Қазақстанға халықтардың күштеп жер аударылуы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрілігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Жумагельдинова А.Т.
ХХ ғасырдың 30-50 жылдарындағы халықтарды Қазақстанға депортациялау тарихы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400 - Тарих мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Ускембаев Қ.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ХХ ғасырдың 30-50 жылдарындағы халықтарды Қазақстанға депортациялау тарихы
5В011400 - Тарих мамандығы
Орындаған: Жумагельдинова А.Т.
Ғылыми жетекші
аға оқытушы Тапенова А. С.
Қарағанды 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 1930-1945 жж. Қазақстанға халықтарды күштеп жер аудару және көші-қон мәселелері
1.1 Қазақстандағы кеңестік саяси қуғын-сүргін мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..12
1.2 Қазақстанға халықтардың күштеп жер аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... .19
1.3 Республика аралық көші-қон және халық құрамындағы өзгерістер ... ... 34
1.4 Соғыс кезіндегі көші-қон (1939-1945 жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2 Қазақстанға жер аударылған халықтардың Ұлы Отан соғысынан кейінгі жағдайы
2.1 Жер аударылған халықтардың халық шаруашылығын өркендетуге қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2 Қазақстанға жер аударылған халықтардың мәдени, құқықтық жағдайы және сталиндік идеология ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
2.3 Халықтарды күштеп жер аударудың зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр тарихы - Ресей мемлекеті, оның ішінде Қазақстан тарихы үшін арпалысты болды. Әсіресе осы ғасырдың 30-50 жылдарындағы халықтарды Қазақстанға депортациялау тарихы өте күрделі және ол бүгінгі таңда Отандық тарихшылар тарапынан біршама зерттелуде. Бірақ, бұрынғы тоталитарлық мемлекет тарихының ақтаңдақ беттерін ашу, оны толық зерттеу қажеттілігі үнемі күн тәртібіндегі негізгі мәселелердің бірі болып қала бермек. Бұл әсіресе, еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы. Тоталитарлық жүйе миллиондаған азаматтардың тағдырын қиды. Сол жылдары ұлттық мүддені қорғаған зиялыларды, қарапайым еңбек адамдарын жазықсыз қудаласа, кейіннен бұл саясат шекаралық аймақтағы тұтастай халықтарды туған жерінен айырып, басқа аймаққа күшпен жер аудартты. Оларды қоныстандырған жердің негізгі қатарында Қазақстан да бар болатын. Осындай аласапыран заманда Қазақстандағы демографиялық ахуалдың күрт төмендеуін жер аударылғандар толықтырды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде гитлерлік әскер мен режимге жәрдемдеседі деген сылтаумен Еділ бойындағы немістер, Солтүстік Кавказ, Қырым жағалауын мекендеуші біраз халықтар қудаланып, туған жерінен тыс, алыс жерлерге күшпен жер аударылды. Егер осындай адамдар немесе жеке бір топтар болған жағдайда тек соларға ғана заң жолымен шара қолданудың орнына кеңес үкіметі тұтастай халықтар мен этникалық топтарды жер аударды. Мұның өзі олардың соғыс жағдайында өздері аймақтарына әсерін тигізген ауыр да күрделі саяси мәселе болғандығы ақиқат.
Бүгін отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындауда. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография бағытында да, республика халқы жайында зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақты мәліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады. Тарихи демография саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы өзгерістерге, көші-қон процестерінің ауқымына және олардың жекелеген аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі - Кеңестік дәуірде қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған, ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шараларымен тығыз байланыста жүрді. 1917 ж. қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация, соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған жоқ. Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік ғалымдар тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші-қон процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Негізі жер аударуды, күштеп жер аударуды соғыспен байланыстырды. Бірақ бұл негізгі мәселенің басын ашпайды. Өйткені әлеуметтік топтар мен сословиелер, аз ұлт өкілдері мен этникалық топтарды жер аудару соғысқа дейін көп бұрын тәжірибеленді. 20-30 жылдары ССР-дың орталық аудандарынан Қазақстанға, Оралға, Орта Азияға, Сібірге, Қиыр Шығысқа Жоғарғы сословие, дінбасылар, ауқатты шаруалар бар байлығынан айрылып жер аударылды. Сол жылы өз жерлерінен Перск және Терск казак округы тұрғындары жер аударылды. Соғыс қарсаңында қандай да бір сылтаулармен корейлер, парсы-ирандықтар, курдтар жер аударылды. Екінші Дүниежүзілік соғыс басталысымен Прибалтика, Батыс Укрина, батыс белоруссия, бессарабия халықтары күштеп жер аударуға ұшырады. Егер соғысқа дейін бұндай әрекеттер мемлкеттің қауіпсіздігін күшейту деп түсіндірілсе, соғыс кезінде күштеп жер аудару ұлттық территориялық автономиясы бар халықтар ұшырады. Тоталитаризмнің жлпы саясаты осылайша жаңа сапаға іре бастады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жалпы халықтарды күштеп жер аударуды үш кезеңге бөліп қарастырған жөн. Бірінші кезеңі 30-жылдардың ортасынан 40-жылдардың басына дейін Қазақстанға қоныстанғандар.
Екінші кезеңі 40-жылдардың басынан ортасына дейінгі уақыт, яғни соғыс жылдары.
Үшінші кезең 45 жылдан 50-жылға дейін.
Бірінші кезеңді айтатын болсақ, тоталитарлық жүйенің шырмауына іліккен Қиыр шығыс корейлері, поляктар, ирандықтар, курдтар Қазақстан жеріне күштеп жер аударылды. Екінші кезеңінде немістер мен кавказ халықтарының соғыстың ауыр жылдарында Қазақстан жеріне қандай тәртіппен келгендігі туралы айтамыз. Ал үшінші кезеңі соғыстан кейінгі жылдардағы жауынгерлер мен тыл жұмыскерлерінің мүлдем бөтен жерге қоныс аударылуы. Күштеп жер аударуға ұшыраған халықтарды ақтау Сталин өлгеннен кейін жүріп жатты. Алайда күштеп жер аудару халықтарға келтірілген моральдық-психологиялық шығынды және тарихи әділдікті қалпына келтіру толығынан іске аспады. Бұндай жағдай біздің есімізге сталинизмнің құрбаны, қазақ әдебиетінің классигі Шәкәрім Құдайбердиевтің айтқан ойы түседі. "Қайрымдылық нәрін себе отырып, біз таудай күнәдан құтылғымыз келеді. Осыдан кейін өзімізді адамзат деуге ұялмаймыз ба?"
Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып қазақ халқының саны, құрамы, орналасуы жайында М. Тынышпаев [1], кейін, Қазақстан демографиялық ахуалына байланысты Т. Шонанұлы [2], М. Есболұлы [3] жазды. Сондай-ақ, бұл жөнінде С. Асфендияров [4], Т. Рысқұлов [5], С. Сәдуақасов [6] сияқты қазақ зиялылары да қалам тартқан. Олардың еңбектерінде ұлттық мүддені қорғау көзделгені аңғарылады. 1920-30 жж. мемлекеттік тапсырыспен А.Н. Донич [7] пен Н.Д. Трублаевичтің [8] халықтың саны, құрамы, орналасуы жайында еңбектері жарық көрді. А.Н. Донич зерттеуінде демографиялық шолу жасаса, Н.Д. Трублаевич республикадағы халықтың табиғи өсімі мен ұлттық құрамындағы өзгерістер жайын қарастырды. Бірақ, авторлар ұлттар арасындағы табиғи өсімнің әркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек мәліметтер келтірумен шектелді. Одан кейінгі уақытта демография мәселесіне байланысты еңбектер жазылмады. Себебі, кеңестік тоталитарлық жүйе оған мүмкіндік бермей, 1937 жылы халық санағының қорытындысын жариялауға тыйым салып, оған қатынасқан адамдарды қудалады.
Демографияға байланысты зерттеулер тек 1960-жылдары ғана қайта қолға алына бастады. 1960-1970 жж. Қазақстанның демографиялық дамуының кейбір аспектілері қарастырылған, алайда негізінен еліміздің әлеуметтік даму мәселелеріне арналған еңбектер шықты. Әсіресе жұмысшы табы, шаруалар мен интеллигенция тобының қалыптасуы мен даму процесі қарастырылды, ресми статистиканы қолданған зерттеушілер әлеуметтік топтардың демографиялық сипаттамаларына, Әсіресе өнеркәсіптік және аграрлық көші-қон ерекшеліктеріне тоқталған. 1990 ж. халықтың әлеуметтік, демографиялық, және жұмысшы табы мәселелерін зерттеген ғалымдар, нақтылап айтсақ, А.Н. Нүсіпбеков [9], М.Х. Асылбеков пен А.Б. Ғалиев [10], шаруалар тарихын зерттеген А.Б. Балақаев, Г.Ф. Дахшлейгер, К.Н. Нұрпейіс, интеллигенция тобын зерттеген Ш.Ю. Тастанов, Х. Әбжанов [11] сияқты ғалымдар Қазақстандағы этно-демографиялық үдерістерді анықтайтын статистикалық мұрағат деректерін айналымға енгізді.
1970-1980 жж. тарихи демография саласында арнайы еңбектер шыға бастады. Соның ішінде революцияға дейінгі статистикалық мәліметтердің негізінде әлеуметтік және ұлттық демографиялық факторларды өзара байланыспен, өзара шарттылықта қарастыру әдістері негізделді.
Қазақстанда көші-қонның тарихи мәнін, оның халықтың әлеуметтік-ұлттық құрамына тигізген әсерін ашқан, көші-қон мен ұлттық құрылым өзгерістерінің өзара байланысты тарихи құбылыс екендігін көрсеткен алғашқы зерттеушілер - Е.Н. Гладышева [12], Н.Е. Бекмаханова мен В.М. Кабузан [13] және Н.В. Алексеенко [14] болды. А.Н. Алексеенконың, Н.З. Тәкіжбаеваның ауыл халқының өсу қарқыны мен ұлттық құрамы, аймақтарға шоғырлануы, экономикалық аудандарға топтастырылуы қарастырылған докторлық диссертациялар қорғалды. Бірақ, бұл зерттеулер тек жарияланған санақ материалдарына ғана негізделген, мұнда 1939-1959 жж. аралығындағы туу, өлім-жітім, көші-қон, халық құрамының ішкі тенденциялық ерекшеліктеріне аз көңіл бөлінген. Ал Ф.Н. Базанованың монографиясында көші-қон қозғалысының республика халқының көп ұлтты құрамының қалыптасуына әсер еткен күрделі де көп салалы процесс екендігі көрсетілді[15]. Алайда, бұл еңбектерде кеңес дәуіріндегі тыйым салынған Қазақстандағы көші-қон процестерінің маңызды беттері, репрессияланған халықтарды депортациялау, таптық белгісіне байланысты жер аудару тағы басқа мәселелерін ашқан жоқ.
1980 жж. аяқ кезінен бастап қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінде халықтар тағдырындағы саяси фактордың әсерлері талдана бастады. Әсіресе, М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожиннің [16] еңбектерінде Қазақстандағы 1920-1940 жж. тоталитарлық жүйенің экономикадан тыс, күштеу саясатының дағдарыстарға толы әлеуметтік-демографиялық нәтижелері анықталды. Қазақстан жұмысшыларының саны, ұлттық, жасы мен жыныстық құрамы, білім деңгейі, мамандық түрлері мәселелерін қарастырған екі томнан тұратын еңбек жарық көрді. Зерттеудің мерзімдік шеңбері 1917-1937 және 1938-1960 жылдарды қамтыды. Ауылдық жерлердегі интеллигенция қауымының қалыптасуына, сананың өсуіне, ұлттық, жыныстық құрамына, даярлау жолдарына арналған Х.М. Әбжановтың зерттеуі шықты [17].
Қазақстанның кеңестік дәуірдегі әлеуметтік демографиялық дамуы М.Х. Асылбеков пен Ғ.Б. Ғалиевтің және А.Ш. Алтаевтың арнайы монографияларында біртұтас және сан-салалы процесс ретінде алғашқы рет жан-жақты қарастырылды, бұл процестің болашақтағы дамуына ғылыми тұжырымдамалық болжамдар жасалды [10; 18].
1990 ж. М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде ұжымдастыру жылдарындағы қазақ халқының демографиялық келбетін айқындайтын, халықтың азаюы мен апатқа ұшырауы салдарын ашқан тұжырымдары жарияланды. Онда Қазақстаннан тысқары кеткен қазақтардың саны мен әлеуметтік құрамы жөнінде құнды мәліметтер берілді [19].
А.Н. Алексеенконың, Н.З. Тәкіжбаеваның ауыл халқының өсу қарқыны мен ұлттық құрамы, аймақтарға шоғырлануы, экономикалық аудандарға топтастырылуы қарастырылған докторлық диссертациялар қорғалды. Бірақ, бұл зерттеулер тек жарияланған санақ материалдарына ғана негізделген, мұнда 1939-1959 жж. аралығындағы туу, өлім-жітім, көші-қон, халық құрамының ішкі тенденциялық ерекшеліктеріне аз көңіл бөлінген [20]. С.Айымбетовтің кандидаттық диссертациясында Қазақстан халқының 1926-1939 жж. аралығындағы демографиялық жағдайы баяндалса [21], Л.Т.Қожекееваның диссертациясы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан халқының әлеуметтік құрамы және демографиялық өзгерістерін зерттеді [22].
Кеңестік тоталитарлық жүйенің мәні мен оның Қазақстандағы демографиялық үдерістерінің әсері М.Қ. Қозыбаев пен Қ.С. Алдажұманов еңбектерінде ашылды [23].
Тарихи демография саласында аймақтар бойынша да зерттеу жұмыстары жарық көрді. Батыс Қазақстан халқының екі ғасырлық тарихи дамуы М.Н.Сыдықовтың монографиясында [24], Шығыс Қазақстан халқы туралы статистикалық мағлұматқа толы А.Н. Алексеенконың еңбегінде табиғи өсімге өлім-жітім көрсеткішінің әсері мен денсаулық сақтау мәселелері талданды. Орталық Қазақстанның ХІХ-ХХ ғасырлардағы демографиялық дамуына В.В.Козинаның еңбектері арналды [15]. Жетісу өлкесі бойынша докторлық диссертацияны М.К. Төлекова қорғаған еді [25]. Тарихи демография саласында Қазақстанның жекелеген аймақтары бойынша кандидаттық диссертациялар да қорғалды. Атап айтсақ, О.Д. Табылдиева - Маңғыстау, ал А.А. Какенова Солтүстік Қазақстан аймағы халқының демографиялық дамуын зерттеді.
Кеңестік тоталитарлық кезеңде бұрынғы азаматтар деген ұғымдарды зерттеуге идеологиялық тыйым салынғандықтан, шетелдік зерттеулерде ғана қарастырылып келген шет елдердегі қазақтар тарихы алғаш республикада К.Л. Есмағамбетов, Г.М. Меңдіқұлова монографияларында зерттелді [26]. Сонымен қатар, қазақ ириденттері тарихы А.В. Коновалованың [27] тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде талданды.
Қазақстанда 1939-1959 жылдардың аралығында болған халықтың әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер саны, орналасуы, өсіп-өну ерекшеліктері және көші-қон процестерінің ұлттық құрамға тигізген әсері А.И. Құдайбергенованың кандидаттық диссертациясында талданды [28].
Тарихи демография саласындағы жетістіктерді тарихнамалық талдауға С.И. Ковальскаяның [29], М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың [30] еңбектері арналған. С.И. Ковальскаяның кандидаттық диссертациясында негізінен ХVІІІ және ХІХ ғасырдағы көші-қон мәселесі қамтылып, ХХ ғасыр мәселесі толық жазылмаған. Ал, М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың монографиясында ХХ ғасырдағы демографиялық мәселерге тарихнамалық талдау беріліп, көші-қон процестеріне де едәуір көңіл бөлген. Сондай-ақ, Б.Р.Найманбаевтың кандидадттық диссертациясында 1970-1989 жж. аралығындағы Қазақстанға қоныс аударылғандардың азаюы мен олардың кері көшуі жайында, сонымен қатар, олардың құқықтық жағдайы қарастырылған.
Қазақстанда тарихи демографияның дамуы мен методологиясы жайында көлемді ғылыми еңбектер де жарық көрді. Мысалы, М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаевтың[18] және А.И. Құдайбергенованың көлемді мақалалары жарияланды[31].
Тарихи демография мәселесіне байланысты ресейлік ғалымдардың да еңбектері жарыққа шықты. Олардың қатарына Н.Ф. Бугай [32], В.П. Данилов[33] және Н.И. Платунов, Т.М. Реннер, В. Хорев, В. Чапек, М.П. Малышева, В.С. Познанский, С.И. Брук, Ю.А. Поляков, В.Б. Жиромская, И.Н. Кисилев сияқты тағы басқа ғалымдардың еңбектері де жатады.
Аталып отырған тақырыпқа қатысты шетелдік ғылымдардың да зерттеулері баршылық, Қазақстандағы демографиялық ахуалға байланысты бірқатар мәселелер Р. Конквест [34], С.Г. Уиткрофт [35] және Х. Дэвис, М.Б. Олкот, А.Р. Льюс, Н.Р. Роулэнд және т.б. еңбектерінде баяндалған.
Сонымен, арналған әдебиеттерге шолу нәтижесінде, Қазақстанда 1926-1950 жылдардың аралығындағы көші-қон үдерістері, қуғын-сүргін және депортация мәселелері арнайы және жан-жақты зерттелмегені байқалады. Әсіресе, мұрағат қорларында сақталған тарихи деректерде кеңестік кезеңде әр түрлі ұлттардың Қазақстан территориясына қандай жағдайлармен қуғындалып келгендерін нақты дәлелдей түсуі қажет. Бұл тақырыптың арнайы және жан-жақты зерттелмегені байқалады. Мәселен, көптеген еңбектер жарық көргенімен, олардың жеткен жетістіктерін талдай отырып, мұрағат қорларындағы тарихи деректермен салыстыра қарастырған арнайы тарихи және тарихнамалық зерттеу жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Мақсаты 1930-1950 жылдар аралығындағы Қазақстандағы көші-қон үдерістері, қуғын-сүргін және депортация мәселелерінің себептерін, нәтижелерін кешенді түрде зерттеу және бұл мәселенің тарихнамасын ғылыми талдау. Осы мақсатқа жету үшін мынандай нақтылы міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
- Көші-қон үдерісі, қуғын-сүргін және депортация мәселелерінің тарихнамасына қатысты зерттеу еңбектерін ғылыми тұрғыдан талдау;
- Зерттеу еңбектердің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтау нәтижесінде көші-қон үдерістері, қуғын-сүргін және депортация мәселелерінің зерттелмеген жақтарын белгілеп беру;
- Тарихнамалық жұмыстар мен тарихи деректерді салыстыра отырып, көші-қон үдерістерін, қуғын-сүргін және депортация мәселелерінің халық құрамына әкелген әсерін айқындау;
- Күштеп көшірілген ұлттардың ұлттық құрамға тигізген әсері, үлес салмағы, құқықтық жағдайын жаңа монографиялардағы және арнаулы зерттеулерден алынған мұрағат құжаттары арқылы көрсету;
- Ресей, Қытай халық Республикасынан т.б. келген көштің нәтижесінде қазақ халқының өсуіне мүмкін болған алғышарттарды талдау.
- Жер аударылған халықтардың халық шаруашылығын өркендетуге қосқан үлесін көрсету;
- Қазақстанға жер аударылған халықтардың мәдени, құқықтық жағдайын анықтау;
- Халықтарды күштеп жер аударудың зардаптарын ашу.
Дерек көздері. Зерттеуде әртүрлі деректер пайдаланылды, олардың бастылары: 1) монографиялар мен зерттеулерде жарияланған мұрағат құжаттары мен мәліметтері; 2) 1926, 1937, 1939 және 1959 жылдардағы Бүкілодақтық халық санақтарының мәліметтері; 3) жарияланған статистикалық жинақтар; 4) баспасөз мәліметтері; 5) Демографиялық және көші-қон мәселелеріне арналған монографиялар, мақалалар және т.б. тарихнамалық талдаудың деректік негізі болды. Негізгі деректердің дені демография мәселесі бойынша жарық көрген зерттеулердің ішінде М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың тарихнамалық тұрғыдан жазған еңбегінде, сондай-ақ, М.Х. Асылбеков және А.И. Құдайбергенованың монографиясында көші-қон қозғалысына қатысты мұрағат, санақ материалдарына негізделген бірқатар мәселелер көтерілген. Осындай зерттеулер Қазақстанның жекелеген аймақтары бойынша да жасалды. Мәселен, Орталық Қазақстан бойынша В.В. Козинаның, Батыс Қазақстанның демографиялық жағдайы М.Н. Сдықовтың еңбегінде көрсетілсе, Жетісу халқының демографиялық дамуы М.К. Төлекованың зерттеуінде қарастырылды. Міне, осындай іргелі зерттеулерде көші-қон мәселесі ішінара болса да жазылған. Сондықтан, мұндай еңбектер тарихнамалық және тарихи тұрғыдан зерттеулер жасауға негіз болары сөзсіз.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 1930-1945 жж. Қазақстанға халықтарды күштеп жер аудару және көші-қон мәселелері
1.1 Қазақстандағы кеңестік саяси қуғын-сүргін мәселелері
ХХ ғасырда Ресей мемлекетінің саяси дамуы тікелей большевиктер қолында болды. Большевиктер мемлекет басына келісімен саяси ахуалды өз партиясының саяси платформасы арқылы дамытуға тырысты. Ресей қоғамының қалыптасуы тоталитарлық жүйенің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болды. Адам құқығының тапталуы мақсатында жүргізілген орасан зор саяси репрессия КСРО-ның саяси менталитетіне үлкен әсер етті. Халықтың санасы биліктің құлдық саясатына ыңғайланды. Сананы билеуде мемлекет жүйесі басты орынға шықты.
КСРО құрамында болған халықтардың барлығы большевиктердің саяси репрессиялар құрбандарына айналды. Бұл оқиғалардан Қазақстан да алшақ қалған жоқ. Қазақстанда саяси репрессиялар былай жүрді:
1. Қазақстан - КСРО-ның лагерлер жүйесінің көлемді бөлігіне айналды. Қарағанды еңбекпен түзеу лагерінің филиалдары бүкіл қазақ жерін қамтыды (Қарлаг, Жезказганлаг, АЛЖИР, Степлаг, Спасск еңбекпен түзеу лагері және т.б.).
2. Республика кеңес халықтарының депортациялану аймағына айналды. 1933-1950 жылдар аралығында қазақ жеріне көптеген ұлттар өкілдері жер аударылды (кулактар, сенімсіз халықтар, профашистік ойдағы халықтар).
3. Қазақ халқы басқа халықтар секілді тоталитаризм құрбандарына айналды. Кеңестік реформалар (конфискация, коллективизация, оседание, голод 1921-22 гг., 1932-1933 гг.) үлкен зардаптарға әкелді. Сонымен қатар, жаппай репрессиялар нәтижесінде жеке тұлғалар қудаланып, атылды.
Осылайша, кеңестік саяси репрессиялар біздің елімізді де қамтыды. Кеңестік саяси репрессия мәліметтері көптеген жылдар бойы ашық түрде жарияланбады. Тоталитарлық жүйенің іргесінің сөгілуі ең бірінші тарихи оқиғаларды зерттеуге деген ынтаның артуына алып келді.
1930-1950 жылдары кеңестік қоғамда орнаған саяси режим кезінде мемлекеттің адамға абсолюттік билігі орын алды. Қазақстанда да барлық елдегі сияқты, мемлекеттік билік бір партияның қолына жинақталды. Тоталитарлық режімнің өзіне тән сатысы - экономикаға мемлекеттік-партиялық билік белең алды. Меншіктің мемлекеттік формасы коммунистік партияға республиканың экономикалық дамуын мемлекет мүддесіне сай бұра тартуға мүмкіндік әперді. Өнеркәсіпті құру және ауыл шаруашылығындағы колхоз-совхоз жүйесі халық шаруашылығы жоспарының есебі бойынша жүргізілді. Бұл жоспардың жасалу принципі кеңестік мемлекет мүддесін ұлттық республикалар мүддесінен жоғары қоюды көздеді. Сөйтіп, Қазақстанда экономикалық таңдау еркіндігі шектелді. Қоғамдық құрылыстың тоталитарлық моделін бекіте түсу тәсілі 1930-жылдары барлық елдегі сияқты, халыққа қарсы қуғын-сүргін жүргізу саясаты болды. ГУЛАГ (лагерьлер бас басқармасы) сол кездегі мемлекеттік жүйенің ажырағысыз бөлігі болып табылып, республикалар мемлекеттік биліктің күш көрсетушілік құрылымның барлық жағын басынан кешірді. Сталиндік еңбекпен түзеу лагерлер жүйесі кеңес өкіметіне қас әлеуметтік және саяси топтар қарсылығын басуға арналды.
Бүгіндер 31 мамыр күні елімізде соңғы он жылдай үздіксіз аталып келе жатқан Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне арналады. Баршамыздың азаматтық парызымыз, тоталитарлық жүйенің жендеттері жазықсыздан-жазықсыз қуғынға ұшыратып, қатыгездікпен жазалаған отандастарымыздың рухы алдында аза тұтып, басымызды иіу. Өткен ғасырдың 20-шы жылдары басталған "Қызыл қудалау" науқаны 30-шы, 40-шы жылдары, содан кейін 50-ші жылдардың басында күллі елімізге сел болып жайылып, қанды көбік шашты. Мархабаттылықты желеу етіп, ұлы мұраттарды уағыздаған болып көлгірсіген қара ниет жүгенсіздік-миллиондаған адамдардың жанын қиды, көз жасын төккізіп, қасірет шеккізді.
Соңғы жылдарда елімізде сталиндік жаппай репрессия кезінде құрбан болған-Солтүстік пен Шығысқа айдалып, азап пен қинауға шыдамай, ауру мен аштықтан өлген, жазықсыз атылып, қайда көмілгендері беймәлім-миллиондаған адамдардың жалпы саны қанша деген сұрақ жиі қойылып жүр. Ол жөнінде ешқандай статистикалық ресми мәлімет жоқ, дегенмен бұл мәселені арнайы зерттеушілер анықтап, жинақтаған төмендегідей деректерге ден қоюға әбден болады.
Тарихшы Рой Медведевтің деректері бойынша, бұрынғы КСРО көлемінде 1927 жылдан бастап 1953 жылға дейін 40 миллион адам қуғын-сүргінге ұшыраған. Бұл жерде алғашқы жаппай репрессия-Сталин біріккен "солшыл" оппозицияны жеңген соң 1927-1928 жылдары-ақ басталғанын айтқан жөн. Ондаған мың троцкийшілер мен зиновьевшілер партиядан шығарылып, жұмыстан аласталды, алыс аймақтарға жер аударылып, саяси тұтқын ретінде түрмелерге қамалды. Ал 1930-1933 жылдары оларға бейнебір кешірім жасалып, "Сталинге адал екендіктеріне ант етіп", жіберген қателіктері үшін "қатты өкінетіндіктерін" мойындаған соң, бәрі де бұрынғы жұмыстарына қайта оралды. Бір жылдан кейін ондаған мың "оңшыл уклонистер" де осындай халді бастан өткерді. Алайда, 1936-1937 жылдары олар қайтадан түгел тұтқындалып, содан кері оралмады.
1956 жылы ел басшылығы үшін жасалған айрықша баяндамаға сүйенсек, революцияға қарсы қызмет дегенді білдіретін 58-бап бойынша Кеңес Одағында сотталғандардың жалпы саны үш миллион жеті жүз жетпіс мыңнан астам адам екен. Алты жүз қырық екі мың тоғыз жүз сексен адам атылған, 25 жыл бас бостандығынан айырылып сотталған адамдар саны екі миллион үш жүз алпыс тоғызға жеткен.
Жалпы, Қазақстандағы қуғын-сүргінді үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:
І - 1928-1932 жж.: қуғын-сүргінге негізінен ұлттық интеллигенция өкілдері, бұрынғы Алаш партиясының мүшелері, зорлықпен жүргізілген ұжымдастыруға, индустриализацияға қарсы болғандар ұшырады.
ІІ. - 1937-1938 жж.: Алаш партиясының бұрынғы мүшелері болған ұлттық интеллигенция өкілдері, БК(б)П бағытынан ауытқыған кеңестік партия қызметкерлерінің 100 мыңнан астамы қамалды және оның 25 мыңдайы атылды.
ІІІ. - 1948-1950 жж.: партияның идеологиялық бағытымен көзқарастары үйлеспеген ғылыми және көркемөнер интеллигенцияның өкілдері қуғындалды.
Қазақстанда 1928-1932 жж. қазақ халқына қарсы жасалған қылмыстың айғақтарын келтірсек: қазақтардың 42 пайызы (2 мил. 200 мың) аштықтан қырылып, миллионнан аса адам басқа жаққа ауып кеткен. Ал, 1937-1938 жж. 103 мың адам қуғынға ұшырап, 25 мың адам атылған. Ең ақыры біздің елге де 1 миллион 209 мың адам жер аударылған екен [36]. Осының барлығының нәтижесінде қазақтар өзінің туған топырағында аз ұлтқа айналды. Қазақстандық халық шаруашылығының есеп басқармасының әр жылдың 1-маусымына берген деректері бойынша республикада халық саны 1930 ж. - 5,873 мың, 1931 ж. - 5,114 мың, 1932 ж. - 3,227 мың, 1933 ж. - 2,493 мың, 1934 ж. - 2,681 мың, 1935 ж. - 2,926 мың, 1936 ж. - 3,287 мың болыпты [37]. Басқаша айтқанда, республика халқы 1930-1933 жылдар арасында 3,379 мың адамға кеміген. "Қазақ неге аштыққа ұшырады" деген сұраққа жауап іздесек, Қазақстан тәрізді жекелеген аймақтарды осындай алапат аштыққа ұрындырған ең басты себеп - сталиндік тоталитарлық жүйе немесе сталиндік аграрлық реформа. Тарих көшіндегі күштеу зорлық-зомбылық механизміне негізделген, шұғыл да дөрекі түрде жүргізілген ұжымдастыру саясаты. Осыған байланысты қазақ даласындағы балама немесе дәстүрлі шаруашылықтың табиғи дамуы туралы ғалымдардың, практиктер мен қоғам қайраткерлерінің (М.Г.Сириус, С.П.Швецов, Е.Тимофеев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Сәдуақасов т.б-дың) ұсыныстары аяқ-асты етілді, ал өздері қуғынға ұшырады. Сонымен бірге жедел қарқынмен жүргізілген сталиндік индустрияландыру саясаты. Индустрияландыру үшін қаржы іздестіру мақсатында мемлекет 1920-жылдардың аяғында салық тәртібін қатайтты. Салықтың батпаны Қазақстанның ауылдары мен деревняларының еңсесін басты. 1927-1928 жылдары 4 пайыз ауқатты және кулак шаруашылықтары шаруалар қожалықтарына есептелген ауылшаруашылық салығының бүкіл сомасының 33 пайызын төлеуге мәжбүр болды, ал мал өсіретін 0,6 пайыз ірі шаруашылықтар мал өсіретін аудандар бойынша есептелген салықтың бүкіл сомасының 25 пайызын төледі. Келесі, 1928-1929 салық төлеу жылы, салық негізгі елеулі түрде өспесе де, 1927-1928 жылмен салыстырғанда салық ауыртпалығы 98,8 пайыз артты [38]. Салық жинау өкімет орындарының озбырлықпен бейшара шаруадан қорқаулана ет, астық және т.б. ауылшаруашылық шикізат өнімдерін тартып алумен жалғасын тапты.
Осы жылдары КСРО-ның экономикалық дамуындағы дағдарыс шиеленісе түскен сайын Кеңеске қарсы зиянкес элементтермен астыртын ұйымдарды іздеу кең өрістей берді. Шахталар мен кәсіпорындарда кездейсоқ авариялар болса, колхоздар мен совхоздарда мал өлсе, өрт және табиғи апаттар болса - бәрі де тап жауларының тіміскі әрекеті деп түсіндіріліп, осыған сай халық жауларына және кеңеске қарсы деген бүлікші ұйымдар жөнінде қолдан жасалған қылмысты істер қозғалды. Мәселен, 1930 ж. Семейде, осы облыстың Абралы, Шыңғыстау және Қу аудандарында өмірде болмаған, орталығы Алматы болып табылатын астыртын Қазақстан шаруалар партиясының филиалының ашылуы.
Архив қойнауларынан табылған құжаттардан сталиндік түнек кезінде адамның құнын кетіріп, халықтың рухани азғындалуына жол ашылды, сөйтіп, ұлттық саясаттың бұрмалануы тарихты бұрмалауға соқтырып, салт-сана үшін қайғылы кезең басталды. Бүтіндей бір отбасылар, әулеттер әдейі құртылды.
Қазақстанда бай-кулакты тәркілеу мөлшерін тап басып, дәл айту қиын, тек-қана 1930-1931 жылдары республикадан тыс жерге бай-кулак деп жер аударылып жіберілген шаруалар саны 6765 адамға жетеді.
Тәркілеу идеологиясы шаруаларға келгенде кең көлемдегі репрессиялық шараға айналуы 1932 жылғы 7 - тамыздағы Мемлекет кәсіпорындарының, колхоздар мен кооперацияның мүліктерін сақтау және қоғамдық меншікті нығайту туралы заңға байланысты болды. Бұл заң бойынша айыпты деп танылғандар ату жазасына, ал жұмсарту жағдайлары бола қалған күнде 10 жылға тұтқындалып, мал-мүлкін тәркілеуге кесілді. Осынау конституцияға қарсы шара іске қосылған алғашқы жылдың өзінде-ақ Қазақстанда 33.345 адам абақтыға жабылды.
1929 жылдан 1933 жылға дейінгі бес жыл ішінде Қазақ АКСР Біріккен Бас саяси Басқармасы Өкілетті өкілдігінің үштігімен толық емес мәліметтерге қарағанда, 9805 іс қаралып, 22933 адам жөнінде шешім қабылданған, олардың ішінен 3386 адам жазаның ең жоғары түрі-атуға, тұтқын лагерінде 3 жылдан 10 жылға дейін қамалуға 13.151 адам кесілген [39].
Осымен қатар партия ұйымдарын тазалау жүргізілді. Сенуге болмайтындардың немесе бір кезде қате жібергендердің бәрі БК(б)П қатарынан аяусыз қуылды. Олар негізінен троцкийшілердің, оңшыл және ұлтшыл ауытқушылардың қатарында болды немесе соларға жаны ашыды деп айыпталды. Егер 1921 ж. алғашқы негізгі тазалаудың кезінде Қазақстанда партиядан 2,1 мың адам, 1929-1935 жылдары -5,8., 1939 жылы 15,4 мың адам партиядан шығарылды. Ал, 1937-1938 жазалау жазалау кезінде республикада БК(б)П-дан 9223 коммунист шығарылып, қуғындалды [40].
Егер қарапайым мысалдармен дәлелдеп айтсақ, мысалы: белгілі саяси қайраткер, халқымыздың аяулы азаматтарымыздың бірі, жерлесіміз Әлімхан Ермеков осы 1930-1950 жж. қуғын-сүргінде ұлтшыл, халық жауы аталып, үш рет сотталыпты. 18 жылдан астам өмірін түрмелер мен саяси қуғын-сүргінде өткізіп, азап шегіп, аса ауыр моральдық соққыға ұшыраған. Солай дегенмен, ол, Кеңес өкіметінің жазалау органдарының (ОГПУ-НКВД-КГБ) қудалауында ұзақ жылдар болғанына қарамастан, ол адамгершілік қасиеттерін, ұлтжандық позициясын, ғалымдық, ұстаздық іс-әрекетін кір шалдырмай сақтай білді.
Сондай-ақ, 1930 жылдардың басында, 1917-1920 жылдар Алаш партиясы мен Алашорда қозғалысына қатынасқан қазақ зиялыларына ОГПУ тарапынан ұйымдастырылған екі үлкен сот процесі болды. 1928 жылдың желтоқсанында алдымен Міржақып Дулатов ұсталып, бір іс бойынша 20 адам тұтқындалды. Бұлар қазақ зиялыларының ең жетекші тобы еді. Олардың ішінде Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамбетов, Мұхаметжан Тынышбаев, Халел Ғаббасов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сынды қазақтың жайсаңдары жазықсыз жапа шекті. Қазақстандағы жасырын контрреволюциялық ұйым Кеңес Өкіметін құлату мақсатын көздеді деген айып 44 адамға тағылды. Ұлтшыл, халық жауы, контрреволюционер деген жалалармен бірге Мағжан Жұмабаев жасаған әдеби Алқа ұйымының бағдарламасы, Әнуар Паша, Заки Валидимен байланысты болды деу қазаққа ақыл-сана сепкен ұлыларды сахнадан шығару амалы болатын. Отаршылдардың да, кейін большевиктердің де басқа елді билеп-төстеу үшін алдымен зиялыларды саясаттан аластату үшін ойлап тапқан айла-амалдары еді. Бұрын шен-шекпенділерге таластырып келсе, енді өздерінің арам пиғылына кеңестік заманда топтық жіктелісті сылтау қылды [41].
И.Сталин және оның серіктері ұлт аймақтарынан шыққан қайраткерлерді 1923 жылы 9-12 маусым аралығында өткен 4-ші Кеңесте-ақ Заки Валидимен байланыс жасағандары туралы айып таға бастаған.
1930 жылы сәуірде болған сотта Ахмет, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек төртеуі ату жазасына кесілді. Ал Мырзағазы Есболов, Халел Ғаббасов, Дінмұхаммед Юсупов, Елдос Омаров, Дамолла Шитілеуов, Хайридин Болғанбаев, Абдолла Байтасов, Кәрім Жәлеловтар әрқилы мерзімге сотталды, концлагерге айдалды. Бірнеше адам Солтүстік өлке мен басқа аудандарға жер аударылды. Өз азаматына қорлық көрсететін үкіметтен кешірім сұрамаймын, 1922 жылы аштарға жасаған жақсылығым үшін көрген қиянатым жетеді, - деп кешірім сұрамаған Ж.Аймауытов атылып кетті де, Ахмет, Міржақып, Мағжандар Беломор каналын қазып, азапқа түсті, тәни және рухани жағынан жәбірленуге шыдамаған өр мінез М.Дулатов Соловкиде 1935 ж. қайтыс болды. Сүйегі елге 1993 жылы оралды.
Жалған айыптармен сотталған, жер ауып кете барған осы зиялы топтың артынан іле-шала олардың екінші тобы ОГПУ-дің тұтқынына ілігіп алғашқы қылмыс ісіне байланыстырылып, бірақ басқа сылтау - дәлелдермен жаңа іс ашылды. Ең әуелі Абайдың немере інісі Кәкітайдың баласы Данияр Ысқақов, Уәлихан Омаров, Алдаберген Үмбетбаев дәрігер Жұмағали Тілеулин, атақты қайраткер, жол инженері Мұхаметжан Тынышбаев, әйгілі заңгер Жақып Ақбаев, Мұхтар Мурзин, Батыс Алашорда басшысы Халел Досмұхамедов, 17 қыркүйек күні қазақ әдебиетінің классигі, ғұлама ғалым Мұхтар Әуезов, Мұстафа Бұралқиев, биолог ғалым Жұмақан Кудерин, жазушы, сыншы публицист Кошке Кемеңгеров, Нәшір Қожамқұлов, Біләл Сүлеев, Жанша Досмұхамедов, Әбдірахман Мұңайтпасов, Әшім Омаров, Әбдіхамит Ақбаев, Сәйітәзім Қадырбаев, ең соңында қазақтың тұңғыш математика профессоры Әлімхан Ермеков тұтқындалған [42]. Осыған байланысты Голощекин Партия құрылымының 10 жылдығы атты баяндамасында: Алашорда қайраткерлерінің қақпанға түскенін ерекше мақтанышпен мәлімдеп: Тынышбаев, Ермеков, Досмұхамедовтердің к-р ұлтшыл ұйымына балта шабылды[43] - деп көрсетті.
Осындай іс-әрекеттердің нәтижесінде 1928-1932 жылдары аралығында қазақ халқының ең таңдаулы оқыған азаматтарының 90-ға жуығы қылмыстық жауапқа тартылды. Олардың контрреволюциялық қызметке қатыстылығын қуаттайтын қандай да бір бұлтартпайтын айғақтардың жоқтығына қарамастан, олардың көпшілігі ұзақ мерзімге түрмеге қамалды, ал бір бөлігі атылды. Бүгін біз мұның өзі оппозиция жетекшілерін нағыз саяси жазалау болды деп кәміл сеніммен айта аламыз. Оппозицияға қарсы күресте жүйе мемлекеттік өкіметтің жазалау институттарының барлық күш-қуатын пайдаланды. Әкімшілдік-әміршілдік жүйенің орнығуы мен саяси өмірдің барлық саласында, оның ішінде Қазақстанда да, әсіресе, ұлттық интеллигенцияны "тәубеге келтіруде" партия мен жазалау органдарының біте қайнасып кеткендігі байқалады.
Еріктілік принципі мен қарапайым заңдылықтың бұзылуы әуел бастан-ақ барлық жерге тән сипат алды. Сайлау құқықтарынан айыру, былайша айтқанда, тәрбиелеу мақсатымен тұрып жатқан ауданынан тыс жерге жер аударумен немесе ұзақ уақыт қамауда ұстаумен қорқыту сияқты күштеу тәсілдері мейлінше дағдылы және кең таралған 1920-1950 жж. сталиндік қуғын-сүргіннің негізгі құрамдас бір бөлігіне айналды. Жалпы КСРО-да депортацияға (латын тілінен аударғанда қуғындау, көшіру) ұшырағандардың саны 1920 жылдан 1949 жылға дейін 3,2 млн. адамға жетті. Ең көп орын алған жаппай қуғын-сүргіндік миграциялардың КСРО-да төмендегідей түрлері қолданылды:
- Этностық белгілері бойынша депортация (жазаланған халықтар, шекараларды тазалау, сенімсіз халықтар)
- Әлеуметтік-таптық белгілері бойынша депортация (1934 ж. дейінгі кулактарды, казактарды, діни адамдарды, зиялыларды жер аудару) кезінде келгендерді арнайы көшірілгендер (спецпереселенцы) деп атады.
- Саяси мотивтер негізіндегі 1934-1944 жж. көшірілгендерді еңбек қоныстарындағылар деп атады. 1944 жылдан бастап арнайы қоныс аударылғандар деген атау қолданылды.
Дәл сол жылдары Қазақстанға 98,4 мың корейлер (1937 ж. Жапонияның Қытайға басып кіруіне байланысты), 200 мыңдай поляктар, 420 мың немістер, (1936 ж. Батыс Украинадан 15 мың поляк және немістер көшіріліп әкелінді, ал негізгі көшіру 1940-1941 жж. болды), 37 мың гректер, 7,5 мың күрділер (1923 ж. Әзірбайжан құрамында Күрдістан автономиялы республикасы құрылған еді, ал, 1936 ж. автономия жойылып, 1937 ж. сенімсіз халық қатарына жатқызылды). 406 мың шешендер мен ингуштар, 4,5 мың қырым татарлары, 2 мыңнан аса қалмақтар, 45,5 мың қарашайлар, 4,6 мың балқарлар (1944 ж. наурыз), 6 мың ирандықтар (1938 ж. Түрікменстан, Әзірбайжан, Грузия мен Армениядан әкелінді) және басқа көптеген халықтар - ұзын саны 1,5 миллион адам айдаудың алдына түсіп, өздеріне бейтаныс жер, Қазақстанға жер аударылды [36,15]. Академик М.Қозыбаев бұл жөнінде: "1937-1944 жылдардағы жазалау саясаты әсіресе қақаған соғыс жылдарының өзінде жаңа серпініс алып, өзі аз этникалық топтар мен халықтарды жоюға бағытталды. Қазақстан жерінде 1 млн. 220 мың депортацияға ұшырағандар өздерінің 2-ші Отанын тапты. Кейін соғыс болып жатқан аймақтардан көшірілгендерді қосқанда олардың саны 1 млн 740 мың адамға жетті" [44] - дейді. Осы кезеңде Қазақстандық әрбір бес адамның біреуі зорлықпен жер аударылып көшіп келгендер еді. Республика тұрғындары амалсыз қоныс аударушыларға шамалары келгенше көмек көрсетіп, басындағы баспанасымен, киер киімі - ішер асымен бөлісті. Бүкіл Одақтан Қазақстанға саяси тұтқында тиеген эшелондардың лек-легімен ағылатын жылдары да осы кез. Кейіннен солардың көпшілігі "Карлагта", "Степлагта", "Песчанлагта", АЛЖИР-де (Отанына опасыздық жасағандар әйелдерінің лагері) және ГУЛАГ-тың басқа да лагерлерінде із-түзсіз жоқ болды. 1 желтоқсан 1946 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда амалсыз қоныс аударушылардың саны 890 мың 698-ге жеткен. Ал 1949 жылғы қаңтар айындағы КСРО-ның ішкі істер министрі С.Кругловтың мәліметтерінде "халық шаруашылығының" бұл саласында 1 млн 483 мың 089 адам қызмет жасағанын баяндайды.
Халқымыздың тарихына аса қайғылы кезең болып енген 1928-1932 және кейінгі 1937-1938 жылдардағы сталиндік репрессияның құрбандары жайындағы шындық бүгін түгел ашылды деу әлі ерте. 20-ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының азаматтық, біліктілік (интеллектуалдық) деңгейі аса жоғары болғаны жалпыға мәлім. Кеңестік шығыстағы түркі халықтарының қатарындағы ең озық ойлы қазақ зиялыларына келген қуғын-сүргін аса ауыр да қайғылы болды.
Кезінде 1990 жылдары КСРО Жоғарғы соты Әскери коллегиясы Алматы қаласында 1938 жылдың ақпан-наурыз айларында өткен көшпелі сессиясының үкімі бойынша атылған азаматтардың тізімін тапты. Азалы сыр шертетін қаралы тізімді жүйелей келгенде 1938 жылдың 25 ақпанынан 13 наурызына дейінгі аралықта 631 адамның атылғаны анықталды. Жазалаушы орган күн сайын орта есеппен 43 адамды атып отырған. Бір ғажабы, күнделікті атуға іріктелген азаматтардың тізімдерінің астына Мәскеуден келген арнайы өкіл - дивизия әскери юрисі Горячевтің қолы ғана көрсетілген. Атылған азаматтардың ұлттық құрамына назар аударсақ қазаға ұшыраған 631 адамның 70-75 пайызы қазақ зиялылары екен. Олар ұлтының қорғаны мен мақтанышына бөленген, халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған қайраткерлер еді. Халқымыздың аяулы перзенттері Т.Жүргеновтің, О.Жандосовтың, С.Сейфуллиннің, Б.Майлиннің, І.Жансүгіровтің, С.Асфендияровтың т.б. да сан алуан ұлт өкілдерінің өмірі дәл осы үрейлі жылдары қиылыпты.
Осы боздақтарымыздың атылған, сүйектері жатқан жерлерін анықтау мақсатында жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде бірқатарының сүйегі Талғар ауданындағы Жаңалық деген жерден, бұрынғы Диқанбай қыстауының орнынан табылды. Осындай жұмыстар алда міндетті түрде жалғасын таппақ.
31 мамыр саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні, халқымыздың тар жол - тайғақ кешу жылдары айырықша еске алынады. Осыған байланысты аштық құрбандары мен қуғын-сүргінге ұшыраған миллиондаған адамдарды еске түсіріп, бірқатар шаралар істелуде. Яғни мемлекеттік ғимараттардың төбесіндегі ұлттық жалауларды төмен түсіру, аштық құрбандарына орнатылған ескерткіш орнына гүл шоқтарын қою, сол және жаңа ескерткіштерге қор жинау, аза күніне арналған хабарларды баспасөзде, радио мен теледидарда ұйымдастыру мүмкіндігі көрсетілген. Бұдан көзі тірі барша адам тиісті тұжырым жасап, өткендегі зұлматтың қайталанбауы үшін қолымыздан келгеннің бәрін істеуге міндеттіміз. Бұл үшін жеңіп алған жетістіктерімізді, яғни еншімізге тиген егемендігіміз бен тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білу керек.
Республикамызда қазір жекелеген ұлттардың өсіп-азаюы тұрғысынан келсек, онда Орталық статистикалық агентствоның хабарлауынша ел иесі - қазақтардың 2004 ж. санақ бойынша 8683230-ға жеткенін айтамыз, яғни 57,2 пайыздан асқанын көреміз. Екінші саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Жумагельдинова А.Т.
ХХ ғасырдың 30-50 жылдарындағы халықтарды Қазақстанға депортациялау тарихы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011400 - Тарих мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Ускембаев Қ.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ХХ ғасырдың 30-50 жылдарындағы халықтарды Қазақстанға депортациялау тарихы
5В011400 - Тарих мамандығы
Орындаған: Жумагельдинова А.Т.
Ғылыми жетекші
аға оқытушы Тапенова А. С.
Қарағанды 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 1930-1945 жж. Қазақстанға халықтарды күштеп жер аудару және көші-қон мәселелері
1.1 Қазақстандағы кеңестік саяси қуғын-сүргін мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..12
1.2 Қазақстанға халықтардың күштеп жер аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... .19
1.3 Республика аралық көші-қон және халық құрамындағы өзгерістер ... ... 34
1.4 Соғыс кезіндегі көші-қон (1939-1945 жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2 Қазақстанға жер аударылған халықтардың Ұлы Отан соғысынан кейінгі жағдайы
2.1 Жер аударылған халықтардың халық шаруашылығын өркендетуге қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2 Қазақстанға жер аударылған халықтардың мәдени, құқықтық жағдайы және сталиндік идеология ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
2.3 Халықтарды күштеп жер аударудың зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасыр тарихы - Ресей мемлекеті, оның ішінде Қазақстан тарихы үшін арпалысты болды. Әсіресе осы ғасырдың 30-50 жылдарындағы халықтарды Қазақстанға депортациялау тарихы өте күрделі және ол бүгінгі таңда Отандық тарихшылар тарапынан біршама зерттелуде. Бірақ, бұрынғы тоталитарлық мемлекет тарихының ақтаңдақ беттерін ашу, оны толық зерттеу қажеттілігі үнемі күн тәртібіндегі негізгі мәселелердің бірі болып қала бермек. Бұл әсіресе, еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы. Тоталитарлық жүйе миллиондаған азаматтардың тағдырын қиды. Сол жылдары ұлттық мүддені қорғаған зиялыларды, қарапайым еңбек адамдарын жазықсыз қудаласа, кейіннен бұл саясат шекаралық аймақтағы тұтастай халықтарды туған жерінен айырып, басқа аймаққа күшпен жер аудартты. Оларды қоныстандырған жердің негізгі қатарында Қазақстан да бар болатын. Осындай аласапыран заманда Қазақстандағы демографиялық ахуалдың күрт төмендеуін жер аударылғандар толықтырды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде гитлерлік әскер мен режимге жәрдемдеседі деген сылтаумен Еділ бойындағы немістер, Солтүстік Кавказ, Қырым жағалауын мекендеуші біраз халықтар қудаланып, туған жерінен тыс, алыс жерлерге күшпен жер аударылды. Егер осындай адамдар немесе жеке бір топтар болған жағдайда тек соларға ғана заң жолымен шара қолданудың орнына кеңес үкіметі тұтастай халықтар мен этникалық топтарды жер аударды. Мұның өзі олардың соғыс жағдайында өздері аймақтарына әсерін тигізген ауыр да күрделі саяси мәселе болғандығы ақиқат.
Бүгін отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындауда. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография бағытында да, республика халқы жайында зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақты мәліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады. Тарихи демография саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы өзгерістерге, көші-қон процестерінің ауқымына және олардың жекелеген аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі - Кеңестік дәуірде қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған, ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шараларымен тығыз байланыста жүрді. 1917 ж. қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация, соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған жоқ. Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік ғалымдар тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші-қон процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Негізі жер аударуды, күштеп жер аударуды соғыспен байланыстырды. Бірақ бұл негізгі мәселенің басын ашпайды. Өйткені әлеуметтік топтар мен сословиелер, аз ұлт өкілдері мен этникалық топтарды жер аудару соғысқа дейін көп бұрын тәжірибеленді. 20-30 жылдары ССР-дың орталық аудандарынан Қазақстанға, Оралға, Орта Азияға, Сібірге, Қиыр Шығысқа Жоғарғы сословие, дінбасылар, ауқатты шаруалар бар байлығынан айрылып жер аударылды. Сол жылы өз жерлерінен Перск және Терск казак округы тұрғындары жер аударылды. Соғыс қарсаңында қандай да бір сылтаулармен корейлер, парсы-ирандықтар, курдтар жер аударылды. Екінші Дүниежүзілік соғыс басталысымен Прибалтика, Батыс Укрина, батыс белоруссия, бессарабия халықтары күштеп жер аударуға ұшырады. Егер соғысқа дейін бұндай әрекеттер мемлкеттің қауіпсіздігін күшейту деп түсіндірілсе, соғыс кезінде күштеп жер аудару ұлттық территориялық автономиясы бар халықтар ұшырады. Тоталитаризмнің жлпы саясаты осылайша жаңа сапаға іре бастады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жалпы халықтарды күштеп жер аударуды үш кезеңге бөліп қарастырған жөн. Бірінші кезеңі 30-жылдардың ортасынан 40-жылдардың басына дейін Қазақстанға қоныстанғандар.
Екінші кезеңі 40-жылдардың басынан ортасына дейінгі уақыт, яғни соғыс жылдары.
Үшінші кезең 45 жылдан 50-жылға дейін.
Бірінші кезеңді айтатын болсақ, тоталитарлық жүйенің шырмауына іліккен Қиыр шығыс корейлері, поляктар, ирандықтар, курдтар Қазақстан жеріне күштеп жер аударылды. Екінші кезеңінде немістер мен кавказ халықтарының соғыстың ауыр жылдарында Қазақстан жеріне қандай тәртіппен келгендігі туралы айтамыз. Ал үшінші кезеңі соғыстан кейінгі жылдардағы жауынгерлер мен тыл жұмыскерлерінің мүлдем бөтен жерге қоныс аударылуы. Күштеп жер аударуға ұшыраған халықтарды ақтау Сталин өлгеннен кейін жүріп жатты. Алайда күштеп жер аудару халықтарға келтірілген моральдық-психологиялық шығынды және тарихи әділдікті қалпына келтіру толығынан іске аспады. Бұндай жағдай біздің есімізге сталинизмнің құрбаны, қазақ әдебиетінің классигі Шәкәрім Құдайбердиевтің айтқан ойы түседі. "Қайрымдылық нәрін себе отырып, біз таудай күнәдан құтылғымыз келеді. Осыдан кейін өзімізді адамзат деуге ұялмаймыз ба?"
Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып қазақ халқының саны, құрамы, орналасуы жайында М. Тынышпаев [1], кейін, Қазақстан демографиялық ахуалына байланысты Т. Шонанұлы [2], М. Есболұлы [3] жазды. Сондай-ақ, бұл жөнінде С. Асфендияров [4], Т. Рысқұлов [5], С. Сәдуақасов [6] сияқты қазақ зиялылары да қалам тартқан. Олардың еңбектерінде ұлттық мүддені қорғау көзделгені аңғарылады. 1920-30 жж. мемлекеттік тапсырыспен А.Н. Донич [7] пен Н.Д. Трублаевичтің [8] халықтың саны, құрамы, орналасуы жайында еңбектері жарық көрді. А.Н. Донич зерттеуінде демографиялық шолу жасаса, Н.Д. Трублаевич республикадағы халықтың табиғи өсімі мен ұлттық құрамындағы өзгерістер жайын қарастырды. Бірақ, авторлар ұлттар арасындағы табиғи өсімнің әркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек мәліметтер келтірумен шектелді. Одан кейінгі уақытта демография мәселесіне байланысты еңбектер жазылмады. Себебі, кеңестік тоталитарлық жүйе оған мүмкіндік бермей, 1937 жылы халық санағының қорытындысын жариялауға тыйым салып, оған қатынасқан адамдарды қудалады.
Демографияға байланысты зерттеулер тек 1960-жылдары ғана қайта қолға алына бастады. 1960-1970 жж. Қазақстанның демографиялық дамуының кейбір аспектілері қарастырылған, алайда негізінен еліміздің әлеуметтік даму мәселелеріне арналған еңбектер шықты. Әсіресе жұмысшы табы, шаруалар мен интеллигенция тобының қалыптасуы мен даму процесі қарастырылды, ресми статистиканы қолданған зерттеушілер әлеуметтік топтардың демографиялық сипаттамаларына, Әсіресе өнеркәсіптік және аграрлық көші-қон ерекшеліктеріне тоқталған. 1990 ж. халықтың әлеуметтік, демографиялық, және жұмысшы табы мәселелерін зерттеген ғалымдар, нақтылап айтсақ, А.Н. Нүсіпбеков [9], М.Х. Асылбеков пен А.Б. Ғалиев [10], шаруалар тарихын зерттеген А.Б. Балақаев, Г.Ф. Дахшлейгер, К.Н. Нұрпейіс, интеллигенция тобын зерттеген Ш.Ю. Тастанов, Х. Әбжанов [11] сияқты ғалымдар Қазақстандағы этно-демографиялық үдерістерді анықтайтын статистикалық мұрағат деректерін айналымға енгізді.
1970-1980 жж. тарихи демография саласында арнайы еңбектер шыға бастады. Соның ішінде революцияға дейінгі статистикалық мәліметтердің негізінде әлеуметтік және ұлттық демографиялық факторларды өзара байланыспен, өзара шарттылықта қарастыру әдістері негізделді.
Қазақстанда көші-қонның тарихи мәнін, оның халықтың әлеуметтік-ұлттық құрамына тигізген әсерін ашқан, көші-қон мен ұлттық құрылым өзгерістерінің өзара байланысты тарихи құбылыс екендігін көрсеткен алғашқы зерттеушілер - Е.Н. Гладышева [12], Н.Е. Бекмаханова мен В.М. Кабузан [13] және Н.В. Алексеенко [14] болды. А.Н. Алексеенконың, Н.З. Тәкіжбаеваның ауыл халқының өсу қарқыны мен ұлттық құрамы, аймақтарға шоғырлануы, экономикалық аудандарға топтастырылуы қарастырылған докторлық диссертациялар қорғалды. Бірақ, бұл зерттеулер тек жарияланған санақ материалдарына ғана негізделген, мұнда 1939-1959 жж. аралығындағы туу, өлім-жітім, көші-қон, халық құрамының ішкі тенденциялық ерекшеліктеріне аз көңіл бөлінген. Ал Ф.Н. Базанованың монографиясында көші-қон қозғалысының республика халқының көп ұлтты құрамының қалыптасуына әсер еткен күрделі де көп салалы процесс екендігі көрсетілді[15]. Алайда, бұл еңбектерде кеңес дәуіріндегі тыйым салынған Қазақстандағы көші-қон процестерінің маңызды беттері, репрессияланған халықтарды депортациялау, таптық белгісіне байланысты жер аудару тағы басқа мәселелерін ашқан жоқ.
1980 жж. аяқ кезінен бастап қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінде халықтар тағдырындағы саяси фактордың әсерлері талдана бастады. Әсіресе, М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожиннің [16] еңбектерінде Қазақстандағы 1920-1940 жж. тоталитарлық жүйенің экономикадан тыс, күштеу саясатының дағдарыстарға толы әлеуметтік-демографиялық нәтижелері анықталды. Қазақстан жұмысшыларының саны, ұлттық, жасы мен жыныстық құрамы, білім деңгейі, мамандық түрлері мәселелерін қарастырған екі томнан тұратын еңбек жарық көрді. Зерттеудің мерзімдік шеңбері 1917-1937 және 1938-1960 жылдарды қамтыды. Ауылдық жерлердегі интеллигенция қауымының қалыптасуына, сананың өсуіне, ұлттық, жыныстық құрамына, даярлау жолдарына арналған Х.М. Әбжановтың зерттеуі шықты [17].
Қазақстанның кеңестік дәуірдегі әлеуметтік демографиялық дамуы М.Х. Асылбеков пен Ғ.Б. Ғалиевтің және А.Ш. Алтаевтың арнайы монографияларында біртұтас және сан-салалы процесс ретінде алғашқы рет жан-жақты қарастырылды, бұл процестің болашақтағы дамуына ғылыми тұжырымдамалық болжамдар жасалды [10; 18].
1990 ж. М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде ұжымдастыру жылдарындағы қазақ халқының демографиялық келбетін айқындайтын, халықтың азаюы мен апатқа ұшырауы салдарын ашқан тұжырымдары жарияланды. Онда Қазақстаннан тысқары кеткен қазақтардың саны мен әлеуметтік құрамы жөнінде құнды мәліметтер берілді [19].
А.Н. Алексеенконың, Н.З. Тәкіжбаеваның ауыл халқының өсу қарқыны мен ұлттық құрамы, аймақтарға шоғырлануы, экономикалық аудандарға топтастырылуы қарастырылған докторлық диссертациялар қорғалды. Бірақ, бұл зерттеулер тек жарияланған санақ материалдарына ғана негізделген, мұнда 1939-1959 жж. аралығындағы туу, өлім-жітім, көші-қон, халық құрамының ішкі тенденциялық ерекшеліктеріне аз көңіл бөлінген [20]. С.Айымбетовтің кандидаттық диссертациясында Қазақстан халқының 1926-1939 жж. аралығындағы демографиялық жағдайы баяндалса [21], Л.Т.Қожекееваның диссертациясы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан халқының әлеуметтік құрамы және демографиялық өзгерістерін зерттеді [22].
Кеңестік тоталитарлық жүйенің мәні мен оның Қазақстандағы демографиялық үдерістерінің әсері М.Қ. Қозыбаев пен Қ.С. Алдажұманов еңбектерінде ашылды [23].
Тарихи демография саласында аймақтар бойынша да зерттеу жұмыстары жарық көрді. Батыс Қазақстан халқының екі ғасырлық тарихи дамуы М.Н.Сыдықовтың монографиясында [24], Шығыс Қазақстан халқы туралы статистикалық мағлұматқа толы А.Н. Алексеенконың еңбегінде табиғи өсімге өлім-жітім көрсеткішінің әсері мен денсаулық сақтау мәселелері талданды. Орталық Қазақстанның ХІХ-ХХ ғасырлардағы демографиялық дамуына В.В.Козинаның еңбектері арналды [15]. Жетісу өлкесі бойынша докторлық диссертацияны М.К. Төлекова қорғаған еді [25]. Тарихи демография саласында Қазақстанның жекелеген аймақтары бойынша кандидаттық диссертациялар да қорғалды. Атап айтсақ, О.Д. Табылдиева - Маңғыстау, ал А.А. Какенова Солтүстік Қазақстан аймағы халқының демографиялық дамуын зерттеді.
Кеңестік тоталитарлық кезеңде бұрынғы азаматтар деген ұғымдарды зерттеуге идеологиялық тыйым салынғандықтан, шетелдік зерттеулерде ғана қарастырылып келген шет елдердегі қазақтар тарихы алғаш республикада К.Л. Есмағамбетов, Г.М. Меңдіқұлова монографияларында зерттелді [26]. Сонымен қатар, қазақ ириденттері тарихы А.В. Коновалованың [27] тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде талданды.
Қазақстанда 1939-1959 жылдардың аралығында болған халықтың әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер саны, орналасуы, өсіп-өну ерекшеліктері және көші-қон процестерінің ұлттық құрамға тигізген әсері А.И. Құдайбергенованың кандидаттық диссертациясында талданды [28].
Тарихи демография саласындағы жетістіктерді тарихнамалық талдауға С.И. Ковальскаяның [29], М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың [30] еңбектері арналған. С.И. Ковальскаяның кандидаттық диссертациясында негізінен ХVІІІ және ХІХ ғасырдағы көші-қон мәселесі қамтылып, ХХ ғасыр мәселесі толық жазылмаған. Ал, М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың монографиясында ХХ ғасырдағы демографиялық мәселерге тарихнамалық талдау беріліп, көші-қон процестеріне де едәуір көңіл бөлген. Сондай-ақ, Б.Р.Найманбаевтың кандидадттық диссертациясында 1970-1989 жж. аралығындағы Қазақстанға қоныс аударылғандардың азаюы мен олардың кері көшуі жайында, сонымен қатар, олардың құқықтық жағдайы қарастырылған.
Қазақстанда тарихи демографияның дамуы мен методологиясы жайында көлемді ғылыми еңбектер де жарық көрді. Мысалы, М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаевтың[18] және А.И. Құдайбергенованың көлемді мақалалары жарияланды[31].
Тарихи демография мәселесіне байланысты ресейлік ғалымдардың да еңбектері жарыққа шықты. Олардың қатарына Н.Ф. Бугай [32], В.П. Данилов[33] және Н.И. Платунов, Т.М. Реннер, В. Хорев, В. Чапек, М.П. Малышева, В.С. Познанский, С.И. Брук, Ю.А. Поляков, В.Б. Жиромская, И.Н. Кисилев сияқты тағы басқа ғалымдардың еңбектері де жатады.
Аталып отырған тақырыпқа қатысты шетелдік ғылымдардың да зерттеулері баршылық, Қазақстандағы демографиялық ахуалға байланысты бірқатар мәселелер Р. Конквест [34], С.Г. Уиткрофт [35] және Х. Дэвис, М.Б. Олкот, А.Р. Льюс, Н.Р. Роулэнд және т.б. еңбектерінде баяндалған.
Сонымен, арналған әдебиеттерге шолу нәтижесінде, Қазақстанда 1926-1950 жылдардың аралығындағы көші-қон үдерістері, қуғын-сүргін және депортация мәселелері арнайы және жан-жақты зерттелмегені байқалады. Әсіресе, мұрағат қорларында сақталған тарихи деректерде кеңестік кезеңде әр түрлі ұлттардың Қазақстан территориясына қандай жағдайлармен қуғындалып келгендерін нақты дәлелдей түсуі қажет. Бұл тақырыптың арнайы және жан-жақты зерттелмегені байқалады. Мәселен, көптеген еңбектер жарық көргенімен, олардың жеткен жетістіктерін талдай отырып, мұрағат қорларындағы тарихи деректермен салыстыра қарастырған арнайы тарихи және тарихнамалық зерттеу жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Мақсаты 1930-1950 жылдар аралығындағы Қазақстандағы көші-қон үдерістері, қуғын-сүргін және депортация мәселелерінің себептерін, нәтижелерін кешенді түрде зерттеу және бұл мәселенің тарихнамасын ғылыми талдау. Осы мақсатқа жету үшін мынандай нақтылы міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
- Көші-қон үдерісі, қуғын-сүргін және депортация мәселелерінің тарихнамасына қатысты зерттеу еңбектерін ғылыми тұрғыдан талдау;
- Зерттеу еңбектердің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтау нәтижесінде көші-қон үдерістері, қуғын-сүргін және депортация мәселелерінің зерттелмеген жақтарын белгілеп беру;
- Тарихнамалық жұмыстар мен тарихи деректерді салыстыра отырып, көші-қон үдерістерін, қуғын-сүргін және депортация мәселелерінің халық құрамына әкелген әсерін айқындау;
- Күштеп көшірілген ұлттардың ұлттық құрамға тигізген әсері, үлес салмағы, құқықтық жағдайын жаңа монографиялардағы және арнаулы зерттеулерден алынған мұрағат құжаттары арқылы көрсету;
- Ресей, Қытай халық Республикасынан т.б. келген көштің нәтижесінде қазақ халқының өсуіне мүмкін болған алғышарттарды талдау.
- Жер аударылған халықтардың халық шаруашылығын өркендетуге қосқан үлесін көрсету;
- Қазақстанға жер аударылған халықтардың мәдени, құқықтық жағдайын анықтау;
- Халықтарды күштеп жер аударудың зардаптарын ашу.
Дерек көздері. Зерттеуде әртүрлі деректер пайдаланылды, олардың бастылары: 1) монографиялар мен зерттеулерде жарияланған мұрағат құжаттары мен мәліметтері; 2) 1926, 1937, 1939 және 1959 жылдардағы Бүкілодақтық халық санақтарының мәліметтері; 3) жарияланған статистикалық жинақтар; 4) баспасөз мәліметтері; 5) Демографиялық және көші-қон мәселелеріне арналған монографиялар, мақалалар және т.б. тарихнамалық талдаудың деректік негізі болды. Негізгі деректердің дені демография мәселесі бойынша жарық көрген зерттеулердің ішінде М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың тарихнамалық тұрғыдан жазған еңбегінде, сондай-ақ, М.Х. Асылбеков және А.И. Құдайбергенованың монографиясында көші-қон қозғалысына қатысты мұрағат, санақ материалдарына негізделген бірқатар мәселелер көтерілген. Осындай зерттеулер Қазақстанның жекелеген аймақтары бойынша да жасалды. Мәселен, Орталық Қазақстан бойынша В.В. Козинаның, Батыс Қазақстанның демографиялық жағдайы М.Н. Сдықовтың еңбегінде көрсетілсе, Жетісу халқының демографиялық дамуы М.К. Төлекованың зерттеуінде қарастырылды. Міне, осындай іргелі зерттеулерде көші-қон мәселесі ішінара болса да жазылған. Сондықтан, мұндай еңбектер тарихнамалық және тарихи тұрғыдан зерттеулер жасауға негіз болары сөзсіз.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 1930-1945 жж. Қазақстанға халықтарды күштеп жер аудару және көші-қон мәселелері
1.1 Қазақстандағы кеңестік саяси қуғын-сүргін мәселелері
ХХ ғасырда Ресей мемлекетінің саяси дамуы тікелей большевиктер қолында болды. Большевиктер мемлекет басына келісімен саяси ахуалды өз партиясының саяси платформасы арқылы дамытуға тырысты. Ресей қоғамының қалыптасуы тоталитарлық жүйенің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болды. Адам құқығының тапталуы мақсатында жүргізілген орасан зор саяси репрессия КСРО-ның саяси менталитетіне үлкен әсер етті. Халықтың санасы биліктің құлдық саясатына ыңғайланды. Сананы билеуде мемлекет жүйесі басты орынға шықты.
КСРО құрамында болған халықтардың барлығы большевиктердің саяси репрессиялар құрбандарына айналды. Бұл оқиғалардан Қазақстан да алшақ қалған жоқ. Қазақстанда саяси репрессиялар былай жүрді:
1. Қазақстан - КСРО-ның лагерлер жүйесінің көлемді бөлігіне айналды. Қарағанды еңбекпен түзеу лагерінің филиалдары бүкіл қазақ жерін қамтыды (Қарлаг, Жезказганлаг, АЛЖИР, Степлаг, Спасск еңбекпен түзеу лагері және т.б.).
2. Республика кеңес халықтарының депортациялану аймағына айналды. 1933-1950 жылдар аралығында қазақ жеріне көптеген ұлттар өкілдері жер аударылды (кулактар, сенімсіз халықтар, профашистік ойдағы халықтар).
3. Қазақ халқы басқа халықтар секілді тоталитаризм құрбандарына айналды. Кеңестік реформалар (конфискация, коллективизация, оседание, голод 1921-22 гг., 1932-1933 гг.) үлкен зардаптарға әкелді. Сонымен қатар, жаппай репрессиялар нәтижесінде жеке тұлғалар қудаланып, атылды.
Осылайша, кеңестік саяси репрессиялар біздің елімізді де қамтыды. Кеңестік саяси репрессия мәліметтері көптеген жылдар бойы ашық түрде жарияланбады. Тоталитарлық жүйенің іргесінің сөгілуі ең бірінші тарихи оқиғаларды зерттеуге деген ынтаның артуына алып келді.
1930-1950 жылдары кеңестік қоғамда орнаған саяси режим кезінде мемлекеттің адамға абсолюттік билігі орын алды. Қазақстанда да барлық елдегі сияқты, мемлекеттік билік бір партияның қолына жинақталды. Тоталитарлық режімнің өзіне тән сатысы - экономикаға мемлекеттік-партиялық билік белең алды. Меншіктің мемлекеттік формасы коммунистік партияға республиканың экономикалық дамуын мемлекет мүддесіне сай бұра тартуға мүмкіндік әперді. Өнеркәсіпті құру және ауыл шаруашылығындағы колхоз-совхоз жүйесі халық шаруашылығы жоспарының есебі бойынша жүргізілді. Бұл жоспардың жасалу принципі кеңестік мемлекет мүддесін ұлттық республикалар мүддесінен жоғары қоюды көздеді. Сөйтіп, Қазақстанда экономикалық таңдау еркіндігі шектелді. Қоғамдық құрылыстың тоталитарлық моделін бекіте түсу тәсілі 1930-жылдары барлық елдегі сияқты, халыққа қарсы қуғын-сүргін жүргізу саясаты болды. ГУЛАГ (лагерьлер бас басқармасы) сол кездегі мемлекеттік жүйенің ажырағысыз бөлігі болып табылып, республикалар мемлекеттік биліктің күш көрсетушілік құрылымның барлық жағын басынан кешірді. Сталиндік еңбекпен түзеу лагерлер жүйесі кеңес өкіметіне қас әлеуметтік және саяси топтар қарсылығын басуға арналды.
Бүгіндер 31 мамыр күні елімізде соңғы он жылдай үздіксіз аталып келе жатқан Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне арналады. Баршамыздың азаматтық парызымыз, тоталитарлық жүйенің жендеттері жазықсыздан-жазықсыз қуғынға ұшыратып, қатыгездікпен жазалаған отандастарымыздың рухы алдында аза тұтып, басымызды иіу. Өткен ғасырдың 20-шы жылдары басталған "Қызыл қудалау" науқаны 30-шы, 40-шы жылдары, содан кейін 50-ші жылдардың басында күллі елімізге сел болып жайылып, қанды көбік шашты. Мархабаттылықты желеу етіп, ұлы мұраттарды уағыздаған болып көлгірсіген қара ниет жүгенсіздік-миллиондаған адамдардың жанын қиды, көз жасын төккізіп, қасірет шеккізді.
Соңғы жылдарда елімізде сталиндік жаппай репрессия кезінде құрбан болған-Солтүстік пен Шығысқа айдалып, азап пен қинауға шыдамай, ауру мен аштықтан өлген, жазықсыз атылып, қайда көмілгендері беймәлім-миллиондаған адамдардың жалпы саны қанша деген сұрақ жиі қойылып жүр. Ол жөнінде ешқандай статистикалық ресми мәлімет жоқ, дегенмен бұл мәселені арнайы зерттеушілер анықтап, жинақтаған төмендегідей деректерге ден қоюға әбден болады.
Тарихшы Рой Медведевтің деректері бойынша, бұрынғы КСРО көлемінде 1927 жылдан бастап 1953 жылға дейін 40 миллион адам қуғын-сүргінге ұшыраған. Бұл жерде алғашқы жаппай репрессия-Сталин біріккен "солшыл" оппозицияны жеңген соң 1927-1928 жылдары-ақ басталғанын айтқан жөн. Ондаған мың троцкийшілер мен зиновьевшілер партиядан шығарылып, жұмыстан аласталды, алыс аймақтарға жер аударылып, саяси тұтқын ретінде түрмелерге қамалды. Ал 1930-1933 жылдары оларға бейнебір кешірім жасалып, "Сталинге адал екендіктеріне ант етіп", жіберген қателіктері үшін "қатты өкінетіндіктерін" мойындаған соң, бәрі де бұрынғы жұмыстарына қайта оралды. Бір жылдан кейін ондаған мың "оңшыл уклонистер" де осындай халді бастан өткерді. Алайда, 1936-1937 жылдары олар қайтадан түгел тұтқындалып, содан кері оралмады.
1956 жылы ел басшылығы үшін жасалған айрықша баяндамаға сүйенсек, революцияға қарсы қызмет дегенді білдіретін 58-бап бойынша Кеңес Одағында сотталғандардың жалпы саны үш миллион жеті жүз жетпіс мыңнан астам адам екен. Алты жүз қырық екі мың тоғыз жүз сексен адам атылған, 25 жыл бас бостандығынан айырылып сотталған адамдар саны екі миллион үш жүз алпыс тоғызға жеткен.
Жалпы, Қазақстандағы қуғын-сүргінді үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:
І - 1928-1932 жж.: қуғын-сүргінге негізінен ұлттық интеллигенция өкілдері, бұрынғы Алаш партиясының мүшелері, зорлықпен жүргізілген ұжымдастыруға, индустриализацияға қарсы болғандар ұшырады.
ІІ. - 1937-1938 жж.: Алаш партиясының бұрынғы мүшелері болған ұлттық интеллигенция өкілдері, БК(б)П бағытынан ауытқыған кеңестік партия қызметкерлерінің 100 мыңнан астамы қамалды және оның 25 мыңдайы атылды.
ІІІ. - 1948-1950 жж.: партияның идеологиялық бағытымен көзқарастары үйлеспеген ғылыми және көркемөнер интеллигенцияның өкілдері қуғындалды.
Қазақстанда 1928-1932 жж. қазақ халқына қарсы жасалған қылмыстың айғақтарын келтірсек: қазақтардың 42 пайызы (2 мил. 200 мың) аштықтан қырылып, миллионнан аса адам басқа жаққа ауып кеткен. Ал, 1937-1938 жж. 103 мың адам қуғынға ұшырап, 25 мың адам атылған. Ең ақыры біздің елге де 1 миллион 209 мың адам жер аударылған екен [36]. Осының барлығының нәтижесінде қазақтар өзінің туған топырағында аз ұлтқа айналды. Қазақстандық халық шаруашылығының есеп басқармасының әр жылдың 1-маусымына берген деректері бойынша республикада халық саны 1930 ж. - 5,873 мың, 1931 ж. - 5,114 мың, 1932 ж. - 3,227 мың, 1933 ж. - 2,493 мың, 1934 ж. - 2,681 мың, 1935 ж. - 2,926 мың, 1936 ж. - 3,287 мың болыпты [37]. Басқаша айтқанда, республика халқы 1930-1933 жылдар арасында 3,379 мың адамға кеміген. "Қазақ неге аштыққа ұшырады" деген сұраққа жауап іздесек, Қазақстан тәрізді жекелеген аймақтарды осындай алапат аштыққа ұрындырған ең басты себеп - сталиндік тоталитарлық жүйе немесе сталиндік аграрлық реформа. Тарих көшіндегі күштеу зорлық-зомбылық механизміне негізделген, шұғыл да дөрекі түрде жүргізілген ұжымдастыру саясаты. Осыған байланысты қазақ даласындағы балама немесе дәстүрлі шаруашылықтың табиғи дамуы туралы ғалымдардың, практиктер мен қоғам қайраткерлерінің (М.Г.Сириус, С.П.Швецов, Е.Тимофеев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, С.Сәдуақасов т.б-дың) ұсыныстары аяқ-асты етілді, ал өздері қуғынға ұшырады. Сонымен бірге жедел қарқынмен жүргізілген сталиндік индустрияландыру саясаты. Индустрияландыру үшін қаржы іздестіру мақсатында мемлекет 1920-жылдардың аяғында салық тәртібін қатайтты. Салықтың батпаны Қазақстанның ауылдары мен деревняларының еңсесін басты. 1927-1928 жылдары 4 пайыз ауқатты және кулак шаруашылықтары шаруалар қожалықтарына есептелген ауылшаруашылық салығының бүкіл сомасының 33 пайызын төлеуге мәжбүр болды, ал мал өсіретін 0,6 пайыз ірі шаруашылықтар мал өсіретін аудандар бойынша есептелген салықтың бүкіл сомасының 25 пайызын төледі. Келесі, 1928-1929 салық төлеу жылы, салық негізгі елеулі түрде өспесе де, 1927-1928 жылмен салыстырғанда салық ауыртпалығы 98,8 пайыз артты [38]. Салық жинау өкімет орындарының озбырлықпен бейшара шаруадан қорқаулана ет, астық және т.б. ауылшаруашылық шикізат өнімдерін тартып алумен жалғасын тапты.
Осы жылдары КСРО-ның экономикалық дамуындағы дағдарыс шиеленісе түскен сайын Кеңеске қарсы зиянкес элементтермен астыртын ұйымдарды іздеу кең өрістей берді. Шахталар мен кәсіпорындарда кездейсоқ авариялар болса, колхоздар мен совхоздарда мал өлсе, өрт және табиғи апаттар болса - бәрі де тап жауларының тіміскі әрекеті деп түсіндіріліп, осыған сай халық жауларына және кеңеске қарсы деген бүлікші ұйымдар жөнінде қолдан жасалған қылмысты істер қозғалды. Мәселен, 1930 ж. Семейде, осы облыстың Абралы, Шыңғыстау және Қу аудандарында өмірде болмаған, орталығы Алматы болып табылатын астыртын Қазақстан шаруалар партиясының филиалының ашылуы.
Архив қойнауларынан табылған құжаттардан сталиндік түнек кезінде адамның құнын кетіріп, халықтың рухани азғындалуына жол ашылды, сөйтіп, ұлттық саясаттың бұрмалануы тарихты бұрмалауға соқтырып, салт-сана үшін қайғылы кезең басталды. Бүтіндей бір отбасылар, әулеттер әдейі құртылды.
Қазақстанда бай-кулакты тәркілеу мөлшерін тап басып, дәл айту қиын, тек-қана 1930-1931 жылдары республикадан тыс жерге бай-кулак деп жер аударылып жіберілген шаруалар саны 6765 адамға жетеді.
Тәркілеу идеологиясы шаруаларға келгенде кең көлемдегі репрессиялық шараға айналуы 1932 жылғы 7 - тамыздағы Мемлекет кәсіпорындарының, колхоздар мен кооперацияның мүліктерін сақтау және қоғамдық меншікті нығайту туралы заңға байланысты болды. Бұл заң бойынша айыпты деп танылғандар ату жазасына, ал жұмсарту жағдайлары бола қалған күнде 10 жылға тұтқындалып, мал-мүлкін тәркілеуге кесілді. Осынау конституцияға қарсы шара іске қосылған алғашқы жылдың өзінде-ақ Қазақстанда 33.345 адам абақтыға жабылды.
1929 жылдан 1933 жылға дейінгі бес жыл ішінде Қазақ АКСР Біріккен Бас саяси Басқармасы Өкілетті өкілдігінің үштігімен толық емес мәліметтерге қарағанда, 9805 іс қаралып, 22933 адам жөнінде шешім қабылданған, олардың ішінен 3386 адам жазаның ең жоғары түрі-атуға, тұтқын лагерінде 3 жылдан 10 жылға дейін қамалуға 13.151 адам кесілген [39].
Осымен қатар партия ұйымдарын тазалау жүргізілді. Сенуге болмайтындардың немесе бір кезде қате жібергендердің бәрі БК(б)П қатарынан аяусыз қуылды. Олар негізінен троцкийшілердің, оңшыл және ұлтшыл ауытқушылардың қатарында болды немесе соларға жаны ашыды деп айыпталды. Егер 1921 ж. алғашқы негізгі тазалаудың кезінде Қазақстанда партиядан 2,1 мың адам, 1929-1935 жылдары -5,8., 1939 жылы 15,4 мың адам партиядан шығарылды. Ал, 1937-1938 жазалау жазалау кезінде республикада БК(б)П-дан 9223 коммунист шығарылып, қуғындалды [40].
Егер қарапайым мысалдармен дәлелдеп айтсақ, мысалы: белгілі саяси қайраткер, халқымыздың аяулы азаматтарымыздың бірі, жерлесіміз Әлімхан Ермеков осы 1930-1950 жж. қуғын-сүргінде ұлтшыл, халық жауы аталып, үш рет сотталыпты. 18 жылдан астам өмірін түрмелер мен саяси қуғын-сүргінде өткізіп, азап шегіп, аса ауыр моральдық соққыға ұшыраған. Солай дегенмен, ол, Кеңес өкіметінің жазалау органдарының (ОГПУ-НКВД-КГБ) қудалауында ұзақ жылдар болғанына қарамастан, ол адамгершілік қасиеттерін, ұлтжандық позициясын, ғалымдық, ұстаздық іс-әрекетін кір шалдырмай сақтай білді.
Сондай-ақ, 1930 жылдардың басында, 1917-1920 жылдар Алаш партиясы мен Алашорда қозғалысына қатынасқан қазақ зиялыларына ОГПУ тарапынан ұйымдастырылған екі үлкен сот процесі болды. 1928 жылдың желтоқсанында алдымен Міржақып Дулатов ұсталып, бір іс бойынша 20 адам тұтқындалды. Бұлар қазақ зиялыларының ең жетекші тобы еді. Олардың ішінде Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамбетов, Мұхаметжан Тынышбаев, Халел Ғаббасов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сынды қазақтың жайсаңдары жазықсыз жапа шекті. Қазақстандағы жасырын контрреволюциялық ұйым Кеңес Өкіметін құлату мақсатын көздеді деген айып 44 адамға тағылды. Ұлтшыл, халық жауы, контрреволюционер деген жалалармен бірге Мағжан Жұмабаев жасаған әдеби Алқа ұйымының бағдарламасы, Әнуар Паша, Заки Валидимен байланысты болды деу қазаққа ақыл-сана сепкен ұлыларды сахнадан шығару амалы болатын. Отаршылдардың да, кейін большевиктердің де басқа елді билеп-төстеу үшін алдымен зиялыларды саясаттан аластату үшін ойлап тапқан айла-амалдары еді. Бұрын шен-шекпенділерге таластырып келсе, енді өздерінің арам пиғылына кеңестік заманда топтық жіктелісті сылтау қылды [41].
И.Сталин және оның серіктері ұлт аймақтарынан шыққан қайраткерлерді 1923 жылы 9-12 маусым аралығында өткен 4-ші Кеңесте-ақ Заки Валидимен байланыс жасағандары туралы айып таға бастаған.
1930 жылы сәуірде болған сотта Ахмет, Міржақып, Мағжан, Жүсіпбек төртеуі ату жазасына кесілді. Ал Мырзағазы Есболов, Халел Ғаббасов, Дінмұхаммед Юсупов, Елдос Омаров, Дамолла Шитілеуов, Хайридин Болғанбаев, Абдолла Байтасов, Кәрім Жәлеловтар әрқилы мерзімге сотталды, концлагерге айдалды. Бірнеше адам Солтүстік өлке мен басқа аудандарға жер аударылды. Өз азаматына қорлық көрсететін үкіметтен кешірім сұрамаймын, 1922 жылы аштарға жасаған жақсылығым үшін көрген қиянатым жетеді, - деп кешірім сұрамаған Ж.Аймауытов атылып кетті де, Ахмет, Міржақып, Мағжандар Беломор каналын қазып, азапқа түсті, тәни және рухани жағынан жәбірленуге шыдамаған өр мінез М.Дулатов Соловкиде 1935 ж. қайтыс болды. Сүйегі елге 1993 жылы оралды.
Жалған айыптармен сотталған, жер ауып кете барған осы зиялы топтың артынан іле-шала олардың екінші тобы ОГПУ-дің тұтқынына ілігіп алғашқы қылмыс ісіне байланыстырылып, бірақ басқа сылтау - дәлелдермен жаңа іс ашылды. Ең әуелі Абайдың немере інісі Кәкітайдың баласы Данияр Ысқақов, Уәлихан Омаров, Алдаберген Үмбетбаев дәрігер Жұмағали Тілеулин, атақты қайраткер, жол инженері Мұхаметжан Тынышбаев, әйгілі заңгер Жақып Ақбаев, Мұхтар Мурзин, Батыс Алашорда басшысы Халел Досмұхамедов, 17 қыркүйек күні қазақ әдебиетінің классигі, ғұлама ғалым Мұхтар Әуезов, Мұстафа Бұралқиев, биолог ғалым Жұмақан Кудерин, жазушы, сыншы публицист Кошке Кемеңгеров, Нәшір Қожамқұлов, Біләл Сүлеев, Жанша Досмұхамедов, Әбдірахман Мұңайтпасов, Әшім Омаров, Әбдіхамит Ақбаев, Сәйітәзім Қадырбаев, ең соңында қазақтың тұңғыш математика профессоры Әлімхан Ермеков тұтқындалған [42]. Осыған байланысты Голощекин Партия құрылымының 10 жылдығы атты баяндамасында: Алашорда қайраткерлерінің қақпанға түскенін ерекше мақтанышпен мәлімдеп: Тынышбаев, Ермеков, Досмұхамедовтердің к-р ұлтшыл ұйымына балта шабылды[43] - деп көрсетті.
Осындай іс-әрекеттердің нәтижесінде 1928-1932 жылдары аралығында қазақ халқының ең таңдаулы оқыған азаматтарының 90-ға жуығы қылмыстық жауапқа тартылды. Олардың контрреволюциялық қызметке қатыстылығын қуаттайтын қандай да бір бұлтартпайтын айғақтардың жоқтығына қарамастан, олардың көпшілігі ұзақ мерзімге түрмеге қамалды, ал бір бөлігі атылды. Бүгін біз мұның өзі оппозиция жетекшілерін нағыз саяси жазалау болды деп кәміл сеніммен айта аламыз. Оппозицияға қарсы күресте жүйе мемлекеттік өкіметтің жазалау институттарының барлық күш-қуатын пайдаланды. Әкімшілдік-әміршілдік жүйенің орнығуы мен саяси өмірдің барлық саласында, оның ішінде Қазақстанда да, әсіресе, ұлттық интеллигенцияны "тәубеге келтіруде" партия мен жазалау органдарының біте қайнасып кеткендігі байқалады.
Еріктілік принципі мен қарапайым заңдылықтың бұзылуы әуел бастан-ақ барлық жерге тән сипат алды. Сайлау құқықтарынан айыру, былайша айтқанда, тәрбиелеу мақсатымен тұрып жатқан ауданынан тыс жерге жер аударумен немесе ұзақ уақыт қамауда ұстаумен қорқыту сияқты күштеу тәсілдері мейлінше дағдылы және кең таралған 1920-1950 жж. сталиндік қуғын-сүргіннің негізгі құрамдас бір бөлігіне айналды. Жалпы КСРО-да депортацияға (латын тілінен аударғанда қуғындау, көшіру) ұшырағандардың саны 1920 жылдан 1949 жылға дейін 3,2 млн. адамға жетті. Ең көп орын алған жаппай қуғын-сүргіндік миграциялардың КСРО-да төмендегідей түрлері қолданылды:
- Этностық белгілері бойынша депортация (жазаланған халықтар, шекараларды тазалау, сенімсіз халықтар)
- Әлеуметтік-таптық белгілері бойынша депортация (1934 ж. дейінгі кулактарды, казактарды, діни адамдарды, зиялыларды жер аудару) кезінде келгендерді арнайы көшірілгендер (спецпереселенцы) деп атады.
- Саяси мотивтер негізіндегі 1934-1944 жж. көшірілгендерді еңбек қоныстарындағылар деп атады. 1944 жылдан бастап арнайы қоныс аударылғандар деген атау қолданылды.
Дәл сол жылдары Қазақстанға 98,4 мың корейлер (1937 ж. Жапонияның Қытайға басып кіруіне байланысты), 200 мыңдай поляктар, 420 мың немістер, (1936 ж. Батыс Украинадан 15 мың поляк және немістер көшіріліп әкелінді, ал негізгі көшіру 1940-1941 жж. болды), 37 мың гректер, 7,5 мың күрділер (1923 ж. Әзірбайжан құрамында Күрдістан автономиялы республикасы құрылған еді, ал, 1936 ж. автономия жойылып, 1937 ж. сенімсіз халық қатарына жатқызылды). 406 мың шешендер мен ингуштар, 4,5 мың қырым татарлары, 2 мыңнан аса қалмақтар, 45,5 мың қарашайлар, 4,6 мың балқарлар (1944 ж. наурыз), 6 мың ирандықтар (1938 ж. Түрікменстан, Әзірбайжан, Грузия мен Армениядан әкелінді) және басқа көптеген халықтар - ұзын саны 1,5 миллион адам айдаудың алдына түсіп, өздеріне бейтаныс жер, Қазақстанға жер аударылды [36,15]. Академик М.Қозыбаев бұл жөнінде: "1937-1944 жылдардағы жазалау саясаты әсіресе қақаған соғыс жылдарының өзінде жаңа серпініс алып, өзі аз этникалық топтар мен халықтарды жоюға бағытталды. Қазақстан жерінде 1 млн. 220 мың депортацияға ұшырағандар өздерінің 2-ші Отанын тапты. Кейін соғыс болып жатқан аймақтардан көшірілгендерді қосқанда олардың саны 1 млн 740 мың адамға жетті" [44] - дейді. Осы кезеңде Қазақстандық әрбір бес адамның біреуі зорлықпен жер аударылып көшіп келгендер еді. Республика тұрғындары амалсыз қоныс аударушыларға шамалары келгенше көмек көрсетіп, басындағы баспанасымен, киер киімі - ішер асымен бөлісті. Бүкіл Одақтан Қазақстанға саяси тұтқында тиеген эшелондардың лек-легімен ағылатын жылдары да осы кез. Кейіннен солардың көпшілігі "Карлагта", "Степлагта", "Песчанлагта", АЛЖИР-де (Отанына опасыздық жасағандар әйелдерінің лагері) және ГУЛАГ-тың басқа да лагерлерінде із-түзсіз жоқ болды. 1 желтоқсан 1946 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда амалсыз қоныс аударушылардың саны 890 мың 698-ге жеткен. Ал 1949 жылғы қаңтар айындағы КСРО-ның ішкі істер министрі С.Кругловтың мәліметтерінде "халық шаруашылығының" бұл саласында 1 млн 483 мың 089 адам қызмет жасағанын баяндайды.
Халқымыздың тарихына аса қайғылы кезең болып енген 1928-1932 және кейінгі 1937-1938 жылдардағы сталиндік репрессияның құрбандары жайындағы шындық бүгін түгел ашылды деу әлі ерте. 20-ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының азаматтық, біліктілік (интеллектуалдық) деңгейі аса жоғары болғаны жалпыға мәлім. Кеңестік шығыстағы түркі халықтарының қатарындағы ең озық ойлы қазақ зиялыларына келген қуғын-сүргін аса ауыр да қайғылы болды.
Кезінде 1990 жылдары КСРО Жоғарғы соты Әскери коллегиясы Алматы қаласында 1938 жылдың ақпан-наурыз айларында өткен көшпелі сессиясының үкімі бойынша атылған азаматтардың тізімін тапты. Азалы сыр шертетін қаралы тізімді жүйелей келгенде 1938 жылдың 25 ақпанынан 13 наурызына дейінгі аралықта 631 адамның атылғаны анықталды. Жазалаушы орган күн сайын орта есеппен 43 адамды атып отырған. Бір ғажабы, күнделікті атуға іріктелген азаматтардың тізімдерінің астына Мәскеуден келген арнайы өкіл - дивизия әскери юрисі Горячевтің қолы ғана көрсетілген. Атылған азаматтардың ұлттық құрамына назар аударсақ қазаға ұшыраған 631 адамның 70-75 пайызы қазақ зиялылары екен. Олар ұлтының қорғаны мен мақтанышына бөленген, халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған қайраткерлер еді. Халқымыздың аяулы перзенттері Т.Жүргеновтің, О.Жандосовтың, С.Сейфуллиннің, Б.Майлиннің, І.Жансүгіровтің, С.Асфендияровтың т.б. да сан алуан ұлт өкілдерінің өмірі дәл осы үрейлі жылдары қиылыпты.
Осы боздақтарымыздың атылған, сүйектері жатқан жерлерін анықтау мақсатында жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде бірқатарының сүйегі Талғар ауданындағы Жаңалық деген жерден, бұрынғы Диқанбай қыстауының орнынан табылды. Осындай жұмыстар алда міндетті түрде жалғасын таппақ.
31 мамыр саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні, халқымыздың тар жол - тайғақ кешу жылдары айырықша еске алынады. Осыған байланысты аштық құрбандары мен қуғын-сүргінге ұшыраған миллиондаған адамдарды еске түсіріп, бірқатар шаралар істелуде. Яғни мемлекеттік ғимараттардың төбесіндегі ұлттық жалауларды төмен түсіру, аштық құрбандарына орнатылған ескерткіш орнына гүл шоқтарын қою, сол және жаңа ескерткіштерге қор жинау, аза күніне арналған хабарларды баспасөзде, радио мен теледидарда ұйымдастыру мүмкіндігі көрсетілген. Бұдан көзі тірі барша адам тиісті тұжырым жасап, өткендегі зұлматтың қайталанбауы үшін қолымыздан келгеннің бәрін істеуге міндеттіміз. Бұл үшін жеңіп алған жетістіктерімізді, яғни еншімізге тиген егемендігіміз бен тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білу керек.
Республикамызда қазір жекелеген ұлттардың өсіп-азаюы тұрғысынан келсек, онда Орталық статистикалық агентствоның хабарлауынша ел иесі - қазақтардың 2004 ж. санақ бойынша 8683230-ға жеткенін айтамыз, яғни 57,2 пайыздан асқанын көреміз. Екінші саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz