ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ ЕСЕБІ
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден - бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті - халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатыларында болмасын дамудың обьективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы бухгалтерлік есептің тарихынан белгілі. Бухгалтерлік көптеген жүз жылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі күнге дейін дамып, пайдаланып келеді.
Бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептеліненді. Кәсіпорындар ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер,ұйымдар,өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.
Мекемелер, мүліктер мен қаражаттар, қаржылар мен қорлар,өнімдер мен өндірілген өнімдерді сату, көрсетілген қызметтерді өткізу процестері болған кезде бухгалтерлік есепті, аудитті талдауды жүргізу негізгі экономикалық мәселелердің бастысы болып табылады. Бухгалтерлік есеп, аудит, талдау арқылы өндірілген өнім,көрсетілген қызмет, оларды сату, өткізу және айырбастау, түскен қаржыны кіріске алу, бұларды дұрыс бөліп, тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының барлығын әуел бастан ең соңына дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады.
Қазақстанның халықаралық стандарттарға бағдарлануы оң әлемдік тәжірибені зерттеуге және оны пайдалануға мәжбүрлейді. Континенттер мен елдердің географиялық жақындығы, тығыз экономикалық байланыстар, шетел компанияларының Қазақстанның инвестициялық қызметіне белсенді қатысуы есепке алі жүйесіне, тұтастай алғанда, жаңадан қарауға мәжбүрлейді. Есепке алу тәжірибесі түрлі елдерде әралуан, бірақ та оның бастауы ортақ және философиясы ортақ және бұл Қазақстанның есепке алу пратикасына оң тәжірибе енгізу мақсатында бухгалтерлік есепке алудың және аудиттің маңызды ерекшеліктері мен жаңа бағыттарын зерттеу қажеттілігін растайды. Бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңдар мен бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттарымен, сондай-ақ ұйымның есептік саясатымен реттелетін ұйымдар мен кәсіпкерлердің операциялары мен оқиғалары туралы ақшалай мәндегі ақпаратты жинау, тіркеу және жалпылаудың бір тәртіпке келтірілген жүйесін білдіреді.
Қазақстан Республикасында реформалардың стратегиялық курсы нарықтың рөлі мен барлық тауар- ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған. Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан жақты қанағңаттандыруға мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді.
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын қамтамасыз ету үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ оның орындалуына қатаң бақылау қажет болады.
Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен өндірістерінің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік даму үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс.
Зерттеу обьектісі - ТФК МИК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
1 ТФК МИК ЖШС ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
ТФК МИК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (ЖШС) Семей қаласында орналасқан. ТФК МИК ЖШС дербес балансы бар, толық шаруашылық есеп, өзін-өзі ақтау, өзін-өзі қаржыландыру негізінде іске кіріседі, валютамен де осылайша жұмыс істейді. Серіктестіктің мүлкінің құралу қайнар көздері мыналар: серіктестік мүшесінің жарғылық қорға салған қаржылары, шаруашылық іс-әрекеттерден түскен түсімдер, заң актілерімен тиым салынбаған басқа пайда көздері. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастың дамуы шаруашылық әдістерін және формаларын қайта өзгертудің обьективті қажеттілігін тудырады. Бухгалтерлік есеп пен аудит бәсекелестік ортада табыстың аса маңызды компоненттерінің бірі болып табылады.
ТФК МИК ЖШС мүлкінің құралу қайнар көздері мыналар: серіктестік мүшесінің жарғылық қорға салған қаржылары, шаруашылық іс-әрекеттерден түскен түсімдер заң актілерімен тиым салынбаған басқа пайда көздері. Ұйым қызметін өнімдерінің сұранысына байланысты белгілеп,бекітеді. Ұйым өз міндеттері бойынша барлық мүлкімен жауап береді. Қазіргі заманғы бухгалтерлік есептің даму кезеңінде қаржылық есептіліктің формасы мен мазмұны жөнінде біркелкі пікірдің болмауы қоғамның әлеуметтік- экономикалық және саяси дамуының әртүрлі жағдайын көрсетеді.
Серіктестік төмендегідей қызмет түрлерін жүзеге асырады.
:: Коммерциялық қызмет
:: Басқа да заңмен тиым салынбаған қызмет түрлері.
Серіктестіктің жарғылық қоры 3500 000 теңге мөлшерінде анықталған. Жарғылық қорға қосымша жарналарды ақша түрінде, мүлік беру арқылы, болмаса, бағаланған мүліктік құқымен тәуелсіз аудиторлық тексеріспен өтуге болады. Ұйым мүлкі негізгі және айналмалы қаржылардан, сондай-ақ тәуелсіз баланста көрсетілген басқадай мүлкімен танылады. Баланстық және таза пайдасы заңда қарастырылған тәртіп бойынша анықталады. Серіктестіктің таза пайдасы (салықтар төленгеннен кейін) серіктестіктің өз ұйғарымында қалады, ол қатысушылар келісімі бойынша таза табыс ретінде өзара бөліске түседі немесе сақтық қорға аударылады. Ұйымның мүлкінің құралу қайнар көздері мыналар: серіктестік мүшесінің жарғылық қорға салған қаржылары, шаруашылық іс-әрекеттерден түскен түсімдер, заң актілерімен тиым салынбаған басқа пайда көздері. Ұйым қызметін өнімдерінің сұранысына байланысты белгілеп, бекітеді. Ұйым өз міндеттері бойынша барлық мүлкімен жауап береді.
ТФК МИК ЖШС тұрғындарды өндірістік қызметпен қамтамасыз ететін Аякөз қаласындағы ірі кәсіпорындардың бірі. Серіктестік жарғысында көрсетілген қызметтермен де айналысады.
Соңғы жылдардағы ұйымның көрсеткіштерінің талдауы келесі кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - ТФК МИК ЖШС 2017-2018 жылдардағы негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері.
№
Көрсеткіштер
жылдар
ауытқу
2017
2018
Абсол.
%
1
Сатудан түскен табыс, мың теңге.
195341
228602
+33261
+17,0
2
Жұмысшылардың орта тізімдік саны, адам
58
65
+7
+12,1
3
Негізгі құралдардың орта жылдық құны, м.т.
64589
75560
+12971
+20,1
4
Еңбек өнімділігі, мың теңге
3368
3517
+149
+4,4
5
Қор қайтарымы, теңге
3,02
2,95
-0,07
-2,4
6
Қор сыйымдылығы, теңге
0,33
0,34
+0,01
+3,0
7
Көрсетілген қызметтің өзіндік құны, мың теңге.
98372
123410
+25038
+25,4
8
Жалпы табыс, мың теңге
96969
105192
+8223
+8,5
9
Таза табыс, мың теңге
48457
51178
+2721
+5,6
Берілген кесте арқылы біз жалпы табыс 2018 жылы өткен 2017 мен салыстрғанда 8223 мың теңгеге немесе 8,5 пайызға өскенін көреміз. ТФК МИК ЖШС жұмысшылардың орташа саны 2018 жылы өткен жылмен салыстырғанда 7 - адамға жаңа жұмыс орнының ашылуына байланысты өсті, және бұл еңбек ақы қорының өсуіне әкелді. Ұйым таза табысы 2018 жылы өткен жылмен салыстырғанда 2 721 мың теңгеге жоғарылады. ТФК МИК ЖШС-нің ақша-қаражаттары баланстың 1,2%-ын құрайды, яғни 7 692 000теңге. Оның ішінде:
касса - 1 835 000 - 23,8%;
есеп айырысу шоты - 5 857 000 - 76,2%;
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан, бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы есептеледі.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы Заңында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен жүргізудің негізгі қағидалары , ұйымдардың міндеттері мен құқықтары белгіленген. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын қабылдады. Еліміз өркениетті елдер қатарында көрінуге, бүкіләлемдік сауда ұйымына мүше болуға талпыныс жасауда. Бұл бухгалтерлік есеп жүйесінде де реформаларды талап етеді.
2 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ: АҚША ҚАРЖЫЛАРЫ
Қазақстан Республикасында банктер арқылы қолма-қол ақшасыз төлем жүйесі жұмыс істейді. Аз сомадағы төлемдерді ұйым өздері кассалар арқылы қолма-қол ақшамен бере алады. Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін ТФК МИК ЖШС кассасы бар.Касса техникалық жағынан берік, сигнализация құралдарымен жарақтандырылған. Кассада сол шаруашылықтың ақша қаражаты ғана сақталды.Кассада материалды жауапты адам кассир болады. Кассадағы нақты ақшаның есебі 1010 Кассадағы ақша шотында жүргізіледі. Банкілер заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалармен есеп айырысу үшін Қазаұстан Республикасында заңды тұлға ретінде тіркелген, дербес балансы бар тұлғаларға есеп шот ашады.
Ақша қаржылары есебінің мақсаты ақша қаражатын сақтау және олардың берілген лимит бойынша, смета бойынша белгіленген мақсатқа жұмсалуын бақылау, ақша қозғалысын толық және уақытылы құжаттандыру, қаржылық және төлемдік тәртіпті сақтау, уақытылы және толық аналитикалық есептеу, уақытылы және толық ақша қарадат көздерін инвентаризациялау, есеп айырысуды банк арқылы жүргізуге тырысу болып табылады.
Ақшасыз төлем түрлері: төлемдік тапсырыс, чек, аккредитив, төлемдік талап-тапсырыс, темір жол және көлік қызметі үшін қорытынды төлем-талаптар.
Ақшалай қаржылардың есебі 1000 Ақшалай қаржылар бөлімшесінің келесідей шоттарында есепке алынады.
* 1010 Касссадағы ақша қаражаты
* 1020 Жолдағы ақша қаржылары
* 1030 Ағымдағы банктік шоттағы ақша қаражаты
* 1040 Карт-шоттардағы ақша қаражаты
* 1050 Жинақ шоттарыныдағы ақша қаражаты
* 1060 Өзге де ақшалай қаржылар
Кесте 2 - Ақшалай қаржылардың есебі бойынша шоттар корреспонденциялары.
№
Шаруашылық операция мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
Дебет
Кредит
1
Ағымдағы банктегі шоттан кассаға ақша түсті
1010
1030
2
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы түсті
1010
1210
3
Пайдаланылмаған аванс сомасын есепті тұлға кассаға тапсырды
1010
1250
4
Кассада кассир білетін ақша жетіспеушілігі шықты
1250
1010
5
Жұмысшыларға еңбек ақы кассадан берілді
3350
1010
6
Ұйым әкімшілігінің кеңсе, телефон шығындары төленді
7210
1010
7
Жабдықтаушыларға қысқа мерзімді аванстар берілді
1610
1010
8
Алынған шикізат құны кассадан төленді
-ҚҚС сомасына
1310,1330
1420
1010
1010
9
Кассадан ағымдағы банктік шотқа ақша түсті
1030
1010
10
Бюджеттен артық аударылған сомалар қайтарылды
1030
1410,1420,1430
Резидент емес - заңды тұлғалармен шетел валютасында есеп айырысуларды резидент - заңды тұлғалар өздерінің шоттарында бар валюта қаражаттары шегінде нақты ақшасыз төлеу тәртібінде жұзеге асырады. Валюта қаражаттарының шығу тегі жария болуға тиіс және мына төмендегі көзделген заңды жолмен алынуы мүмкін болады: экспорт валюта түсімі; жарғылық капиталға жарналар; резиденттер еместердің қаржы көмегі гранттар; өкілетті банктерден, шетел банктерінен, қаржы мекемелерінен және басқа да шетелдік заңды тұлғалардан алынатын валюта несиелері, сондай-ақ резиденттер емес жеке тұлғалардан алынатын займдар, өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы ішкі рынокта теңгеге сатып алынған валюта.
Касаға ақша қабылдау бас бухгалтер қол қоятын Кіріс касса ордерлері бойынша жүзеге асырылады. Кассаға ақша салған адамға береді. Кассадан ақша беру Шығыс кассалық ордерлер негізінде жүргізіледі. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төл құжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оның кімнің және қашан алғанын ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын, теңгені- жазумен; тиынды- сандармен көрсетеді. Сенімхат бойынша берілген ақшаны шығыс кассалық ордерде ақшаны алуға сенім білдірілген адамның аты-жөні көрсетіліп сенімхат бойынша деген жазу жазылады.
Заңды тұлға- резидентке үшінші тұлға үшін келісім-шарттар төлемі бойынша валюта операцияларына, сондай-ақ, нақты ақша түрінде есеп айырысуларды жүзеге асыруға тыйым салынады. Шет мемлекеттерінің ақша бірліктеріне салық салу; бухгалтерлік есеп пен кеден төлемдері мақсаттарына арналған теңгенің ресми бағамын ішкі валюта рыногында айырбас операцияларының бағдары негізінде Ұлттық банк белгілейді және ол баспасөзде жарияланады.
3 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ ЕСЕБІ
Қысқа мерзімді дебеторлық қарыз шаруашылық операцияларды жасау барысында пайда болады, әдетте тауар, өнім, жұмыс, қызметті сату кезінде. Дебиторлық қарыз ретінде ТФК МИК ЖШС алдында бөлек адамдардың, мекемелердің және басқа дебеторлардың ақша формасындағы міндеттері түсінеді.
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз есебі шоттарды өтеу уақытына немесе қарызды өтеудегі күтетін күніне тәуелді қазіргі немесе ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз сатылатын (жұмыстың негізгі түрінен) немесе сатылмайтын (жұмыстың басқа түрлерінен) болуы мүмкін.
Сатып алушылар мен тапсырушылар есептемесін есептеу үшін келесі шоттар арналған: 1210 Сатып алушылар мен тапсырушылардың қысқамерзімді дебиторлық берешегі мен 1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек.
1280 шоты белгілі бір сомманы белгілі бір уақыт кезінде өтеу бойынша белгіленбейді, бірақ алғашқы қарыз соммасын асыратын номиналды құн арқылы жазба міндет болып табылатын алынған векселдерді есептеу үшін арналған. Вексельдерді екі топқа бөлуге болады: пайызды және пайызсыз. Пайызды - пайыздық өтеулерді калькуляциялау кезінде номиналды құнға қолданылатын пайыздық ставкасын қарастырады, ал пайызсыз векселде - пайыздық ставкасы қарастырылған.
1280 шотында алынған векселдермен қамтамасыз етілген сатып алушылар мен тапсырушылармен есеп ескеріледі. Векселдермен жүгінген өнімнің төлем соммасына 1280 шоты дебеттеледі және 6 Табым бөлімінің шоттары кредиттеледі. Сатып алушыдан алуға жататын ҚҚС соммасы 1280 шотының дебетінен және 3130 ҚҚС шотының кредитінен көрінеді.
ТФК МИК ЖШС сатып алушылар мен тапсырушылардан аванстар алуы мүмкін, сонымен қатар жабдықтаушылар мен мердігерлерге аванстар беру. Берілген аванстар дебиторлыққарыз болып табылады және 1600 Өзге қысқа мерзімді активтер 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар бөлімінің шотында ескеріледі. Аванстарды берген кезде ақша құралдарын есептеу шоттары кредиттеледі де 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар шоты дебеттеледі. Аванстарды тіркеу кезінде 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар шоты кредиттеледі де 3310 Жабдықтаушылар мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоты дебиттеледі.
Есеп кезеңінде төленетін, бірақ келесі кезеңдерге жататын 1620 Алдағы кезеңдердің шығыстары шотында ескерілетін алдағы кезеңдер шығыстарына мыналар жатады:
- сақтаушы полисті иеленуге кеткен шығындар;
- бірнеше ай бұрын төленген жалдық төлем;
- күнделікті баспа, сонымен қатар техникалық және экономикалық кітаптарға жазылу соммасы;
- телефонмен қолдану үшін төлем;
- коммуналдық төлемдер мен басқа ұқсас шығындар.
1620 шотының дебетінде сақтаушы полисті иеленуге кеткен шығындар, бірнеше ай бұрын төленген жалдық төлем, алдағы кезеңдердің басқа шығындары көрсетіледі. 1620 Алғашқы кезеңдер шығындары шотының дебетінде ескерілген есеп кезеңіне қарайтын шығындары 1620 шотының кредитінен 7110 Өнімдерді Сату мен қызмет көрсету бойынша шығындар, 7210 Әкімшілік шығындар мен 8 Өндірістік есеп шоттары бөлімі шоттарының дебеттеріне шығынға жазылады.
Жабықтаушыға төленген ҚҚС есебі үшін 1420 ҚҚС шоты арналған, бұл шоттың дебетінде 3310 Жабдықтаушылар мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шотымен корреспонденцияда алынған ТМҚ үшін жабдықтаушы шотына енгізілген ҚҚС соммасын көрсетеді.
1420 шотының кредиті бойынша берілген салық түрі бойынша бюджетке қарыздың азаюымен болатын тіркеуге қабылданған ҚҚС соммасы көрсетіледі.
1270 Алуға қысқа мерзімді сыйақылар шоты тіркелген пайыз бойынша дебиторлық қарыз есебі үшін арналған. Алуға арналған соммалар 6110 Сыйақылар бойынша табыстар шотының кредитінен 1270 шотының ақшалы құрылғының дебетінде көрсетіледі. Түскен ақшаларды ақша құралдары шотының дебетінде көрсетеді: 1030, 1050 мен басқалары, және 1270 Алуға қысқа мерзімді сыйақылар шотының кредиті.
Жұмысшылар мен басқа жауапты адамдардың дебиторлық қарызы жайлы ақпаратты көрсету үшін 1250 Жұмысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы шоты арналған. 1250 шотының дебеті бойынша есепке берілген, жұмысшыларға берілген қарыздар, сонымен қатар материалдық зияндарды өтеу бойынша соммалар көрсетіледі. Жұмысшылар қарызын өтеу сәйкес шоттарды корреспонденциясымен 1250 шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Кесте 3 - Қысқа мерзімді дебиторлық қарызының есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№
Операциялар мазмұны
Дт
Кт
1
Кассадан ақша есепке берілген
1250
1010
2
Есеп соммаларына алынған материалдар
1310
1250
3
Административті-басқарушы персоналға сапар шығындары жазылған
7210
1250
4
Есеп соммаларына машиналар мен құралдар алынды
2413
1250
5
Материалдық зиянды өтеу үшін жауапты шотына шығынғы жазу
1250
1280,2180
6
Еңбек ақысынан есеп соммалары немесе зиян соммалары алып қалынды
3350
1250
Бақылау жүйесі қаншалықты ыңғайлы және эффективті, сатып алушылар мен тапсырушылардың қаншалықты төлеуге қабілетті болғанымен кәсіпорында ылғида кредитке алғандарына төлей алмайтын сатып алушылар табылады, осындай қарыз алуға сенімсіз болуы мүмкін. Егер сенімсіз қарыз мүмкін болса, онда оны өтеуге болатын резерв болу керек. Күдік туғызатын қарыздарды бағалау бойынша екі әдіс бар:
- кредиттің таза құнынан пайыз әдісі;
- төлеу мерзімі бойынша дебиторлық қарыз есебінің әдісі.
Сенімсіз қарыздар бойынша резервтер сенімсіз дебиторлық қарызды шығынға жазған кезде болатын кемшіліктерді өтеу үшін жасалады. Күдік туғызатын қарыз болып уақытында өтелмеген дебиторлық қарыз, сонымен қатар кепілдікті қамтамасыз ететін қарыз есептеледі. Резерв есебін 1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв шотына жүргізеді. Резервтерді жасау 1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв шотының кредиті мен 7440 Резервтерді жасау мен сенісіз талаптарды шығынға жазу бойынша шығындар шотының дебеті бойынша көрсетіледі. Қысқа мерзімді дебиторлық қарызды балансты шығынға жазған кезде 1290 шоты дебеттеледі де келесі шоттар кредиттеледі: 1210 Сатып алушылар мен тапсырушылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, 1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек. Қолданылмаған резерв соммасына сторналық жазба жасайды: Д-т 7440, К-т 1290.
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар есебі төмендегі шотарымен жүргізіледі:
1200 Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1230 Ұйымдасқан және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1240 Филиалдар мен құрамдық бөлімдердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1250 Жұмыскерлердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1260 Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар
1270 Алынуға тиісті қысқамерзімді сыйақылар
1280 Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар
1290 Күдікті талаптар бойынша резервтер
ТФК МИК ЖШС кәсіпорнында қысқа мерзімді дебиторлық қарыз екі факторларға байланысты көрініс табады:
:: кәсіпорнның іскерлік деңгейі - неғұрлым сатылымдар көлемі көп болса, соғұрлым дебиторлық қарыздардың көлемі де көп болады.
:: кәсіпорнның клиентке деген қарым - қатынасы - кәсіпорын клиенттерді сақтап қалу және клиенттерді тарту мақсатында өз клиенттеріне төлем төлеу уақытын ұзақ бере отырып қарызды деңгейін арттырады.
ТФК МИК ЖШС да өз активтерін пайдаланудың тиімділік дәрежесін бағалау үшін іскерлік белсенділік коэфиценті қолданылады.(айналым коэфиценті).
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың айналым коэфиценті кәсіпорынның дебиторлық қарыздарының құрлымы мен деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздың айналым коэфиценті - бұл кәсіпорнның таза сатылымдары көлемінің орташа жылдық дебиторлық қарыздарға қатыныасымен есептелінетін қаржылық көрсеткіш.Бұл ТФК МИК ЖШС кәсіпорнында қысқа мерзімді дебиторлық қарыз мезгіл ішінде неше рет жиналатынын көрсетеді.
4 ҚОРЛАР ЕСЕБІ: ШИКІЗАТ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАР, ТАУАРЛАР, ДАЙЫН ӨНІМ
Материалдық қорларды есепке алудың мынадай негізгі міндеттер тұрады: босалқыларды кіріске дер кезінде және толық есепке алу, сақтау орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық дер құжаттау; көліктік-дайындау шығындары (КДШ) мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын уақытында және толық анықтау; КДШ-ны өндірістің шығындарына жазудың біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру ұйымға қажет емес материалдық босалқыларды сату, сақталатын орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді алу.
Материалдар кәсіпорында өндіру, қайта өңдеу немесе дайындау үшін, немесе басқадай қажеттіліктер үшін арналған. Материалдық бағалықтардың есебін дұрыс ұйымдастырудың қажетті алғы шарты материалдардың іс жүзіндегі жіктелуін сақтау болып табылады. Қорлар келесідей жіктеледі:
* сатылып алынған тауарлар;
* қайта сатуға аранлған мүлік (ғимарат, үй, транспорт және басқалары);
* ұйыммен өндірілген және сатуға арналған дайын өнімдер;
* шикізаттар мен материалдар;
* аяқталмаған өндіріс;
* басқа көмекші материалдар.
Материалдық қорлар есебі тек қана топтары бойынша емес, сонымен қатар әрбір атауы, түрі, мөлшері, сорты және т.б. бойынша жүргізіледі.
Дайын өнімге өңдеудің барлық кезеңдерінен өткен, техникалық және сапалық сипаттамалары қойылатын талаптарға немесе қойылым келісімінің шарттарына сай келетін өнімдер жатқызылады.
Тауарларға сату үшін алынған материалдық құндылықтар жатқызылады. Сауда, жабдықтау немесе басқа да делдалдық қызметтегі ұйымдар тауарлар құрамында, сонымен қатар өніммен жабдықтаушыларға қайтарылуға тиіс төленген көп айнымалы ыдыстарды есепке алады. Материалдар өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай келесідей бөлінеді: шикізат пен материалдар; сатылып алынған жартылай фабрикаттар; отындар; ыдыстар; қосалқы бөлшектер; құрылыс материалдары; өңдеуге берілген материалдар және т.б. Қорларды ҚЕХС №2 Қорлар стандартына сәйкес есепте нақты өзіндік құнымен көрсетеді. Өзіндік құн тауар үшін төленген бағаны немесе оны өндіру үшін қажет соманы білдіреді. Сатуға арналған қорлардың құны сатылған қорлардың құнының сомасына және түгендеудің үздіксіз немесе кезеңдік әдістері көмегімен кезең соңындағы қалған қорлардың құнына бөлінуі мүмкін. Бухгалтерлік есеп стандарттарында материалдық қорларды бағалаудың келесі әдістері ұсынылады: арнайы ұқсастыру әдісі, орташа құн әдісі, алғашқы сатып алынған қорлардың бағалары бойынша (ФИФО) бағалау әдісі. Бұл әдістердің әрқайсысы алдымен ай соңындағы қалдықтарды материалдық бағалауды, одан кейін шыққан материалдық қорлардың құнын анықтауды болжайды. Соңғыларының құны кезең басындағы қорлар құнының жалпы бағасынан есеп беру кезеңінде түскен құнын қорлардың ескере отырып кезең соңындағы қорлар құнын алыптастау арқылы анықталады. Материалдарды орташа құн бойынша бағалау кезінде сол есеп беру кезінде өндірісте пайдаланылған материалдардың жалпы құны қорлардың әрбір құны бойынша орташа сатып алу бағасын материалдық сәйкес санына көбейту арқылы анықталады.
Материалдарды ФИФО әдісімен бағаланған кезінде бірінші шығарылған материалдық құнын есептен шығару көзделеді.
ТФК МИК ЖШС - де материалдар негізінен жабдықтаушылардан және есеп беруге тиісті тұлғалар арқылы және басқа жолдармен келіп түседі.
Материалдар қозғалысының есебі үшін 1300 Қорлар бөлімшесінің шоттары арналған. Бұл бөлімшеге келесідей шоттар топтары жатады: 1310 Шикізат пен материалдар, 1320 Дайын өнім, 1330 Тауарлар, 1340 Аяқталмаған өндіріс, 1350 Басқа да қорлар, 1360 Қорларды қажетсіздендіру бойынша резерв.
1310 Шикізат пен материалдар, тобы келесідей шоттарды қамтиды:
1311 Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен бөлшктер;
1312 Отын;
1313 Ыдыс және ыдыстық материалдарға;
1314 Қосалқы бөлшектер;
1315 Басқа материалдар;
1316 Қайта өңдеуге берілген материалдар;
1317 Құрылыс материалдары.
Кесте 4 - Материалдық қорлар есебі бойынша шаруашылық операцияларының шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Жабдықтаушылардан шикізат пен материалдар түсті.
1310,1350
3310
2.
Қосылған құнға салық сомасы
1420
3310
3.
Материалдық қорлар жеке тұлғалардан түсті
1310,1350
3390
4.
Материалдық қорлар жеке тұлғалардан және ұйымдардан тегін түсті
1310,1350
6220
5.
Жабдықтаушыларға материалдардың құны есеп айырысу шотынан төленді.
3310
1030
6.
Материалдық қорлар есеп беруге тиісті адамдардан кірістелді.
1310,1350
1250
7.
Өндіріске материалдар жіберілді.
8110,8210,8310
1310,1350
8.
Материалдық қорлар жалпы шаруашылық мақсаттарға жұмсалды.
7210
1310,1350
Кәсіпорынның өнімін өткізу процесінде ақша қаражаттары алынады. Олардың есебінен жұмсалған шығындар жабылады, салықтар және басқа төлемдер бойынша бюджетпен; еңбекті төлеу бойынша жұмыс істеушілермен; жабдықтаушылар мен мердігерлермен, басқа кредиторлармен есеп айырысу жүргізіледі.
ТФК МИК ЖШС қаржылық жағдайының нығаюы өндірілген өнімнің дер кезінде дайындалуы мен өткізілуіне тәуелді. Дайын өнімнің бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты жалпылау үшін 1320 Дайын өнім шоты арналған. Бұл шоттың дебеті бойынша өндірістен шығарылып, қоймаға берілген өнімнің нақты өзіндік құны көрсетіледі.Шоттың кредиті бойынша өткізілу тәртібінде тиелген немесе сол жерде сатып алушыларға берілген дайын өнім есептен шығарылады. Сатып алушыларға дайын өнімдерді төлеу үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылдаы. Дайын өнімдер ұйымның өзі қолданылуы үшін жіберілсе, онда Дайын өнім шотына кіріске алынбайды, 1310 Шикізаттар мен материалдар тобының сәйкес шоттарында немесе 7210 Әкімшілік шығындар, 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсетулер бойынша шығындар шоттарында есептеледі.
Кесте 5 - Дайын өнімдер есебі бойынша шаруашылық операцияларының шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Өндірістен дайын өнімдер шығарылды
1320
8110, 8210, 8310
2.
Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі өзіндік құны қажетсіздендірілді
7010
1320
3.
Сатып алушыларға шот көрсетілді: сату құнына
ҚҚС сомасына
1210, 2110
6010
4.
ҚҚС сомасы ағымдағы банктік шоттан бюджетке аударылды
3130
1030
5.
Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа алынды
1030
1210, 2110
6.
Өнімдерді сату бойынша коммерциялық шығындар бейнеленді
7110
1310, 3350
7.
Есепті кезең соңында шоттар жабылды
Табыстар
Шығындар
6010
5610
5610
7110, 7010
5 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ: НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері - шаруашылық
қызметінде бір жылдан артық мерзімге пайдаланылатын және
қайта сатып-өткізуге жатпайтын құралдары.Егер
қандай да бір құндылықтар қайта сатып-өткізуге арналған
болса, оларды айналым құралдарына жатқызу қажет.
Қазіргі уақытта еліміздің бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшу үстінде.Болашақта негізігі құралдар есебі 16- Жылжымайтын мүлік,үйлер,жабдық стандарты бойынша есепке алынады.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын, дұрыс құжаттылық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұғымды пайдалануын бақылайды; негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және олардың нәтижесін есепке көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың басқа шығу нәтижелерін есепке нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі қажет.
Негізгі құралдардың бастапқы құнына сатып алу, жеткізу бағалары және активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді. Сонымен қатар Халықаралық стандарттың қаржылық есебі (16 ХСҚЕ) бойынша бастапқы құнға өтелмеген салықтар, импорттық төлемдер де кіреді.
Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе, жаңалықтарды алуға байланысты шығындар негізгі құралдардың ағымдық бағалық құнына қосылады..
Жөндеу мен техникалық қызмет көрсету шығындары оларды жүзеге асыру шаралары бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған қағидаларына сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны - бүл негізгі құралдарды сатып алуга, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін негізгі құралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты, арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендеғі барлық шығындарды қамтитын төленген сомалар.
Ағымдьқ - анықталған күнге, нарықтағы сәйкес бага бойынша негізгі қүралдардың қүны.
Бяланстьщ - активтердің есеп және есеп беруінде сипат-талатын жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық қүны.
Өтімділік - бүл негізгі құралдарды жою кезінде істен шығару бойынша күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың болжанатын қүны.
Нарықтық құнның өзгеруімен байланысты олардың құнының көбею коэффициентінің есебімен негізгі құралдарды қайта бағалау индекстеу жүргізіледі. Индекстеу кезінде толық қайта қалыптасу құны келесі әдістердің бірімен анықталады: қайта есептеудің үсынылатын коэффициенттері немесе кезекті жылдың 1 қаңтарына жазылатын негізгі құралдардың сәйкес түрлері мен көрсетілген
құралдардың нарықтық құны туралы құжаттар мен сараптаушы қорытындыларына жататын бағаға сәйкестендірілетін баланстық құнды қайта есептеу. Банк өзінің негізгі құралындағы кез келген бөлікті бір әдіспен, ал басқасын екінші әдіспен қайта бағалауға құқығы бар. Негізгі құралдардың қайта бағалануы ағымды құн бойынша жүргізіледі. Егер өндірісті алдын ала белгіленген нормативтен асырып орындаған жағдайда ғана, 16 БЕХС сәйкес негізгі құралдар объектісімен байланысты шығындар актив ретінде танылуы мүмкін. Келешек экономикалық пайданы көбейтуге әкелетін жақсартудың үлгілері:
- негізгі қүралдардың қуаттылығын жоғарылата отырьш,
пайдалану мерзімін көбейту модификациясы (модернизация);
- өндірілетін өнім сапасын айтарлықтай жақсарту мақсатында
машина бөлшектері мен буындарын игеру;
- бұрын есептелген өндірістік шығындардың қысқаруын
қамтамасыз ететін жаңа өндірістік үрдісті енгізу.
Негізгі құралдарды пайдаланғанға дейінгі алғашқы операциялық жүмсалымдар шығындар ретінде таныладьц
Негізгі кұралдардың орталықтандырылған есебі кезінде банктің бэк-офисінде негізгі қүралдар есебінің тобы бойынша әрбір бөлімшелерге шот жоспарына сәйкес келетін нұсқаумен жекелей шоттар ашылып жүргізіледі.
Негізгі құралдарды балансқа алу теңгемен жүзеге асырылды.
Негізгі құралдардың құрылысы шаруашылық немесе мердігерлік әдіспен жүргізіледі. Капитал құрылысы бойынша келісімшартта көрсетілген мөлшерде аванстың бірінші бөлігін төлеу бекітілген келісімшартта анықталған мерзімде банк бэк-офисінде жүргізіледі, ал қалған сомаларды төлеу 3 және 2-нысаны бойынша орындалған жүмыстарды қабылдау актісі мен бюджетпен қарастырылған ақша сомасы шегінде бөлімше басшысының қолы қойылған, бұрын төленген аванстарды ұстап қалудың үйлесімді есебімен нақты сома-сы көрсетілген шоттарды төлеуге ұсынылған жүмыстардың қүны туралы жабдықтаушылардан алынған анықтама негізінде жүзеге асырылады. Қатар-қатар реттік үйымдар ай сайын 27 күннен кешіктірілмей 3 және 2-нысайдағы орындалған жұмыстар актісін үсынады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына сәйкес (№38 ҚЕХС) материалдьщ емес активтер басқа тараптарға жалға өткізу немесе әкімшілік мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер больш табьіладьі] Және іскерлік пікірден айқын ажыратылады.
Сонымен қатар материалдық емес активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды, клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажеті жшу'
Патенттер, авторлық құқықтар, франшизалар, тауар таңбалары, үйымдық және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған мате-риалдық емес активтер болып табылады.
Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа бөлуге болады: айырбастауға жататын және жатпайтын.
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа активтерінен бөлек сәйкестендіріліп және бөлек сатылуы мүмкінД
Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің іфізметінде айтарлықтай жиі кездесетін материалдық емес активтер төменде көрсетілген [^Патент - бұл занды тіркелген және танылған ерекше қүқық. Патенттік құқық - сырттан басқа тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын үрдісті немесе қызметті, бұйымдарды иесіне пайда-лануға, өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу өндірілетін бұйым түріне, үлгісіне не-месе моделіне сәйкес келетін патентке ұқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет көрсетуді қорғайды.
Авторльщ кұкьщ - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және тағы басқа авторларының заңмен қарасты-рылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компания-ларға, өнімдерге немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын ұқсастықтар. Олар иемденуді көбейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франшизалар ңақты бағытты және нақты қызметті пайдалану қүқығын иелену үшін шаруашылық субъекті-лерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен үсынылады.
Жалға алынған меншіктің қүнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған меншіктің модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал меншігін жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға алынған меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына амортизациялануы немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына байланысты жақсаруы керек. Сәйкестенбейтін активтер бблек сатылуы мүмкін емес. Төменде сәйкестенбейтін активтердің кейбір мысалдары келтірілген. Материалдық емес активтердің кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар: олар үзақ мерзімді аванстық төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай иеленушіге ешқандай құқық бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке идентификация-лануы мүмкін, бірақ айырбастауға жатпайды.
Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды бухгалтерлік ссепте болашақта табыс әкелуі мүмкін қызметтерге кеткен шыгын-дир деп атайды. Олар баланста алдын ала төленген үзақ мерзімді шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі ұзартылған шығындар фи-зикалық формасы жоқ үзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі.
Үйымдык; шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы құн принципі қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, актив терді сатып алумен байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады. Сатып алу кұны - бүл барльщ төлемдер немесе алынған активтердің ағымдағы нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды сұраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады. Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет:
:: қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші
және келісілген ереже;
:: болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе
ұзарту үшін шарттар;
:: қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сұраныс және басқа да
экономикалық факторлар;
:: жұмыстардың орындалуының күтілген мерзімге сәйкес
келетін қызмет мерзімі;
:: материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін
шектейтін бәсекелестердің және басқа да субъектілердің
күтілген әрекеті;
:: материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа
активтердің қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану моделің сипаттау керекі Егер мұндаи үлгі нақты анықталған болмаса, амортизацияшя теңбе тең аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес активтердің тиімді қызмет ету мерзімің қарастыру керек. Халыкаралық стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда оның ағымдық, баланстық құны кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы мүмкін. Бұндай жағдайда амортизациялық емес қүнды жазу керек және активтің бағамын азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде айырбастауда немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен келуі, түсімнен пайданы сипаттай 'отырып материалдық емес активтің шотымен оның амортизациялык емес қүны жазылу керек
6 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІ
ТФК МИК ЖШС өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті капиталдар мен қатар басқа қатыстырылған капиталдарды да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Кәсіпорын өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы- мердігерлердің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйым өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорын өзі қарамағында істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі слықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып, өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып,оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі. Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есепттегі ең негізгі, яғни қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі сөзсіз. Кәсіпорындағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар типтік шоттар кестесінің міндеттемелері деп аталынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі.
Міндеттеме - бұл тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау,ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі әрекеттентартыну, ал кредит беруші борышынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Міндеттеме өткен кезең оқиғасынан пайда болған субьектінің берешегі.Бұл берешекті реттеу экономикалық пайдасы мол ресурстар ағынына әкеп соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық ақшалайтөлемдердің ағымдағы құныретінде өлшенеді.Міндетемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
* Ақшалай қаражатпен төлеу;
* Активтерді табыстау
* Қызмет ұсыну
* Міндетттемені басқа міндеттемемен ауыстыру
* Міндеттемені капиталға аудару
Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімді кредиттік берешек ол операциялық кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі.)және ұзақ мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Жалпы міндеттемелер өтелі мерзіміне байланысты екі түрге бөлінеді:
-Ұзақ мерзімді міндеттемелер
-Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді міндеттемелер есепті кезең (бір жыл) ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылады деп күтілетін ағымдағы міндеттемелер болып табылады.
Оларға мыналар жатады:
-Қысқа мерзісді несиелер және овердрафт;
-Ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі;
-Кредиторлық борыштар;
-Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
-Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
-Салық міндеттемелері;
-Төленуге тиісті дивиденттер
-Негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері арасындағы борыштар;
-Акционерлік қоғамның лауазымды тұлғалараына борыштары;
-Өзге де кредиторлық борыштар;
-Төленуге тиісті есептелінген шығыстар;
-Алдағы кезең табыстары;
-Күтпеген жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер
Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:
-қысқа мерзімді несиелер және овердрафт;
-ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
Қысқа мерзімді заемдардың алынуы және қайтарылуына байланысты операциялар 3010-3020 Қысқа мерзімді заемдар шоттарында жүреді. Бұлар пассивтік шоттар болып табылады және олардың қолдағы есеп беру кезеңінің қайтарылмаған қарызын көрсетеді. Субьект несиені алған жағдайда дебеттелетін шоттар: 1040,1050,1070, ал кредиттелетін шоттар 3010-3020. Несиенің қайтарылу жағдайында аталған 3010-3020шоттар дебеттеліп, 1040,1050,1070 шоттары кредиттеледі. Қысқа мерзімді займдардың аналитикалық есебі займдарды берген банктердің түрлері бойынша жүргізіледі. Жүргізілген тексеруддің нәтижесі кәсіпорында қысқа мерзімді міндеттемелердің аналитикалық есебінің жүргізілмейтінін немесе нашар ұйымдастырылғанын көрсетеді. Сол себепті жұмыс уақытын үнемдеу мақсатында аудиторға банкілік немесе банк мекемелерінен тыс міндеттемелер бойынша пайыздарының есептелуінің дұрыстығын дер кезінде әрқашан да тексеріле бермейді. Осыған ұқсас жағдайларға байланысты аудиторға негізгі белгілері бойынша барлық несиелік шараларды топтастырып, содан кейін банк банк міндеттемелері бойынша пайыздардың есептелуінің дұрыстығын және олардың кәсіпорын балансында дұрыс көрсетілуін тексеру керек.
7 КАПИТАЛ ЖӘНЕ РЕЗЕРВ ЕСЕБІ
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі-бір мөлшерде мүліктерге ие болуы тиіс. Осы мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылған- дағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Кәсіпорын ал- ғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қарал- ған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның құрылтайшылары- ның, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға үлестері- нен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы ТФК МИК ЖШС есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Кәсіпорын мүлкінің құрамы ұйымның барлық мүлкі (қызмет атқару- шы капиталы) айналыстан тыс және айналыстағы активтер болып екіге бөліне- ді. Мүліктерді қызмет атқару мерзіміне қарай негізгі (айналыстан тыс) актив- тер және айналымдағы активтер деп екіге бөлінеді.
Негізгі активтер (айналымнан тыс) негізгі құралдардан, материалдық емес активтерден, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бухгалтерлік есептің мәліметтері мен көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге бірден - бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің негізгі міндеті - халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу. Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатыларында болмасын дамудың обьективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы бухгалтерлік есептің тарихынан белгілі. Бухгалтерлік көптеген жүз жылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі күнге дейін дамып, пайдаланып келеді.
Бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептеліненді. Кәсіпорындар ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер,ұйымдар,өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.
Мекемелер, мүліктер мен қаражаттар, қаржылар мен қорлар,өнімдер мен өндірілген өнімдерді сату, көрсетілген қызметтерді өткізу процестері болған кезде бухгалтерлік есепті, аудитті талдауды жүргізу негізгі экономикалық мәселелердің бастысы болып табылады. Бухгалтерлік есеп, аудит, талдау арқылы өндірілген өнім,көрсетілген қызмет, оларды сату, өткізу және айырбастау, түскен қаржыны кіріске алу, бұларды дұрыс бөліп, тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының барлығын әуел бастан ең соңына дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады.
Қазақстанның халықаралық стандарттарға бағдарлануы оң әлемдік тәжірибені зерттеуге және оны пайдалануға мәжбүрлейді. Континенттер мен елдердің географиялық жақындығы, тығыз экономикалық байланыстар, шетел компанияларының Қазақстанның инвестициялық қызметіне белсенді қатысуы есепке алі жүйесіне, тұтастай алғанда, жаңадан қарауға мәжбүрлейді. Есепке алу тәжірибесі түрлі елдерде әралуан, бірақ та оның бастауы ортақ және философиясы ортақ және бұл Қазақстанның есепке алу пратикасына оң тәжірибе енгізу мақсатында бухгалтерлік есепке алудың және аудиттің маңызды ерекшеліктері мен жаңа бағыттарын зерттеу қажеттілігін растайды. Бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңдар мен бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттарымен, сондай-ақ ұйымның есептік саясатымен реттелетін ұйымдар мен кәсіпкерлердің операциялары мен оқиғалары туралы ақшалай мәндегі ақпаратты жинау, тіркеу және жалпылаудың бір тәртіпке келтірілген жүйесін білдіреді.
Қазақстан Республикасында реформалардың стратегиялық курсы нарықтың рөлі мен барлық тауар- ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған. Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан жақты қанағңаттандыруға мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді.
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын қамтамасыз ету үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ оның орындалуына қатаң бақылау қажет болады.
Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен өндірістерінің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік даму үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс.
Зерттеу обьектісі - ТФК МИК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
1 ТФК МИК ЖШС ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
ТФК МИК жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (ЖШС) Семей қаласында орналасқан. ТФК МИК ЖШС дербес балансы бар, толық шаруашылық есеп, өзін-өзі ақтау, өзін-өзі қаржыландыру негізінде іске кіріседі, валютамен де осылайша жұмыс істейді. Серіктестіктің мүлкінің құралу қайнар көздері мыналар: серіктестік мүшесінің жарғылық қорға салған қаржылары, шаруашылық іс-әрекеттерден түскен түсімдер, заң актілерімен тиым салынбаған басқа пайда көздері. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастың дамуы шаруашылық әдістерін және формаларын қайта өзгертудің обьективті қажеттілігін тудырады. Бухгалтерлік есеп пен аудит бәсекелестік ортада табыстың аса маңызды компоненттерінің бірі болып табылады.
ТФК МИК ЖШС мүлкінің құралу қайнар көздері мыналар: серіктестік мүшесінің жарғылық қорға салған қаржылары, шаруашылық іс-әрекеттерден түскен түсімдер заң актілерімен тиым салынбаған басқа пайда көздері. Ұйым қызметін өнімдерінің сұранысына байланысты белгілеп,бекітеді. Ұйым өз міндеттері бойынша барлық мүлкімен жауап береді. Қазіргі заманғы бухгалтерлік есептің даму кезеңінде қаржылық есептіліктің формасы мен мазмұны жөнінде біркелкі пікірдің болмауы қоғамның әлеуметтік- экономикалық және саяси дамуының әртүрлі жағдайын көрсетеді.
Серіктестік төмендегідей қызмет түрлерін жүзеге асырады.
:: Коммерциялық қызмет
:: Басқа да заңмен тиым салынбаған қызмет түрлері.
Серіктестіктің жарғылық қоры 3500 000 теңге мөлшерінде анықталған. Жарғылық қорға қосымша жарналарды ақша түрінде, мүлік беру арқылы, болмаса, бағаланған мүліктік құқымен тәуелсіз аудиторлық тексеріспен өтуге болады. Ұйым мүлкі негізгі және айналмалы қаржылардан, сондай-ақ тәуелсіз баланста көрсетілген басқадай мүлкімен танылады. Баланстық және таза пайдасы заңда қарастырылған тәртіп бойынша анықталады. Серіктестіктің таза пайдасы (салықтар төленгеннен кейін) серіктестіктің өз ұйғарымында қалады, ол қатысушылар келісімі бойынша таза табыс ретінде өзара бөліске түседі немесе сақтық қорға аударылады. Ұйымның мүлкінің құралу қайнар көздері мыналар: серіктестік мүшесінің жарғылық қорға салған қаржылары, шаруашылық іс-әрекеттерден түскен түсімдер, заң актілерімен тиым салынбаған басқа пайда көздері. Ұйым қызметін өнімдерінің сұранысына байланысты белгілеп, бекітеді. Ұйым өз міндеттері бойынша барлық мүлкімен жауап береді.
ТФК МИК ЖШС тұрғындарды өндірістік қызметпен қамтамасыз ететін Аякөз қаласындағы ірі кәсіпорындардың бірі. Серіктестік жарғысында көрсетілген қызметтермен де айналысады.
Соңғы жылдардағы ұйымның көрсеткіштерінің талдауы келесі кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - ТФК МИК ЖШС 2017-2018 жылдардағы негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері.
№
Көрсеткіштер
жылдар
ауытқу
2017
2018
Абсол.
%
1
Сатудан түскен табыс, мың теңге.
195341
228602
+33261
+17,0
2
Жұмысшылардың орта тізімдік саны, адам
58
65
+7
+12,1
3
Негізгі құралдардың орта жылдық құны, м.т.
64589
75560
+12971
+20,1
4
Еңбек өнімділігі, мың теңге
3368
3517
+149
+4,4
5
Қор қайтарымы, теңге
3,02
2,95
-0,07
-2,4
6
Қор сыйымдылығы, теңге
0,33
0,34
+0,01
+3,0
7
Көрсетілген қызметтің өзіндік құны, мың теңге.
98372
123410
+25038
+25,4
8
Жалпы табыс, мың теңге
96969
105192
+8223
+8,5
9
Таза табыс, мың теңге
48457
51178
+2721
+5,6
Берілген кесте арқылы біз жалпы табыс 2018 жылы өткен 2017 мен салыстрғанда 8223 мың теңгеге немесе 8,5 пайызға өскенін көреміз. ТФК МИК ЖШС жұмысшылардың орташа саны 2018 жылы өткен жылмен салыстырғанда 7 - адамға жаңа жұмыс орнының ашылуына байланысты өсті, және бұл еңбек ақы қорының өсуіне әкелді. Ұйым таза табысы 2018 жылы өткен жылмен салыстырғанда 2 721 мың теңгеге жоғарылады. ТФК МИК ЖШС-нің ақша-қаражаттары баланстың 1,2%-ын құрайды, яғни 7 692 000теңге. Оның ішінде:
касса - 1 835 000 - 23,8%;
есеп айырысу шоты - 5 857 000 - 76,2%;
Жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері оларға еңбекақы есептеу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан, бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептеу үшін толтырылатын бұл алғашқы құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы, лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл құжаттағы еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл құжаттар бойынша кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне еңбекақы есептеледі.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы Заңында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен жүргізудің негізгі қағидалары , ұйымдардың міндеттері мен құқықтары белгіленген. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын қабылдады. Еліміз өркениетті елдер қатарында көрінуге, бүкіләлемдік сауда ұйымына мүше болуға талпыныс жасауда. Бұл бухгалтерлік есеп жүйесінде де реформаларды талап етеді.
2 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ: АҚША ҚАРЖЫЛАРЫ
Қазақстан Республикасында банктер арқылы қолма-қол ақшасыз төлем жүйесі жұмыс істейді. Аз сомадағы төлемдерді ұйым өздері кассалар арқылы қолма-қол ақшамен бере алады. Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін ТФК МИК ЖШС кассасы бар.Касса техникалық жағынан берік, сигнализация құралдарымен жарақтандырылған. Кассада сол шаруашылықтың ақша қаражаты ғана сақталды.Кассада материалды жауапты адам кассир болады. Кассадағы нақты ақшаның есебі 1010 Кассадағы ақша шотында жүргізіледі. Банкілер заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалармен есеп айырысу үшін Қазаұстан Республикасында заңды тұлға ретінде тіркелген, дербес балансы бар тұлғаларға есеп шот ашады.
Ақша қаржылары есебінің мақсаты ақша қаражатын сақтау және олардың берілген лимит бойынша, смета бойынша белгіленген мақсатқа жұмсалуын бақылау, ақша қозғалысын толық және уақытылы құжаттандыру, қаржылық және төлемдік тәртіпті сақтау, уақытылы және толық аналитикалық есептеу, уақытылы және толық ақша қарадат көздерін инвентаризациялау, есеп айырысуды банк арқылы жүргізуге тырысу болып табылады.
Ақшасыз төлем түрлері: төлемдік тапсырыс, чек, аккредитив, төлемдік талап-тапсырыс, темір жол және көлік қызметі үшін қорытынды төлем-талаптар.
Ақшалай қаржылардың есебі 1000 Ақшалай қаржылар бөлімшесінің келесідей шоттарында есепке алынады.
* 1010 Касссадағы ақша қаражаты
* 1020 Жолдағы ақша қаржылары
* 1030 Ағымдағы банктік шоттағы ақша қаражаты
* 1040 Карт-шоттардағы ақша қаражаты
* 1050 Жинақ шоттарыныдағы ақша қаражаты
* 1060 Өзге де ақшалай қаржылар
Кесте 2 - Ақшалай қаржылардың есебі бойынша шоттар корреспонденциялары.
№
Шаруашылық операция мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
Дебет
Кредит
1
Ағымдағы банктегі шоттан кассаға ақша түсті
1010
1030
2
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы түсті
1010
1210
3
Пайдаланылмаған аванс сомасын есепті тұлға кассаға тапсырды
1010
1250
4
Кассада кассир білетін ақша жетіспеушілігі шықты
1250
1010
5
Жұмысшыларға еңбек ақы кассадан берілді
3350
1010
6
Ұйым әкімшілігінің кеңсе, телефон шығындары төленді
7210
1010
7
Жабдықтаушыларға қысқа мерзімді аванстар берілді
1610
1010
8
Алынған шикізат құны кассадан төленді
-ҚҚС сомасына
1310,1330
1420
1010
1010
9
Кассадан ағымдағы банктік шотқа ақша түсті
1030
1010
10
Бюджеттен артық аударылған сомалар қайтарылды
1030
1410,1420,1430
Резидент емес - заңды тұлғалармен шетел валютасында есеп айырысуларды резидент - заңды тұлғалар өздерінің шоттарында бар валюта қаражаттары шегінде нақты ақшасыз төлеу тәртібінде жұзеге асырады. Валюта қаражаттарының шығу тегі жария болуға тиіс және мына төмендегі көзделген заңды жолмен алынуы мүмкін болады: экспорт валюта түсімі; жарғылық капиталға жарналар; резиденттер еместердің қаржы көмегі гранттар; өкілетті банктерден, шетел банктерінен, қаржы мекемелерінен және басқа да шетелдік заңды тұлғалардан алынатын валюта несиелері, сондай-ақ резиденттер емес жеке тұлғалардан алынатын займдар, өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы ішкі рынокта теңгеге сатып алынған валюта.
Касаға ақша қабылдау бас бухгалтер қол қоятын Кіріс касса ордерлері бойынша жүзеге асырылады. Кассаға ақша салған адамға береді. Кассадан ақша беру Шығыс кассалық ордерлер негізінде жүргізіледі. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төл құжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оның кімнің және қашан алғанын ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын, теңгені- жазумен; тиынды- сандармен көрсетеді. Сенімхат бойынша берілген ақшаны шығыс кассалық ордерде ақшаны алуға сенім білдірілген адамның аты-жөні көрсетіліп сенімхат бойынша деген жазу жазылады.
Заңды тұлға- резидентке үшінші тұлға үшін келісім-шарттар төлемі бойынша валюта операцияларына, сондай-ақ, нақты ақша түрінде есеп айырысуларды жүзеге асыруға тыйым салынады. Шет мемлекеттерінің ақша бірліктеріне салық салу; бухгалтерлік есеп пен кеден төлемдері мақсаттарына арналған теңгенің ресми бағамын ішкі валюта рыногында айырбас операцияларының бағдары негізінде Ұлттық банк белгілейді және ол баспасөзде жарияланады.
3 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫҢ ЕСЕБІ
Қысқа мерзімді дебеторлық қарыз шаруашылық операцияларды жасау барысында пайда болады, әдетте тауар, өнім, жұмыс, қызметті сату кезінде. Дебиторлық қарыз ретінде ТФК МИК ЖШС алдында бөлек адамдардың, мекемелердің және басқа дебеторлардың ақша формасындағы міндеттері түсінеді.
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз есебі шоттарды өтеу уақытына немесе қарызды өтеудегі күтетін күніне тәуелді қазіргі немесе ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз сатылатын (жұмыстың негізгі түрінен) немесе сатылмайтын (жұмыстың басқа түрлерінен) болуы мүмкін.
Сатып алушылар мен тапсырушылар есептемесін есептеу үшін келесі шоттар арналған: 1210 Сатып алушылар мен тапсырушылардың қысқамерзімді дебиторлық берешегі мен 1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек.
1280 шоты белгілі бір сомманы белгілі бір уақыт кезінде өтеу бойынша белгіленбейді, бірақ алғашқы қарыз соммасын асыратын номиналды құн арқылы жазба міндет болып табылатын алынған векселдерді есептеу үшін арналған. Вексельдерді екі топқа бөлуге болады: пайызды және пайызсыз. Пайызды - пайыздық өтеулерді калькуляциялау кезінде номиналды құнға қолданылатын пайыздық ставкасын қарастырады, ал пайызсыз векселде - пайыздық ставкасы қарастырылған.
1280 шотында алынған векселдермен қамтамасыз етілген сатып алушылар мен тапсырушылармен есеп ескеріледі. Векселдермен жүгінген өнімнің төлем соммасына 1280 шоты дебеттеледі және 6 Табым бөлімінің шоттары кредиттеледі. Сатып алушыдан алуға жататын ҚҚС соммасы 1280 шотының дебетінен және 3130 ҚҚС шотының кредитінен көрінеді.
ТФК МИК ЖШС сатып алушылар мен тапсырушылардан аванстар алуы мүмкін, сонымен қатар жабдықтаушылар мен мердігерлерге аванстар беру. Берілген аванстар дебиторлыққарыз болып табылады және 1600 Өзге қысқа мерзімді активтер 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар бөлімінің шотында ескеріледі. Аванстарды берген кезде ақша құралдарын есептеу шоттары кредиттеледі де 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар шоты дебеттеледі. Аванстарды тіркеу кезінде 1610 Берілген қысқа мерзімді аванстар шоты кредиттеледі де 3310 Жабдықтаушылар мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоты дебиттеледі.
Есеп кезеңінде төленетін, бірақ келесі кезеңдерге жататын 1620 Алдағы кезеңдердің шығыстары шотында ескерілетін алдағы кезеңдер шығыстарына мыналар жатады:
- сақтаушы полисті иеленуге кеткен шығындар;
- бірнеше ай бұрын төленген жалдық төлем;
- күнделікті баспа, сонымен қатар техникалық және экономикалық кітаптарға жазылу соммасы;
- телефонмен қолдану үшін төлем;
- коммуналдық төлемдер мен басқа ұқсас шығындар.
1620 шотының дебетінде сақтаушы полисті иеленуге кеткен шығындар, бірнеше ай бұрын төленген жалдық төлем, алдағы кезеңдердің басқа шығындары көрсетіледі. 1620 Алғашқы кезеңдер шығындары шотының дебетінде ескерілген есеп кезеңіне қарайтын шығындары 1620 шотының кредитінен 7110 Өнімдерді Сату мен қызмет көрсету бойынша шығындар, 7210 Әкімшілік шығындар мен 8 Өндірістік есеп шоттары бөлімі шоттарының дебеттеріне шығынға жазылады.
Жабықтаушыға төленген ҚҚС есебі үшін 1420 ҚҚС шоты арналған, бұл шоттың дебетінде 3310 Жабдықтаушылар мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шотымен корреспонденцияда алынған ТМҚ үшін жабдықтаушы шотына енгізілген ҚҚС соммасын көрсетеді.
1420 шотының кредиті бойынша берілген салық түрі бойынша бюджетке қарыздың азаюымен болатын тіркеуге қабылданған ҚҚС соммасы көрсетіледі.
1270 Алуға қысқа мерзімді сыйақылар шоты тіркелген пайыз бойынша дебиторлық қарыз есебі үшін арналған. Алуға арналған соммалар 6110 Сыйақылар бойынша табыстар шотының кредитінен 1270 шотының ақшалы құрылғының дебетінде көрсетіледі. Түскен ақшаларды ақша құралдары шотының дебетінде көрсетеді: 1030, 1050 мен басқалары, және 1270 Алуға қысқа мерзімді сыйақылар шотының кредиті.
Жұмысшылар мен басқа жауапты адамдардың дебиторлық қарызы жайлы ақпаратты көрсету үшін 1250 Жұмысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы шоты арналған. 1250 шотының дебеті бойынша есепке берілген, жұмысшыларға берілген қарыздар, сонымен қатар материалдық зияндарды өтеу бойынша соммалар көрсетіледі. Жұмысшылар қарызын өтеу сәйкес шоттарды корреспонденциясымен 1250 шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Кесте 3 - Қысқа мерзімді дебиторлық қарызының есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№
Операциялар мазмұны
Дт
Кт
1
Кассадан ақша есепке берілген
1250
1010
2
Есеп соммаларына алынған материалдар
1310
1250
3
Административті-басқарушы персоналға сапар шығындары жазылған
7210
1250
4
Есеп соммаларына машиналар мен құралдар алынды
2413
1250
5
Материалдық зиянды өтеу үшін жауапты шотына шығынғы жазу
1250
1280,2180
6
Еңбек ақысынан есеп соммалары немесе зиян соммалары алып қалынды
3350
1250
Бақылау жүйесі қаншалықты ыңғайлы және эффективті, сатып алушылар мен тапсырушылардың қаншалықты төлеуге қабілетті болғанымен кәсіпорында ылғида кредитке алғандарына төлей алмайтын сатып алушылар табылады, осындай қарыз алуға сенімсіз болуы мүмкін. Егер сенімсіз қарыз мүмкін болса, онда оны өтеуге болатын резерв болу керек. Күдік туғызатын қарыздарды бағалау бойынша екі әдіс бар:
- кредиттің таза құнынан пайыз әдісі;
- төлеу мерзімі бойынша дебиторлық қарыз есебінің әдісі.
Сенімсіз қарыздар бойынша резервтер сенімсіз дебиторлық қарызды шығынға жазған кезде болатын кемшіліктерді өтеу үшін жасалады. Күдік туғызатын қарыз болып уақытында өтелмеген дебиторлық қарыз, сонымен қатар кепілдікті қамтамасыз ететін қарыз есептеледі. Резерв есебін 1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв шотына жүргізеді. Резервтерді жасау 1290 Күмәнді талаптар бойынша резерв шотының кредиті мен 7440 Резервтерді жасау мен сенісіз талаптарды шығынға жазу бойынша шығындар шотының дебеті бойынша көрсетіледі. Қысқа мерзімді дебиторлық қарызды балансты шығынға жазған кезде 1290 шоты дебеттеледі де келесі шоттар кредиттеледі: 1210 Сатып алушылар мен тапсырушылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі, 1280 Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек. Қолданылмаған резерв соммасына сторналық жазба жасайды: Д-т 7440, К-т 1290.
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар есебі төмендегі шотарымен жүргізіледі:
1200 Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1220 Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1230 Ұйымдасқан және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1240 Филиалдар мен құрамдық бөлімдердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1250 Жұмыскерлердің қысқа мерзімді дебиторлық қарызы
1260 Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар
1270 Алынуға тиісті қысқамерзімді сыйақылар
1280 Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар
1290 Күдікті талаптар бойынша резервтер
ТФК МИК ЖШС кәсіпорнында қысқа мерзімді дебиторлық қарыз екі факторларға байланысты көрініс табады:
:: кәсіпорнның іскерлік деңгейі - неғұрлым сатылымдар көлемі көп болса, соғұрлым дебиторлық қарыздардың көлемі де көп болады.
:: кәсіпорнның клиентке деген қарым - қатынасы - кәсіпорын клиенттерді сақтап қалу және клиенттерді тарту мақсатында өз клиенттеріне төлем төлеу уақытын ұзақ бере отырып қарызды деңгейін арттырады.
ТФК МИК ЖШС да өз активтерін пайдаланудың тиімділік дәрежесін бағалау үшін іскерлік белсенділік коэфиценті қолданылады.(айналым коэфиценті).
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың айналым коэфиценті кәсіпорынның дебиторлық қарыздарының құрлымы мен деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздың айналым коэфиценті - бұл кәсіпорнның таза сатылымдары көлемінің орташа жылдық дебиторлық қарыздарға қатыныасымен есептелінетін қаржылық көрсеткіш.Бұл ТФК МИК ЖШС кәсіпорнында қысқа мерзімді дебиторлық қарыз мезгіл ішінде неше рет жиналатынын көрсетеді.
4 ҚОРЛАР ЕСЕБІ: ШИКІЗАТ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАР, ТАУАРЛАР, ДАЙЫН ӨНІМ
Материалдық қорларды есепке алудың мынадай негізгі міндеттер тұрады: босалқыларды кіріске дер кезінде және толық есепке алу, сақтау орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық дер құжаттау; көліктік-дайындау шығындары (КДШ) мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын уақытында және толық анықтау; КДШ-ны өндірістің шығындарына жазудың біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру ұйымға қажет емес материалдық босалқыларды сату, сақталатын орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді алу.
Материалдар кәсіпорында өндіру, қайта өңдеу немесе дайындау үшін, немесе басқадай қажеттіліктер үшін арналған. Материалдық бағалықтардың есебін дұрыс ұйымдастырудың қажетті алғы шарты материалдардың іс жүзіндегі жіктелуін сақтау болып табылады. Қорлар келесідей жіктеледі:
* сатылып алынған тауарлар;
* қайта сатуға аранлған мүлік (ғимарат, үй, транспорт және басқалары);
* ұйыммен өндірілген және сатуға арналған дайын өнімдер;
* шикізаттар мен материалдар;
* аяқталмаған өндіріс;
* басқа көмекші материалдар.
Материалдық қорлар есебі тек қана топтары бойынша емес, сонымен қатар әрбір атауы, түрі, мөлшері, сорты және т.б. бойынша жүргізіледі.
Дайын өнімге өңдеудің барлық кезеңдерінен өткен, техникалық және сапалық сипаттамалары қойылатын талаптарға немесе қойылым келісімінің шарттарына сай келетін өнімдер жатқызылады.
Тауарларға сату үшін алынған материалдық құндылықтар жатқызылады. Сауда, жабдықтау немесе басқа да делдалдық қызметтегі ұйымдар тауарлар құрамында, сонымен қатар өніммен жабдықтаушыларға қайтарылуға тиіс төленген көп айнымалы ыдыстарды есепке алады. Материалдар өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай келесідей бөлінеді: шикізат пен материалдар; сатылып алынған жартылай фабрикаттар; отындар; ыдыстар; қосалқы бөлшектер; құрылыс материалдары; өңдеуге берілген материалдар және т.б. Қорларды ҚЕХС №2 Қорлар стандартына сәйкес есепте нақты өзіндік құнымен көрсетеді. Өзіндік құн тауар үшін төленген бағаны немесе оны өндіру үшін қажет соманы білдіреді. Сатуға арналған қорлардың құны сатылған қорлардың құнының сомасына және түгендеудің үздіксіз немесе кезеңдік әдістері көмегімен кезең соңындағы қалған қорлардың құнына бөлінуі мүмкін. Бухгалтерлік есеп стандарттарында материалдық қорларды бағалаудың келесі әдістері ұсынылады: арнайы ұқсастыру әдісі, орташа құн әдісі, алғашқы сатып алынған қорлардың бағалары бойынша (ФИФО) бағалау әдісі. Бұл әдістердің әрқайсысы алдымен ай соңындағы қалдықтарды материалдық бағалауды, одан кейін шыққан материалдық қорлардың құнын анықтауды болжайды. Соңғыларының құны кезең басындағы қорлар құнының жалпы бағасынан есеп беру кезеңінде түскен құнын қорлардың ескере отырып кезең соңындағы қорлар құнын алыптастау арқылы анықталады. Материалдарды орташа құн бойынша бағалау кезінде сол есеп беру кезінде өндірісте пайдаланылған материалдардың жалпы құны қорлардың әрбір құны бойынша орташа сатып алу бағасын материалдық сәйкес санына көбейту арқылы анықталады.
Материалдарды ФИФО әдісімен бағаланған кезінде бірінші шығарылған материалдық құнын есептен шығару көзделеді.
ТФК МИК ЖШС - де материалдар негізінен жабдықтаушылардан және есеп беруге тиісті тұлғалар арқылы және басқа жолдармен келіп түседі.
Материалдар қозғалысының есебі үшін 1300 Қорлар бөлімшесінің шоттары арналған. Бұл бөлімшеге келесідей шоттар топтары жатады: 1310 Шикізат пен материалдар, 1320 Дайын өнім, 1330 Тауарлар, 1340 Аяқталмаған өндіріс, 1350 Басқа да қорлар, 1360 Қорларды қажетсіздендіру бойынша резерв.
1310 Шикізат пен материалдар, тобы келесідей шоттарды қамтиды:
1311 Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен бөлшктер;
1312 Отын;
1313 Ыдыс және ыдыстық материалдарға;
1314 Қосалқы бөлшектер;
1315 Басқа материалдар;
1316 Қайта өңдеуге берілген материалдар;
1317 Құрылыс материалдары.
Кесте 4 - Материалдық қорлар есебі бойынша шаруашылық операцияларының шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Жабдықтаушылардан шикізат пен материалдар түсті.
1310,1350
3310
2.
Қосылған құнға салық сомасы
1420
3310
3.
Материалдық қорлар жеке тұлғалардан түсті
1310,1350
3390
4.
Материалдық қорлар жеке тұлғалардан және ұйымдардан тегін түсті
1310,1350
6220
5.
Жабдықтаушыларға материалдардың құны есеп айырысу шотынан төленді.
3310
1030
6.
Материалдық қорлар есеп беруге тиісті адамдардан кірістелді.
1310,1350
1250
7.
Өндіріске материалдар жіберілді.
8110,8210,8310
1310,1350
8.
Материалдық қорлар жалпы шаруашылық мақсаттарға жұмсалды.
7210
1310,1350
Кәсіпорынның өнімін өткізу процесінде ақша қаражаттары алынады. Олардың есебінен жұмсалған шығындар жабылады, салықтар және басқа төлемдер бойынша бюджетпен; еңбекті төлеу бойынша жұмыс істеушілермен; жабдықтаушылар мен мердігерлермен, басқа кредиторлармен есеп айырысу жүргізіледі.
ТФК МИК ЖШС қаржылық жағдайының нығаюы өндірілген өнімнің дер кезінде дайындалуы мен өткізілуіне тәуелді. Дайын өнімнің бар болуы мен қозғалысы туралы ақпаратты жалпылау үшін 1320 Дайын өнім шоты арналған. Бұл шоттың дебеті бойынша өндірістен шығарылып, қоймаға берілген өнімнің нақты өзіндік құны көрсетіледі.Шоттың кредиті бойынша өткізілу тәртібінде тиелген немесе сол жерде сатып алушыларға берілген дайын өнім есептен шығарылады. Сатып алушыларға дайын өнімдерді төлеу үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылдаы. Дайын өнімдер ұйымның өзі қолданылуы үшін жіберілсе, онда Дайын өнім шотына кіріске алынбайды, 1310 Шикізаттар мен материалдар тобының сәйкес шоттарында немесе 7210 Әкімшілік шығындар, 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсетулер бойынша шығындар шоттарында есептеледі.
Кесте 5 - Дайын өнімдер есебі бойынша шаруашылық операцияларының шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Өндірістен дайын өнімдер шығарылды
1320
8110, 8210, 8310
2.
Сатылған өнімдердің іс жүзіндегі өзіндік құны қажетсіздендірілді
7010
1320
3.
Сатып алушыларға шот көрсетілді: сату құнына
ҚҚС сомасына
1210, 2110
6010
4.
ҚҚС сомасы ағымдағы банктік шоттан бюджетке аударылды
3130
1030
5.
Сатып алушылардан ағымдағы банктік шотқа алынды
1030
1210, 2110
6.
Өнімдерді сату бойынша коммерциялық шығындар бейнеленді
7110
1310, 3350
7.
Есепті кезең соңында шоттар жабылды
Табыстар
Шығындар
6010
5610
5610
7110, 7010
5 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРДІҢ ЕСЕБІ: НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС АКТИВТЕР
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері - шаруашылық
қызметінде бір жылдан артық мерзімге пайдаланылатын және
қайта сатып-өткізуге жатпайтын құралдары.Егер
қандай да бір құндылықтар қайта сатып-өткізуге арналған
болса, оларды айналым құралдарына жатқызу қажет.
Қазіргі уақытта еліміздің бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшу үстінде.Болашақта негізігі құралдар есебі 16- Жылжымайтын мүлік,үйлер,жабдық стандарты бойынша есепке алынады.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруын, дұрыс құжаттылық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұғымды пайдалануын бақылайды; негізгі құралдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгілінде жасауын және олардың нәтижесін есепке көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың басқа шығу нәтижелерін есепке нақты көрсетілуін қамтамасыз етуі қажет.
Негізгі құралдардың бастапқы құнына сатып алу, жеткізу бағалары және активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді. Сонымен қатар Халықаралық стандарттың қаржылық есебі (16 ХСҚЕ) бойынша бастапқы құнға өтелмеген салықтар, импорттық төлемдер де кіреді.
Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе, жаңалықтарды алуға байланысты шығындар негізгі құралдардың ағымдық бағалық құнына қосылады..
Жөндеу мен техникалық қызмет көрсету шығындары оларды жүзеге асыру шаралары бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған қағидаларына сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны - бүл негізгі құралдарды сатып алуга, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін негізгі құралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты, арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендеғі барлық шығындарды қамтитын төленген сомалар.
Ағымдьқ - анықталған күнге, нарықтағы сәйкес бага бойынша негізгі қүралдардың қүны.
Бяланстьщ - активтердің есеп және есеп беруінде сипат-талатын жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық қүны.
Өтімділік - бүл негізгі құралдарды жою кезінде істен шығару бойынша күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың болжанатын қүны.
Нарықтық құнның өзгеруімен байланысты олардың құнының көбею коэффициентінің есебімен негізгі құралдарды қайта бағалау индекстеу жүргізіледі. Индекстеу кезінде толық қайта қалыптасу құны келесі әдістердің бірімен анықталады: қайта есептеудің үсынылатын коэффициенттері немесе кезекті жылдың 1 қаңтарына жазылатын негізгі құралдардың сәйкес түрлері мен көрсетілген
құралдардың нарықтық құны туралы құжаттар мен сараптаушы қорытындыларына жататын бағаға сәйкестендірілетін баланстық құнды қайта есептеу. Банк өзінің негізгі құралындағы кез келген бөлікті бір әдіспен, ал басқасын екінші әдіспен қайта бағалауға құқығы бар. Негізгі құралдардың қайта бағалануы ағымды құн бойынша жүргізіледі. Егер өндірісті алдын ала белгіленген нормативтен асырып орындаған жағдайда ғана, 16 БЕХС сәйкес негізгі құралдар объектісімен байланысты шығындар актив ретінде танылуы мүмкін. Келешек экономикалық пайданы көбейтуге әкелетін жақсартудың үлгілері:
- негізгі қүралдардың қуаттылығын жоғарылата отырьш,
пайдалану мерзімін көбейту модификациясы (модернизация);
- өндірілетін өнім сапасын айтарлықтай жақсарту мақсатында
машина бөлшектері мен буындарын игеру;
- бұрын есептелген өндірістік шығындардың қысқаруын
қамтамасыз ететін жаңа өндірістік үрдісті енгізу.
Негізгі құралдарды пайдаланғанға дейінгі алғашқы операциялық жүмсалымдар шығындар ретінде таныладьц
Негізгі кұралдардың орталықтандырылған есебі кезінде банктің бэк-офисінде негізгі қүралдар есебінің тобы бойынша әрбір бөлімшелерге шот жоспарына сәйкес келетін нұсқаумен жекелей шоттар ашылып жүргізіледі.
Негізгі құралдарды балансқа алу теңгемен жүзеге асырылды.
Негізгі құралдардың құрылысы шаруашылық немесе мердігерлік әдіспен жүргізіледі. Капитал құрылысы бойынша келісімшартта көрсетілген мөлшерде аванстың бірінші бөлігін төлеу бекітілген келісімшартта анықталған мерзімде банк бэк-офисінде жүргізіледі, ал қалған сомаларды төлеу 3 және 2-нысаны бойынша орындалған жүмыстарды қабылдау актісі мен бюджетпен қарастырылған ақша сомасы шегінде бөлімше басшысының қолы қойылған, бұрын төленген аванстарды ұстап қалудың үйлесімді есебімен нақты сома-сы көрсетілген шоттарды төлеуге ұсынылған жүмыстардың қүны туралы жабдықтаушылардан алынған анықтама негізінде жүзеге асырылады. Қатар-қатар реттік үйымдар ай сайын 27 күннен кешіктірілмей 3 және 2-нысайдағы орындалған жұмыстар актісін үсынады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына сәйкес (№38 ҚЕХС) материалдьщ емес активтер басқа тараптарға жалға өткізу немесе әкімшілік мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер больш табьіладьі] Және іскерлік пікірден айқын ажыратылады.
Сонымен қатар материалдық емес активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды, клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажеті жшу'
Патенттер, авторлық құқықтар, франшизалар, тауар таңбалары, үйымдық және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған мате-риалдық емес активтер болып табылады.
Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа бөлуге болады: айырбастауға жататын және жатпайтын.
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа активтерінен бөлек сәйкестендіріліп және бөлек сатылуы мүмкінД
Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің іфізметінде айтарлықтай жиі кездесетін материалдық емес активтер төменде көрсетілген [^Патент - бұл занды тіркелген және танылған ерекше қүқық. Патенттік құқық - сырттан басқа тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын үрдісті немесе қызметті, бұйымдарды иесіне пайда-лануға, өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу өндірілетін бұйым түріне, үлгісіне не-месе моделіне сәйкес келетін патентке ұқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет көрсетуді қорғайды.
Авторльщ кұкьщ - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және тағы басқа авторларының заңмен қарасты-рылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компания-ларға, өнімдерге немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын ұқсастықтар. Олар иемденуді көбейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франшизалар ңақты бағытты және нақты қызметті пайдалану қүқығын иелену үшін шаруашылық субъекті-лерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен үсынылады.
Жалға алынған меншіктің қүнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған меншіктің модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал меншігін жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға алынған меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына амортизациялануы немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына байланысты жақсаруы керек. Сәйкестенбейтін активтер бблек сатылуы мүмкін емес. Төменде сәйкестенбейтін активтердің кейбір мысалдары келтірілген. Материалдық емес активтердің кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар: олар үзақ мерзімді аванстық төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай иеленушіге ешқандай құқық бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке идентификация-лануы мүмкін, бірақ айырбастауға жатпайды.
Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды бухгалтерлік ссепте болашақта табыс әкелуі мүмкін қызметтерге кеткен шыгын-дир деп атайды. Олар баланста алдын ала төленген үзақ мерзімді шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі ұзартылған шығындар фи-зикалық формасы жоқ үзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі.
Үйымдык; шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы құн принципі қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, актив терді сатып алумен байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады. Сатып алу кұны - бүл барльщ төлемдер немесе алынған активтердің ағымдағы нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды сұраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады. Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет:
:: қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші
және келісілген ереже;
:: болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе
ұзарту үшін шарттар;
:: қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сұраныс және басқа да
экономикалық факторлар;
:: жұмыстардың орындалуының күтілген мерзімге сәйкес
келетін қызмет мерзімі;
:: материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін
шектейтін бәсекелестердің және басқа да субъектілердің
күтілген әрекеті;
:: материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа
активтердің қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану моделің сипаттау керекі Егер мұндаи үлгі нақты анықталған болмаса, амортизацияшя теңбе тең аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес активтердің тиімді қызмет ету мерзімің қарастыру керек. Халыкаралық стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда оның ағымдық, баланстық құны кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы мүмкін. Бұндай жағдайда амортизациялық емес қүнды жазу керек және активтің бағамын азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде айырбастауда немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен келуі, түсімнен пайданы сипаттай 'отырып материалдық емес активтің шотымен оның амортизациялык емес қүны жазылу керек
6 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІ
ТФК МИК ЖШС өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті капиталдар мен қатар басқа қатыстырылған капиталдарды да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Кәсіпорын өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы- мердігерлердің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйым өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорын өзі қарамағында істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі слықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып, өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып,оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі. Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есепттегі ең негізгі, яғни қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі сөзсіз. Кәсіпорындағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар типтік шоттар кестесінің міндеттемелері деп аталынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі.
Міндеттеме - бұл тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау,ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі әрекеттентартыну, ал кредит беруші борышынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Міндеттеме өткен кезең оқиғасынан пайда болған субьектінің берешегі.Бұл берешекті реттеу экономикалық пайдасы мол ресурстар ағынына әкеп соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық ақшалайтөлемдердің ағымдағы құныретінде өлшенеді.Міндетемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
* Ақшалай қаражатпен төлеу;
* Активтерді табыстау
* Қызмет ұсыну
* Міндетттемені басқа міндеттемемен ауыстыру
* Міндеттемені капиталға аудару
Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімді кредиттік берешек ол операциялық кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі.)және ұзақ мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Жалпы міндеттемелер өтелі мерзіміне байланысты екі түрге бөлінеді:
-Ұзақ мерзімді міндеттемелер
-Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді міндеттемелер есепті кезең (бір жыл) ішінде немесе белгілі бір операциялық цикл ішінде қайтарылады деп күтілетін ағымдағы міндеттемелер болып табылады.
Оларға мыналар жатады:
-Қысқа мерзісді несиелер және овердрафт;
-Ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі;
-Кредиторлық борыштар;
-Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;
-Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
-Салық міндеттемелері;
-Төленуге тиісті дивиденттер
-Негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері арасындағы борыштар;
-Акционерлік қоғамның лауазымды тұлғалараына борыштары;
-Өзге де кредиторлық борыштар;
-Төленуге тиісті есептелінген шығыстар;
-Алдағы кезең табыстары;
-Күтпеген жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер
Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:
-қысқа мерзімді несиелер және овердрафт;
-ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі;
Қысқа мерзімді заемдардың алынуы және қайтарылуына байланысты операциялар 3010-3020 Қысқа мерзімді заемдар шоттарында жүреді. Бұлар пассивтік шоттар болып табылады және олардың қолдағы есеп беру кезеңінің қайтарылмаған қарызын көрсетеді. Субьект несиені алған жағдайда дебеттелетін шоттар: 1040,1050,1070, ал кредиттелетін шоттар 3010-3020. Несиенің қайтарылу жағдайында аталған 3010-3020шоттар дебеттеліп, 1040,1050,1070 шоттары кредиттеледі. Қысқа мерзімді займдардың аналитикалық есебі займдарды берген банктердің түрлері бойынша жүргізіледі. Жүргізілген тексеруддің нәтижесі кәсіпорында қысқа мерзімді міндеттемелердің аналитикалық есебінің жүргізілмейтінін немесе нашар ұйымдастырылғанын көрсетеді. Сол себепті жұмыс уақытын үнемдеу мақсатында аудиторға банкілік немесе банк мекемелерінен тыс міндеттемелер бойынша пайыздарының есептелуінің дұрыстығын дер кезінде әрқашан да тексеріле бермейді. Осыған ұқсас жағдайларға байланысты аудиторға негізгі белгілері бойынша барлық несиелік шараларды топтастырып, содан кейін банк банк міндеттемелері бойынша пайыздардың есептелуінің дұрыстығын және олардың кәсіпорын балансында дұрыс көрсетілуін тексеру керек.
7 КАПИТАЛ ЖӘНЕ РЕЗЕРВ ЕСЕБІ
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі-бір мөлшерде мүліктерге ие болуы тиіс. Осы мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылған- дағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Кәсіпорын ал- ғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қарал- ған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның құрылтайшылары- ның, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға үлестері- нен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы ТФК МИК ЖШС есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Кәсіпорын мүлкінің құрамы ұйымның барлық мүлкі (қызмет атқару- шы капиталы) айналыстан тыс және айналыстағы активтер болып екіге бөліне- ді. Мүліктерді қызмет атқару мерзіміне қарай негізгі (айналыстан тыс) актив- тер және айналымдағы активтер деп екіге бөлінеді.
Негізгі активтер (айналымнан тыс) негізгі құралдардан, материалдық емес активтерден, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz