Кеңес өкіметінің қазақ шаруаларын отырықшыландыруға байланысты мемлекеттік саясатын талдау
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрілігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Бекбол А.
ХХ ғ. 20-30-шы жж. аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400 - Тарих мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Ускембаев Қ.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ХХ ғ. 20-30-шы жж. аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру
5В011400 - Тарих мамандығы
Орындаған: Бекбол А.
Ғылыми жетекші
аға оқытушы Тапенова А. С.
Қарағанды 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Ұжымдастыру және оны іске асыру әдістері
1.1 Кеңес мемлекетінің ХХ ғ. 20 жылдарындағы аграрлық саясаты және қазақ шаруаларын отырықшыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 1920-шы жылдардың екінші жартысындағы Қазақстанның саяси және экономикалық ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Жеке меншік иелеріне шабуыл: қателіктер мен асыра сілтеулер ... ... ... 27
2. Жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру
1930 ж. шаруа қожалықтарын жаппай күштеп ұжымдастыру және отырықшыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Аграрлық саясаттың шынайы ақиқаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Отырықшыланған қазақ шаруаларының материалдық-тұрмыстық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.4 Ашаршылық трагедиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Отан тарихында еш уақытта өзектілігін жоймайтын тақырыптардың бірі - Кеңес дәуіріндегі қазақ халқының көрген қиындығын адам айтып тауыспас жағдайларды бастан кешірген еді. Соның бірі, қазақ халқын күштеп ұжымдастыру мәселесі туралы айта кету жөн. ХІХ ғ. қазақтың қаралы ғасыры, қорлықты, тепкі-теперішті, езгіні аса көп көрген ғасыры. Сонымен бірге ерлік рухының да алаулаған ғасыры! Сол ерлік рухтың отын сөндірмей сақтап қала алған ғасыры. Ең сойқан сұмдықтар ХХ ғ. келді. Он алтыншы жылдың ойраны, ақ пен қызылдың кезекпе-кезек көкпарға салып, додалаған аласапыраны. Қазақты қырғындата берудің басқа әдіс-амал, айла-тәсілдері таусылған соң (себебі: социалистік елде - Кеңес мемлекетінде халықты мылтықпен атып, қылышпен кескілеп турау адамгершілік мұраттармен әсте сыйыспайды ғой), бас қолбасшылығына жендет Голощекин тағайындалып, жалпақ сахараға ашаршылық атты ата жауының өзі жіберілді. Жер бетінен тұтас бір ұлтты жойып жіберуді көздеген теңдессіз геноцид, зұлымдық қылмыс еді бұл.
Қазақ халқының тең жартысын ақ сүйек етіп жалмаған, ең бері салғандағы талдама-пайымдауларға қарағанда 3 млн. Адамды қырғынға, жүздеген мың адамды босқыншылыққа ұшыраған кесапатты нәубеттің ең шарықтаған шағы 32-ші жыл болды. Адамзат жаралғаннан бергі заманалар ішінде ең ұлы ғасыр деп бағаланып жүрген жиырмасыншы ғасырда қазақ халқы өзін осырап кеткен, ұлттық санасын есеңгіретіп тастаған осындай ғаламат шығындарға ұшырамағанда, деп пайымдайды демографтар, ғылыми орташа варианттар бойынша есептегеннің өзінде қазіргі саны 20 миллионнан еркін асқан болар еді.
Осындай нәубеттерге ұшырай-ұшырай, қазақ халқының саны бұған дейінгі ең қарыштап өсті деген жоғарғы нүктесінде - 1915 ж. 5 млн. болса, Отан соғысы аяқталғанда - демографиялық ең төменгі нүктесінде 2 млн. 650 мыңға құлдыраған. Ал мұндай кесапаттарда халықтың халықтық қасиеті шайқалмай ма? Ал, жалпы алғанда осы соңғы ұлы ашаршылықтың апаты 1931 ж. басталып, 1933 жылдың алғашқы жартысын молынан қамтыды [1],[2],[3]. Ең күйіндіретіні, ең назаландыратыны ұзын ырғасы үш жылға созылған жантүршігерлік сұмдық - ашаршылықпен қазақ халқы жалғыз шайқасты. Сол ашаршылықтың болып, өткеніне де биыл аттай 83 жыл толмақ, қашан да тарихқа, тарихи оқиғаларға уақыт сыншы болмақ. Кезінде осы күштеп коллективтендіру мен оның зардаптарынан туған ашаршылық туралы қисынды-қисынсыз теориялар мен ғылыми түйінділер айтылып, жасалып, баспасөз беттерінен орын алғаны да аян. Мысалы: Мұстафа Шоқайұлы және т.б. қатты күйініп зарарлы сынға алған сол қисынның бірі -...қазақ сияқты жабайы, надан халықтың социализм қарқынына ілесе алмайды-мыс. Демек, ашыққан халыққа көмек беру, азық - түлік босату мүлде қажетсіз. Ондай бос шығындарға тектен-текке барғанша, қаржыны елді индустрияландыру қажеттеріне жұмсаған абзал. Міне, осындай қара ниет қағидалар, зұлым ойлы сандырақ теориялар белгілі дәрежедегі қазақ халқы
тарапындағы мемлекеттік үлкен, құйтұрқы саясаттың негізіне алынғаны даусыз [4],[5] - дейді. Осының бәрін ескеріп біздер бұл зерттеу жұмыс, бүгінгі күнде өте өзекті тақырыптардың бірі деп есептейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғ. 20-30-шы жж. аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру Қазақстан тарих ғылымында едәуір зерттелді.
Кезінде белгілі саясаткер және зерттеуші Т. Седельников патша өкiметiнiң отарлау саясатын сынай отырып, қазақтардың жерiн тартып алу науқанын құптамады. Алайда автор қазақ даласындағы жер үшiн күрестi таптық позиция тұрғысынан емес, көшпелi және отырықшы феодалдар арасындағы күрес ретiнде қарастырды [6]. Ол осы кезде орын алған тарихи жағдайды көрсетуге тырысқан. Мысалы, Т. Седельников қазақтарға пайдалануға берiлген жердiң азаюы салдарынан олардың бiрте-бiрте отырықшы-егiншi шаруашылыққа өте бастағанын ашық жазады. Осыған орай бiрнеше шаруашылық типтерiнiң: таза мал шаруашылығы, мал шаруашылығы және егiншiлiк, таза егiншiлiк, егiншiлiк-кәсiпшiлiк пайда болып, дамығанын көрсетедi. Ол Қазақстандағы аграрлық жағдай жөнінде дәйекті пікір айтуға талпынған. Бұған жеті жыл бойы Қазақстандағы аграрлық мәселемен жан-жақты таныс болуы мүмкіндік берді. Ол өз еңбегінде А. Кауфманның тұжырымдарын өткір сынға алды [7]. ...құқықтық жағынан біз екі тұлғаның жалпы иеленуінің кәдімгі түріне тап болып отырмыз: бірінші тұлға - бұл тұтастай орыс қол астына қарайтын қазақ халқы, екінші тұлға - мемлекет,- деп жазды [7, 17 б.]. Автор ресми түрде қазақ халқының атынан сөйлеп, Қазақстанда жер қатынасын қалпына келтіруді талап етті.
ХХ ғ. 20-60-шы жж. Қазақстан ауыл шаруашылығының ерекшеліктері, жер саясатына қатысты көптеген еңбектер жарияланды. Бұл тұрғыда Ә.Бөкейхан, Т. Шонанов зерттеулері өте маңызды. Таптық тұрғыдан бұл мәселені Ғ. Тоғжанов та баяндады. Зерттеуші П. Галузо 1917 жылға дейін жердi пайдалану, қазақтардың егiншiлiкпен айналысуы, көшпелілердің отырықшылануы М.Г. Сириус, Е.А. Полочанский, А.Н. Челинцев, И.А. Зверяков еңбектерiнде баяндалады дейді. Оның еңбегінді Қазақстандағы аграрлық қатынастарға біршама сипаттама берiлген [8]. Кеңестік тарихнамада Қазақстандағы 20-30 жж. ауыл шаруашылығындағы өзгерістер, ұжымдастыру, ұжымшар-кеңшар құрылыстары, кадр мәселесі туралы Б.А. Төлепбаев, Г.Ф. Дахшлейгер, Ә.Б. Тұрсынбаев, Ф.И. Колодин, О. Сексенбаев, Ж. Жұмабеков, Н. Әлімбаев және басқаларының зерттеулері бар. О. Сексенбаев өз зерттеуінде Қазақстандағы кеңшар құрылысының кеңес дәуірінде қалай жүзеге асқанын сипаттаса, Ж. Жұмабеков зерттеулерінде ауыл шаруашылығының кадр мәселесі және жалпы жағдайы баяндалған. Алайда олар кеңестік идеология аясынан шыға алмады.
Сол сияқты кеңес дәуіріндегі аграрлық саланың көрнекті зерттеушілері Б.А. Төлепбаев, Ә.Б. Тұрсынбаев еңбектерінде Қазақстан мен Орта Азия республикаларындағы ұжымдастыру, кеңестік аграрлық өзгерістердің іске асырылуы жан-жақты талданған. Олардың еңбектерінде негізгі концептуальдық тұжырым ретінде лениндік ұлт саясатының коммунистік партияның басшылығымен осы өңірде іске асуы басшылыққа алынды. Осы тұжырым аясында отырықшыландыру және ұжымдастыру үрдістері баяндалған ол еңбектерде деректік негіздегі материалдар өте бай. Бұл зерттеушілер сол кездегі ұжымдастыру барысында орын алған қиындықтарға да, халық наразылығына да назар аударған. Алайда, олар сол кездегі саясат бағытында ондай наразылықтарды (ол көп жерлерде көтерілістерге ұласқанды) бандиттік немесе басмашылық бас көтеру деп сипаттауға мәжбүр болған. Жалпы бұл зерттеушілер еңбектері сол кездегі ресми саясат тұрғысынан тарихи ақиқат қалай жазылғанына куә болуымен қатар, өзінің деректік негізі жағынан құндылығын жоғалтпайды.
Осы тұрғыдан тақырыпқа тікелей қатысы бар Г.Ф. Дахшлейгер мен К. Нұрпеисовтің История крестьянства Советского Казахстана (Алматы, 1985), еңбектерін де айтуға болады [9]. Г.Ф. Дахшлейгер Қазақстандағы ауыл мен деревнядағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар туралы пайымдамалар жасады. Олар қазіргі ғылым үшін маңызын жоғалтқан жоқ. Көрнекті ғалымның "Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана (1921-1929 гг.)" (Алма-Ата: Наука, 1965, 535 с.) атты іргелі зерттеуінде және басқа да еңбектерінде жаңа экономикалық саясат тұсында Қазақстанның облыстарындағы жер мәселесі және аграрлық реформалар барысы баяндалған.
В.Ф. Шахматов көшпелi мал шаруашылығындағы дағдарыстың себептерiнiң бiрi жеке меншiк жер пайдалану және жайылымдарға жеке меншiк иелiктiң пайда болуынан деп санады [10]. Автор көшпелi шаруашылықта жердi пайдаланудың түрлерін көрсете отырып, Қазақстанның әртүрлi аудандарында жердi пайдалану бiркелкi болған жоқ деген қорытындыға келедi. Ә.Б. Тұрсынбаевтың зерттеуiнде үш революция тұсындағы қазақ ауылы көрсетiлiп, шаруашылық эволюциясы мен әлеуметтiк құрылысы, ұжымдастыру барысы сипатталады. Жалпы революцияға дейінгі жер мәселесі туралы, кеңестік аграрлық саясат туралы ақиқат тұрғысынан жазылған зерттеулер ХХ ғ. 90-жылдарынан бастау алады [11]. Сол сияқты белгілі библиограф Ү. Субханбердина "Айқап" бетіндегі мақалалар мен хат-хабарларды жарыққа шығаруы да бұл мәселенің зерттелу ауқымын кеңейтті[12].
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін жазылған зерттеу жұмыстарының отандық тарихнамада алатын орны ерекше. Бұл еңбектердің құндылығы сонда, оларда Қазақстанның кеңестік кезеңдегі тарихына мұрағат қойнауларында ондаған жылдар бойы құпия сақталып, ғылыми айналымға түспеген құжаттар негізінде шынайы баға берілген. Мысалы, Ж.Әбілхожиннің зерттеулерінде қазақ халқының дәстүрлі өмір сүру шаруашылығының қалай қарастырылып, кеңестік аграрлық реформалар нәтижесінде ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру зардаптары қарастырылған. Автордың 1991 жылы Ғылым баспасынан шыққан Традиционная структура Казахстана деген монографиясында қазақтың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-тіршілігі, оның шаруашылығы туралы теориялық пайымдаулары, оны бір мезгілде күштеп қаратудың трагедиялық сипаты аясында қарастырылған. Онда отырықшыландыру саясатына да талдау жасалған[13]. Ө. Озғанбай еңбегінде Алаш зиялыларының еңбектеріне талдау жасай отырып, патша өкіметінің отаршылық саясатын аша білген. К. Нұрпейісов[14], Т. Омарбеков[15], М. Қойгелдиевтің [16] зерттеулері Алаш зиялы қауымының өз заманындағы тарихи оқиғаларға атсалысқан қызметтері мен жазған еңбектеріне талдау жасағанымен құнды [8]. Ұжымдастыру жөніндегі Т. Омарбеков, М. Қозыбаев, [17]. Ж. Әбілхожин [18], Берденова К.Ә, Алдажұманов [19], Ж.Т. Таңатарова [20], Е. Қуандық [21] және басқаларының зерттеулері отырықшыландыру саясатын ашуға көп үлес қосты. Көрнекті ғалым М.Х. Асылбековтың және демограф Ә.Б. Ғалиев пен М. Тәтімовтың [22] еңбектерінде Қазақстандағы 1920-1930 жж. әлеуметтік-демографиялық үрдістер жан-жақты зерттеу арқауы болды.
Көрнекті ғалым М.Қ. Қозыбаевтың Қазақстан тарихындағы ақтаңдақтарға байланысты еңбектері және оның ұжымдастыру мен ХХ ғ. 30-жылдарындағы саяси қуғын-сүргін туралы зерттеулері бұл мәселені саралауға көп септігін тигізді. Ғалымның 1990 ж. зерттеушілер Ж. Әбілхожин және М. Тәтімовпен бірігіп жазған "Казахстанская трагедия" атты мақаласы "Вопросы истории" (1989, № 7) журналы арқылы Москвада жарияланып, 30-жылдардағы алапат аштық пен босқындық зобалаңын әлемге алғаш рет әйгіледі [23]. Сол сияқты К.Н. Нұрпейісовтың қазақ шаруалары туралы бұрынғы кеңестік кезеңдегі және соңғы жылдардағы зерттеулері ХХ ғ. 20-30 жж. туралы көп мағлұмат береді.
Ғалым Т. Омарбековтың Зобалаң, Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті мәселелері, ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан қасіреті зерттеулерінде сталиндік-кеңестік кезеңнің қайшылықты тұстарының көлеңкелі, бірақ тарихымызда ұзақ жылдар "жабық" болып келген мәселелері жаңа, егемен елдің тарихы тұрғысынан қарастырылған. Зерттеуші Қазақстандағы жаппай кеңестендіру саясатын, сауатсыздықты жою, қазақтандыру науқанын, мәдени құрылыс тарихын тың деректер арқылы ашуда Қазақ Орталық Атқару Комитетінің қызметіне тоқталып өткен. Кеңестендіру саясатының салдарларын көрсете келе, автор жаңадан бой көтеріп келе жатқан тоталитарлық қоғамға халық бұқарасына жанашыр, қамқоршы болатын ұйымдардан гөрі, осы халықты үрей психологиясы ауқымынан шығармай, белгілі бір саяси шеңбер ішінде ғана айналып әрекет жасайтын, адамдарды ресми саясатқа қарсы келмей, керісінше, оны әркез бас шұлғып қолдаумен қанағаттанатын рухта тәрбиелейтін мемлекеттік органдардың қажет болғандығын баса көрсеткен. Сондай ұйымдардың қатарында билік партиясының органы ВК(б)П Өлкелік комитетімен қатар Қазақстан Орталық Атқару Комитеті де бар еді. Сондай-ақ ғалым ХХ ғасырдың 20-30-жылдарында Қазақстанда кеңестік тоталитарлық жүйе жүргізген "Кіші Қазан", байларды тәркілеу, шаруаларды күштеп ұжымдастыру сияқты төтенше саяси-шаруашылықтық науқандарына мұрағат құжаттары мен материалдары негізінде талдау жасап, шынайы ғылыми тұжырымдар түйіндеген [24]. Е. Қуандықовтың еңбегі ұжымдастыру кезіндегі солақай саясатты көрсеткен.
Зерттеуші Ғ.Х. Халидуллиннің көлемді монографиялық еңбегінде (Политика советского государства в отношении казахских шаруа (1917-1940 гг.. -Алматы, 2001. -213 с.) кеңес мемлекетінің аграрлық саясатына, оның ішінде қазақ шаруаларына тікелей қатысты оқиғалар тың деректер негізінде баяндалған. Автор қазақ шаруаларының кеңес өкіметі жылдарындағы саяси-әлеуметтік жағдайын, аграрлық реформалар барысын зерттей отырып, негізгі назарды ұжымдастыру қарсаңындағы шаралар мен ұжымдастыру және оған шаруалардың қарсылық қозғалысына аударған. Монографияда көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру аграрлық реформаларды іске асыру аясында қарастырылған.
О.Х. Мұхатова еңбектерінде аграрлық тарихнамаға шынайы талдау жасалса [25], Ж. Таңатарова зерттеулерінде қазақ ауылын ұжымдастырумен қатар отырықшылыққа көшіру барысы, бұл тұрғыдағы мемлекет саясаты тың деректер негізінде ашылған. Ж. Таңатарова Батыс Қазақстандағы ұжымдастыру мен отырықшыландыруға көшіру науқанын Еділ бойындағы қалмақ шаруаларындағы науқанмен салыстыра зерттеуі көп мағлұмат береді[26].
Шетелдік тарихнамада да зерттеліп отырған мәселе бойынша жарияланымдар бар. Ресейлік тарихнамада бұл мәселе В.П. Данилов еңбектерінде және басқа да зерттеулерде жол-жөнекей аталып өтеді. Американдық ғалым, саясаткер М. Олкоттың 90-жылдардың бас кезінде шыққан Қазақтар деген кітабында да бұл мәселе жалпылама түрде, негізінен кеңес тарихшыларының еңбектеріндегі деректер негізінде баяндалған. Автор бұл мәселеде ешқандай жаңалық айтпайды және деректері тексерілмеген, көбінесе антикеңестік саясат жетегінен шықпаған. Арнайы зерттеуге тоқталсақ, бұл мәселе француз ғалымы Изабель Ойянаның КСРО қазақтарын отырықшыландыру және Қазақстан мен Орта Азия шаруаларын ұжымдастыру туралы монографиясында арнайы қарастырылған ("La sédentarisation des Kazakhs dans L'URSS de Staline. Collektivisation et changement (1928-1945)" Maisonnuve et Larose. -2006. -p.416). Автор Қазақстанда 1990 жылдардан бері қарай жарық көрген құжаттық жинақтар мен қазақстандық зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, қазақ шаруаларының әлеуметтік жағдайын, отырықшылануын, ұжымдастыру барысын және оған қарсы шаруа наразылықтарын баяндайды.
Жалпы қазіргі тарихнама отырықшыландыру мәселесін әлі де зерттеу қажет екенін көрсетеді.
Қазіргі кезде тарих ғылымы өзінің бар жауапкершілігіне қоғамның тарихи жадыларын терең демографиялық жағдайдан шығару жасындағы айтарлықтай жұмыстарын алып жатыр деуге болады.
Тұншықтырушы конъюктура мен қалың қабатты догматизм тырнағынан босаған творчестволық бастау тек қана ғылыми ізденуді жеделдетіп қана қойған жоқ, сонымен бірге ең бастысы, сол ғылыми зерттеуді тарихи жағдайды шынайы түсіну мен ондаған жыл бойына қалыптасқан стереотиптер мен қалыптылықты қайтадан жаңғыртып ойлауға әкелді.
Тақырып өте қиын да күрделі мәселелерге, тарихи жағдайлар мен фактылық материалдарға талдау жасауды қажет етеді. Өткенге баға беру, сынау тарихи заңдылық пен шындықтың ара жігін айырудың оңай шаруа емесі анық.
Диплом жұмысының деректік негізі. Жұмыстың негiзiне тарихи, этнографиялық, статистикалық, баспасөз материалдары бойынша кешендi деректер алынды.
Зерттеуде тақырыпқа қатысты кезеңдегі заң жинақтары, Кеңес өкіметінің қаулы-қарарлары, ұжымдастыру науқаны туралы жарияланған құжаттық жинақтар мен материалдар да кеңінен пайдаланылды. Сонымен қатар БК(б)П шешімдері мен мен құжаттық материалдары да кеңестік мемлекеттік саясатты талдауға арқау болды. Атап айтқанда БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті қаулылары, Қазақстан Компартиясы съездері, пленумдарының шешімдері, қарарлары, СОКП съездерінің, конференцияларының және пленумдарының материалдары да жұмыста көрініс тапты.
Деректердің келесі бір үлкен тобын баспасөз материалдары құрайды. Олардың қатарында ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы "Қызыл Қазақстан", "Народное хозяйство Казахстана","Большевик Казахстана","Советская степь", "Еңбекші қазақ" мерзімді баспасөз материалдары да бар. Бірақ ол материалдар кеңестік ресми баспасөз бетінде жарияланғандықтан тақырыпқа бір жақты сипат беретінін айту қажет.
1920-1930 жылдардағы әлеуметтік ахуалды осы кезеңнің саяси-шаруашылықтың науқандарын бастан өткізген кісілердің нақты естеліктері нақтырақ бейнелейді. Олар Нәубет [27], Қызылдар қырғыны [28], Народ не безмолвствует [29] тәрізді естеліктер жинағында жарияланды. Бұларды біз тарихи көзқарастарын талдап отырған зерттеушілер өздерінің еңбектерінде көптеп пайдаландық.
Күшпен ұжымдастыру кезеңіндегі құпия құжаттар жариялылық және тәуелсіздік рухымен арнайы жинақтарда басылып шықты [30, 31]. Оларды тарихи-салыстырмалы түрде талдау тарихшылар пікірлеріне қатысты дұрыс қорытындылар жасауға мүмкіндік берді.
1920-1930 жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін большевиктік партия мен кеңес өкіметі органдарына сол жылдары жауапты қызметтер атқарған Т.Рысқұловтың, Л.Мирзоянның, О.Исаевтың Мәскеудегі И.Сталиннің және В. Молотовтың аттарына жазған және өзара жазысқан хаттарының, сондай-ақ тарихымызда бесеудің хаты деген атпен мәлім болған Ғ.Мүсіреповтің, М.Ғатауллиннің, М.Дәулетқалиевтің, Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышевтың Ф.Голощекинге жазған хатының және Ғ.Искаковтың, І.Қабыловтың, Ж.Арыстановтың, Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың, О.Жандосовтың И.Сталинге және Л.Мирзоянға жазған хатының қазақ шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырау және аштан қырылу себептерін дәлірек анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы апаттың демографиялық көлемін анықтауға қажетті сандық мәліметтер де беретінін ерекше атап көрсеткен жөн.
Деректердің келесі тобына, шаруаларды күштеп меншігінен айырудың, зорлап ұжымдастырудың және көшпелілерді еріксіз жаппай отырықшыландырудың идеялық және рухани жетекшісі болған И.Сталиннің шығармаларының деректік, тарихи танымдық рөлі бар екені күдік туғыза қоймас. И.Сталин еңбектері сол кезеңнің саяси, әлеуметтік-экономикалық ахуалын зерттеу жұмысына қажетті деректер береді.
Зepттeу жұмысының мaқсaты мeн мiндeттepi. Кеңес өкіметінің қазақ шаруаларын отырықшыландыруға байланысты мемлекеттік саясатын талдау. Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мәселесі қарастырып, оның себеп салдары, жергілікті қазақ халқына пайдасы мен зиянын анықтап, саралап, сол кездегі оқиғаның негізгі тарихи картинасын сыртқа көрсетіп шығару болып табылады. Оны жүзеге асыру үшін тарихшылармен, Кеңес заманының мамандарымен және қазіргі зерттеушілермен жасалған алуан зерттеулер мен әдебиеттерде болатын тарихнамалық шолу жасау ұсынылады.
Осы мақсат тұрғысынан алға мына міндеттер қойылды:
- ХХ ғ. 20-30 жж. қазақ шаруаларын жерге орналастыру және отырықшыландыру мәселелеріне шолу жасау;
- Қазақстандағы ұжымдастыру және оның әдіс тәсілдері туралы зерттелу тарихы және әдістемесін талдау;
- Қазақстандағы күштеп ұжымдастырудың алғышарттары мен кейінгі зардаптарын анықтап, зерттеу;
- жаппай ұжымдастыру қарсаңында қазақ шаруаларының жағдайы және отырықшылыққа көшіру мәселесі;
-отырықшыланатын шаруашылықтарға мемлекеттік және қоғамдық жәрдем дәрежесін айқындау;
- ауыл шаруашылығындағы күштеу саясатын талдау;
- ұжымдасқан қазақ ауылдарындағы мәдени-әлеуметтік жағдай;
- отырықшыландырудың негізгі нәтижелері мен мәселелеріне анықтама жасау.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру: билік және шаруалар тақырыбына қатысты жазылған зерттеу еңбектер, ғылыми мақалалар негізге алынды. Осы мәселені талдауда Талас Омарбековтың Дәстүрлі қазақ шаруашылығын қорғаушылар қалай айыпталды?, 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу құралы, Отырықшыландыру неге сәтсіздікке ұшырады? атты еңбектерге арқа сүйедім.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы. Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру тарихы отандық тарихнамасының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Дипломда Қазақстандағы күштеп ұжымдастырудағы биліктің негізгі ролі көрсетілген, және де осы мәселеге қатысты жаңа шешімдердің қарапайым қара шаруалар табына әсері баяндалып өтеді. Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі болып тарихи жағдайдың күрделілігіне және әртүрлілігі мен қарама-қайшылықтарына қарамастан жан-жақты ұстанған объективтілік принципі табылады.
Сөйтіп, диплом жұмысы жекелеген сұрақтарға ғана тоқталмай, осы тақырыпқа қатысты фактылардың бәрінің мәнділігі мен себептерін зерттеуді қажет етіп отыр.
Объективтілік принципі қаралып отырған жағдайды хронологиялық сандар бойынша баяндауға мүмкіндік береді.
Тәжірибелік маңызы: Диплом жұмысын болашақта қазақ тарихнамасында өзекті мәселелерін зерттеуде қолдану, кейін оқулықтарға енгізіп, болашақ жастарды оқытуда пайдалану.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы ХХ ғасырдың 1920-30 жылдар аралығын қамтиды. Себебі, дипломның тақырыбы Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мәселесі болып табылады, оның ішіндегі күнделіктік тарихи мәселе қарастырылып отыр.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің әдістемелік негізі қазақ экономикасының отырықшылануы облысындағы тарихи білімдерді жинау процесін көрсететін және дәл дереккөздерге сүйенетін тарихаят пен әділдік принциптері болып табылады. Диплом талдаудың жүйелік-компаративтік, нақты-тарихи және хронологиялық әдістері негізінде жазылған. Жұмыстың көрнекілігін анықтау үшін салыстырмалы талдау әдісі ғана қолданылған. Авторлар көзқарасының дұрыстығын анықтау мақсатында сыни тәсілдер қолданылған. Дереккөздік сипат жұмыстарына қатысты авторы суреттелетін оқиғалардың қатысушысы және көрушісі болып табылатын және авторы олқиғаның қатысушысына ұсынылған материалдарға сүйенетін саралау әдісі қолданылады. Жұмыс кезіндегі басты өлшем дереккөздің дұрыстығы мен көрнекілігі болды. Дипломдық жұмысты жазу барысында негізінен салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 Ұжымдастыру және оны іске асыру әдістері
1.1 Кеңес мемлекетінің ХХ ғ. 20 жылдарындағы аграрлық саясаты және қазақ шаруаларын отырықшыландыру
1917 жылы қазан социалистік революциясының жеңісі нәтижесінде билікке большевиктер партиясының келуі экономикалық дамудың төменгі сатысында қалған отар халықтарға, сол сияқты қазақ халқына да, әлеуметтік теңдік әпермекші болды. Әрине, мұны іске асыру үшін ең алдымен елдің іс жүзіндегі экономикалық артта қалуын жою әділет жолымен шешу, өнеркәсіп саласын дамыту, мәдени артта қалушылық пен сауатсыздықты жою, бір сөзбен айтқанда отарлық езгі қалдықтарын жоюдың орасан зор маңызы болды.
Кеңес мемлекеті тарихи аренаға шығысымен-ақ Бітім туралы Декрет және Жер туралы Декрет сияқты атақты заңдарымен қарапайым халықты өзіне тартты. 1917 жылы 26 қазанда Кеңестердің Бүкілроссиялық ІІ съезінде В.И.Ленин қол қойған Жер туралы Декрет халық арасында осындай зор құрметке ие болды. Онда жер шаруаларға беріледі, помещиктік жер иеленушілік жойылады деп жарияланды. Халықтың кеңестер жағына шығуының басты себептерінің бірі осы еді. Ленин ешқандай өкіметтің бұл Декреттің күшін жоюға, жерді помещиктерге қайтарып беруге әлі келмейді, бұл Қазан революциясының ең маңызды жетістіктерінің бірі болды және аграрлық революция елде іске асады, ол бүгіннен бастап күшіне енеді деп айтуы жер мәселесінде түбегейлі өзгерістер болатынын көрсетті.
Бұл Декрет бойынша помещиктік имениелер болыстық жер комитеттерінің және шаруалар депутаттарының уездік кеңестерінің қарамағына көшті де, біртіндеп жер кеңестік реформалар негізінде қайта бөліне бастады. Жерді кім өз еңбегімен өңдейді - жер соныкі деген Коммунистік партия мен кеңес үкіметінің ұраны шаруалардың жалпы саяси белсенділігі төмен болса да, оларды өзіне тартты. Алайда оларды бірден коллективтік шаруашылыққа көшіру туралы ол кезде мәселе қойылған жоқ. Керісінше, шаруалардың жерді өздерінің игеруінше пайдалануына, яғни әрбір отбасы өзінше дербес, немесе қауым, артель (кооперация) түріне пайдалануына ерік берілді [32,25 б.].
Бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да "Жер туралы Декреттің" жүзеге асуы жергілікті жерлерде кеңес өкіметінің орнауына тікелей байланысты болды. Қазақстанда кеңес өкіметінің кешірек орнауы, азамат соғысы салдарынан жерді мемлекет меншігіне алып, жалпы жер пайдалануды ретке келтіру Россияның ішкі облыстарына қарағанда едәуір кешігіңкіреп, бірнеше жылдарға созылды. Бұл тарихи құжат қазақ қоғамы үшін жер мәселесін әділ шешуге жол ашатын және отаршылдық зардаптарын жою деп қабылданды және бірте-бірте шаруалардың кеңестік жағдайда отырықшылыққа көшуіне кең жол ашты. Осы декреттің негізінде Түркстан АКСР Халық Комиссарлары Кеңесі 1918 жылы наурызда "Кенсай" және "Қапланбек" деп аталатын ірі жер имениелерін мемлекет меншігіне алу туралы жарлық шығарды [33,47 б.]. Алайда жер Декреті негізінде көшпелі шаруалардың отырықшылыққа өтуіне әлі уақыт керек болатын. Декрет мұның тек алғашқы қадамы еді. Себебі көшпелі шаруалардың отырықшылыққа өтуіне материалдық-техникалық база қажет әрі қолайлы жер қайта бөлініп берілуі тиіс болды.
Қазақстанда 1920 жылдары жалпы шаруалардың оның ішінде көшпелі шаруалардың да, жерді әділ бөлініс арқылы пайдалануына мүмкіндік беретін бірнеше заңдар мен қаулы-қарарлар қабылданды. Бұл өмірге қажет шаралардың құқықтық негізі жер туралы декретке байланысты еді.
Жер туралы декретті іске асыру Қазақстанда большевиктер жүргізген қатаң тап күресі арқылы жүзеге асырылып отырды. Жергілікті жердегі өкімет билігі жұмысшы - шаруа депутаттары кеңестерінің қолына өтісімен, жер туралы декретті іске асыру болыстық, уездік, губерниялық атқару комитеттері арқылы жүргізілді. Осыған байланысты және жалпы биліктің кеңестерге өтуін, ондағы іс-шараларды насихаттау әртүрлі жергілікті съездер шақырылды. Мысалы, 1918 жылы қаңтарда Қостанай уезінде шаруалардың съезі шақырылды. Бұл съезге орыс шаруалары, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының өкілдерімен қатар басқа да көптеген ұлттардың өкілдері қатысты. Олар съезде Кеңес өкіметінің жер туралы декретін барынша мақұлдады. Жер мәселесінде еркіндік алған көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруалары мұнан көп үміт күтті, өздерінің отырықшылық жағдайға өтуге ынталы екендіктерін білдірді және аграрлық өзгерістерді толық мақұлдайтынын айтты. Съезд "Кеңес өкіметін қолдау туралы" қаулы алды. Қаулыда: "Еңбекші халықтың қолына жерді тегін алып беруді тек Кеңес өкіметі ғана іске асыра алады", - деп жазылды[33, 47 б.].
Алайда кеңес мемлекетінің, оны құрушы большевиктер партиясы әуел бастан-ақ жер мәселесіне байланысты саясатты халықты жікке бөліп, тап күресін шиеленістіру арқылы іске асырды. Сондықтан жер мәселесіндегі кеңес өкіметінің ұрандары іс жүзінде қарапайым халықты өлшеусіз зардаптарға әкелуге жол ашты.
Олар жер туралы декрет қазақ кедей шаруаларының, әсіресе, көшпелі және жартылай көшпелі шаруалардың бір жерге тұрақты қоныстанып, егіншілікпен де айналысуға, тұрмыс жағдайын жақсартуға негізі болады деп сенді. Әрине, кедей шаруаларға жерді тегін пайдалануға беру, оларды әртүрлі алым-салықтардан құтқару, батырақ, жалшы ретінде қанауға заң күшімен тыйым салу, байлардан берешек еңбекақыларын алып беру, кедейлерге экономикалық жағынан көмек ұйымдастыру және басқа шаралар шаруалардың тұрмыс жағдайының жақсаруына сенімін арттырды. Аталған және басқа да шаралар Қазақстанның ауылдық жерлерінде жерге орналастыру жүйесін құруды қамтамасыз етті. Бұл алғашқы аграрлық реформалар арқылы шаруалар өмірін кеңестік социалистік негізде қайта құру жолында жасалған экономикалық және саяси-әлеуметтік алғышарт болып саналды. Бұл шаралардың қазақ шаруаларын біртіндеп, экономикалық жолмен отырықшыландыру үшін де маңызы өте зор болды. Себебі отырықшыландыру барысында кеңес өкіметінің жіберген қателіктері әлі алда болатын.
Кеңес өкіметінің аграрлық саясаты бүкіл еңбекші шаруалардың, олардың ішінде көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының мүддесіне толық сай келеді деп есептелді. Олар ең алдымен жер мәселесіне байланысты отаршылдық қалдықтары жойылады деп сенді. Шынында да жер мәселесінде Жайық пен Ертіс бойындағы патша өкіметінің казак-орыстарға берілген артықшылықтарын жою, Жетісудағы жер-су реформасы, 1916 ж. патша жазалаушыларының жер мәселесіндегі зорлық-зомбылықтарын жою сияқты науқандар қазақ шаруаларының көңілінен шықты.
Жалпы жер мәселелеріндегі Декреттен туындаған шаралар негізінде Қазақстанның болыстары мен уездерінде помещиктердің ірі имениелері, шіркеулік және қазыналық жерлер кәмпескеге жатты. Осы жерлер мемлекет меншігіне алынып, шаруалардың тегін пайдалануына берілді. Осыған орай, заң бойынша жеке меншіктік жерлерді мемлекетке алып, шаруаларға бергенде оны күтіп ұстау және оның барлық құрал-саймандарының бүлінбеуі талап етілді.
Жаңа орнаған пролетариат диктатурасы мемлекеті қазақ шаруаларының кедей және орта ауқаттыларын барынша қолдады. Бұл таптық принцип еді. Сонымен қатар өкімет қазақ қоғамындағы шаруашылықтың бұрыннан қалыптасқан түрі көшпелі шаруашылық жүйесін бұзған жоқ. Себебі отырықшылыққа өту оңай бола қоятын шаралар емес еді. Сондықтан кеңес мемлекеті қазақ халқының ежелден қалыптасқан шаруашылық ерекшеліктерімен санасты. Мұның себебі кеңес мемлекетінде жерді шаруаларға тең бөліп беру саясатынан басқа реформа жобасы әлі жоқ болатын. Жер мен мал серіктестіктері негізінде кооперация құру азамат соғысынан кейінгі міндет еді.
Қазақ өлкесінің өнеркәсіп орындарынан алшақ жатуы, өз өнеркәсібінің болмауы оның жалпы экономикасына әсер етті. Мұнда экстенсивті мал шаруашылығы басым болды. Халық көшпелі мал шаруашылығы қамымен әр жерде бытыраңқы түрде туысқан отбасылары топ болып көшіп жүрді. Олардың көшу маршруты тым қашық болды. Мысалы, Адай уезіндегі, Балқаш, Қарсақпай жақтағы шаруалар он күннен бір айға дейін жылжып көшіп жүрді. Олар ерте көктемнен бастап қыстауға оралғанға дейін 500-1000 шақырым жолдан өтетін. Шаруалардың бәрі бірдей ауқатты болған жоқ. Олар бай ағайындарының төңірегіне топтасып патриархалдық-феодалдық тұрмыс жағдайында солардың малын бақты. Өз күндерін көрді. Мұның бәрі қазақ аулындағы әлеуметтік құрылымның қиыншылықтары еді. Сондықтан да қазақ аулының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық даму жағынан мешеу қалуы оның ежелден қалыптасқан, мал шаруашылығына негізделген экономикасына байланысты болатын. Сондықтан оны жаңа жағдайға бейімдеп өзгерту қажет болды. Кеңес мемлекетінің аграрлық саясатын жергілікті жерде іске асыру үшін Болыстық жер комитеттерінің қызметі туралы, Жер комитеттері туралы заңдар шықты. Осы заңдарға сәйкес жергілікті Кеңестердің жанынан жер комитеттерімен жер-су комитеттері құрылды. Олар жаңа өзгерістерді іске асырумен айналысты.
Өзінің жұмысында Жер-су комитеттері шаруалардың пайдаланылуына берілетін жердің көлемін белгілеп, жерді пайдалану ережесінің орындалуына бақылау жүргізді, жерге мұқтаж болып отырған шаруалардың есебін алды, жер-суды пайдалану кезінде шыққан елдің арасындағы даулы мәселелерді реттеумен айналысты.
Кеңес үкіметі Қазақстанда алғашқы аграрлық өзгерістерді іске асыруда өлкенің ұлттық және табиғи-географиялық жағдайда қалыптасқан дәстүрлі шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты көптеген қиыншылықтарды ескеруі тиіс болды. Мұндай қиыншылықтар өлкенің жалпы бір жақты экономикалық дамуының салдарынан, қазақ аулындағы қалыптасқан қауымдық-рулық қатынастардың әсерінен туындаған еді. Сондықтан шаруалардың көпшілік жағы әсіре тап күресін шиеленістіруге ынтасы болмады. Сондықтан, көп жылдарда халық таптық күресті қабылдамады.
20-жылдардың алғашқы жартысында аграрлық саланың дамуына айрықша жол ашқан кооперация қозғалысы еді. Өйткені ол осындай қалыптасқан тарихи жағдайда шаруалардың революциядан кейінгі жылдарда кеңес үкіметінің сол кездегі жаңа экономикалық саясатына негізделген аграрлық мәселе жөніндегі принциптеріне сүйенді. Ауыл шаруашылығын социалистік негізде қайта құру үшін ұжымдық шаруашылықтар ұйымдастырудың қажеттігі туындады. Көшпелі шаруашылықтарды отырықшыландыруда оларға көршілес отырған жер серіктестері, мал өсіру серіктіктері сияқты ұжымдық шаруашылықтың үлгісіне сүйенудің пайдасы зор еді.
Революцияға дейін отарлық негізде қоныс аударып, Орталық Россиядан көшіп келген орыс шаруалары мен казактары селосында негізгі тұлға орта шаруалар және ауқатты кулактар болса, қазақ аулында, әсіресе көшпелі және жартылай көшпелі ауылдарда халықтың көпшілігі кедей шаруалар болды. Сондықтан да кеңес үкіметі Қазақстан сияқты ұлт аймақтарының мәдени және экономикалық артта қалушылығын жоюға айрықша көңіл бөлді.
Жалпы сол кездегі тарихи үрдістер барысын ескерсек, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының біртіндеп отырықшылыққа ауысуының әуел бастан объективтік себебі бар еді. Өйткені Қазақстанда іске аса бастаған аграрлық өзгерістердің, алғашқы реформалар мен шаралардың, таптық негізде болса да, қазақ шаруалары үшін сайып келгенде маңызы зор болды. Патшалық билік кезінде жерінен айрылған қазақтар жерге ие болды. Енді көшпелі және жартылай көшпелі шаруалардың отырықшылануының эволюциялық түрде өтуіне жол ашылғандай болды. Ал сол аграрлық өзгерістердің принциптік негізі, сайып келгенде, Кеңес мемлекетінің Жер туралы декретіне негізделді. Алайда, бұдан қазақ шаруалары тек көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа ауыса салды деген ұғым тумайды. Бұл 20- жылдардағы кеңес мемлекетінің аграрлық саясаты негізінде біртіндеп қазақ шаруаларын отырықшыландыруға жасалған бетбұрыс болатын.
Қазақ өлкесіндегі аграрлық өзгерістерді іске асыруға бағытталған шаралардың бастысы 1920 жылдарда жүргізілген жерге орналастыру және соған байланысты көшпелі, жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыруға әзірлік мәселесі болды. Жерге орналастыру науқаны кеңс мемлекетінің ауыл шаруашылығында жер қатынастарын социалистік негізде реттеу жөніндегі нұсқауларына сүйене отырып, ауыл мен деревнядағы жерді пайдаланудың жаңа тәртібін жүзеге асыруға бағытталды. Бұл үшін тиісті ұйымдастыру жұмыстары жүргізілді. Мысалы Жер (егіншілік) Комиссариатының жерге орналастыру басқармасында оның жергілікті органы ретінде республиканың көшпелі және жартылай көшпелі аудандарында шаруаларды жерге орналастыру бөлімі құрылды [34, 45 б.].
Бұл Қазақстан жағдайында жерге шаруаларды орналастырудың шаруашылық-экономикалық негізделуін және практикаға енуін даярлайтын орган болды. Ол маңызы бар аса ірі шаралардың бірінен саналды. Оның мәнісі Қазақстанның өткендегі отарлық жағдайымен байланысты еді. Бұл мәселеде республикадағы қазақ басшы қызметкерлері С. Сейфуллин (1925 ж. Күзіне дейін Совнарком төрағасы), Н. Нұрмақов (С. Сейфуллиннен кейін үкімет басшысы), Ж. Сұлтанбеков, С. Қаратілеуов және басқалары 20 жылдардан бастап жерге орналастыру жөнінде ұлттық мүддені қорғауды дәйекті түрде іске асырды. Олар қазақ шаруалары бірінші кезекте жермен қамтамасыз етілуі керек деді. Бұл орыс қауымы (республикадағы) және республикада қызмет еткен орыс басшы қызметкерлерінің қатты наразылығын тудырды. Қазақ басшы қызметкерлері ұлтшыл-уклонистер деп айыпталып, қызметтен босатылды. Ал қазақ шаруаларын бірінші кезекте жерге орналастыру туралы олардың шешімі күшін жойды.
Дегенмен, көшпелі шаруашылықтарға мал жайылымдық өрістердің берілуімен қатар, олардың отырықшылық тұрмысқа өтуіне қажетті егістік жермен де қамтамасыз етілуі туралы мәселе де дұрыс шешімін тапты[35,18б.]. 1921-1922 жж. Жетісуда О. Жандосов, С. Қожановтардың Жер басшылығымен өткен су реформасының нәтижесінде Жетісу облысында қазақ және қырғыз шаруалары мұнда 1916-1917 жж. казак-орыс тартып алған бір миллион десятинадан астам жер алды. Жерге орналастыру және сол негізде отырықшыландырудың барысында ұжымдық серіктестіктер құруға кеңінен жол ашылды. Бұған шаруалардың өздері тілек білдіріп отырды. Себебі жеке дара шаруашылық жүргізу қиын болатын. Кеңестік жер органдары құрылған уақыттан бері бірлесіп кәсіп ету идеясы еңбекші халықтың арасында қызу қолдау тапты. Мысалы Семей өңірінде 1921 ж. 70-тен артық шаруашылық коллективтері жұмыс істеді. Ал көшпелі шаруашылығы басым аймақ Қарқаралы уезінде, мал шаруашылығы негізінде әртүрлі қауымдық серіктестіктер [35,18б.]. Сөйтіп қазақ шаруаларының бұрыннан қауым болып өмір сүру тәжірибесі енді жаңа негізде бірсыпыра жерлерде ұжым болып мал өсіру жән егін салу әдісіне өткенін көреміз. Алайда, бұл алғашқы серіктестіктер әкімшілік жолмен емес, өздерінің ынтасымен кооперация негізінде құрылған болатын.
Қазақ шаруаларының отырықшылануы ең алдымен олардың жеке дара емес, ұжымдық, артелдік негізде бірігуіне байланысты болды. Сондықтан шаруаларды мемлекет тарапынан жерге орналастырмайынша олардың отырықшылануына да жағдай болмайтын еді. Алдымен материалдық-техникалық база қажет болды. Оны өкімет толық қамтамасыз ете алмады. Ал шаруалар қауым болып туысқан бай ағайындарына қарсы шыға алмады. Мысалы кедей шаруалармен осы жерге қоныстану туралы әңгіме бола қалса, олардың отырықшылық тұрмысты қалайтыны, бірақ бұл жер бай жақын адамның меншігінде болғандықтан, олар қоныстана алмайтын жағдайлар сирек болған жоқ [35,19 б.]. Кеңес өкіметі мен большевиктік партия мұны ауылдың патриархалдық-феодалдық жағдайдағы саяси деңгейі, бай-кулактардың осындай үстемдігінен шаруаларды босату үшін қажет деп таптық инстинктті оятуға кірісті. Қалың жұртшылық арасында кеңес мемлекетінің жүргізіп отырған саяси-экономикалық шараларын кеңінен насихаттап, ауылда тап тартысын өршіту қажет деп тұжырым жасады. Осыған байланысты жер-жерге үгіт бригадалары жіберілді. Қызыл отаулар қазақ кедейлері мен жалшы батрактардың арасында саяси санасын ояту үшін түсінік жұмыстарын жүргізді.Оған партия, кеңес қызметкерлері де қатысты. Мұнда отырықшылық тұрмысқа өту және жер алу тақырыптарына да әңгіме, лекциялар өткізді. Болыстар мен уездерде шаруалардың, кедей-жалшылардың жиылыстары, конференциялары шақырылды. 1921 жылы Қостанай уезінде өткізілген шаруалардың осындай жиналыстарына әртүрлі елді мекендерден 1323 шаруа қатысты. Ал болыстық конференцияға 1721 адам, уездік конференцияға 362 адам шақырылды. Бұлардың көпшілігі кедейлер болды[27,19б]. Сол кездегі ресми өкімет саясаты бойынша партия-кеңес органдарының өкілдері шаруашылық саяси тақырыптарға әңгімелер өткізумен қатар шаруалардың отырықшылыққа өтуі туралы да түсінік жұмыстарын жүргізіп, халықты үгіттеді. Осы шаралардың бәрі жаңа мемлекет жүйесі шаруаларды байлардың ықпалынан босатып, шаруашылықтың жаңа түріне өтуге себеп болады деген мақсатқа қызмет етті. Алайда бұл 20-жылдардың соңында өршіген тап күресінің бастамасы еді.
Отырықшылыққа ауыстыру алдымен жер бөліп беруге байланысты болды. Жерге орналастыру, отырықшыландыру шаралары 1923 жылдан бастап Қазақ АКСР-ның жерді пайдалану ережесі бойынша жүргізілді. Осы ереже бойынша шаруалардың жер алып, орналасуы туралы өтініші қаралатын болды. Оның өтініші қабылданған соң, орналасатын жерін белгілеу, жер телімінің жобасын жасау және оны жер иелеріне көрсету, сондай-ақ ол жоба бойынша жер иесінің келісімі арқылы оған қажетті құжат жазып беру жұмыстары іске асырылды[35,19б.]. Жерге орналастыру жұмысын жүргізу туралы осы ережеге сәйкес барлық губерниялар мен уездерде шаруаларды жерге орналастыру үшін дайындық жұмысы жүргізілді.
Шаруаларды жерге орналастыру және отырықшыландыру үшін республика басшылығы Жер-су Халық Комиссариатының жерге орналастыру бөлімінен, Мемлекеттік жер және мүлік бөлімінен арнайы комиссия шығарып, ол жерлердің тұрақты отырықшылық тұрмысқа экономикалық шаруашылық жағынан ыңғайлылығын, жарамдылығын тексерді. Мұндай комиссиялар барлық облыстарда, уездерде құрылды. Олар ең алдымен жұмысшы күші қажет жерлерге қазақ шаруаларын қоныстандырумен айналысты. Тұз кәсіпшілігі, теңіз көл маңына орналасқан балық аулаушылықпен айналысатын қазақтарды жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу барысында балық және тұз кәсіпшіліктерінде жұмысқа тартылатын 3000-ға жуық қазақ шаруаларынан құралатын ұжым ұйымдастырылатын болды. Бұл болашақ балықшы колхоздары еді [36, 245 б.].
Отырықшыландыру жұмысының әзірлік шараларының барысында шаруалар қоныстанатын жерді, оның усадьбалық жоспарын зерттеу, отырықшылық шаруашылыққа өтетін шаруалардың есебін алу, жерге орналастыруға мұқтаж болып отырған шаруашылықтарды және олар орналасуға тиіс жердің көлемін анықтау, жерге орналастыру ережелерін халыққа түсіндіру жұмыстары қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Бекбол А.
ХХ ғ. 20-30-шы жж. аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400 - Тарих мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Ускембаев Қ.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ХХ ғ. 20-30-шы жж. аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру
5В011400 - Тарих мамандығы
Орындаған: Бекбол А.
Ғылыми жетекші
аға оқытушы Тапенова А. С.
Қарағанды 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Ұжымдастыру және оны іске асыру әдістері
1.1 Кеңес мемлекетінің ХХ ғ. 20 жылдарындағы аграрлық саясаты және қазақ шаруаларын отырықшыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 1920-шы жылдардың екінші жартысындағы Қазақстанның саяси және экономикалық ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Жеке меншік иелеріне шабуыл: қателіктер мен асыра сілтеулер ... ... ... 27
2. Жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру
1930 ж. шаруа қожалықтарын жаппай күштеп ұжымдастыру және отырықшыландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Аграрлық саясаттың шынайы ақиқаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Отырықшыланған қазақ шаруаларының материалдық-тұрмыстық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.4 Ашаршылық трагедиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Отан тарихында еш уақытта өзектілігін жоймайтын тақырыптардың бірі - Кеңес дәуіріндегі қазақ халқының көрген қиындығын адам айтып тауыспас жағдайларды бастан кешірген еді. Соның бірі, қазақ халқын күштеп ұжымдастыру мәселесі туралы айта кету жөн. ХІХ ғ. қазақтың қаралы ғасыры, қорлықты, тепкі-теперішті, езгіні аса көп көрген ғасыры. Сонымен бірге ерлік рухының да алаулаған ғасыры! Сол ерлік рухтың отын сөндірмей сақтап қала алған ғасыры. Ең сойқан сұмдықтар ХХ ғ. келді. Он алтыншы жылдың ойраны, ақ пен қызылдың кезекпе-кезек көкпарға салып, додалаған аласапыраны. Қазақты қырғындата берудің басқа әдіс-амал, айла-тәсілдері таусылған соң (себебі: социалистік елде - Кеңес мемлекетінде халықты мылтықпен атып, қылышпен кескілеп турау адамгершілік мұраттармен әсте сыйыспайды ғой), бас қолбасшылығына жендет Голощекин тағайындалып, жалпақ сахараға ашаршылық атты ата жауының өзі жіберілді. Жер бетінен тұтас бір ұлтты жойып жіберуді көздеген теңдессіз геноцид, зұлымдық қылмыс еді бұл.
Қазақ халқының тең жартысын ақ сүйек етіп жалмаған, ең бері салғандағы талдама-пайымдауларға қарағанда 3 млн. Адамды қырғынға, жүздеген мың адамды босқыншылыққа ұшыраған кесапатты нәубеттің ең шарықтаған шағы 32-ші жыл болды. Адамзат жаралғаннан бергі заманалар ішінде ең ұлы ғасыр деп бағаланып жүрген жиырмасыншы ғасырда қазақ халқы өзін осырап кеткен, ұлттық санасын есеңгіретіп тастаған осындай ғаламат шығындарға ұшырамағанда, деп пайымдайды демографтар, ғылыми орташа варианттар бойынша есептегеннің өзінде қазіргі саны 20 миллионнан еркін асқан болар еді.
Осындай нәубеттерге ұшырай-ұшырай, қазақ халқының саны бұған дейінгі ең қарыштап өсті деген жоғарғы нүктесінде - 1915 ж. 5 млн. болса, Отан соғысы аяқталғанда - демографиялық ең төменгі нүктесінде 2 млн. 650 мыңға құлдыраған. Ал мұндай кесапаттарда халықтың халықтық қасиеті шайқалмай ма? Ал, жалпы алғанда осы соңғы ұлы ашаршылықтың апаты 1931 ж. басталып, 1933 жылдың алғашқы жартысын молынан қамтыды [1],[2],[3]. Ең күйіндіретіні, ең назаландыратыны ұзын ырғасы үш жылға созылған жантүршігерлік сұмдық - ашаршылықпен қазақ халқы жалғыз шайқасты. Сол ашаршылықтың болып, өткеніне де биыл аттай 83 жыл толмақ, қашан да тарихқа, тарихи оқиғаларға уақыт сыншы болмақ. Кезінде осы күштеп коллективтендіру мен оның зардаптарынан туған ашаршылық туралы қисынды-қисынсыз теориялар мен ғылыми түйінділер айтылып, жасалып, баспасөз беттерінен орын алғаны да аян. Мысалы: Мұстафа Шоқайұлы және т.б. қатты күйініп зарарлы сынға алған сол қисынның бірі -...қазақ сияқты жабайы, надан халықтың социализм қарқынына ілесе алмайды-мыс. Демек, ашыққан халыққа көмек беру, азық - түлік босату мүлде қажетсіз. Ондай бос шығындарға тектен-текке барғанша, қаржыны елді индустрияландыру қажеттеріне жұмсаған абзал. Міне, осындай қара ниет қағидалар, зұлым ойлы сандырақ теориялар белгілі дәрежедегі қазақ халқы
тарапындағы мемлекеттік үлкен, құйтұрқы саясаттың негізіне алынғаны даусыз [4],[5] - дейді. Осының бәрін ескеріп біздер бұл зерттеу жұмыс, бүгінгі күнде өте өзекті тақырыптардың бірі деп есептейміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғ. 20-30-шы жж. аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру Қазақстан тарих ғылымында едәуір зерттелді.
Кезінде белгілі саясаткер және зерттеуші Т. Седельников патша өкiметiнiң отарлау саясатын сынай отырып, қазақтардың жерiн тартып алу науқанын құптамады. Алайда автор қазақ даласындағы жер үшiн күрестi таптық позиция тұрғысынан емес, көшпелi және отырықшы феодалдар арасындағы күрес ретiнде қарастырды [6]. Ол осы кезде орын алған тарихи жағдайды көрсетуге тырысқан. Мысалы, Т. Седельников қазақтарға пайдалануға берiлген жердiң азаюы салдарынан олардың бiрте-бiрте отырықшы-егiншi шаруашылыққа өте бастағанын ашық жазады. Осыған орай бiрнеше шаруашылық типтерiнiң: таза мал шаруашылығы, мал шаруашылығы және егiншiлiк, таза егiншiлiк, егiншiлiк-кәсiпшiлiк пайда болып, дамығанын көрсетедi. Ол Қазақстандағы аграрлық жағдай жөнінде дәйекті пікір айтуға талпынған. Бұған жеті жыл бойы Қазақстандағы аграрлық мәселемен жан-жақты таныс болуы мүмкіндік берді. Ол өз еңбегінде А. Кауфманның тұжырымдарын өткір сынға алды [7]. ...құқықтық жағынан біз екі тұлғаның жалпы иеленуінің кәдімгі түріне тап болып отырмыз: бірінші тұлға - бұл тұтастай орыс қол астына қарайтын қазақ халқы, екінші тұлға - мемлекет,- деп жазды [7, 17 б.]. Автор ресми түрде қазақ халқының атынан сөйлеп, Қазақстанда жер қатынасын қалпына келтіруді талап етті.
ХХ ғ. 20-60-шы жж. Қазақстан ауыл шаруашылығының ерекшеліктері, жер саясатына қатысты көптеген еңбектер жарияланды. Бұл тұрғыда Ә.Бөкейхан, Т. Шонанов зерттеулері өте маңызды. Таптық тұрғыдан бұл мәселені Ғ. Тоғжанов та баяндады. Зерттеуші П. Галузо 1917 жылға дейін жердi пайдалану, қазақтардың егiншiлiкпен айналысуы, көшпелілердің отырықшылануы М.Г. Сириус, Е.А. Полочанский, А.Н. Челинцев, И.А. Зверяков еңбектерiнде баяндалады дейді. Оның еңбегінді Қазақстандағы аграрлық қатынастарға біршама сипаттама берiлген [8]. Кеңестік тарихнамада Қазақстандағы 20-30 жж. ауыл шаруашылығындағы өзгерістер, ұжымдастыру, ұжымшар-кеңшар құрылыстары, кадр мәселесі туралы Б.А. Төлепбаев, Г.Ф. Дахшлейгер, Ә.Б. Тұрсынбаев, Ф.И. Колодин, О. Сексенбаев, Ж. Жұмабеков, Н. Әлімбаев және басқаларының зерттеулері бар. О. Сексенбаев өз зерттеуінде Қазақстандағы кеңшар құрылысының кеңес дәуірінде қалай жүзеге асқанын сипаттаса, Ж. Жұмабеков зерттеулерінде ауыл шаруашылығының кадр мәселесі және жалпы жағдайы баяндалған. Алайда олар кеңестік идеология аясынан шыға алмады.
Сол сияқты кеңес дәуіріндегі аграрлық саланың көрнекті зерттеушілері Б.А. Төлепбаев, Ә.Б. Тұрсынбаев еңбектерінде Қазақстан мен Орта Азия республикаларындағы ұжымдастыру, кеңестік аграрлық өзгерістердің іске асырылуы жан-жақты талданған. Олардың еңбектерінде негізгі концептуальдық тұжырым ретінде лениндік ұлт саясатының коммунистік партияның басшылығымен осы өңірде іске асуы басшылыққа алынды. Осы тұжырым аясында отырықшыландыру және ұжымдастыру үрдістері баяндалған ол еңбектерде деректік негіздегі материалдар өте бай. Бұл зерттеушілер сол кездегі ұжымдастыру барысында орын алған қиындықтарға да, халық наразылығына да назар аударған. Алайда, олар сол кездегі саясат бағытында ондай наразылықтарды (ол көп жерлерде көтерілістерге ұласқанды) бандиттік немесе басмашылық бас көтеру деп сипаттауға мәжбүр болған. Жалпы бұл зерттеушілер еңбектері сол кездегі ресми саясат тұрғысынан тарихи ақиқат қалай жазылғанына куә болуымен қатар, өзінің деректік негізі жағынан құндылығын жоғалтпайды.
Осы тұрғыдан тақырыпқа тікелей қатысы бар Г.Ф. Дахшлейгер мен К. Нұрпеисовтің История крестьянства Советского Казахстана (Алматы, 1985), еңбектерін де айтуға болады [9]. Г.Ф. Дахшлейгер Қазақстандағы ауыл мен деревнядағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар туралы пайымдамалар жасады. Олар қазіргі ғылым үшін маңызын жоғалтқан жоқ. Көрнекті ғалымның "Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана (1921-1929 гг.)" (Алма-Ата: Наука, 1965, 535 с.) атты іргелі зерттеуінде және басқа да еңбектерінде жаңа экономикалық саясат тұсында Қазақстанның облыстарындағы жер мәселесі және аграрлық реформалар барысы баяндалған.
В.Ф. Шахматов көшпелi мал шаруашылығындағы дағдарыстың себептерiнiң бiрi жеке меншiк жер пайдалану және жайылымдарға жеке меншiк иелiктiң пайда болуынан деп санады [10]. Автор көшпелi шаруашылықта жердi пайдаланудың түрлерін көрсете отырып, Қазақстанның әртүрлi аудандарында жердi пайдалану бiркелкi болған жоқ деген қорытындыға келедi. Ә.Б. Тұрсынбаевтың зерттеуiнде үш революция тұсындағы қазақ ауылы көрсетiлiп, шаруашылық эволюциясы мен әлеуметтiк құрылысы, ұжымдастыру барысы сипатталады. Жалпы революцияға дейінгі жер мәселесі туралы, кеңестік аграрлық саясат туралы ақиқат тұрғысынан жазылған зерттеулер ХХ ғ. 90-жылдарынан бастау алады [11]. Сол сияқты белгілі библиограф Ү. Субханбердина "Айқап" бетіндегі мақалалар мен хат-хабарларды жарыққа шығаруы да бұл мәселенің зерттелу ауқымын кеңейтті[12].
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін жазылған зерттеу жұмыстарының отандық тарихнамада алатын орны ерекше. Бұл еңбектердің құндылығы сонда, оларда Қазақстанның кеңестік кезеңдегі тарихына мұрағат қойнауларында ондаған жылдар бойы құпия сақталып, ғылыми айналымға түспеген құжаттар негізінде шынайы баға берілген. Мысалы, Ж.Әбілхожиннің зерттеулерінде қазақ халқының дәстүрлі өмір сүру шаруашылығының қалай қарастырылып, кеңестік аграрлық реформалар нәтижесінде ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру зардаптары қарастырылған. Автордың 1991 жылы Ғылым баспасынан шыққан Традиционная структура Казахстана деген монографиясында қазақтың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-тіршілігі, оның шаруашылығы туралы теориялық пайымдаулары, оны бір мезгілде күштеп қаратудың трагедиялық сипаты аясында қарастырылған. Онда отырықшыландыру саясатына да талдау жасалған[13]. Ө. Озғанбай еңбегінде Алаш зиялыларының еңбектеріне талдау жасай отырып, патша өкіметінің отаршылық саясатын аша білген. К. Нұрпейісов[14], Т. Омарбеков[15], М. Қойгелдиевтің [16] зерттеулері Алаш зиялы қауымының өз заманындағы тарихи оқиғаларға атсалысқан қызметтері мен жазған еңбектеріне талдау жасағанымен құнды [8]. Ұжымдастыру жөніндегі Т. Омарбеков, М. Қозыбаев, [17]. Ж. Әбілхожин [18], Берденова К.Ә, Алдажұманов [19], Ж.Т. Таңатарова [20], Е. Қуандық [21] және басқаларының зерттеулері отырықшыландыру саясатын ашуға көп үлес қосты. Көрнекті ғалым М.Х. Асылбековтың және демограф Ә.Б. Ғалиев пен М. Тәтімовтың [22] еңбектерінде Қазақстандағы 1920-1930 жж. әлеуметтік-демографиялық үрдістер жан-жақты зерттеу арқауы болды.
Көрнекті ғалым М.Қ. Қозыбаевтың Қазақстан тарихындағы ақтаңдақтарға байланысты еңбектері және оның ұжымдастыру мен ХХ ғ. 30-жылдарындағы саяси қуғын-сүргін туралы зерттеулері бұл мәселені саралауға көп септігін тигізді. Ғалымның 1990 ж. зерттеушілер Ж. Әбілхожин және М. Тәтімовпен бірігіп жазған "Казахстанская трагедия" атты мақаласы "Вопросы истории" (1989, № 7) журналы арқылы Москвада жарияланып, 30-жылдардағы алапат аштық пен босқындық зобалаңын әлемге алғаш рет әйгіледі [23]. Сол сияқты К.Н. Нұрпейісовтың қазақ шаруалары туралы бұрынғы кеңестік кезеңдегі және соңғы жылдардағы зерттеулері ХХ ғ. 20-30 жж. туралы көп мағлұмат береді.
Ғалым Т. Омарбековтың Зобалаң, Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті мәселелері, ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстан қасіреті зерттеулерінде сталиндік-кеңестік кезеңнің қайшылықты тұстарының көлеңкелі, бірақ тарихымызда ұзақ жылдар "жабық" болып келген мәселелері жаңа, егемен елдің тарихы тұрғысынан қарастырылған. Зерттеуші Қазақстандағы жаппай кеңестендіру саясатын, сауатсыздықты жою, қазақтандыру науқанын, мәдени құрылыс тарихын тың деректер арқылы ашуда Қазақ Орталық Атқару Комитетінің қызметіне тоқталып өткен. Кеңестендіру саясатының салдарларын көрсете келе, автор жаңадан бой көтеріп келе жатқан тоталитарлық қоғамға халық бұқарасына жанашыр, қамқоршы болатын ұйымдардан гөрі, осы халықты үрей психологиясы ауқымынан шығармай, белгілі бір саяси шеңбер ішінде ғана айналып әрекет жасайтын, адамдарды ресми саясатқа қарсы келмей, керісінше, оны әркез бас шұлғып қолдаумен қанағаттанатын рухта тәрбиелейтін мемлекеттік органдардың қажет болғандығын баса көрсеткен. Сондай ұйымдардың қатарында билік партиясының органы ВК(б)П Өлкелік комитетімен қатар Қазақстан Орталық Атқару Комитеті де бар еді. Сондай-ақ ғалым ХХ ғасырдың 20-30-жылдарында Қазақстанда кеңестік тоталитарлық жүйе жүргізген "Кіші Қазан", байларды тәркілеу, шаруаларды күштеп ұжымдастыру сияқты төтенше саяси-шаруашылықтық науқандарына мұрағат құжаттары мен материалдары негізінде талдау жасап, шынайы ғылыми тұжырымдар түйіндеген [24]. Е. Қуандықовтың еңбегі ұжымдастыру кезіндегі солақай саясатты көрсеткен.
Зерттеуші Ғ.Х. Халидуллиннің көлемді монографиялық еңбегінде (Политика советского государства в отношении казахских шаруа (1917-1940 гг.. -Алматы, 2001. -213 с.) кеңес мемлекетінің аграрлық саясатына, оның ішінде қазақ шаруаларына тікелей қатысты оқиғалар тың деректер негізінде баяндалған. Автор қазақ шаруаларының кеңес өкіметі жылдарындағы саяси-әлеуметтік жағдайын, аграрлық реформалар барысын зерттей отырып, негізгі назарды ұжымдастыру қарсаңындағы шаралар мен ұжымдастыру және оған шаруалардың қарсылық қозғалысына аударған. Монографияда көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру аграрлық реформаларды іске асыру аясында қарастырылған.
О.Х. Мұхатова еңбектерінде аграрлық тарихнамаға шынайы талдау жасалса [25], Ж. Таңатарова зерттеулерінде қазақ ауылын ұжымдастырумен қатар отырықшылыққа көшіру барысы, бұл тұрғыдағы мемлекет саясаты тың деректер негізінде ашылған. Ж. Таңатарова Батыс Қазақстандағы ұжымдастыру мен отырықшыландыруға көшіру науқанын Еділ бойындағы қалмақ шаруаларындағы науқанмен салыстыра зерттеуі көп мағлұмат береді[26].
Шетелдік тарихнамада да зерттеліп отырған мәселе бойынша жарияланымдар бар. Ресейлік тарихнамада бұл мәселе В.П. Данилов еңбектерінде және басқа да зерттеулерде жол-жөнекей аталып өтеді. Американдық ғалым, саясаткер М. Олкоттың 90-жылдардың бас кезінде шыққан Қазақтар деген кітабында да бұл мәселе жалпылама түрде, негізінен кеңес тарихшыларының еңбектеріндегі деректер негізінде баяндалған. Автор бұл мәселеде ешқандай жаңалық айтпайды және деректері тексерілмеген, көбінесе антикеңестік саясат жетегінен шықпаған. Арнайы зерттеуге тоқталсақ, бұл мәселе француз ғалымы Изабель Ойянаның КСРО қазақтарын отырықшыландыру және Қазақстан мен Орта Азия шаруаларын ұжымдастыру туралы монографиясында арнайы қарастырылған ("La sédentarisation des Kazakhs dans L'URSS de Staline. Collektivisation et changement (1928-1945)" Maisonnuve et Larose. -2006. -p.416). Автор Қазақстанда 1990 жылдардан бері қарай жарық көрген құжаттық жинақтар мен қазақстандық зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, қазақ шаруаларының әлеуметтік жағдайын, отырықшылануын, ұжымдастыру барысын және оған қарсы шаруа наразылықтарын баяндайды.
Жалпы қазіргі тарихнама отырықшыландыру мәселесін әлі де зерттеу қажет екенін көрсетеді.
Қазіргі кезде тарих ғылымы өзінің бар жауапкершілігіне қоғамның тарихи жадыларын терең демографиялық жағдайдан шығару жасындағы айтарлықтай жұмыстарын алып жатыр деуге болады.
Тұншықтырушы конъюктура мен қалың қабатты догматизм тырнағынан босаған творчестволық бастау тек қана ғылыми ізденуді жеделдетіп қана қойған жоқ, сонымен бірге ең бастысы, сол ғылыми зерттеуді тарихи жағдайды шынайы түсіну мен ондаған жыл бойына қалыптасқан стереотиптер мен қалыптылықты қайтадан жаңғыртып ойлауға әкелді.
Тақырып өте қиын да күрделі мәселелерге, тарихи жағдайлар мен фактылық материалдарға талдау жасауды қажет етеді. Өткенге баға беру, сынау тарихи заңдылық пен шындықтың ара жігін айырудың оңай шаруа емесі анық.
Диплом жұмысының деректік негізі. Жұмыстың негiзiне тарихи, этнографиялық, статистикалық, баспасөз материалдары бойынша кешендi деректер алынды.
Зерттеуде тақырыпқа қатысты кезеңдегі заң жинақтары, Кеңес өкіметінің қаулы-қарарлары, ұжымдастыру науқаны туралы жарияланған құжаттық жинақтар мен материалдар да кеңінен пайдаланылды. Сонымен қатар БК(б)П шешімдері мен мен құжаттық материалдары да кеңестік мемлекеттік саясатты талдауға арқау болды. Атап айтқанда БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті қаулылары, Қазақстан Компартиясы съездері, пленумдарының шешімдері, қарарлары, СОКП съездерінің, конференцияларының және пленумдарының материалдары да жұмыста көрініс тапты.
Деректердің келесі бір үлкен тобын баспасөз материалдары құрайды. Олардың қатарында ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы "Қызыл Қазақстан", "Народное хозяйство Казахстана","Большевик Казахстана","Советская степь", "Еңбекші қазақ" мерзімді баспасөз материалдары да бар. Бірақ ол материалдар кеңестік ресми баспасөз бетінде жарияланғандықтан тақырыпқа бір жақты сипат беретінін айту қажет.
1920-1930 жылдардағы әлеуметтік ахуалды осы кезеңнің саяси-шаруашылықтың науқандарын бастан өткізген кісілердің нақты естеліктері нақтырақ бейнелейді. Олар Нәубет [27], Қызылдар қырғыны [28], Народ не безмолвствует [29] тәрізді естеліктер жинағында жарияланды. Бұларды біз тарихи көзқарастарын талдап отырған зерттеушілер өздерінің еңбектерінде көптеп пайдаландық.
Күшпен ұжымдастыру кезеңіндегі құпия құжаттар жариялылық және тәуелсіздік рухымен арнайы жинақтарда басылып шықты [30, 31]. Оларды тарихи-салыстырмалы түрде талдау тарихшылар пікірлеріне қатысты дұрыс қорытындылар жасауға мүмкіндік берді.
1920-1930 жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін большевиктік партия мен кеңес өкіметі органдарына сол жылдары жауапты қызметтер атқарған Т.Рысқұловтың, Л.Мирзоянның, О.Исаевтың Мәскеудегі И.Сталиннің және В. Молотовтың аттарына жазған және өзара жазысқан хаттарының, сондай-ақ тарихымызда бесеудің хаты деген атпен мәлім болған Ғ.Мүсіреповтің, М.Ғатауллиннің, М.Дәулетқалиевтің, Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышевтың Ф.Голощекинге жазған хатының және Ғ.Искаковтың, І.Қабыловтың, Ж.Арыстановтың, Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың, О.Жандосовтың И.Сталинге және Л.Мирзоянға жазған хатының қазақ шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырау және аштан қырылу себептерін дәлірек анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы апаттың демографиялық көлемін анықтауға қажетті сандық мәліметтер де беретінін ерекше атап көрсеткен жөн.
Деректердің келесі тобына, шаруаларды күштеп меншігінен айырудың, зорлап ұжымдастырудың және көшпелілерді еріксіз жаппай отырықшыландырудың идеялық және рухани жетекшісі болған И.Сталиннің шығармаларының деректік, тарихи танымдық рөлі бар екені күдік туғыза қоймас. И.Сталин еңбектері сол кезеңнің саяси, әлеуметтік-экономикалық ахуалын зерттеу жұмысына қажетті деректер береді.
Зepттeу жұмысының мaқсaты мeн мiндeттepi. Кеңес өкіметінің қазақ шаруаларын отырықшыландыруға байланысты мемлекеттік саясатын талдау. Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мәселесі қарастырып, оның себеп салдары, жергілікті қазақ халқына пайдасы мен зиянын анықтап, саралап, сол кездегі оқиғаның негізгі тарихи картинасын сыртқа көрсетіп шығару болып табылады. Оны жүзеге асыру үшін тарихшылармен, Кеңес заманының мамандарымен және қазіргі зерттеушілермен жасалған алуан зерттеулер мен әдебиеттерде болатын тарихнамалық шолу жасау ұсынылады.
Осы мақсат тұрғысынан алға мына міндеттер қойылды:
- ХХ ғ. 20-30 жж. қазақ шаруаларын жерге орналастыру және отырықшыландыру мәселелеріне шолу жасау;
- Қазақстандағы ұжымдастыру және оның әдіс тәсілдері туралы зерттелу тарихы және әдістемесін талдау;
- Қазақстандағы күштеп ұжымдастырудың алғышарттары мен кейінгі зардаптарын анықтап, зерттеу;
- жаппай ұжымдастыру қарсаңында қазақ шаруаларының жағдайы және отырықшылыққа көшіру мәселесі;
-отырықшыланатын шаруашылықтарға мемлекеттік және қоғамдық жәрдем дәрежесін айқындау;
- ауыл шаруашылығындағы күштеу саясатын талдау;
- ұжымдасқан қазақ ауылдарындағы мәдени-әлеуметтік жағдай;
- отырықшыландырудың негізгі нәтижелері мен мәселелеріне анықтама жасау.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру: билік және шаруалар тақырыбына қатысты жазылған зерттеу еңбектер, ғылыми мақалалар негізге алынды. Осы мәселені талдауда Талас Омарбековтың Дәстүрлі қазақ шаруашылығын қорғаушылар қалай айыпталды?, 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу құралы, Отырықшыландыру неге сәтсіздікке ұшырады? атты еңбектерге арқа сүйедім.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы. Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру тарихы отандық тарихнамасының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Дипломда Қазақстандағы күштеп ұжымдастырудағы биліктің негізгі ролі көрсетілген, және де осы мәселеге қатысты жаңа шешімдердің қарапайым қара шаруалар табына әсері баяндалып өтеді. Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізі болып тарихи жағдайдың күрделілігіне және әртүрлілігі мен қарама-қайшылықтарына қарамастан жан-жақты ұстанған объективтілік принципі табылады.
Сөйтіп, диплом жұмысы жекелеген сұрақтарға ғана тоқталмай, осы тақырыпқа қатысты фактылардың бәрінің мәнділігі мен себептерін зерттеуді қажет етіп отыр.
Объективтілік принципі қаралып отырған жағдайды хронологиялық сандар бойынша баяндауға мүмкіндік береді.
Тәжірибелік маңызы: Диплом жұмысын болашақта қазақ тарихнамасында өзекті мәселелерін зерттеуде қолдану, кейін оқулықтарға енгізіп, болашақ жастарды оқытуда пайдалану.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы ХХ ғасырдың 1920-30 жылдар аралығын қамтиды. Себебі, дипломның тақырыбы Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мәселесі болып табылады, оның ішіндегі күнделіктік тарихи мәселе қарастырылып отыр.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің әдістемелік негізі қазақ экономикасының отырықшылануы облысындағы тарихи білімдерді жинау процесін көрсететін және дәл дереккөздерге сүйенетін тарихаят пен әділдік принциптері болып табылады. Диплом талдаудың жүйелік-компаративтік, нақты-тарихи және хронологиялық әдістері негізінде жазылған. Жұмыстың көрнекілігін анықтау үшін салыстырмалы талдау әдісі ғана қолданылған. Авторлар көзқарасының дұрыстығын анықтау мақсатында сыни тәсілдер қолданылған. Дереккөздік сипат жұмыстарына қатысты авторы суреттелетін оқиғалардың қатысушысы және көрушісі болып табылатын және авторы олқиғаның қатысушысына ұсынылған материалдарға сүйенетін саралау әдісі қолданылады. Жұмыс кезіндегі басты өлшем дереккөздің дұрыстығы мен көрнекілігі болды. Дипломдық жұмысты жазу барысында негізінен салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 Ұжымдастыру және оны іске асыру әдістері
1.1 Кеңес мемлекетінің ХХ ғ. 20 жылдарындағы аграрлық саясаты және қазақ шаруаларын отырықшыландыру
1917 жылы қазан социалистік революциясының жеңісі нәтижесінде билікке большевиктер партиясының келуі экономикалық дамудың төменгі сатысында қалған отар халықтарға, сол сияқты қазақ халқына да, әлеуметтік теңдік әпермекші болды. Әрине, мұны іске асыру үшін ең алдымен елдің іс жүзіндегі экономикалық артта қалуын жою әділет жолымен шешу, өнеркәсіп саласын дамыту, мәдени артта қалушылық пен сауатсыздықты жою, бір сөзбен айтқанда отарлық езгі қалдықтарын жоюдың орасан зор маңызы болды.
Кеңес мемлекеті тарихи аренаға шығысымен-ақ Бітім туралы Декрет және Жер туралы Декрет сияқты атақты заңдарымен қарапайым халықты өзіне тартты. 1917 жылы 26 қазанда Кеңестердің Бүкілроссиялық ІІ съезінде В.И.Ленин қол қойған Жер туралы Декрет халық арасында осындай зор құрметке ие болды. Онда жер шаруаларға беріледі, помещиктік жер иеленушілік жойылады деп жарияланды. Халықтың кеңестер жағына шығуының басты себептерінің бірі осы еді. Ленин ешқандай өкіметтің бұл Декреттің күшін жоюға, жерді помещиктерге қайтарып беруге әлі келмейді, бұл Қазан революциясының ең маңызды жетістіктерінің бірі болды және аграрлық революция елде іске асады, ол бүгіннен бастап күшіне енеді деп айтуы жер мәселесінде түбегейлі өзгерістер болатынын көрсетті.
Бұл Декрет бойынша помещиктік имениелер болыстық жер комитеттерінің және шаруалар депутаттарының уездік кеңестерінің қарамағына көшті де, біртіндеп жер кеңестік реформалар негізінде қайта бөліне бастады. Жерді кім өз еңбегімен өңдейді - жер соныкі деген Коммунистік партия мен кеңес үкіметінің ұраны шаруалардың жалпы саяси белсенділігі төмен болса да, оларды өзіне тартты. Алайда оларды бірден коллективтік шаруашылыққа көшіру туралы ол кезде мәселе қойылған жоқ. Керісінше, шаруалардың жерді өздерінің игеруінше пайдалануына, яғни әрбір отбасы өзінше дербес, немесе қауым, артель (кооперация) түріне пайдалануына ерік берілді [32,25 б.].
Бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да "Жер туралы Декреттің" жүзеге асуы жергілікті жерлерде кеңес өкіметінің орнауына тікелей байланысты болды. Қазақстанда кеңес өкіметінің кешірек орнауы, азамат соғысы салдарынан жерді мемлекет меншігіне алып, жалпы жер пайдалануды ретке келтіру Россияның ішкі облыстарына қарағанда едәуір кешігіңкіреп, бірнеше жылдарға созылды. Бұл тарихи құжат қазақ қоғамы үшін жер мәселесін әділ шешуге жол ашатын және отаршылдық зардаптарын жою деп қабылданды және бірте-бірте шаруалардың кеңестік жағдайда отырықшылыққа көшуіне кең жол ашты. Осы декреттің негізінде Түркстан АКСР Халық Комиссарлары Кеңесі 1918 жылы наурызда "Кенсай" және "Қапланбек" деп аталатын ірі жер имениелерін мемлекет меншігіне алу туралы жарлық шығарды [33,47 б.]. Алайда жер Декреті негізінде көшпелі шаруалардың отырықшылыққа өтуіне әлі уақыт керек болатын. Декрет мұның тек алғашқы қадамы еді. Себебі көшпелі шаруалардың отырықшылыққа өтуіне материалдық-техникалық база қажет әрі қолайлы жер қайта бөлініп берілуі тиіс болды.
Қазақстанда 1920 жылдары жалпы шаруалардың оның ішінде көшпелі шаруалардың да, жерді әділ бөлініс арқылы пайдалануына мүмкіндік беретін бірнеше заңдар мен қаулы-қарарлар қабылданды. Бұл өмірге қажет шаралардың құқықтық негізі жер туралы декретке байланысты еді.
Жер туралы декретті іске асыру Қазақстанда большевиктер жүргізген қатаң тап күресі арқылы жүзеге асырылып отырды. Жергілікті жердегі өкімет билігі жұмысшы - шаруа депутаттары кеңестерінің қолына өтісімен, жер туралы декретті іске асыру болыстық, уездік, губерниялық атқару комитеттері арқылы жүргізілді. Осыған байланысты және жалпы биліктің кеңестерге өтуін, ондағы іс-шараларды насихаттау әртүрлі жергілікті съездер шақырылды. Мысалы, 1918 жылы қаңтарда Қостанай уезінде шаруалардың съезі шақырылды. Бұл съезге орыс шаруалары, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының өкілдерімен қатар басқа да көптеген ұлттардың өкілдері қатысты. Олар съезде Кеңес өкіметінің жер туралы декретін барынша мақұлдады. Жер мәселесінде еркіндік алған көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруалары мұнан көп үміт күтті, өздерінің отырықшылық жағдайға өтуге ынталы екендіктерін білдірді және аграрлық өзгерістерді толық мақұлдайтынын айтты. Съезд "Кеңес өкіметін қолдау туралы" қаулы алды. Қаулыда: "Еңбекші халықтың қолына жерді тегін алып беруді тек Кеңес өкіметі ғана іске асыра алады", - деп жазылды[33, 47 б.].
Алайда кеңес мемлекетінің, оны құрушы большевиктер партиясы әуел бастан-ақ жер мәселесіне байланысты саясатты халықты жікке бөліп, тап күресін шиеленістіру арқылы іске асырды. Сондықтан жер мәселесіндегі кеңес өкіметінің ұрандары іс жүзінде қарапайым халықты өлшеусіз зардаптарға әкелуге жол ашты.
Олар жер туралы декрет қазақ кедей шаруаларының, әсіресе, көшпелі және жартылай көшпелі шаруалардың бір жерге тұрақты қоныстанып, егіншілікпен де айналысуға, тұрмыс жағдайын жақсартуға негізі болады деп сенді. Әрине, кедей шаруаларға жерді тегін пайдалануға беру, оларды әртүрлі алым-салықтардан құтқару, батырақ, жалшы ретінде қанауға заң күшімен тыйым салу, байлардан берешек еңбекақыларын алып беру, кедейлерге экономикалық жағынан көмек ұйымдастыру және басқа шаралар шаруалардың тұрмыс жағдайының жақсаруына сенімін арттырды. Аталған және басқа да шаралар Қазақстанның ауылдық жерлерінде жерге орналастыру жүйесін құруды қамтамасыз етті. Бұл алғашқы аграрлық реформалар арқылы шаруалар өмірін кеңестік социалистік негізде қайта құру жолында жасалған экономикалық және саяси-әлеуметтік алғышарт болып саналды. Бұл шаралардың қазақ шаруаларын біртіндеп, экономикалық жолмен отырықшыландыру үшін де маңызы өте зор болды. Себебі отырықшыландыру барысында кеңес өкіметінің жіберген қателіктері әлі алда болатын.
Кеңес өкіметінің аграрлық саясаты бүкіл еңбекші шаруалардың, олардың ішінде көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының мүддесіне толық сай келеді деп есептелді. Олар ең алдымен жер мәселесіне байланысты отаршылдық қалдықтары жойылады деп сенді. Шынында да жер мәселесінде Жайық пен Ертіс бойындағы патша өкіметінің казак-орыстарға берілген артықшылықтарын жою, Жетісудағы жер-су реформасы, 1916 ж. патша жазалаушыларының жер мәселесіндегі зорлық-зомбылықтарын жою сияқты науқандар қазақ шаруаларының көңілінен шықты.
Жалпы жер мәселелеріндегі Декреттен туындаған шаралар негізінде Қазақстанның болыстары мен уездерінде помещиктердің ірі имениелері, шіркеулік және қазыналық жерлер кәмпескеге жатты. Осы жерлер мемлекет меншігіне алынып, шаруалардың тегін пайдалануына берілді. Осыған орай, заң бойынша жеке меншіктік жерлерді мемлекетке алып, шаруаларға бергенде оны күтіп ұстау және оның барлық құрал-саймандарының бүлінбеуі талап етілді.
Жаңа орнаған пролетариат диктатурасы мемлекеті қазақ шаруаларының кедей және орта ауқаттыларын барынша қолдады. Бұл таптық принцип еді. Сонымен қатар өкімет қазақ қоғамындағы шаруашылықтың бұрыннан қалыптасқан түрі көшпелі шаруашылық жүйесін бұзған жоқ. Себебі отырықшылыққа өту оңай бола қоятын шаралар емес еді. Сондықтан кеңес мемлекеті қазақ халқының ежелден қалыптасқан шаруашылық ерекшеліктерімен санасты. Мұның себебі кеңес мемлекетінде жерді шаруаларға тең бөліп беру саясатынан басқа реформа жобасы әлі жоқ болатын. Жер мен мал серіктестіктері негізінде кооперация құру азамат соғысынан кейінгі міндет еді.
Қазақ өлкесінің өнеркәсіп орындарынан алшақ жатуы, өз өнеркәсібінің болмауы оның жалпы экономикасына әсер етті. Мұнда экстенсивті мал шаруашылығы басым болды. Халық көшпелі мал шаруашылығы қамымен әр жерде бытыраңқы түрде туысқан отбасылары топ болып көшіп жүрді. Олардың көшу маршруты тым қашық болды. Мысалы, Адай уезіндегі, Балқаш, Қарсақпай жақтағы шаруалар он күннен бір айға дейін жылжып көшіп жүрді. Олар ерте көктемнен бастап қыстауға оралғанға дейін 500-1000 шақырым жолдан өтетін. Шаруалардың бәрі бірдей ауқатты болған жоқ. Олар бай ағайындарының төңірегіне топтасып патриархалдық-феодалдық тұрмыс жағдайында солардың малын бақты. Өз күндерін көрді. Мұның бәрі қазақ аулындағы әлеуметтік құрылымның қиыншылықтары еді. Сондықтан да қазақ аулының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық даму жағынан мешеу қалуы оның ежелден қалыптасқан, мал шаруашылығына негізделген экономикасына байланысты болатын. Сондықтан оны жаңа жағдайға бейімдеп өзгерту қажет болды. Кеңес мемлекетінің аграрлық саясатын жергілікті жерде іске асыру үшін Болыстық жер комитеттерінің қызметі туралы, Жер комитеттері туралы заңдар шықты. Осы заңдарға сәйкес жергілікті Кеңестердің жанынан жер комитеттерімен жер-су комитеттері құрылды. Олар жаңа өзгерістерді іске асырумен айналысты.
Өзінің жұмысында Жер-су комитеттері шаруалардың пайдаланылуына берілетін жердің көлемін белгілеп, жерді пайдалану ережесінің орындалуына бақылау жүргізді, жерге мұқтаж болып отырған шаруалардың есебін алды, жер-суды пайдалану кезінде шыққан елдің арасындағы даулы мәселелерді реттеумен айналысты.
Кеңес үкіметі Қазақстанда алғашқы аграрлық өзгерістерді іске асыруда өлкенің ұлттық және табиғи-географиялық жағдайда қалыптасқан дәстүрлі шаруашылық ерекшеліктеріне байланысты көптеген қиыншылықтарды ескеруі тиіс болды. Мұндай қиыншылықтар өлкенің жалпы бір жақты экономикалық дамуының салдарынан, қазақ аулындағы қалыптасқан қауымдық-рулық қатынастардың әсерінен туындаған еді. Сондықтан шаруалардың көпшілік жағы әсіре тап күресін шиеленістіруге ынтасы болмады. Сондықтан, көп жылдарда халық таптық күресті қабылдамады.
20-жылдардың алғашқы жартысында аграрлық саланың дамуына айрықша жол ашқан кооперация қозғалысы еді. Өйткені ол осындай қалыптасқан тарихи жағдайда шаруалардың революциядан кейінгі жылдарда кеңес үкіметінің сол кездегі жаңа экономикалық саясатына негізделген аграрлық мәселе жөніндегі принциптеріне сүйенді. Ауыл шаруашылығын социалистік негізде қайта құру үшін ұжымдық шаруашылықтар ұйымдастырудың қажеттігі туындады. Көшпелі шаруашылықтарды отырықшыландыруда оларға көршілес отырған жер серіктестері, мал өсіру серіктіктері сияқты ұжымдық шаруашылықтың үлгісіне сүйенудің пайдасы зор еді.
Революцияға дейін отарлық негізде қоныс аударып, Орталық Россиядан көшіп келген орыс шаруалары мен казактары селосында негізгі тұлға орта шаруалар және ауқатты кулактар болса, қазақ аулында, әсіресе көшпелі және жартылай көшпелі ауылдарда халықтың көпшілігі кедей шаруалар болды. Сондықтан да кеңес үкіметі Қазақстан сияқты ұлт аймақтарының мәдени және экономикалық артта қалушылығын жоюға айрықша көңіл бөлді.
Жалпы сол кездегі тарихи үрдістер барысын ескерсек, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларының біртіндеп отырықшылыққа ауысуының әуел бастан объективтік себебі бар еді. Өйткені Қазақстанда іске аса бастаған аграрлық өзгерістердің, алғашқы реформалар мен шаралардың, таптық негізде болса да, қазақ шаруалары үшін сайып келгенде маңызы зор болды. Патшалық билік кезінде жерінен айрылған қазақтар жерге ие болды. Енді көшпелі және жартылай көшпелі шаруалардың отырықшылануының эволюциялық түрде өтуіне жол ашылғандай болды. Ал сол аграрлық өзгерістердің принциптік негізі, сайып келгенде, Кеңес мемлекетінің Жер туралы декретіне негізделді. Алайда, бұдан қазақ шаруалары тек көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа ауыса салды деген ұғым тумайды. Бұл 20- жылдардағы кеңес мемлекетінің аграрлық саясаты негізінде біртіндеп қазақ шаруаларын отырықшыландыруға жасалған бетбұрыс болатын.
Қазақ өлкесіндегі аграрлық өзгерістерді іске асыруға бағытталған шаралардың бастысы 1920 жылдарда жүргізілген жерге орналастыру және соған байланысты көшпелі, жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыруға әзірлік мәселесі болды. Жерге орналастыру науқаны кеңс мемлекетінің ауыл шаруашылығында жер қатынастарын социалистік негізде реттеу жөніндегі нұсқауларына сүйене отырып, ауыл мен деревнядағы жерді пайдаланудың жаңа тәртібін жүзеге асыруға бағытталды. Бұл үшін тиісті ұйымдастыру жұмыстары жүргізілді. Мысалы Жер (егіншілік) Комиссариатының жерге орналастыру басқармасында оның жергілікті органы ретінде республиканың көшпелі және жартылай көшпелі аудандарында шаруаларды жерге орналастыру бөлімі құрылды [34, 45 б.].
Бұл Қазақстан жағдайында жерге шаруаларды орналастырудың шаруашылық-экономикалық негізделуін және практикаға енуін даярлайтын орган болды. Ол маңызы бар аса ірі шаралардың бірінен саналды. Оның мәнісі Қазақстанның өткендегі отарлық жағдайымен байланысты еді. Бұл мәселеде республикадағы қазақ басшы қызметкерлері С. Сейфуллин (1925 ж. Күзіне дейін Совнарком төрағасы), Н. Нұрмақов (С. Сейфуллиннен кейін үкімет басшысы), Ж. Сұлтанбеков, С. Қаратілеуов және басқалары 20 жылдардан бастап жерге орналастыру жөнінде ұлттық мүддені қорғауды дәйекті түрде іске асырды. Олар қазақ шаруалары бірінші кезекте жермен қамтамасыз етілуі керек деді. Бұл орыс қауымы (республикадағы) және республикада қызмет еткен орыс басшы қызметкерлерінің қатты наразылығын тудырды. Қазақ басшы қызметкерлері ұлтшыл-уклонистер деп айыпталып, қызметтен босатылды. Ал қазақ шаруаларын бірінші кезекте жерге орналастыру туралы олардың шешімі күшін жойды.
Дегенмен, көшпелі шаруашылықтарға мал жайылымдық өрістердің берілуімен қатар, олардың отырықшылық тұрмысқа өтуіне қажетті егістік жермен де қамтамасыз етілуі туралы мәселе де дұрыс шешімін тапты[35,18б.]. 1921-1922 жж. Жетісуда О. Жандосов, С. Қожановтардың Жер басшылығымен өткен су реформасының нәтижесінде Жетісу облысында қазақ және қырғыз шаруалары мұнда 1916-1917 жж. казак-орыс тартып алған бір миллион десятинадан астам жер алды. Жерге орналастыру және сол негізде отырықшыландырудың барысында ұжымдық серіктестіктер құруға кеңінен жол ашылды. Бұған шаруалардың өздері тілек білдіріп отырды. Себебі жеке дара шаруашылық жүргізу қиын болатын. Кеңестік жер органдары құрылған уақыттан бері бірлесіп кәсіп ету идеясы еңбекші халықтың арасында қызу қолдау тапты. Мысалы Семей өңірінде 1921 ж. 70-тен артық шаруашылық коллективтері жұмыс істеді. Ал көшпелі шаруашылығы басым аймақ Қарқаралы уезінде, мал шаруашылығы негізінде әртүрлі қауымдық серіктестіктер [35,18б.]. Сөйтіп қазақ шаруаларының бұрыннан қауым болып өмір сүру тәжірибесі енді жаңа негізде бірсыпыра жерлерде ұжым болып мал өсіру жән егін салу әдісіне өткенін көреміз. Алайда, бұл алғашқы серіктестіктер әкімшілік жолмен емес, өздерінің ынтасымен кооперация негізінде құрылған болатын.
Қазақ шаруаларының отырықшылануы ең алдымен олардың жеке дара емес, ұжымдық, артелдік негізде бірігуіне байланысты болды. Сондықтан шаруаларды мемлекет тарапынан жерге орналастырмайынша олардың отырықшылануына да жағдай болмайтын еді. Алдымен материалдық-техникалық база қажет болды. Оны өкімет толық қамтамасыз ете алмады. Ал шаруалар қауым болып туысқан бай ағайындарына қарсы шыға алмады. Мысалы кедей шаруалармен осы жерге қоныстану туралы әңгіме бола қалса, олардың отырықшылық тұрмысты қалайтыны, бірақ бұл жер бай жақын адамның меншігінде болғандықтан, олар қоныстана алмайтын жағдайлар сирек болған жоқ [35,19 б.]. Кеңес өкіметі мен большевиктік партия мұны ауылдың патриархалдық-феодалдық жағдайдағы саяси деңгейі, бай-кулактардың осындай үстемдігінен шаруаларды босату үшін қажет деп таптық инстинктті оятуға кірісті. Қалың жұртшылық арасында кеңес мемлекетінің жүргізіп отырған саяси-экономикалық шараларын кеңінен насихаттап, ауылда тап тартысын өршіту қажет деп тұжырым жасады. Осыған байланысты жер-жерге үгіт бригадалары жіберілді. Қызыл отаулар қазақ кедейлері мен жалшы батрактардың арасында саяси санасын ояту үшін түсінік жұмыстарын жүргізді.Оған партия, кеңес қызметкерлері де қатысты. Мұнда отырықшылық тұрмысқа өту және жер алу тақырыптарына да әңгіме, лекциялар өткізді. Болыстар мен уездерде шаруалардың, кедей-жалшылардың жиылыстары, конференциялары шақырылды. 1921 жылы Қостанай уезінде өткізілген шаруалардың осындай жиналыстарына әртүрлі елді мекендерден 1323 шаруа қатысты. Ал болыстық конференцияға 1721 адам, уездік конференцияға 362 адам шақырылды. Бұлардың көпшілігі кедейлер болды[27,19б]. Сол кездегі ресми өкімет саясаты бойынша партия-кеңес органдарының өкілдері шаруашылық саяси тақырыптарға әңгімелер өткізумен қатар шаруалардың отырықшылыққа өтуі туралы да түсінік жұмыстарын жүргізіп, халықты үгіттеді. Осы шаралардың бәрі жаңа мемлекет жүйесі шаруаларды байлардың ықпалынан босатып, шаруашылықтың жаңа түріне өтуге себеп болады деген мақсатқа қызмет етті. Алайда бұл 20-жылдардың соңында өршіген тап күресінің бастамасы еді.
Отырықшылыққа ауыстыру алдымен жер бөліп беруге байланысты болды. Жерге орналастыру, отырықшыландыру шаралары 1923 жылдан бастап Қазақ АКСР-ның жерді пайдалану ережесі бойынша жүргізілді. Осы ереже бойынша шаруалардың жер алып, орналасуы туралы өтініші қаралатын болды. Оның өтініші қабылданған соң, орналасатын жерін белгілеу, жер телімінің жобасын жасау және оны жер иелеріне көрсету, сондай-ақ ол жоба бойынша жер иесінің келісімі арқылы оған қажетті құжат жазып беру жұмыстары іске асырылды[35,19б.]. Жерге орналастыру жұмысын жүргізу туралы осы ережеге сәйкес барлық губерниялар мен уездерде шаруаларды жерге орналастыру үшін дайындық жұмысы жүргізілді.
Шаруаларды жерге орналастыру және отырықшыландыру үшін республика басшылығы Жер-су Халық Комиссариатының жерге орналастыру бөлімінен, Мемлекеттік жер және мүлік бөлімінен арнайы комиссия шығарып, ол жерлердің тұрақты отырықшылық тұрмысқа экономикалық шаруашылық жағынан ыңғайлылығын, жарамдылығын тексерді. Мұндай комиссиялар барлық облыстарда, уездерде құрылды. Олар ең алдымен жұмысшы күші қажет жерлерге қазақ шаруаларын қоныстандырумен айналысты. Тұз кәсіпшілігі, теңіз көл маңына орналасқан балық аулаушылықпен айналысатын қазақтарды жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу барысында балық және тұз кәсіпшіліктерінде жұмысқа тартылатын 3000-ға жуық қазақ шаруаларынан құралатын ұжым ұйымдастырылатын болды. Бұл болашақ балықшы колхоздары еді [36, 245 б.].
Отырықшыландыру жұмысының әзірлік шараларының барысында шаруалар қоныстанатын жерді, оның усадьбалық жоспарын зерттеу, отырықшылық шаруашылыққа өтетін шаруалардың есебін алу, жерге орналастыруға мұқтаж болып отырған шаруашылықтарды және олар орналасуға тиіс жердің көлемін анықтау, жерге орналастыру ережелерін халыққа түсіндіру жұмыстары қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz