту. Мал шаруашылығының дамуы нәтижесінде қола дәуірінде көшпелі мал шаруышылығы қалыптасты.
Шу мен Талас өзендерінің бойы ертеден үйсіндер мен қаңлылардың өмір сүрген аймағы болды. Еңбек құралдары, қару-жарақ жетілдірілді. Мал мен жайылымдар Үшін жүргізілген соғыстар нәтижесінде рулар мен тайпалар одақтарға бірігеді, олардың басында көсемдер тұрды. Осылайша қуатты одақтар пайда болды. Мысалы, б. з. б. III ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде тайпалар одақтары құрылады, олардың ішінде үйсіндер мен қаңлылар жетекші орын алады. Олар осы өңірді мекендеген сақтардың ұрпағы болатын. Үйсіндер - Жетісуды, қаңлылар Қазақстанның оңтүстігін мекендеді.
Үйсіндер жері Шу өзенінен Тянь-Шань тауының шығыс сілемдеріне және Балқаш пен Ыстық көлдің жағалауына дейінгі кеңістікті алып жатты. Үйсіндердің батыс шекарасы Талас өзені. Қытайдың деректеріне қарағанда үйсіндердің саны 620 мың адам болғды.
Үйсіндердің батысында қаңлылар мекендеген, олардың басым көпшілігі Қаратау бөктері мен Сырдарияның орта ағысы маңын алып жатты. Қаңлылардың да саны шамамен 600 мыңды құрады [6, 6 б.]. Кангюй деген термин VIII ғасырдың басында көне түріктің руникалық жазбаларында кездеседі, кейінірек Канпой қаңлы тайпасы болып аталып кетеді.
Руларға қарағанда тайпалар одақтары адамдарды үлкен топтарына біріктірді, олар адамдар қауымдастығының жаңа түрі еді. Тайпалардың одаққа бірігуі барлық тайпаларға ортақмәдениеттің дамуына, ерекшеліктердің әлсіреуіне әкеліп соқты. Бірігу процесінде әртүрлі тайпалардың тілдері қосылып, ортақ тіл қалыптаса бастады. Бұл процестер, яғни алғашқы қауымдастық қүрьшыстың ыдырауы және топтық қоғамның пайда болуы, Қазақстан аумағында ұзақ мерзімге - мың жылға жуық созылды. Б.з.б. I мыңыншы жылдықтын орта шенінде Қазақстан мен Орта Азия жерін мекендеген сақтардың тайпалары қалыптасты.
Жаңа дәстүрдің басында Еуроазиялық далада этникалық орта - бттіндеп өзгере бастайды. Мұнда түркі тілдес тайпаларға ауысу басымырақ болады. VI ғасырдың екінші жартысындағы басылымдарда тұңғыш рет түрік атауы да кездесіп, бара-бара кең тарап кетті. Бұл терминді соғдылар қолданды, Қытаймен дипломатиялық және жазбаша қатынас қағаздарын, сол арқылы жүргізді. Осыдан кейін іле- шала византиялықтар, арабтар, сириялықтар түрік атауын енгізе бастады. Санскритте түрлі ирандық, тибет тілдерінде аталады. Аңыздарда Түрік атауы тар шеңберде баяндалды.
Византияға тауарлар жеткізетін Жібек жолы атанған ұлы сауда жолының бойында Суят, Құлан. Невакет (Шу аңғары), Меркі және басқа көптеген қалалар орнады. Солардың ішіндегі ең көне әрі ірі сауда қолөнер орталығы ретінде сол кезде-ақ аты әлемге әйгілі болған Тараз қаласы еді, оның іргетасынын қалануы біздің жыл санауымызбен тұспа-тұс келеді [10].
Тараздың іргетасының қашан қаланғаны жайында нақты құжат жоқ. Осы жерде бекініс салу жөнінде деректер кездеседі. Б. з. б. 80 - 74 жылдары ғұн билеушілері Жетісуға кіріп, үйсіндер орналасқан бай өлкені өздеріне бағындырғысы келеді. Бұл қауіпті сезінген үйсін Құнбиі хан патшалығына хат жазып, һұндерге қарсы бірлесіп күрес жүргізу Үшін әскер жіберуін сұрайды. Ол көмек келгенше һұн әскерлері үйсін ясінің шеткері аймақтарына басын кіріп, талан-тараж жүргізеді. Осы кезде (б.з.б. 49 жылы) солтүстік тәңірқұты Шөже әскерлерін бастап үйсін жеріне килігіп, оны өзіне қосып алуға әрекеттенеді, ол Үшін Таластың бойында бекініс жасайды. Үйсіндердің батысындағы қаңлылардың билерімен бірігіп, жорыққа аттанады. Сөйтіп үйсін мемлекетінің астанасы Чигу қаласын басып алады. Ол енді осы өңірдің батысындағы елдерге де қауіп төндіреді, олар жауға қарсы жорыққа шығады. Үйсін әскерлері де шабуыл жасайды. Шайқастардың бірінде Шөже тәңірқұты елтіріледі. һұндардың бір бөлігі батысқа қарай ығысады, басқа бір бөлегі жергілікті турғындармен араласып, сіңісіп кетеді...
Осы оқиға жайындағы деректер белгілі ғұлама ғалым, тарихшы Л. Н. Гумилевтың Талас қырғыны [11] атты еңбегінде кездеседі. Оның айтуынша, Таразға дейін қала Талас аталған. Ол былай болған көрінеді. Қаңлылардың билеушісі Чжи-Чжи үйсінмен қытай мемлекеттеріне қарсы күресте өзіне одақтас тауып алу мақсатымен Талас өңірін мекендейді. Бірақ одақтастар бір-бірімен тіл табыса алмайды. Қаңлы князінің ставкасынан қуылған Чжи-Чжи әскерлерін бастап Талас өзені батыс жағасындағы бекінуге ьщғайлы жерге келеді де қамал салуға кіріседі, оны өзен атымен Та-ло-се деп атайды.
Кейбір зерттеушілердің пайымдауьша карағанда, қаланы турғызуға жергілікті халықтан 500-ге жуық адам қатысқан. Кұрылыс фергонилік (ферғаналық) және Парфилік шеберлердің басшылығымен жүргізілген. Қаланы салуда Рим мен грек құрылысшыларының көмегі аз болмаған, оған 100-ден аса римдік жаяу әскер қатысқан. Қала екі жылда бой көтерді. Ол сол кездегі дәстүр бойынша VIII бөліктен, ішкі қамал, шахристан және рабадтап (қаланың қолөнер-сауда шеті) түрған. Ең алдымен қаланың орталығы - Замок салынды, ол біртіндеп билеушінің сарайы орналасқан кіші қамалға айналған. Ішкі қамал және Шахристанға іргелес ал қаланың бұрыштары мен айнала шеті мұнаралы дуалмен қоршалған. Ол сэл көтеріңкі тік бұрышты алаң бітімдес болған. Оларды жергілікті халық төрткүл, төрт бұрыш. қора деп атаған. Қала маңындағы тұрғындардың егістігі де дуалмен қоршалады.
Аталмыш Талас қырғыны еңбегінің авторы қала жоғары Талас бойында салынған деп көрсетеді. Оны Тараз деуге боларлықтай басқа да болжам деректер баршылық.
Қазақтың белгілі ғалымы Әлкей Марғұлан: Абель Рамоди, Шаванье Де-Грата, Бартольд В.В. және басқа да зерттеушілердің еңбегіне сүйенсек, біздің заманымызға дейнгі II - III ғасырларда Талас өңірінде мұнарасы, сарайлары бар Талас - қаласы салынған - деп жазады. Осы қаланың тарихың көп жылдар бойы зерттеген Т. Н. Сенигова ...қала біздің жыл санауымыздың бірінші ғасырында үлкен қоныс орны болған [12] деп тұжырым жасайды.
Үлкен хань әулетінің тарихы деген Қытай жылнамасында [13] біздің жыл санауымызға дейінгі бірінші ғасырдың орта кезінде салынған деген деректерді кездестіреміз.
Іле, Шу өзендерінің алқабында ежелгі заманда-ақ бой түзеген қалалар сияқты Таразда, тек сауда орталығы ғана емес, сонымен қатар үлкен стратегиялық маңызға ие болған. Қала ірі феодал шонжарлардың ордасы негізінде және тұрақты қыстау ретінде қалыптасты. Мұнда егіншілікпен қатар қолөнер мен сауда, сондай-ақ құрылыс дамыды.
Тараз шаһары зерттеуші археолог ғалымдардың айтуына қарағанда қазіргі Көкбазардың (орталық Әулиеата базарының) астында жатыр. Өз заманыңда оның, аса ірі қала болғаны еуропалық, қытайлық, арабтық жиһанкез, саяхатшылардың жолжазбаларында айтылады. Біздің жыл санауымыздың басында-ақ Тараздың феодалдық ақсүйектердің (қағандардың, бектердің) ордасы ретіндегі елді мекен екені мәлім. VI ғасырдың басында Түрік қағаныңа жіберген Византия императорының елшісі Истема (Дизабула) Земарх өзінің жолкүнделігінде қаланы және оның тұрған жерін жан-жақты көрсетеді. Бұл кезде қала Тараз аталған. Шу мен Таластың аралығы климаты біршама жұмсақ, жері құнарлы, жайылымдық мол болғандықтан көшпелі, сондай-ақ отырықшы халық осы өңірді иеленуге құштар болған.
Феодалдық ақсүйектер жылдан-жылға малына ыңғайлы белгілі бір жерге келіп қыстайтын. Феодалдарға тәуелді халық біртіндеп қағандар мен бектер қамалдарының маңына келіп қоныстанып, егіншілікпен айналысатын. Қауіп- қатер төнген жағдайда олар қамалдың ішіне кіріп, оны қорғауға- қатысатын. Тараз келе-келе Талас өңіріндегі аса маңызды мәдени және экономикалық орталыққа айналады. Византияның елшісі атақты Жібек сауда жолының жан-жаққа тарайтын жеріне орналасқан Таразды айтарлықтай ірі қала деп көрсетеді.
629 жылы Тараз арқылы батысқа саяхат кұрған қытайлық будда монахы Сюань Цзань осы қаланы былайша сипаттап жазады: Бұл үлкен сауда орталығы екен, айналасы 8 - 9 ли келеді (ли - қытайлық ұзындық өлшемі, 576 м), түрлі мемлекеттерден көпестер осы қалаға ағылып келіп- кетіп жатады екен.
IV ғасырда Байкалдан Балканға дейінгі аралықта Түрік қағанатының үстемдік құрғаны тарихтан белгілі. Кейін ол шығыс қағандығы және батыс кағандығы болып екіге бөлінеді. Тараз және оның төңірегі Батыс Түрік қағандығының құрамына енеді. VI ғасырдың екінші жартысында Батыс Түрік қағанаты Қытай, Парсы, Византия, Үнді, Ежелгі Русь сияқты сол кездегі аса қуатты мемлекеттердің өзара саяси және экономикалық байланыстарының ықпалында болды. Олардың арасында Батыс түрік қағанатының жерін басып өтетің трансқұрлықтық сауда жолына өз үстемдігін орнату үшін өзара құрес жүріп жатты, ежелгі түркілерді өздерінің одақтасы етуге ұмтылды.
VI ғасырдың 60 жылдарында құрамында Тараз болған Батыс Түрік қағанатының аумағы да жоғарыда аталған ірі мемлекеттердің саяси және экономикалық қатынастарына тартылды. Оның мәні мынада еді: Орта Азияны жаулап алғаннан кейін түркілер сауда жолының Қытайдан Жерорта теңізіне дейнгі аралықтың едәуір бөлігіне қожалық етті. Жібекті саудалауда басты делдалдық жасаған соғдылар (олар орталықазияның және ортаазиялық жол учаскесіне) мен парсылар Пәйкеннен (Бұқара маңы) Сирия аралығындағы жолға бақылау жасады. Жібекті сатып алатын негізгі рынок Византия еді. Соғдылардың (Зеравшан және Қашқадария өзендерінің алабындағы көшпелі және отырықшы сақ тайпалары) қолында орасан зор көлемде аса қымбат жібек бұйымдары шоғарланды. Оның үстінде өздері де жібек матасын өндіре бастады, оған шиқизат Шығыс Түркістан мен Орта Азиядан әкелінетін еді. Жібек матасын шығара бастаған парсы мемлекеті соғдылардың Жерорта теңіздік елдерге осындай бұйымдарды тасымалдауына бөгет жасады. Соғдының елшісі Маниах Парсыға қарсы түркілермен одақ құру мақсатымен 567 жылы Константинопольге келеді. Парсы сияқты соғдының жібегіне аса құштар болмаған Византия парсыларға қарсы түркілермен одақ құруға оншалықты зауқы бармады. Соғдылар Константинополь патша сарайы сыртқы саясатының осы пейілін сауда келісімін жасау үшін пайдаланбақ болды. Император сарайы түрік елшілігін асқан ілтипатпен қарсы алады, сөйтіп түркілер мен Византия арасында Парсыға қарсы әскери келісім жасалынды. Византияның императоры Юстиан өзінің елшісі империяның шығыс қалаларының қалаларьшьщ стратегі атанған Земарх Кликиеціні түркілік елші Маниахпен бірге Қаған ордасына жібереді. Дәл осы елші Толос (Тараз) қаласына 568 жылы келгенін өзінің жазбасында айтады. Бұл кезде Парсы патшасы да түрік қағандығына елшісін жіберген екен, бірақ Батыстүрік қағаны Дизабул Византия жағына шығады. Осыдан кейінгі көптеген жазба материалдарда қаланың аты осылайша - көрсетіледі. Өкінішке орай, сол кездегі жазба материалдарда Тараздың қандай қала екені нақты айтылмайды, тек оның айтарлықтай үлкен қала екені ғана жазылған.
Парсы, түрік, араб тілдерінде жарық көрген көптеген ұрпақтар өкілдерінің еңбектерінде, ежелгі замандағы түрік тарихшысы Нершахидың Бұқара тарихы атты кітабында 580 жылғы оқиғалар жайында айтылғанда қала Тараз деп аталады. Содан бері ол осы атпен әлемге әйгілі болыгі келеді. VIII-Х ғасырлардағы шығыстың авторлар Таразды үлкен қала ретінде көрсетеді, мұндағы базарларда күлді әлемнен тауарлар әкелініп сатылады, ығы-жығы адамдар өзара гүркі (қышпақ), араб, парсы, үнді және басқа тілдерде сөйлеседі, Бұл көпестер қаласы екен.
Тараз қаласының аты түркі қарлұқтар билеген кезде айдай әлемге шыға бастаған. Алатау мен Қаратау түйіскен алқапты қақ жарып аққан Талас өзенінің жағасындағы бұл қалада Әулиеата Қараханның да, Айша бибі мен Бабажі қатынның да күмбездері салынбақтүгілі олардың ата-аналары да әлі өмірге келе қойған жоқ-тын. Түркештер мен Қарлұқтардың теріскей-шығысында Жетісудағы оның Алтайдан бергі кең байтақ далада сыйыса алмай, бытырап-бытырап кеткен түрік қағанатының қалдықтарын жинай алмай, бір тізгінге таласып жатқан тар заман еді.
Шынында да, Талас қаласы қарлұқтар билеген заманда енді-енді кемеліне келе бастаған үлкен сауда орталығы еді. Дүние іздеп, пайда көздеп Жібек жолы бойында керуен тартқан кірекеш саудагерлер Талас жағасындағы қаланың сарайларын Қытайдан, Ираннан, Ұрым аталатын Византиядан әкелінген небір тауарларға, бұйымдарға толтырып тастаушы еді.
Осы орайда талас деген сөздің мағынасы туралы әртүрлі пікірлер бар екендігін де айта кеткен жөн. Қарахан әулетінен шыққан ғұлама бабамыз қашқарлық Махмудтын Түрік сөздігінде талас деген сөздің бір мағынасы ат үстінде жүріп доп қуалауды айтады екен. Қазіргі дау-дамайға байланысты талас сөзінің мағынасы сол талас ойынынан шықты деп айтуға негіз бар. Ал академик Әбдуәлі Хайдардың тал және ас деген сөздер көне түрікше жіңішке, ұзын және су деген мағананы білдіреді дегенін Жамбыл облысы әкімінің орынбасары, мамандығы жөнінен журналист Кеңесбек Демеш айтып жүр. Сол сияқты ғұлама жазушымыз, белгілі мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбайұлы 2001 жылы Жамбыл облысын аралаған кезде талас деген сөздің қазіргі бүкіл Еуропа тілдері бастау алатын көне санскрит тілінде су теллур және өзен деген мағынаны білдіретіндігін айтқан еді. Мұның өзі біз талай рет кітаптарымызда, мақалаларымызда атап көрсеткеніміздей, сол санскрит тілінің бір бұтағындай латын, грек тілдерінде талас теңіз суы деген мағынаны білдіреді екен. Бұған көз жеткізгісі келгендер Словарь иностранных слов сөздігінен Талассотерапия деген сөзді оқуына болады. Ал Рим тарихшысы Плутарх өзінің Салыстырмалы ғұмырнамалар деген шығармасында ежелгі Римнің негізін қалаған латындықтар жас үйленгендерге Талассио деп ұрандап, игі тілектерін білдіреді деп жазған.
Кеңес Одағының атақты шығыстанушысы Алим Ғафуров өзінің Лев и кипарис деген мағынаны білдіретін пул орнына пүр деген деп жазылады. Міне, кейбір тілдердегі дыбыстардың осылай орын алмасу-метатеза заңы бойынша Талас атауы Тарасқа, ал одан әрі үндестік-синграмонизм заңы бойынша Таразға айналғандығы күмән туғызбайды
Тараздың бүкіл Жетісу өңіріндегі ғана емес, жалпы Қазақстан бойынша ежелгі қала екені туралы пікірді 1903 жылы жарық көрген көптомдық Ресей. Туган елдің толық географиялық мазмұндауы серияларындағы Түркістан өлкесі кітабының авторлары айтқан.
1938 жылы бұрынғы КСРО Ғылым Академиясының профессоры А.Бернштам мен Г.В.Пацевич басқарған археологиялық экспедицияларының 2-6 метр тереңдікте жүргізген зерттеулері мен археологиялық қазбалары көне Тараз қаласының келбеті мен оның мәдени-экономикалық маңызын қалпына келтірді.
Тараз Жібек жолы бойындағы әскери - бекініс, сауда-қолөнер қалашығы болып дамыды. Оған климаттың біршама жұмсақтығы топырақтың құнарлылығы, ағыл-тегіл су көздері төңірегіндегі шөбі шүйгін жайылымдықтар қолайлы жағдай жасады. Мұның өзі бейбіт малшылар мен егіншілердің осында келіп қоныстануға құштарлығын туғызды.
Ежелгі орта ғасырдың басында күллі Орта Азияда қалыптаса бастаған феодалдық қатынастар шектес аудандардаң халықтың Таразға және басқа төңірегіндегі қалаларға келуіне мәжбүр етті. Қалада сан алуан қолөнер, сауда кең өрістеді. VIII ғасырдың басында Тараз Қара түргештер мемлекетінің қүрамьшда болды. Оны батыс түрік қағандығындағы бес арыс ел дулаттардың белді тайпасы-түркештердің қағаны Сағаның атымен шығарылған, көп мөлшерде осында табьшған шақа теңгелер дәлелдейді. Сонымен бірге тарихи деректемелерде қалада неше түрлі елдерден келген көпестердің сауда жасағаны айтылады.
Түркештер 737 жьшы соғдылармен бірлесіп, Мәуереннахрға шабуыл жасаған арабтарға қарсы Амудария жағасында соғысады. Бірақ бұл шайқаста олар жеңіліске ұшырайды. Арабтардан бас сауғалап қашқан соғдының шаруалары, қолөнершілері, саудагерлері ағылып Түркеш қағандығының жеріне келіп жатты, соның ішінде көбі Таразға да жетеді. Алайда бұл қала халқының құрамын өзгертпейді, бұрынғысынша мұнда түріктер үстемдік жасап тұрды. Оған Таразда табылған 704-766 жылдардағы түркеш қаған теңгесі дәлел болады.
Тарбағатайда Қарлұқ атанған көшпелі тайпалар 756 жылы өздерінің бұрынғы одақтасы, көршілері ұйғырлары оң үзеңгі соғыстырып, бәсекеге түседі, ақырында жеңіліске ұшырап, Жетісуға қарай ойысады, Ал жергілікті Түркеш оларға тойтарыс бере алады, 766 жылы Түркеш қағандығы құлады да, орнына Қарлұқ қағандығы кұрылды. Тараз соның құрамына еніп, жаңа мемлекеттің астанасы болды.
Тараз үнемі дамып отырып, сол кезеңнің өзінде-ақ едәуір халқы бар және айналасын бірнеше қалашықтар қоршаған антик (көне) типтегі ортаазиялық полис (қауіпсіздендірілген) -қалалар секілді дербес бай мемлекет - қала болған.
Тараздың және оның төңірегіндегі қалашықтар халқының этникалық ортасы біздің заманымыздың I мың жылдығының басынан бастап біртіндеп өзгере бастайды. Ол-Еуроазиялық далада жүріп жатқан антропо және этногенездік процестерге байланысты. Әлеуметтік даму және аумақтық -саяси нығаю процесі үрдісінің шайшандауы нәтижесінде мұнда түркі тілдес тайпалар басым бола бастады. Бір мың жылдықтың екінші жартысында Оңтүстік Сібір, Орталық және Орта Азияда, Төменгі Еділ бойы мен Солтүстік Кавказда түркі тайпаларының бірнеше ірі мемлекеттік құрылымдары (қағанаттар) пайда болды.
Еуроазияның түркі тілдес тайпаларының, өздерінен бұрынғылар сияқты, көптеген ғасырлар бойында бәріне ортақ мұра-ортақ тарихы мен түп тамыры бір ортақ мәдениеті болып келді. Олардың арқайсысының тағдыры көршілерінің және бауырластарының тағдырымен ажырамайтын бірлікте еді. Осы өңірдегі басқа қалалар секілді, Тараз да Орта Азия қалаларымен іргелес жатқандықтан және де солармен бірге бір саяси бірлестікке - Батыс Түрік қағанатының құрамында болғандықтан белгілі дәрежеде соғды (орталығы Самарқан) мемлекеті мәдениетінің ықпалын сезініп келді. Түркі тілдес тайпалардың жазбасы болған үйғыр алфавитінің өзі соғды жазбасынан өрбіген, ол б. з. б. І-ғасыр б. з. VII ғасырында болған өте көне тіл.
Зерттеушілердің деректемелеріне қарасақ, V-ХІІ ғасырларда Оңтүстік Қазақстанның қалалары сияқты, Тараздың да негізгі халқы соғдылықтарды, арабтарды, парсыларды, сириялықтарды қосқанда түркілер болған VI-Х ғасырларда Тараздың және оның төңірегіндегі қалашықтардың халқы қанаттас жатқан далаларды мекендеген қыпшақтармен және қарлұқтармен тығыз экономикалық және мәдени байланыс жасап отырған.
Соңғы кезде (VIII-IX ғасырларда) Қарлұқ мемлекетінің астанасы болғаннан кейін Тараздың ролі арта түседі, енді ол қанатын шығысқа қарай жаяды. Шахристанға жапсарласа салынған батыс қабыргасының аумағы қорғаныс-қамал болатын биікте қалың дуалмен қоршалады. Қаланың көлемі екі есеге жуық ұлгаяды. Аймақтагы өңір де тез өркендейді. Жикіл, Төменгі Барсхан қалалары бой түзеді. Шелджі тау- кенді облыстың қалалары да Тараздың ықпалына көшеді. Қарлұқ мемлекетінің астанасына айналған шақтан бастан оның маңында жаңа қалалардың салынуы жергілікті түркі-қарлұқ халқының элеуметтік-экономикалық дамуына - егіншілік пен мал өсіруге қажеттіліктен туындаған жайт.
Көшпелер мен қарлұқтардың едәуір бөлігінің қалаға келуі Тараздың төңірегіндегі елді мекендердің дамуына әсер етіп қана қоймай, сонымен бірге отырықшылардың шаруашылық іс-әрекетіне өз ықыласын жасағаны сөзсіз. Қалалық орталықтардың маңында егістіктің көлемі ұлғайды, қолөнершілер қатары көбейді осыньщ бәрі феолдану процесінің күшеюіне әсерін тигізді.
Орта Азия аумағы алынғаннан кейін алғашқыда арабтарға бағынышты Саманид мемлекеті пайда болады да, ол тез күшейіп, IX ғасырдың аяғына таман Орта Азияның көп жерін өзіне қаратады, соның ішінде Талас өңірін де (893 жыл).
Қаланың және оның төңірегіндегі қалалар халқының негізгі шаруашылық кәсібі егіншілік пен мал өсіру еді. Шаруашылықта темір өндіру мен металл өңдеудің үлесі аз болмаған. Темір балқыту мен ұсталық өндіріс, зергерлік жақсы жолға қойылған. Шелджі тау-кенді облыста бай шикізат қорының болуы өнеркәсіптің дамуына бірден-бір қолайлы жағдай жасады. Қалада керамика, қыштан ыдыс-аяқ жасау кең өріс алған. Мұнда табылған қыш құмыраларда шарап сақталатын, алмұрт тәрізді сыйымдылығы 100 литр солардың біреуінің сыртына соғдылық хун тілінде жазылған екі сөз бар: Пресвитер Иль-таг. ІХХ ғасырлар. Адам атының түркі екендігі сөзсіз, ал Таразда христиан немесе манихаттік пастырь (шіркеуші) болған. Бұдан қаладағы шіркеудің жері болып, онда жүзім өсірілгенін, одан шарап жасалғанын аңғару қиын емес, өйткені Таразда, соның маңындағы Жикіл мен Шөлтөбеде (Чуль-Тепе) табылған ортағасырлық құмыраларда жүзімнің дәндері сақталып қалған. Ал төменгі Барсханды (қазіргі қант зауытының оңтүстігіндегі кемер) қазғанда шарап жасайтын қарапайым жабдықтар табылды. Осында табылған үлке құмыраның қақпағының сыртына адам және ешкі бейнеленген. Композицияның ортасында - тарам-тарам жүзімнің сабақтары мен жемісі. Тараз қамалының қақпаларының қоладан құйылып, асқан шеберлікпен жасалған тұтқасына жүзім жапырақтары бедерленіп салынған. Археологтар бұларды VII-VIII ғасырларға жатқызады.
Тараздың және оның аумағындағы қалалардың тұрғындары бұрынғысынша соғдымен сауда және мәдени байланыс жасап тұрған. Оған жергілікті өнерге тән емес, бірақ Соғдыда біршама кең тараған, қазір облыстық өлкетану мұражайында тұрған төртбұрышты ассуарлар, шақа теңгелердегі соғдылық жазулар, керамикалық ыдыстардағы арыстан іздерінін таңбалары куә бола алады.
Едәуір өзгерістер діни наным-сенім саласында да орын алды. Бұл саманидтердің Таразға келуіне байланысты еді, олар өздерімен бірге жаңа ғана қабылдаған ислам дінін ала келді. 955 жылы таққа отырған қарахандықтардың қағаны Мұса оны мемлекеттік дін етіп жариялады. Қарахандық түркілердің мұсылмандануы белгілі бір миссионерлердің қысқа мерзімді қаракетінің нәтижесінде орын алған жайт емес, керісінше, оны қабылдау арқылы экономикалық және саяси олжаға жету жолындағы біртіндеп түркілер арасына оның тарау процесі жүргізілген. Осылайша жергілікті тұрғындардың бұрыннан тұтынып келген діндері (зороастризм, христианство, будцизм, т.б.) біртіндеп ығыстырыла берді. Алайда, X ғасырда және одан кейін Жетісу халқының бойына етене сіңген жәдігерлік отқа және әруаққа сыйыну сияқты нанымдар өзінің мәнін жоймады. Арабтар 910 жылы Таразды басып алып, Құлан қаласына дейін барды. Олар мұнда көп тұрақтамай, кері қайтты...
Қарахандық түркілерді жаппай мұсылмандандырудан кейін керек емес 960 жылдар шамасында қарахандықтардың өздерінің солтүстігі мен шығысындағы дінсіз көршілеріне қарсы дін үшін жан аямайтын узаққа созылған дін үшін соғысы басталып кетті. Жаңа дінді ең алдымен қабылдаған қарахандық феодалдарға ол еңбекші қауымды құлдықта ұстауға өте тиімді еді.
Көне деректерде, 983 жылы парсы тілінде жазылған, бірақ авторы белгісіз Әлем шекарасы шығыстан батысқа дейін деген ұғымды аңдататын кітапта: Тараз және Меркені басқа қалалардың (Меканкс, Фрункс, Нуикс) қатарында мұсылмандар мен түріклердің тұратын әрі саудагерлердің тұрағы ретінде атап өткен. Бұл кітапта беріліп отырған жанама деректердің мән-мағынасы бұл аталмыш қаланың тұрғындары түрік халықтары екенін көрсетуі мен онда саудагерлердің мекен-жайы болғандығын ескертуінде жатыр. Тағы бір таулар мен оның кен байлығы жөнінде жазылған мәтінде былай делінген: ...Содан Чин шекараларының ортасынан ең соңғы жазық далаға Чинсстанға барып аяқталады. Мауераннаһр қалаларын аралап, Түркістан шаһарлары Тараз, Шәлжи маңына дейін барып, одан тікелей жоғарылайды . Мұнда Тараз қаласы Түркістан шаһарлары қатарында аталғаны өте мәнді жәйт. Өткені, Фәрһәнг-фарси сөздігінде Тараз Чиндағы сұлулары әйгілі қала деп көрсетілген. Әрі Борһан-Қатеһ сөздігінде де Таразы Чин маңындағы қалаға жатқызады [14].
Сонымен, Тараз қаласы ежелден өркениет ошағы. Сауда орталығы. Мәдениеттің озық туындылары дүниеге келген, саяси оқиғалардың ортасы болған әкімшілік орталық болған қала. Тек қана Қазақстан аумағында өмір сүрген мемлекеттер ғана емес, шетелдік мемлекеттердің, кейде басқыншылардың қызығушылығын тудырған аймақ. Осы мәдениеті биік аймақтың тарихшылар тарапынан қызығушылық тудырары сөзсіз еді. Тараз өңірінің ескерткіштерінің зерттелуі келесі бөлімде қарастырылмақшы.[]
1.2 Тараз аймағындағы сәулет өнерінің зерттелуі
Ортағасырларда Талас жəне Шу өңірлерінен Жібек Жолының бір тармағы Түркі жолы өтті. Түркі жолының басты жолға айналуының себебі, ең алдымен Шу, Талас өңірінің түркі қағанаттарының ата жұртына айналып, қағандардың ордаларының осында орналасуы еді. Бүгінгі таңда түркі халықтарынан бізге жеткен тарихи ескерткіштер Талас, Шу өңірлерінде кеңінен таралған. Ашық аспан астында тұрған бұл ескерткіштер қала-қоныстар, жерлеу орындары, ғұрыптық ескерткіштер ретінде көрініс табады.
Ортағасырларда бұл аймақта көптеген қалалар мен елді мекендер бой көтеріп, көркейіп, ірі мəдени ошақтар қалыптасып, қолөнер мен сауда-саттықтың дамуына мол мүмкіндіктер ашылды. Ортағасырлар кезеңінде Қазақстанда гүлденген көптеген қалалар өмір сүрді. Олардың тамаша архитектуралық үйлесімділіктері, сарайлары, мешіттері, ұлық мавзолейлері, медреселері, ұстаханалары, шеберханалары кімді болмасын таңқалдырмай қоймаған.
Талас жəне Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар мен жазғы жайлаулар жайында жазба деректерде мəліметтер баршылық. Сондай-ақ Талас, Шу өңірінің түрк халықтарынан қалған ескерткіштері едəуір зерттеліп, нəтижесінде бірқатар ғылыми еңбектер де жарық көрді.
Қазақстан тарихында жарқын оқиғалардың бірі - жазба деректерде көрсетілген ортағасырлық қалалық мəдениет пен қалалардың табылуы еді. Қазақстан тек көшпелілер Отаны деп кешегі күнге дейін айтылып келген пікір жоққа шығарылып, жеріміздің өзіндік далалық өркениеттің бесігі болғандығы айқындалды. Ол өркениет диқан мен малшы, қала мен дала мəдениеттерін бойына сіңіре білген.
Шу, Талас өңірлері жəне Қаратаудың ортағасырлық қалалары мен елді мекендерінің атаулары Тамим ибн Бахр, Ибн Хордадбек, Ибн əл-Факих, Кудама ибн Джафар, Саид Гардизи жəне əл-Идрисилердің жазба деректердегі қалалар мен елді мекендердің ара-қашықтығын көрсеткен маршруттарында кездеседі. Бұл жазба деректердегі маршруттарға Н.Ф. Петровский [15], В.В. Бартольд [16], А.Н. Бернштам [17] жəне т.б. ғалымдар талдау жасады.
Талас жəне Шу аңғарларындағы қалалар жиынтығы үлкен бір топты құрайды деп айтсақ қателеспейміз. Талас өңірінде күні бүгінге дейін сақталған жəне ортағасырларда Қазақстан териториясында ірі мəдениет орталығы болған көне шаhар - Тараз қаласы. Бұл қала жайындағы мəліметтер IV ғасырлардың аяғына жататын византиялық жазбаларда кездеседі. Тараз (Талас) туралы ортағасырлық географтар, тарихшылар мен саяхатшылар да көптеген мəліметтер қалдырған. Себебі, қала Ұлы Жібек жолындағы маңызды орындардың бірі болған. Сондықтан да авторлар Тараз жайлы жазған кездерінде, ең алдымен, оның сауда саласындағы маңызы туралы айтады. Қытай саяхатшысы Сюань-Цзянь Таластың аумағы 8-9 ли. Бұл қалада көптеген елдердің саудагерлері аялдап, түрліше заттар əкеліп сатады - деп жазады. VIII ғасырдан кейін ибн Хаукаль да қаланы дəл осылайша, яғни: Тараз - мұсылмандардың түрктермен сауда жасайтын қаласы, деп суреттейді, əл-Макдисидің: Тараз - бақтары мол, тұрғындары тығыз орналасқан үлкен қала - деген мəліметтері бар [18]. Қытай деректерінде Талас Талас-Тараз деген аттармен белгілі болған Тараз қаласының аты Талас өзенінің атына байланысты шыққан [19].
Жазба деректерде, ежелгі Тараз қаласының төңірегінде Балу, Шігіл (Жікіл), Барысхан (Төменгі Барысхан), Отлақ (Атлах), Жамукат деген қалалардың атаулары кездеседі.
Əл-Мукаддаси Шігіл туралы: ...Шігіл Тараздан дауыс жетер жердегі шағын қала, ал Махмұт Қашқари: Шігіл түрктердің VIII аймағының бірі, екіншісі, Тараз-Талас қаласының жанындағы бір қалашықта тұратындар да Шігіл деп аталады - деп көрсетеді [20]. Шігілді Г.И. Пацевич, Т.Н. Сенигова, К.М. Байпақовтар Тараздан оңтүстік - шығыста 3 шақырым жерде орналасқан Жалпақтөбе қаласы деп көрсетеді. Жалпақтөбе VІІ-ХІІ ғғ. кезеңіде өмір сүрген қала. Əл-Мукаддасидің Төменгі Барысхан жайында Барысхан - шығыста екі адамның дауысы жетер жерде, оны қоршаған қамал бұзылған. Мешіті базардың ортасында орналасқан деген мəліметтері бар.
Тараздан Төменгі Барысханға дейін 3 фарсах. Төменгі Барысханды Т.Н. Сенигова Тараздан солтүстік шығыста, Талас станциясының жанындағы Төрткүлтөбе деп көрсеткен. Төрткүлтөбе VІІ-ХІІ ғғ. аралығында өмір сүрген.
Жамукат жазба деректерде: Жамукат - үлкен. Оны қамал қоршаған. Мешіті қамалдың ішінде, ал базарлары рабатта делінген. Жамукат (Хамукат) қаласын А.Н. Бернштам Майтөбе немесе Бесағаш қалаларының бірі болса керек деп есептейді, ал К.М. Байпақов Тараздан, солтүстік - шығыста, Сарыкемер ауылының жанындағы, Талас өзенінің оң жағасында тұрған Қостөбе дейді [5, 100-108 бб.].
Отлұқ қаласын əл-Муккадаси: Отлұқ - көлемі жағынан бас қаламен (Таразбен) шамалас, оны қамал қоршаған. Бау-бақша оның үлкен бөлігін алып жатыр. Мешіт мединада, ал базарлары рабадта орналасқан дейді. Отлұқты зерттеушілер Жуантөбе қаласымен баламалайды [13, 48 б.]. Жуантөбе Талас өңірлеріндегі ең үлкен ұзын қорғанысты қалалардың бірі, ол VІ-ХІІ ғғ. өмір сүрген. Осы қаладан табылған түрк руникасымен жазылған Атлах деген жазуы бар диірмен тастың сынығы зерттеушілердің болжамының дұрыс екендігін көрсетіп берді.
Талас өңірінде жоғарыда сипатталған қалалардан өзге қалалар жетерлік. Қазіргі деректер бойынша Тараз төңірегінде 34 қала мен елді мекендер өмір сүрген. Олар астаналық қала Тараз маңына шоғырланып өзара саяси, экономикалық жəне мəдени қатынаста болған.
Ортағасырлық араб ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Ибрашев Б.А.
Тараз өңірінің тарихи-архитектуралық ескерткіштерінің тарихы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400 - Тарих мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Ускембаев Қ.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Тараз өңірінің тарихи-архитектуралық ескерткіштерінің тарихы
5В011400 - Тарих мамандығы
Орындаған: Ибрашев Б.А.
Ғылыми жетекші
т.ғ.д., профессор Жумашев Р.М.
Қарағанды 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Тараз аймағындағы сәулет өнерінің теориялық мәселелері
1.1 Тараз аймағында сәулет өнерінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Тараз аймағындағы сәулет өнерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2 Тараз өңіріндегі ортағасырлық архитектуралық ескерткіштер
2.1 Қарахан кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Айша бибі кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Бабаджа қатын кесенесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Ертедегі Тараз қаласының моншасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан территориясы ежелден өркениет ошағы болды. Ертеден, көшпелі және отырықшы мемлекеттердің ордасы болған территорияда, олардың әртүрлі рухани және материалдық мәдени туындылары қалып отырды. Бүгінде қазақ халқының эпос, лиро эпостары рухани мәдениеттің теңдесі жоқ туындыларын дүниеге әкелді. Материалдық мәдениет туындылары да әлемдік көрмелерге қойылып, мойындата алды. Алтын адам, Қожа Ахмет Йассауи кесенесі, кесенедегі тайқазан т.б. туындылар қазақ жерінде мекен еткен, қазақ халқының арғы бабасы болып табылатын тайпалық одақтар немесе осы жерді мекен еткен мемлекеттердің материалдық мәдениетінің жоғары деңгейде болғанының дәлелі. Бүгінде еуропа, азия т.б. континенттердің туристік маршруттарына айналып, сол елдерге бірқатар қаржы енгізіп отырған нысандардың бірі - архитектуралық ескерткіштер.
2004 жылы 13 қаңтарында Қазақстан Республикасының Президентінің 2004-2006 жылдарға арналған Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы қабылданды [1]. Қазақстан Республикасы территориясында орналасқан архитектуралық ескерткіштерді реставрациялап, дәріптеу және насихаттауды мақсат еткен мемлекеттік бағдарлама аясында бірқатар жұмыстар жүргізілді.
Қола дәуірінен бастап дала архитектурасының құнды туындыларына айналған жәдігерлер, қазақ даласының ескерткіштерінің қатарын толықтырды. Темір дәуірінде де жалғасын тапты. Патша қорғандары, мұртты қорғандар т.б. әлі де зерттеуді қажет ететін нысан болып табылады.
Ортағасырлардың барлық кезеңдерінде де діннің ықпалымен, Ұлы Жібек Жолының таралуына орай еуропа мен азия мәдениетінің қиылысында да жаңа ескерткіштер тұрғызылды. Ал ұсынылып отырған диплом жұмысы дамыған ортағасырлардың тарихын зерттеуге арналған осы диплом жұмысы да, ежелден мәдениеттің алтын бесігіне айналған Тараз аймағының архитектуралық ескерткіштерін сипаттауға арналды. Осындай жауапкершіліктен туған тарих, қазақ жерінің тарихы өте бай екендігін дәледейді. Сонау ежелгі дәуірден басталатын адамзат мекені, ғасырлар бойы адамзат баласын қызықтырып келеді.
Негізінен Шу, Талас өзендерінің орта ағысыңда, Қаратау, Қазығүрт жоталарында қалыптасқан әртүрлі мемлекеттер мен халықтар материалдық мәдениетін дамытып отырды. Тараз өлкесіндегі ортағасырлық қалалардың сауда жолында орналасып, өркендеп, дамуын ескерсек, рухани мәдениет пен қатар материалдық мәдениеттің орталығы болғандығын көреміз. Тәуелсіз Қазақстан жағдайында дамып жатқан қоғам мен қалыптасып отырған ұлттық идеологиямыздың қарқынды дамытудың бір жолы, төл мәдениетімізді дәріптеу екендігі белгілі.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ тарихының қайнар көзі болған Тараз өлкесінде орналасқан ортағасырлық архитектуралық туындылардың тарихын, жүйелі түрде зерттеулер мен деректер негізінде жазып, Қазақстанның материалдық мәдениеті үшін маңызын айқындау.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Тараз өңірінің тарихи ескерткіштерінің дүниеге келу кезеңдері мен даму жолдарын анықтау
- Тарихи жәдігерлердің әртүрлі мәселесін зерттеген мақалалар мен монографиялардың мазмұнымен танысу;
- Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында жүргізілген жұмыстар ретін анықтау;
- Қарахан, Айша бибі, монша т.б. Талас аймағының архитектуралық туындыларының салыну тарихын аңыздармен және халық аузындағы әңгімелермен сипаттап жазу;
- Тарихи архитектуралық ескерткіштердің Отан тарихында, мәдениет тарихында алатын орнын дәріптеу.
Диплом жұмысының нысаны. Тараз өңірінің архитектуралық ескерткіштері: Қарахан, Айша бибі, Бабаджа хатун, моншалардың тұрғызылу тарихы.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Зерттеу нысаны ретінде алынған архитектуралық туындылардың хронологиялық шеңберіне орай дамыған ежелгі дәуірден бастап дамыған ортағасырлар аралығын қамтиды. Өзара сабақтастық тұрғысынан жүйелі түрде дами отырып, өлкедегі сәулет өнерінің дамуының сатыларын көрсетеді.
Диплом жұмысының тарихнамасы. Тараз ортағасырлық қала ретінде бірқатар археологтар мен тарихшылардың зерттеу нысаны болды. Кеңес өкіметі тұсында археологиялық зерттеулер жүргізілді. Тараз қаласы мен Тараз өңіріндегі қалалардың, қала құрылым мен қалада орналасқан шығыс моншаларының сызбаларын жасап, уақытын анықтады.
Талас өңірін зерттеуде үлес қосқан ғалымдардың бірі Ә. Марғұлан. Ол Тараз қаласы немесе оңтүстік Қазақстан аймағында орналасқан бірқатар қалалар жайлы зерттеулер жазды [2]. Ол зерттеуде Оңтүстік Қазақстанның қалалары сипаттала келіп, архитектуралық ескерткіштер жайлы құнды мәліметтер берілді.
Талас өзенінің бойына кешенді зерттеу жүргізгендердің бірі археолог А.Н. Бернштам [3]. Экспедиция нәтижелері сақ қорғандары мен қазақ мазарларына дейін қамтыды. Зерттеулер арқылы өлкенің әлеуметтік-саяси тарихы зерделенді. Зерттеуде басты назар Тараз ауданының ескерткіштерге аударылды. Сонымен қатар, Тараз қаласынан табылған шығыс моншасы да А.Н. Бернштам басшылығымен зерттелген болатын.
Талас ауданының археологиялық зерттеулерін Қазақ КСР ҒА тарих, археология және этнография институты жанынан құрылған Жетісу археологиялық экспедициясы жүргізді [4]. 1960-1965 жж. Тараз қаласының цитаделі, шахристанның оңтүстік-шығысы, рабадтың батыс бөлігі зерттелді. Сонымен қатар Тараз өңірінің Жікіл, Төменгі Барысхан қалалары зерттелді.
Жамбыл облысы аумағындағы көне ескерткіштердің бірі Ақыртас кесенесі. Осы ескеркішті Черняев экспедициясының құрамында болған Знаменский, кейін Лерхе зерттеді [1, 116 б.].
К.М. Байпақовтың Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути [5] еңбегінде Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан ортағасырлық қалалар жайлы айтылады. А.Х. Марғұлан атындағы археология институтының ғалымдарының зерттеVI нәтижесінде жарық көрді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі шыққан фундаменталды зерттеуде Сырдария бойында орналасқан қалалармен қатар, Талас пен Шу өзендері бойындағы қалалар да суреттеледі. Сонымен қатар, Ақыртас ескерткіші жайлы жазылған.
Қазақстанның тарихқа бай орталықтарының бірі ретінде өлке тарихын дәріптеудің мақсатынды кейінгі жылдары бірқатар зерттеулер жарық көрді. Оның қатарында М.А. Даутбаевтың Көне Тараз шежіресі [6], Мавзолей Карахана и Айша-биби [7] жинақтары бар. Бұл зерттеулерде Тараз қаласының тарихымен қатар, көне қалалар мен архитектуралық ескерткіштер жайлы мәліметтер көп.
ТарМУ ұстаздарының өлкенің тарихи мүмкіндіктерін пайдалана отырып туристік мүмкіншіліктері бар маршруттарын дамыту мақсатында жариялаған арнайы оқу құралы жарық көрді [8]. Тарихи архитектуралық ескерткіштердің сипаттамасы мен жүру маршруттары берілген оқу құралында, архитектуралық ескерткіштер жайлы мәлімет көп.
Тараз өлкетанушысы, ТарМУ профессоры К. Рысбайдың мерзімді баспасөздерде жарияланған мақалалары да өлке тарихына арналған [9]. Ескерткіштердің тарихи, мәдени мәнін зерделеген мақалалар осы диплом жұмысын жазуда көмекші дерек көзі рөлін де атқарды.
Сонымен, Тараз өңірінің архитектуралық ескерткіштері бойынша бірқатар еңбектер бар екендігі дәлелденді. Дегенмен, оның жинақы түрде және кешенді зерттелмегендігін көреміз.
Диплом жұмысының деректік негізі. Тарихи, археологиялық және этнографиялық тұрғыдан зерттеу Үшін ең бастысы деректер қоры қажет. Көне тарихтың мәселелеріне арналған отандық және шетелдік зерттеушілердің теориялық-концептуалдық көзқарастары көрініс тапқан мақала, монография, рецензия, шолу және басқа да ғылыми шығармалардың формалары жұмыстың деректік негізін құрайды. Диплом жұмысын жазуда негізгі дерек көзін археологиялық зерттеу жұмыстарының қорытындылары негізінде жарияланған мақалалар немесе мақалалар жинақтары құрады. Археолог ғалымдардың жұмысы нәтижесінде қала архитектурасының, махаллалар мен шығыс моншасының құрылымы жайлы мәліметтер алуға мүмкіндік туды.
Диплом жұмысының келесі бір тобын жергілікті өлкетанушы ғалымдар жазған зерттеулер құрады. Оларда реставрация жасалғаннан кейінг ақпараттар көп берілген.
Осы жұмысты жазуда көмек болған дерек көздерінің бірі - аңыздар болды. Аңыздар архитектуралық ескерткіштер тұрғызылған тұстағы әлеуметтік қатынастырды сипаттайды. Сонымен қатар бұл ескерткіштің кімге арнап және кім тұрғызғандығы жайлы сұрақтарға жауап береді.
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі. Тақырып ортағасырлар дәуірінің зерттеу деректерін қамтып отырғандықтан - қазіргі тәуелсіздік кезеңімен сабақтастығын талдау мәселелері қарастырылғандықтан, әр ақпаратқа сыни талдау жасай отырып, объективті көзқарас қалыптастыру көзделді. Зерттеу барысында ғылымилық және жүйелілік принципі, тарихи таным қағидасы методологиялық негіз ретінде алынды. Жүйелілік және ғылымилық принципі зерттеудің ғылыми талаптарына жауап берсе, тарихи таным қағидасы Тараз аймағындағы архитектуралық туындылар дәуірінің функциясын, құндылығын түйсінуде жатыр. Талдау, салыстыру, сараптамалық әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тарау: бірінші тарау екі бөлімнен және екінші тарау төрт бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 Тараз аймағындағы сәулет өнерінің теориялық мәселелері
1.1 Тараз аймағында сәулет өнерінің қалыптасуы
Қазақстанның ежелгі қалаларының бірі Тараз қаласының тарихы жөнінде әңгіме күні бүгін ғана айтылып отырған жоқ. Қала тарихы, оның қалыптасуы, архитектурасы жайлы көптеген еңбектер жазылды. Тараз қаласының аумағы ертеден адамдардың мекені болды.
Тараз қаласы аймақтағы ең ірі қала ретінде қалыптастырушы рөлді атқарды. Б.з.б. II мың жылдықтың аяғында, I мың жылдықтың басында, басқа далалық аудандар сияқты, Қазақстан аумағында да климат өзгеріп, ол барған сайын қуаңдана туседі. Табиғи су көздері азаяды, мұның өзі ірілі-ұсақты өзен сағаларындағы егіншілікті тежейді. Мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысатын тайпалар арасындағы халық санының үздіксіз өсуі мен өндіргіш күштер деңгейінің төмен болуы арасындағы алшақтық халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесін қиындатады. Мұндай жағдайдан шығудың бірден-бір жолы - жайлайтын жер көлемін ұлғайту. Мал шаруашылығының дамуы нәтижесінде қола дәуірінде көшпелі мал шаруышылығы қалыптасты.
Шу мен Талас өзендерінің бойы ертеден үйсіндер мен қаңлылардың өмір сүрген аймағы болды. Еңбек құралдары, қару-жарақ жетілдірілді. Мал мен жайылымдар Үшін жүргізілген соғыстар нәтижесінде рулар мен тайпалар одақтарға бірігеді, олардың басында көсемдер тұрды. Осылайша қуатты одақтар пайда болды. Мысалы, б. з. б. III ғасырда Қазақстанның оңтүстігінде тайпалар одақтары құрылады, олардың ішінде үйсіндер мен қаңлылар жетекші орын алады. Олар осы өңірді мекендеген сақтардың ұрпағы болатын. Үйсіндер - Жетісуды, қаңлылар Қазақстанның оңтүстігін мекендеді.
Үйсіндер жері Шу өзенінен Тянь-Шань тауының шығыс сілемдеріне және Балқаш пен Ыстық көлдің жағалауына дейінгі кеңістікті алып жатты. Үйсіндердің батыс шекарасы Талас өзені. Қытайдың деректеріне қарағанда үйсіндердің саны 620 мың адам болғды.
Үйсіндердің батысында қаңлылар мекендеген, олардың басым көпшілігі Қаратау бөктері мен Сырдарияның орта ағысы маңын алып жатты. Қаңлылардың да саны шамамен 600 мыңды құрады [6, 6 б.]. Кангюй деген термин VIII ғасырдың басында көне түріктің руникалық жазбаларында кездеседі, кейінірек Канпой қаңлы тайпасы болып аталып кетеді.
Руларға қарағанда тайпалар одақтары адамдарды үлкен топтарына біріктірді, олар адамдар қауымдастығының жаңа түрі еді. Тайпалардың одаққа бірігуі барлық тайпаларға ортақмәдениеттің дамуына, ерекшеліктердің әлсіреуіне әкеліп соқты. Бірігу процесінде әртүрлі тайпалардың тілдері қосылып, ортақ тіл қалыптаса бастады. Бұл процестер, яғни алғашқы қауымдастық қүрьшыстың ыдырауы және топтық қоғамның пайда болуы, Қазақстан аумағында ұзақ мерзімге - мың жылға жуық созылды. Б.з.б. I мыңыншы жылдықтын орта шенінде Қазақстан мен Орта Азия жерін мекендеген сақтардың тайпалары қалыптасты.
Жаңа дәстүрдің басында Еуроазиялық далада этникалық орта - бттіндеп өзгере бастайды. Мұнда түркі тілдес тайпаларға ауысу басымырақ болады. VI ғасырдың екінші жартысындағы басылымдарда тұңғыш рет түрік атауы да кездесіп, бара-бара кең тарап кетті. Бұл терминді соғдылар қолданды, Қытаймен дипломатиялық және жазбаша қатынас қағаздарын, сол арқылы жүргізді. Осыдан кейін іле- шала византиялықтар, арабтар, сириялықтар түрік атауын енгізе бастады. Санскритте түрлі ирандық, тибет тілдерінде аталады. Аңыздарда Түрік атауы тар шеңберде баяндалды.
Византияға тауарлар жеткізетін Жібек жолы атанған ұлы сауда жолының бойында Суят, Құлан. Невакет (Шу аңғары), Меркі және басқа көптеген қалалар орнады. Солардың ішіндегі ең көне әрі ірі сауда қолөнер орталығы ретінде сол кезде-ақ аты әлемге әйгілі болған Тараз қаласы еді, оның іргетасынын қалануы біздің жыл санауымызбен тұспа-тұс келеді [10].
Тараздың іргетасының қашан қаланғаны жайында нақты құжат жоқ. Осы жерде бекініс салу жөнінде деректер кездеседі. Б. з. б. 80 - 74 жылдары ғұн билеушілері Жетісуға кіріп, үйсіндер орналасқан бай өлкені өздеріне бағындырғысы келеді. Бұл қауіпті сезінген үйсін Құнбиі хан патшалығына хат жазып, һұндерге қарсы бірлесіп күрес жүргізу Үшін әскер жіберуін сұрайды. Ол көмек келгенше һұн әскерлері үйсін ясінің шеткері аймақтарына басын кіріп, талан-тараж жүргізеді. Осы кезде (б.з.б. 49 жылы) солтүстік тәңірқұты Шөже әскерлерін бастап үйсін жеріне килігіп, оны өзіне қосып алуға әрекеттенеді, ол Үшін Таластың бойында бекініс жасайды. Үйсіндердің батысындағы қаңлылардың билерімен бірігіп, жорыққа аттанады. Сөйтіп үйсін мемлекетінің астанасы Чигу қаласын басып алады. Ол енді осы өңірдің батысындағы елдерге де қауіп төндіреді, олар жауға қарсы жорыққа шығады. Үйсін әскерлері де шабуыл жасайды. Шайқастардың бірінде Шөже тәңірқұты елтіріледі. һұндардың бір бөлігі батысқа қарай ығысады, басқа бір бөлегі жергілікті турғындармен араласып, сіңісіп кетеді...
Осы оқиға жайындағы деректер белгілі ғұлама ғалым, тарихшы Л. Н. Гумилевтың Талас қырғыны [11] атты еңбегінде кездеседі. Оның айтуынша, Таразға дейін қала Талас аталған. Ол былай болған көрінеді. Қаңлылардың билеушісі Чжи-Чжи үйсінмен қытай мемлекеттеріне қарсы күресте өзіне одақтас тауып алу мақсатымен Талас өңірін мекендейді. Бірақ одақтастар бір-бірімен тіл табыса алмайды. Қаңлы князінің ставкасынан қуылған Чжи-Чжи әскерлерін бастап Талас өзені батыс жағасындағы бекінуге ьщғайлы жерге келеді де қамал салуға кіріседі, оны өзен атымен Та-ло-се деп атайды.
Кейбір зерттеушілердің пайымдауьша карағанда, қаланы турғызуға жергілікті халықтан 500-ге жуық адам қатысқан. Кұрылыс фергонилік (ферғаналық) және Парфилік шеберлердің басшылығымен жүргізілген. Қаланы салуда Рим мен грек құрылысшыларының көмегі аз болмаған, оған 100-ден аса римдік жаяу әскер қатысқан. Қала екі жылда бой көтерді. Ол сол кездегі дәстүр бойынша VIII бөліктен, ішкі қамал, шахристан және рабадтап (қаланың қолөнер-сауда шеті) түрған. Ең алдымен қаланың орталығы - Замок салынды, ол біртіндеп билеушінің сарайы орналасқан кіші қамалға айналған. Ішкі қамал және Шахристанға іргелес ал қаланың бұрыштары мен айнала шеті мұнаралы дуалмен қоршалған. Ол сэл көтеріңкі тік бұрышты алаң бітімдес болған. Оларды жергілікті халық төрткүл, төрт бұрыш. қора деп атаған. Қала маңындағы тұрғындардың егістігі де дуалмен қоршалады.
Аталмыш Талас қырғыны еңбегінің авторы қала жоғары Талас бойында салынған деп көрсетеді. Оны Тараз деуге боларлықтай басқа да болжам деректер баршылық.
Қазақтың белгілі ғалымы Әлкей Марғұлан: Абель Рамоди, Шаванье Де-Грата, Бартольд В.В. және басқа да зерттеушілердің еңбегіне сүйенсек, біздің заманымызға дейнгі II - III ғасырларда Талас өңірінде мұнарасы, сарайлары бар Талас - қаласы салынған - деп жазады. Осы қаланың тарихың көп жылдар бойы зерттеген Т. Н. Сенигова ...қала біздің жыл санауымыздың бірінші ғасырында үлкен қоныс орны болған [12] деп тұжырым жасайды.
Үлкен хань әулетінің тарихы деген Қытай жылнамасында [13] біздің жыл санауымызға дейінгі бірінші ғасырдың орта кезінде салынған деген деректерді кездестіреміз.
Іле, Шу өзендерінің алқабында ежелгі заманда-ақ бой түзеген қалалар сияқты Таразда, тек сауда орталығы ғана емес, сонымен қатар үлкен стратегиялық маңызға ие болған. Қала ірі феодал шонжарлардың ордасы негізінде және тұрақты қыстау ретінде қалыптасты. Мұнда егіншілікпен қатар қолөнер мен сауда, сондай-ақ құрылыс дамыды.
Тараз шаһары зерттеуші археолог ғалымдардың айтуына қарағанда қазіргі Көкбазардың (орталық Әулиеата базарының) астында жатыр. Өз заманыңда оның, аса ірі қала болғаны еуропалық, қытайлық, арабтық жиһанкез, саяхатшылардың жолжазбаларында айтылады. Біздің жыл санауымыздың басында-ақ Тараздың феодалдық ақсүйектердің (қағандардың, бектердің) ордасы ретіндегі елді мекен екені мәлім. VI ғасырдың басында Түрік қағаныңа жіберген Византия императорының елшісі Истема (Дизабула) Земарх өзінің жолкүнделігінде қаланы және оның тұрған жерін жан-жақты көрсетеді. Бұл кезде қала Тараз аталған. Шу мен Таластың аралығы климаты біршама жұмсақ, жері құнарлы, жайылымдық мол болғандықтан көшпелі, сондай-ақ отырықшы халық осы өңірді иеленуге құштар болған.
Феодалдық ақсүйектер жылдан-жылға малына ыңғайлы белгілі бір жерге келіп қыстайтын. Феодалдарға тәуелді халық біртіндеп қағандар мен бектер қамалдарының маңына келіп қоныстанып, егіншілікпен айналысатын. Қауіп- қатер төнген жағдайда олар қамалдың ішіне кіріп, оны қорғауға- қатысатын. Тараз келе-келе Талас өңіріндегі аса маңызды мәдени және экономикалық орталыққа айналады. Византияның елшісі атақты Жібек сауда жолының жан-жаққа тарайтын жеріне орналасқан Таразды айтарлықтай ірі қала деп көрсетеді.
629 жылы Тараз арқылы батысқа саяхат кұрған қытайлық будда монахы Сюань Цзань осы қаланы былайша сипаттап жазады: Бұл үлкен сауда орталығы екен, айналасы 8 - 9 ли келеді (ли - қытайлық ұзындық өлшемі, 576 м), түрлі мемлекеттерден көпестер осы қалаға ағылып келіп- кетіп жатады екен.
IV ғасырда Байкалдан Балканға дейінгі аралықта Түрік қағанатының үстемдік құрғаны тарихтан белгілі. Кейін ол шығыс қағандығы және батыс кағандығы болып екіге бөлінеді. Тараз және оның төңірегі Батыс Түрік қағандығының құрамына енеді. VI ғасырдың екінші жартысында Батыс Түрік қағанаты Қытай, Парсы, Византия, Үнді, Ежелгі Русь сияқты сол кездегі аса қуатты мемлекеттердің өзара саяси және экономикалық байланыстарының ықпалында болды. Олардың арасында Батыс түрік қағанатының жерін басып өтетің трансқұрлықтық сауда жолына өз үстемдігін орнату үшін өзара құрес жүріп жатты, ежелгі түркілерді өздерінің одақтасы етуге ұмтылды.
VI ғасырдың 60 жылдарында құрамында Тараз болған Батыс Түрік қағанатының аумағы да жоғарыда аталған ірі мемлекеттердің саяси және экономикалық қатынастарына тартылды. Оның мәні мынада еді: Орта Азияны жаулап алғаннан кейін түркілер сауда жолының Қытайдан Жерорта теңізіне дейнгі аралықтың едәуір бөлігіне қожалық етті. Жібекті саудалауда басты делдалдық жасаған соғдылар (олар орталықазияның және ортаазиялық жол учаскесіне) мен парсылар Пәйкеннен (Бұқара маңы) Сирия аралығындағы жолға бақылау жасады. Жібекті сатып алатын негізгі рынок Византия еді. Соғдылардың (Зеравшан және Қашқадария өзендерінің алабындағы көшпелі және отырықшы сақ тайпалары) қолында орасан зор көлемде аса қымбат жібек бұйымдары шоғарланды. Оның үстінде өздері де жібек матасын өндіре бастады, оған шиқизат Шығыс Түркістан мен Орта Азиядан әкелінетін еді. Жібек матасын шығара бастаған парсы мемлекеті соғдылардың Жерорта теңіздік елдерге осындай бұйымдарды тасымалдауына бөгет жасады. Соғдының елшісі Маниах Парсыға қарсы түркілермен одақ құру мақсатымен 567 жылы Константинопольге келеді. Парсы сияқты соғдының жібегіне аса құштар болмаған Византия парсыларға қарсы түркілермен одақ құруға оншалықты зауқы бармады. Соғдылар Константинополь патша сарайы сыртқы саясатының осы пейілін сауда келісімін жасау үшін пайдаланбақ болды. Император сарайы түрік елшілігін асқан ілтипатпен қарсы алады, сөйтіп түркілер мен Византия арасында Парсыға қарсы әскери келісім жасалынды. Византияның императоры Юстиан өзінің елшісі империяның шығыс қалаларының қалаларьшьщ стратегі атанған Земарх Кликиеціні түркілік елші Маниахпен бірге Қаған ордасына жібереді. Дәл осы елші Толос (Тараз) қаласына 568 жылы келгенін өзінің жазбасында айтады. Бұл кезде Парсы патшасы да түрік қағандығына елшісін жіберген екен, бірақ Батыстүрік қағаны Дизабул Византия жағына шығады. Осыдан кейінгі көптеген жазба материалдарда қаланың аты осылайша - көрсетіледі. Өкінішке орай, сол кездегі жазба материалдарда Тараздың қандай қала екені нақты айтылмайды, тек оның айтарлықтай үлкен қала екені ғана жазылған.
Парсы, түрік, араб тілдерінде жарық көрген көптеген ұрпақтар өкілдерінің еңбектерінде, ежелгі замандағы түрік тарихшысы Нершахидың Бұқара тарихы атты кітабында 580 жылғы оқиғалар жайында айтылғанда қала Тараз деп аталады. Содан бері ол осы атпен әлемге әйгілі болыгі келеді. VIII-Х ғасырлардағы шығыстың авторлар Таразды үлкен қала ретінде көрсетеді, мұндағы базарларда күлді әлемнен тауарлар әкелініп сатылады, ығы-жығы адамдар өзара гүркі (қышпақ), араб, парсы, үнді және басқа тілдерде сөйлеседі, Бұл көпестер қаласы екен.
Тараз қаласының аты түркі қарлұқтар билеген кезде айдай әлемге шыға бастаған. Алатау мен Қаратау түйіскен алқапты қақ жарып аққан Талас өзенінің жағасындағы бұл қалада Әулиеата Қараханның да, Айша бибі мен Бабажі қатынның да күмбездері салынбақтүгілі олардың ата-аналары да әлі өмірге келе қойған жоқ-тын. Түркештер мен Қарлұқтардың теріскей-шығысында Жетісудағы оның Алтайдан бергі кең байтақ далада сыйыса алмай, бытырап-бытырап кеткен түрік қағанатының қалдықтарын жинай алмай, бір тізгінге таласып жатқан тар заман еді.
Шынында да, Талас қаласы қарлұқтар билеген заманда енді-енді кемеліне келе бастаған үлкен сауда орталығы еді. Дүние іздеп, пайда көздеп Жібек жолы бойында керуен тартқан кірекеш саудагерлер Талас жағасындағы қаланың сарайларын Қытайдан, Ираннан, Ұрым аталатын Византиядан әкелінген небір тауарларға, бұйымдарға толтырып тастаушы еді.
Осы орайда талас деген сөздің мағынасы туралы әртүрлі пікірлер бар екендігін де айта кеткен жөн. Қарахан әулетінен шыққан ғұлама бабамыз қашқарлық Махмудтын Түрік сөздігінде талас деген сөздің бір мағынасы ат үстінде жүріп доп қуалауды айтады екен. Қазіргі дау-дамайға байланысты талас сөзінің мағынасы сол талас ойынынан шықты деп айтуға негіз бар. Ал академик Әбдуәлі Хайдардың тал және ас деген сөздер көне түрікше жіңішке, ұзын және су деген мағананы білдіреді дегенін Жамбыл облысы әкімінің орынбасары, мамандығы жөнінен журналист Кеңесбек Демеш айтып жүр. Сол сияқты ғұлама жазушымыз, белгілі мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбайұлы 2001 жылы Жамбыл облысын аралаған кезде талас деген сөздің қазіргі бүкіл Еуропа тілдері бастау алатын көне санскрит тілінде су теллур және өзен деген мағынаны білдіретіндігін айтқан еді. Мұның өзі біз талай рет кітаптарымызда, мақалаларымызда атап көрсеткеніміздей, сол санскрит тілінің бір бұтағындай латын, грек тілдерінде талас теңіз суы деген мағынаны білдіреді екен. Бұған көз жеткізгісі келгендер Словарь иностранных слов сөздігінен Талассотерапия деген сөзді оқуына болады. Ал Рим тарихшысы Плутарх өзінің Салыстырмалы ғұмырнамалар деген шығармасында ежелгі Римнің негізін қалаған латындықтар жас үйленгендерге Талассио деп ұрандап, игі тілектерін білдіреді деп жазған.
Кеңес Одағының атақты шығыстанушысы Алим Ғафуров өзінің Лев и кипарис деген мағынаны білдіретін пул орнына пүр деген деп жазылады. Міне, кейбір тілдердегі дыбыстардың осылай орын алмасу-метатеза заңы бойынша Талас атауы Тарасқа, ал одан әрі үндестік-синграмонизм заңы бойынша Таразға айналғандығы күмән туғызбайды
Тараздың бүкіл Жетісу өңіріндегі ғана емес, жалпы Қазақстан бойынша ежелгі қала екені туралы пікірді 1903 жылы жарық көрген көптомдық Ресей. Туган елдің толық географиялық мазмұндауы серияларындағы Түркістан өлкесі кітабының авторлары айтқан.
1938 жылы бұрынғы КСРО Ғылым Академиясының профессоры А.Бернштам мен Г.В.Пацевич басқарған археологиялық экспедицияларының 2-6 метр тереңдікте жүргізген зерттеулері мен археологиялық қазбалары көне Тараз қаласының келбеті мен оның мәдени-экономикалық маңызын қалпына келтірді.
Тараз Жібек жолы бойындағы әскери - бекініс, сауда-қолөнер қалашығы болып дамыды. Оған климаттың біршама жұмсақтығы топырақтың құнарлылығы, ағыл-тегіл су көздері төңірегіндегі шөбі шүйгін жайылымдықтар қолайлы жағдай жасады. Мұның өзі бейбіт малшылар мен егіншілердің осында келіп қоныстануға құштарлығын туғызды.
Ежелгі орта ғасырдың басында күллі Орта Азияда қалыптаса бастаған феодалдық қатынастар шектес аудандардаң халықтың Таразға және басқа төңірегіндегі қалаларға келуіне мәжбүр етті. Қалада сан алуан қолөнер, сауда кең өрістеді. VIII ғасырдың басында Тараз Қара түргештер мемлекетінің қүрамьшда болды. Оны батыс түрік қағандығындағы бес арыс ел дулаттардың белді тайпасы-түркештердің қағаны Сағаның атымен шығарылған, көп мөлшерде осында табьшған шақа теңгелер дәлелдейді. Сонымен бірге тарихи деректемелерде қалада неше түрлі елдерден келген көпестердің сауда жасағаны айтылады.
Түркештер 737 жьшы соғдылармен бірлесіп, Мәуереннахрға шабуыл жасаған арабтарға қарсы Амудария жағасында соғысады. Бірақ бұл шайқаста олар жеңіліске ұшырайды. Арабтардан бас сауғалап қашқан соғдының шаруалары, қолөнершілері, саудагерлері ағылып Түркеш қағандығының жеріне келіп жатты, соның ішінде көбі Таразға да жетеді. Алайда бұл қала халқының құрамын өзгертпейді, бұрынғысынша мұнда түріктер үстемдік жасап тұрды. Оған Таразда табылған 704-766 жылдардағы түркеш қаған теңгесі дәлел болады.
Тарбағатайда Қарлұқ атанған көшпелі тайпалар 756 жылы өздерінің бұрынғы одақтасы, көршілері ұйғырлары оң үзеңгі соғыстырып, бәсекеге түседі, ақырында жеңіліске ұшырап, Жетісуға қарай ойысады, Ал жергілікті Түркеш оларға тойтарыс бере алады, 766 жылы Түркеш қағандығы құлады да, орнына Қарлұқ қағандығы кұрылды. Тараз соның құрамына еніп, жаңа мемлекеттің астанасы болды.
Тараз үнемі дамып отырып, сол кезеңнің өзінде-ақ едәуір халқы бар және айналасын бірнеше қалашықтар қоршаған антик (көне) типтегі ортаазиялық полис (қауіпсіздендірілген) -қалалар секілді дербес бай мемлекет - қала болған.
Тараздың және оның төңірегіндегі қалашықтар халқының этникалық ортасы біздің заманымыздың I мың жылдығының басынан бастап біртіндеп өзгере бастайды. Ол-Еуроазиялық далада жүріп жатқан антропо және этногенездік процестерге байланысты. Әлеуметтік даму және аумақтық -саяси нығаю процесі үрдісінің шайшандауы нәтижесінде мұнда түркі тілдес тайпалар басым бола бастады. Бір мың жылдықтың екінші жартысында Оңтүстік Сібір, Орталық және Орта Азияда, Төменгі Еділ бойы мен Солтүстік Кавказда түркі тайпаларының бірнеше ірі мемлекеттік құрылымдары (қағанаттар) пайда болды.
Еуроазияның түркі тілдес тайпаларының, өздерінен бұрынғылар сияқты, көптеген ғасырлар бойында бәріне ортақ мұра-ортақ тарихы мен түп тамыры бір ортақ мәдениеті болып келді. Олардың арқайсысының тағдыры көршілерінің және бауырластарының тағдырымен ажырамайтын бірлікте еді. Осы өңірдегі басқа қалалар секілді, Тараз да Орта Азия қалаларымен іргелес жатқандықтан және де солармен бірге бір саяси бірлестікке - Батыс Түрік қағанатының құрамында болғандықтан белгілі дәрежеде соғды (орталығы Самарқан) мемлекеті мәдениетінің ықпалын сезініп келді. Түркі тілдес тайпалардың жазбасы болған үйғыр алфавитінің өзі соғды жазбасынан өрбіген, ол б. з. б. І-ғасыр б. з. VII ғасырында болған өте көне тіл.
Зерттеушілердің деректемелеріне қарасақ, V-ХІІ ғасырларда Оңтүстік Қазақстанның қалалары сияқты, Тараздың да негізгі халқы соғдылықтарды, арабтарды, парсыларды, сириялықтарды қосқанда түркілер болған VI-Х ғасырларда Тараздың және оның төңірегіндегі қалашықтардың халқы қанаттас жатқан далаларды мекендеген қыпшақтармен және қарлұқтармен тығыз экономикалық және мәдени байланыс жасап отырған.
Соңғы кезде (VIII-IX ғасырларда) Қарлұқ мемлекетінің астанасы болғаннан кейін Тараздың ролі арта түседі, енді ол қанатын шығысқа қарай жаяды. Шахристанға жапсарласа салынған батыс қабыргасының аумағы қорғаныс-қамал болатын биікте қалың дуалмен қоршалады. Қаланың көлемі екі есеге жуық ұлгаяды. Аймақтагы өңір де тез өркендейді. Жикіл, Төменгі Барсхан қалалары бой түзеді. Шелджі тау- кенді облыстың қалалары да Тараздың ықпалына көшеді. Қарлұқ мемлекетінің астанасына айналған шақтан бастан оның маңында жаңа қалалардың салынуы жергілікті түркі-қарлұқ халқының элеуметтік-экономикалық дамуына - егіншілік пен мал өсіруге қажеттіліктен туындаған жайт.
Көшпелер мен қарлұқтардың едәуір бөлігінің қалаға келуі Тараздың төңірегіндегі елді мекендердің дамуына әсер етіп қана қоймай, сонымен бірге отырықшылардың шаруашылық іс-әрекетіне өз ықыласын жасағаны сөзсіз. Қалалық орталықтардың маңында егістіктің көлемі ұлғайды, қолөнершілер қатары көбейді осыньщ бәрі феолдану процесінің күшеюіне әсерін тигізді.
Орта Азия аумағы алынғаннан кейін алғашқыда арабтарға бағынышты Саманид мемлекеті пайда болады да, ол тез күшейіп, IX ғасырдың аяғына таман Орта Азияның көп жерін өзіне қаратады, соның ішінде Талас өңірін де (893 жыл).
Қаланың және оның төңірегіндегі қалалар халқының негізгі шаруашылық кәсібі егіншілік пен мал өсіру еді. Шаруашылықта темір өндіру мен металл өңдеудің үлесі аз болмаған. Темір балқыту мен ұсталық өндіріс, зергерлік жақсы жолға қойылған. Шелджі тау-кенді облыста бай шикізат қорының болуы өнеркәсіптің дамуына бірден-бір қолайлы жағдай жасады. Қалада керамика, қыштан ыдыс-аяқ жасау кең өріс алған. Мұнда табылған қыш құмыраларда шарап сақталатын, алмұрт тәрізді сыйымдылығы 100 литр солардың біреуінің сыртына соғдылық хун тілінде жазылған екі сөз бар: Пресвитер Иль-таг. ІХХ ғасырлар. Адам атының түркі екендігі сөзсіз, ал Таразда христиан немесе манихаттік пастырь (шіркеуші) болған. Бұдан қаладағы шіркеудің жері болып, онда жүзім өсірілгенін, одан шарап жасалғанын аңғару қиын емес, өйткені Таразда, соның маңындағы Жикіл мен Шөлтөбеде (Чуль-Тепе) табылған ортағасырлық құмыраларда жүзімнің дәндері сақталып қалған. Ал төменгі Барсханды (қазіргі қант зауытының оңтүстігіндегі кемер) қазғанда шарап жасайтын қарапайым жабдықтар табылды. Осында табылған үлке құмыраның қақпағының сыртына адам және ешкі бейнеленген. Композицияның ортасында - тарам-тарам жүзімнің сабақтары мен жемісі. Тараз қамалының қақпаларының қоладан құйылып, асқан шеберлікпен жасалған тұтқасына жүзім жапырақтары бедерленіп салынған. Археологтар бұларды VII-VIII ғасырларға жатқызады.
Тараздың және оның аумағындағы қалалардың тұрғындары бұрынғысынша соғдымен сауда және мәдени байланыс жасап тұрған. Оған жергілікті өнерге тән емес, бірақ Соғдыда біршама кең тараған, қазір облыстық өлкетану мұражайында тұрған төртбұрышты ассуарлар, шақа теңгелердегі соғдылық жазулар, керамикалық ыдыстардағы арыстан іздерінін таңбалары куә бола алады.
Едәуір өзгерістер діни наным-сенім саласында да орын алды. Бұл саманидтердің Таразға келуіне байланысты еді, олар өздерімен бірге жаңа ғана қабылдаған ислам дінін ала келді. 955 жылы таққа отырған қарахандықтардың қағаны Мұса оны мемлекеттік дін етіп жариялады. Қарахандық түркілердің мұсылмандануы белгілі бір миссионерлердің қысқа мерзімді қаракетінің нәтижесінде орын алған жайт емес, керісінше, оны қабылдау арқылы экономикалық және саяси олжаға жету жолындағы біртіндеп түркілер арасына оның тарау процесі жүргізілген. Осылайша жергілікті тұрғындардың бұрыннан тұтынып келген діндері (зороастризм, христианство, будцизм, т.б.) біртіндеп ығыстырыла берді. Алайда, X ғасырда және одан кейін Жетісу халқының бойына етене сіңген жәдігерлік отқа және әруаққа сыйыну сияқты нанымдар өзінің мәнін жоймады. Арабтар 910 жылы Таразды басып алып, Құлан қаласына дейін барды. Олар мұнда көп тұрақтамай, кері қайтты...
Қарахандық түркілерді жаппай мұсылмандандырудан кейін керек емес 960 жылдар шамасында қарахандықтардың өздерінің солтүстігі мен шығысындағы дінсіз көршілеріне қарсы дін үшін жан аямайтын узаққа созылған дін үшін соғысы басталып кетті. Жаңа дінді ең алдымен қабылдаған қарахандық феодалдарға ол еңбекші қауымды құлдықта ұстауға өте тиімді еді.
Көне деректерде, 983 жылы парсы тілінде жазылған, бірақ авторы белгісіз Әлем шекарасы шығыстан батысқа дейін деген ұғымды аңдататын кітапта: Тараз және Меркені басқа қалалардың (Меканкс, Фрункс, Нуикс) қатарында мұсылмандар мен түріклердің тұратын әрі саудагерлердің тұрағы ретінде атап өткен. Бұл кітапта беріліп отырған жанама деректердің мән-мағынасы бұл аталмыш қаланың тұрғындары түрік халықтары екенін көрсетуі мен онда саудагерлердің мекен-жайы болғандығын ескертуінде жатыр. Тағы бір таулар мен оның кен байлығы жөнінде жазылған мәтінде былай делінген: ...Содан Чин шекараларының ортасынан ең соңғы жазық далаға Чинсстанға барып аяқталады. Мауераннаһр қалаларын аралап, Түркістан шаһарлары Тараз, Шәлжи маңына дейін барып, одан тікелей жоғарылайды . Мұнда Тараз қаласы Түркістан шаһарлары қатарында аталғаны өте мәнді жәйт. Өткені, Фәрһәнг-фарси сөздігінде Тараз Чиндағы сұлулары әйгілі қала деп көрсетілген. Әрі Борһан-Қатеһ сөздігінде де Таразы Чин маңындағы қалаға жатқызады [14].
Сонымен, Тараз қаласы ежелден өркениет ошағы. Сауда орталығы. Мәдениеттің озық туындылары дүниеге келген, саяси оқиғалардың ортасы болған әкімшілік орталық болған қала. Тек қана Қазақстан аумағында өмір сүрген мемлекеттер ғана емес, шетелдік мемлекеттердің, кейде басқыншылардың қызығушылығын тудырған аймақ. Осы мәдениеті биік аймақтың тарихшылар тарапынан қызығушылық тудырары сөзсіз еді. Тараз өңірінің ескерткіштерінің зерттелуі келесі бөлімде қарастырылмақшы.[]
1.2 Тараз аймағындағы сәулет өнерінің зерттелуі
Ортағасырларда Талас жəне Шу өңірлерінен Жібек Жолының бір тармағы Түркі жолы өтті. Түркі жолының басты жолға айналуының себебі, ең алдымен Шу, Талас өңірінің түркі қағанаттарының ата жұртына айналып, қағандардың ордаларының осында орналасуы еді. Бүгінгі таңда түркі халықтарынан бізге жеткен тарихи ескерткіштер Талас, Шу өңірлерінде кеңінен таралған. Ашық аспан астында тұрған бұл ескерткіштер қала-қоныстар, жерлеу орындары, ғұрыптық ескерткіштер ретінде көрініс табады.
Ортағасырларда бұл аймақта көптеген қалалар мен елді мекендер бой көтеріп, көркейіп, ірі мəдени ошақтар қалыптасып, қолөнер мен сауда-саттықтың дамуына мол мүмкіндіктер ашылды. Ортағасырлар кезеңінде Қазақстанда гүлденген көптеген қалалар өмір сүрді. Олардың тамаша архитектуралық үйлесімділіктері, сарайлары, мешіттері, ұлық мавзолейлері, медреселері, ұстаханалары, шеберханалары кімді болмасын таңқалдырмай қоймаған.
Талас жəне Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар мен жазғы жайлаулар жайында жазба деректерде мəліметтер баршылық. Сондай-ақ Талас, Шу өңірінің түрк халықтарынан қалған ескерткіштері едəуір зерттеліп, нəтижесінде бірқатар ғылыми еңбектер де жарық көрді.
Қазақстан тарихында жарқын оқиғалардың бірі - жазба деректерде көрсетілген ортағасырлық қалалық мəдениет пен қалалардың табылуы еді. Қазақстан тек көшпелілер Отаны деп кешегі күнге дейін айтылып келген пікір жоққа шығарылып, жеріміздің өзіндік далалық өркениеттің бесігі болғандығы айқындалды. Ол өркениет диқан мен малшы, қала мен дала мəдениеттерін бойына сіңіре білген.
Шу, Талас өңірлері жəне Қаратаудың ортағасырлық қалалары мен елді мекендерінің атаулары Тамим ибн Бахр, Ибн Хордадбек, Ибн əл-Факих, Кудама ибн Джафар, Саид Гардизи жəне əл-Идрисилердің жазба деректердегі қалалар мен елді мекендердің ара-қашықтығын көрсеткен маршруттарында кездеседі. Бұл жазба деректердегі маршруттарға Н.Ф. Петровский [15], В.В. Бартольд [16], А.Н. Бернштам [17] жəне т.б. ғалымдар талдау жасады.
Талас жəне Шу аңғарларындағы қалалар жиынтығы үлкен бір топты құрайды деп айтсақ қателеспейміз. Талас өңірінде күні бүгінге дейін сақталған жəне ортағасырларда Қазақстан териториясында ірі мəдениет орталығы болған көне шаhар - Тараз қаласы. Бұл қала жайындағы мəліметтер IV ғасырлардың аяғына жататын византиялық жазбаларда кездеседі. Тараз (Талас) туралы ортағасырлық географтар, тарихшылар мен саяхатшылар да көптеген мəліметтер қалдырған. Себебі, қала Ұлы Жібек жолындағы маңызды орындардың бірі болған. Сондықтан да авторлар Тараз жайлы жазған кездерінде, ең алдымен, оның сауда саласындағы маңызы туралы айтады. Қытай саяхатшысы Сюань-Цзянь Таластың аумағы 8-9 ли. Бұл қалада көптеген елдердің саудагерлері аялдап, түрліше заттар əкеліп сатады - деп жазады. VIII ғасырдан кейін ибн Хаукаль да қаланы дəл осылайша, яғни: Тараз - мұсылмандардың түрктермен сауда жасайтын қаласы, деп суреттейді, əл-Макдисидің: Тараз - бақтары мол, тұрғындары тығыз орналасқан үлкен қала - деген мəліметтері бар [18]. Қытай деректерінде Талас Талас-Тараз деген аттармен белгілі болған Тараз қаласының аты Талас өзенінің атына байланысты шыққан [19].
Жазба деректерде, ежелгі Тараз қаласының төңірегінде Балу, Шігіл (Жікіл), Барысхан (Төменгі Барысхан), Отлақ (Атлах), Жамукат деген қалалардың атаулары кездеседі.
Əл-Мукаддаси Шігіл туралы: ...Шігіл Тараздан дауыс жетер жердегі шағын қала, ал Махмұт Қашқари: Шігіл түрктердің VIII аймағының бірі, екіншісі, Тараз-Талас қаласының жанындағы бір қалашықта тұратындар да Шігіл деп аталады - деп көрсетеді [20]. Шігілді Г.И. Пацевич, Т.Н. Сенигова, К.М. Байпақовтар Тараздан оңтүстік - шығыста 3 шақырым жерде орналасқан Жалпақтөбе қаласы деп көрсетеді. Жалпақтөбе VІІ-ХІІ ғғ. кезеңіде өмір сүрген қала. Əл-Мукаддасидің Төменгі Барысхан жайында Барысхан - шығыста екі адамның дауысы жетер жерде, оны қоршаған қамал бұзылған. Мешіті базардың ортасында орналасқан деген мəліметтері бар.
Тараздан Төменгі Барысханға дейін 3 фарсах. Төменгі Барысханды Т.Н. Сенигова Тараздан солтүстік шығыста, Талас станциясының жанындағы Төрткүлтөбе деп көрсеткен. Төрткүлтөбе VІІ-ХІІ ғғ. аралығында өмір сүрген.
Жамукат жазба деректерде: Жамукат - үлкен. Оны қамал қоршаған. Мешіті қамалдың ішінде, ал базарлары рабатта делінген. Жамукат (Хамукат) қаласын А.Н. Бернштам Майтөбе немесе Бесағаш қалаларының бірі болса керек деп есептейді, ал К.М. Байпақов Тараздан, солтүстік - шығыста, Сарыкемер ауылының жанындағы, Талас өзенінің оң жағасында тұрған Қостөбе дейді [5, 100-108 бб.].
Отлұқ қаласын əл-Муккадаси: Отлұқ - көлемі жағынан бас қаламен (Таразбен) шамалас, оны қамал қоршаған. Бау-бақша оның үлкен бөлігін алып жатыр. Мешіт мединада, ал базарлары рабадта орналасқан дейді. Отлұқты зерттеушілер Жуантөбе қаласымен баламалайды [13, 48 б.]. Жуантөбе Талас өңірлеріндегі ең үлкен ұзын қорғанысты қалалардың бірі, ол VІ-ХІІ ғғ. өмір сүрген. Осы қаладан табылған түрк руникасымен жазылған Атлах деген жазуы бар диірмен тастың сынығы зерттеушілердің болжамының дұрыс екендігін көрсетіп берді.
Талас өңірінде жоғарыда сипатталған қалалардан өзге қалалар жетерлік. Қазіргі деректер бойынша Тараз төңірегінде 34 қала мен елді мекендер өмір сүрген. Олар астаналық қала Тараз маңына шоғырланып өзара саяси, экономикалық жəне мəдени қатынаста болған.
Ортағасырлық араб ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz