Отан соғысы майдандарында

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрілігі

Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Букенова А.М.

Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мерзімді баспасөз мәліметтері Отан тарихын зерттеудегі дерек көзі.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011400 - Тарих мамандығы

Қарағанды 2019
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Қорғауға жіберілді
Археология, этнология және
Отан тарихы кафедрасының
меңгерушісі т.ғ.к., доцент
________Ускембаев Қ.С.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мерзімді баспасөз мәліметтері Отан тарихын зерттеудегі дерек көзі

5В011400 - Тарих мамандығы

Орындаған: Букенова А.М.

Ғылыми жетекші
т. ғ. к., доцент Альмагамбетова Д. Р.

Қарағанды 2019

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7

1 Екінші дүние жүзілік соғысы жылдарындағы мерзімді басылымдар тарихы
1.1 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы майдандық мерзімді басылымдар ... .14
1.2 Баспасөз бетіндегі жарияланған майдан мен тыл тақырыбы ... ... ... ... ...29

2. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мерзімді баспасөз материалдары тарихи дерек көзі
2.1 Баспасөз беттеріндегі қазақ жауынгерлерінің ерліктері ... ... ... ... ... ... .. .42
2.2 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстанның мәдени және әлеуметтік өмірі (Қарағанды облысы материалдары бойынша) ... ... ... ... ... ... ... 56

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Бүгінге дейін адамзат тарихында он жеті мыңнан астам түрлі үлкен-кішілі соғыстар өткен екен. Бірақ солардың ішінде ауқымы, құрбандықтары мен алапаттығы жөнінен ең жантүршігерлігі 2-ші дүниежүзілік соғыс және оның ажырмас бөлігі болған Ұлы Отан соғысы болды. Отанымыздың тарихында Ұлы Отан соғысының кезеңі ерекше орын алады. Мың төрт жүз он сегіз күнге созылған Ұлы Отан соғысы еліміздің тарихындағы ең ауыр, қатал сын болды. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысының дүние жүзілік тарихи жеңісі адамзат баласының өміріндегі ең зор мағыналы ерліктің бірі.
Кеңес Одағының барлық халықтары топтасып, жеңіс жолында бар күш-жігерлерін жұмсап, өздерінің үлестерін қосты. Ұлы Отан соғысына Қазақстан біртұтас елдің бір бөлігі ретінде қатысты. Соғыс қарсаңында оның стратегиялық маңызы бар мол адам және табиғи ресурстары болды. Республиканың экономикасы әскери бағытқа көшірілді: бейбіт мақсаттарға жұмсалатын қаржы мейлінше қысқартылды, көптеген кәсіпорындар қорғаныс өнімдерін шығара бастады. Жеңіске Қазақстан халқының сіңірген еңбегі аз болмады. Қазақстандықтар майданда, тылда ерліктің небір үлгілерін көрсетті. Өкінішке орай, Қазақстан тарихына байланысты ғылыми-зерттеулерде маңызды оқиғалардың шындығы бүркемеленіп, бұрынғы үстем идеологияның арнасында жазылып келген болатын. Олардың бірі - Ұлы Отан соғысы тақырыбында да болды. Соғыс тарихы Кеңестік мемлекеттік жүйедегі идеологияның аясына, талаптарына бағындырылып, біркелкі жағымды жақтарынан ғана баяндалды. Қатаң идеологиялық бақылау жағдайында зерттеушілер соғыс тарихының көлеңке жақтарын ашып көрсете алмады. Осының салдарынан шынайы тарихтың біршама беттері көпшілік назарынан тыс қалып отырды. Солардың бірі Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мерзімді баспасөз мәліметтерінің орны мен рөлі. Демек, қарастырып отырған тақырыбымыз арнайы ғылыми зерттеу объектісі болуға лайық, тарих ғылымындағы өзекті мәселелерердің бірі деп білеміз.
Тәуелсіздік алғаннан кейін тарих беттерін қайта саралап зерттеу батыл қолға алынды. Отан тарихы егемен ел талабына орай зерттеліп, бұрмаланып келген және ақиқаты ашылмаған мәселелер қайта қаралып, оған дерек көздерімен дәлелденген объективті бағасы беріле бастады. Соның нәтижесінде кеңестік идеология тыйым салып, қатаң бақылауға алған халық тарихы қайта зерделене бастады. Жазба дерек көздерінің бір парасы - мерзімді басылымдар. Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты уақиғалар туралы дер кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым, уақыт өте келе баға жетпес құндыдеректер көзіне айналады. Халыққа болған оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын ашуға көмектеседі.
Еліміздің тарихын объективті жазуға мүмкіндік тууына байланысты ұлттық деректерге, оның ішінде қазақ тіліндегі басылымдарға деген жаппай қызығушылық, оларды ел тарихының дерегі ретінде ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзін өзіндік ерекшеліктері бар тарихи дерек көзі ретінде кешенді талдаудың қажеттілігін қүннен-күнге арттырып отыр. Басқа деректер сияқты мерзімді басылым мәліметтері де тарихи сынды, басқаша айтсақ, деректанулық талдауды кажет етеді. Сол арқылы ғана баспасөзден объективті мағлұмат алуға болады.
Алғашқы қазақ газеттерінен бастап, бүгінге дейін жалғасып жатқан баспасөз тарихындағы Ұлы Отан соғысы жылдарында жарық көрген газеттердің орны айтарлықтай бөлек, олар жеке кешенді зерттеудің нысаны бола алады. Соғыстың басталуы, халықтың майданға аттануы, қазақстандықтардың ерлік көрсетуі т.б. мәселелелерді ғылыми арнадан қайта зерделеу және бұрын айтылмаған соғыс жылдарындағы халықтың ауыр әлеуметтік-тұрмыс жағдайларын мерзімді баспасөз материалдары бойынша зерттеудің маңызы артып, бүгінгі өмір талаптарының өзекті мәселесіне айналды.
Дипломдық жұмысы тақырыбының деректік негізіне түрлі жинақтарда жарияланған деректер мен мәліметтер мерзімді басылымдар ақпараттарын пайдаландық. Газеттерде жарияланған кез келген мәтін белгілі бір мәдени ортаның белгілерін, мәдениет бірліктерін, идеология мен идеяның элементтерін бойында жинақтай отырып сақтайды, сол арқылы ықпал жүргізу, әсер ету функцияларын іске асырады. Соғыс жылдарындағы газеттер де кеңестік идеологияны насихаттаушы мен идеологиялық үлгісі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Қазақстан тарихы тарихнамасы жалпы одақтық тарихнаманың ажырамасы бөлігі ретінде қарастырылады. Қазақстан интеллигенциясының еңбектік ерліктері туралы жарияланымдар соғыс кезеңінен бастау алады. Мерзімді баспасөз беттерінде эвакуацияланған және қазақстандық партия қызметкерлерінің, ғылыми мен мәдениет қайраткерлерінің көптеген мақалалары жарық көрді. Оқиға куәгерлері Қазақстанның соғыс жылдарындағы мәдени өмірінің бейнесін қайта жаңғыртты[1]. 1942 ж. КП ОК жанынан құрылған Ұлы отан соғысы бойынша материалдарды жинау жөніндегі Комиссия соғыс жылдарының өзінде-ақ жинақталған материалдарды басып шығара бастады [2]. Оларда сонымен қатар соғыс жылдарындағы интеллигенция қызметінің жекелеген жақтары көрініс тапты. Кез келген дерек көздері сияқты, мерзімді басылым да объективтілік пен субъективтіліктің диалектикалық бірлігі болып табылады. Ұлы Отан соғысын өз көзімен көрмеген, оның ауыр азабын бастан кешпеген жандардың Ұлы Жеңіс туралы ойға сыймайтын орынсыз пікірлері көпшіліктің, әсіресе, оқ пен оттың ортасынан оралған майдангерлер жанына үлкен жарақат салуда.
Ұлы Отан соғысы кезінде Түркістан легионында болған қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік, қарақалпақ, т.б. тұтқындардың кейбіреулері аман-есен еліне қайта оралған соң, саяси-қуғын сүргінге ұшырап, тағы да халық жауына айналғандар аз болған жоқ. Осының айғағы ретінде мемлекет қайраткері Мұстафа Шоқайды алсақ, артық болмас. Соғыстың аты соғыс. Екі жақтың да соққысын көріп, қаншама боздақ кез жұмды десеңізші ?
Қазақстанда жарық көрген газет-журналдар да кеңестік саясатқа сай партия табысын мадақтаумен болды. Оның субъективтілігінің бір көрінісі - газет- журнал беттерінде жарық көрген мақалалар үгіт-насихаттық сипатта болғандықтан, партия қызметі тек қана жақсы жағынан бағаланып жазылды. Сондықтан да газет бетіндегі фактілердің мақсатты түрде субъективті бұрмалануы мүмкін. Осыған байланысты кез келген дерек сияқты мерзімді басылымдар да үлкен деректанулық сынды қажет етеді.
Соғыс жылдарында қазақ тілінде бірнеше газет жарық көріп, халық арасына таралған. Бұл жылдардағы газеттерді соғыс жылдарындағы басылымдар және майдан газеттері деп екіге бөліп қарастыруға болады [3, 64 б.].
Мерзімді басылымдардың қай-қайсысы да қоғамдық ұйымның, әлеуметтік топтың, немесе мемлекеттің мүддесіне орайластырылып жарыққа шығарылады. Сондықтан соғыс жылдарындағы газеттер де кеңес мемлекетінің және оның жауға қарсы қасиетті жорығында, Ұлы Отан соғысында қалай да жеңіске жету идеясын, халық мүддесін қолдайтын органдар болды, соған орай биліктің үні ретінде қоғамдық сананы өзінің керегі мен қажетіне қарай манипуляциялайды, ол үшін қажетті тілдік құралдарды барынша пайдаланды. Жалпы газет атаулыға тән бұл құбылыс соғыс жылдарындағы мерзімді басылымдар үшін жат болмады. Профессор Б. Момынова сол жылдардағы газеттерге тән манипулятивтік қызметті басылымнан алынған фактіге сүйеніп, былайша көрсетеді: БАҚ-тың қазіргі кезде айтылып жүрген төртінші билік ретіндегі құдіретті күші соғыс жылдарында еселей артқан. Айталық, 1943 жылғы Алға газетінің 1-майдағы 7-нөмірінде Баспасөз партияның ең күшті және өткір құралы деген мақала жарияланған. Онда Большевиктік баспасөздің ұлы анасы Правда газеті, Ленин-Сталин партиясының ең өткір, ең маңызды құралы екенін өзінің ісімен көрсетті. ... Демек, Ленин айтқандай: Газет біздің елімізде - социалистік құрылыстың берік құралы болып саналады. Ол бұхараны коммунизм рухында тәрбиелейді, помещиктер мен капиталистердің үстемдігісіз-ақ, өзі шаруашылықтарын басқара алатынын пропагандылап отырады, - делінген [3, 65-68 бб.].
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мерзімді баспасөз материалдары бойынша елдің саяси жағдайы, қазақ жауынгерлерінің жанқиярлық ерліктері, жалпы соғыс тақырыбы мәселесі кешенді түрде зерттелмегенмен, оның кейбір аспектілері жалпы Ұлы Отан соғысы тарихына арналған еңбектерде белгілі-бір дәрежеде көрініс тапқан.
Ұлы Отан соғысы тарихына қатысты мәліметтер кеңес тарихнамасында соғыс жылдарынан бері осы соғыстың себебі, зардабы туралы ғылыми еңбектер мен құжаттық жинақтар жеткілікті жазылып келеді.
Жалпы, Ұлы Отан соғысының тарихын зерттеуді негізгі үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Бірінші кезең - соғыс жылдарынан - 1950-шы жылдар арасын қамтиды;
Екіншісі - ХХ ғасырдың 50-шы жылдарының екінші кезеңінен - кеңес үкіметінің ыдырауына дейін;
Үшінші кезең - Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезең.
Алғашқы кезеңде Қазақстан тарихнамасында қазақтандықтардың Ұлы Отан соғысына қатысуы, еңбек тылындағы кеңес адамдарының даңқты істері сол кезеңнің өзінде мерзімді баспасөз беттерінде, оның ішінде одақ көлеміндегі түрлі баспасөз және бұқаралық насихат құралдарының беттерінде жариялана бастады.
Сонымен қатар, КП ОК үгіт-насихат бөлімінің қызметкерлері, ғалымдар мен жазушылар бірігіп жазған, 1943 жылы басылып шыққан екі жинақта Қазақ КСР-нің соғысқа қатысуы және республика экономикасының соғыс жағдайына бейімделуі, сондай-ақ майдандағы қазақстандықтардың ерліктері талданып жан-жақты баяндалған [4].
Қазақ КСР тарихының бірнеше рет жарық көрген басылымдарында және 1964-1967 жылдары аралығында Ұлы Отан соғысы тарихына арналған екі томдық еңбекте Қазақстандықтардың ерлік істері, тыл еңбеккерлерінің қажырлы еңбектері, ел экономикасының майдан мүддесіне сай құрылуы және соғыс тарихына қатысты құжаттар мен материалдар берілді [5].
Соғыс кезіндегі республика тарихын зер сала зерттеп, алғаш көлемді монографияларды жазған ғалымдар - Ғ.Әбішев және М.Қ.Қозыбаевтар болды. Тарихшы-ғалымдардың зерттеулерінде Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстан, Қазақстан халқының майдан мен тылдағы жеңіске қосқан үлестеріне лайықты баға беріліп [6], Қазақстан-майдан арсеналы деген қорытынды жасалды. Дегенмен еңбектердің коммунистік идеология тұрғысынан жазылғандығы айқын көрінеді.
1965 жылы жарық көрген тарихшы В.Я.Басиннің еңбегінде [7] соғыс жылдарындағы ауыр өнеркәсіп салаларының қызметі жан-жақты талданып, кең көлемде қарастырылды.
Жалпы, тарихшы Т.Балақаев пен К.Алдажұмановтың мәліметтері бойынша Ұлы Отан соғысына қазақстандықтардың қатысуы туралы 1941 жылдан бастап 1979 жылға дейінгі аралықта 25 монография, 11 мақалалар жинағы, құжаттар мен естеліктер, 200 - ге жуық ғылыми мақалалар, 20-дан астам естеліктер мен шағын кітапшалар жарық көрген [8, 115 б.].
Ұлы Отан соғысы тарихын зерттеу 1980-шы жылдары да өз жалғасын тапты. Осы жылдары тарихшылар Т.Балақаев және Қ.Алдажұмановтардың еңбектерінде, жалпы Қазақстан еңбекшілерінің Жеңіске қосқан үлестері қарастырылса, Г.Д.Нұрбекова Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әйелдердің майданға қосқан үлесін барынша объективті баяндауға ұмтылды [9]. 1990-шы жылдары Ұлы Отан соғысы тақырыбын зерттеу аймақтық мәселелерге айнала бастады. Республиканың және жекеленген аймақтардың соғысқа қосқан үлестері, жеке тұлғалардың ерліктері зерттеле бастады. Олардың негізінде арнайы тарихи-әдеби еңбектер мен Жеңістің мерейтойларына арналып арнайы естелік кітаптар шығарылды.
Сонымен қатар, Тілеу Көлбаевтың Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін кітабында ел басына күн туған ауыр жылдарда қан майданда жаумен жағаласқан, тылда тынымсыз еңбек етіп, соғыс қиындықтарына төзе білген, Ұлы Жеңіске лайықты үлес қосқан Қазақстан еңбекшілерінің патриоттық істері жайлы сөз етіледі. Әсіресе, осы еңбектің үшінші тарауында қан майданда қару ұстаған қазақстандық қаламгерлер жайлы айтылады және майдандық қазақ газет беттеріндегі мақалаларға талдау жасалынған. Жалпы кітап мұрағат құжаттары менуақыт сынынан өткен, жарияланған деректердің, соғыс пен тыл ардагерлерінің естеліктері негізінде жазылған [10].
Ұлы Отан соғысы мәселелеріне арналып, жарық көрген еңбектердің саны өте көп, мазмұны жағынан алуан түрлі. Дегенмен мерзімді баспасөз материалдары бойынша Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған арнайы зерттеу жұмыстарын кездестірмедік.
Ұлы Отан соғысындағы Бақтыораз Бейсекбаев атты қазақ жауынгерінің еленбей келген ерлігіне жанашырлық танытқан, 1995-98 жылдардағы қазақбаспасөзі, оныңішінде Егемен Қазақстан, Столичное обозрение газеттері көптеген мақалалар жазды.
Ресей батыры Бахтурас Бейксекбаев (Егемен Қазақстан, 1997 жыл 30 қаңтар, Арғынбай Бекбосын), Қаһарман қазақ (Егемен Қазақстан, 1998 жыл 7 мамыр, Мейрамбек Телепберген), Истина близка, еще раз о Герое Казахстана и Герое России, (Столичное обозрение, 1998 жыл, 26 июль, Мұхтар Құл-Мұхаммед, кандидат исторических наук) деген [11] тақырыптарда осы басылымдардың басшылары мен журналистері тарихи шынайылық деңгейі жоғары деректерді анықтауға үлкен үлес қосты.
Зерттеу тақырыбымызға байланысты Ерлік - елге мұра, ұрпаққа ұран атты библиографиялық көрсеткішті атауға болады. Бұл библиографиялық көрсеткіш Ұлы Отан соғысында халқымыздың бақыты үшін ерлікпен қаза тапқан жауынгерлеріне арналған. Олардың өмірі мен жасаған ерліктері туралы баяндалған. Кітаптар мен мерзімді басылымдар беттеріндегі мақалалардан құралған 685 атаудан тұратын библиографиялық көрсеткіш. Мерзімді басылымдар бетінен алынған мақалалар тізімі кері хронологиямен реттелген.[12]
Сонымен қатар, Г.Өтеннің Қазақ жауынгерлерінің жанқиярлық ерліктері атты мақаласы мерзімді басылымдар деректері бойынша зерттеліп жазылған. Автор Ұлы Отан соғысы жылдары көзсіз ерлік көрсеткен қазақ батырларына тоқталып өткен [13]. Қ.Сүндетұлы да Қолында мылтығы, қалтасында қаламы атты мақаласында Ақтөбе қаласында шыққан Алға жауға қарсы және Отан үшін майдандық газеттерге шолу жасап өткен. Газет беттерінде Қызыл Армияның батырлық ерліктері, Жеңіске шақырған қазақ ақындарының өлеңдері сипатталған. Әсіресе, осы газеттердің редакторы болған Ж.Аймұратовтың қызметіне тоқталған[14].
Зерттеудің дереккөздері: Тақырыбымды зерттеу барысында негізгі дереккөздерін мерзімді баспасөз материалдары құрады. Оған: 1941, 1942, 1943, 1944, 1945 жылдардағы мерзімді басылымдар жатады. Мысалы: Социалистік Қазақстан газетінің 1941, 1942, 1943, 1944, 1945 жылғы нөмірлері. Екінші, Лениншіл жас газеті, 1941 және 1945 жылғы бірнеше нөмірі (желтоқсан), редакторлары Х. Көшеков, Ж. Алтайбаев, Ж. Суров. Қаңтар - наурыз айларының редакторы - Х. Көшеков; наурыз - тамыз - Ж. Алтайбаев; тамыз - желтоқсан айларында - Ж. Суров. Алғашқы нөмірлері латын әрпімен, Ж. Алтайбаев редактордың міндетін атқарған уақыттарда латын және кирилл әліпбиімен араластыра жазуға бет бұрған. Ж. Суров редакторлығы кезінде газет таза кирилл әліпбиіне негізделген қазақ жазуына көшкен. Үшінші, Большевиктік жол КК(б)П облыстық, қалалық комитеттерінің және еңбекшілері депутаттарының облыстық советінің газеті. Газеттің бас редакторы Х.Бекхожин. 1944-1945 жж нөмерлері.
Сол жылдары шыққан қазақ газеттері Отан үшін (1943-1945 жж.) Қызыләскерлер газеті (Красноармейская газета), Жауды жоюға (На разгром врага), Майдан правдасы (Фронтовая правда) - Волхов майданының жауынгерлерінің газеті, алғашқы саны 1942 жылы 30 қыркүйекте жарыққа шыққан, Отан қорғауда (На страже Родины) - майдандағы қызыл әскерлердің газеті, 1943 жылдан шыға бастаған; Алға жауға қарсы (Вперед на врага) - бұл да майдан шебінде шыққан газет. Жауапты редакторы - Н.С. Кассин, жауапты редактордың орынбасары - С. Машақов, кейде жауапты орынбасардың орнына Д. Әбілов қол қойып отырған; Отан үшін ұрысқа - (В бой за Родину) - Карелия майданы Қызыл әскерлерінің газеті. Жетісіне 1 рет 1944 жылдың 1 қаңтарында шыққан; Сталин туы (Сталинская знамя) - бұл газеттің қай майданның газеті екені көрсетілмеген, ал жауапты редакторы әр жылдары әр басқа адамдардан болған. 1943 жылы Л.И. Троскулов, жауапты орынбасары Э.Н. Ипмағамбетов екені көрсетілсе, орынбасары үшін М.Б. Дінішев (1944 жылы) деп көрсетілген және т.б. газет-журналдарымен қатар облыстық Большевиктік жолмерзімдік баспасөз материалдары зерделеніп ғылыми айналымға қосылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Мерзімді басылымдарының Ұлы Отан соғысы тарихының дерек көзі ретіндегі орны мен ерекшеліктерін, олардағы ақпараттардың мәліметтік және шынайылық дәрежесін анықтау. Жалпы ғылыми құндылығын, соғыс уақытындағы халықтың өмірінбаспасөз бетінде бейнелеу деңгейін анықтау, баспасөзге деректанулық талдау жасау.
Зерттеудің осы мақсатын орындау үшін шешуге тиісті төмендегідей міндеттер қойылды:
- Соғыс жылдарындағы газеттердің шығу тарихына тоқталып, ерекшеліктерін анықтау;
- Баспасөз бетіндегі майдан мен тыл тақырыбына талдау жасай отырып,мемлекет тарапынан жүргізілген іс-шараларға халықтың көзқарастарын саралау, өңір халқының ел қорғауға аттануына баға беру;
- Майдандық баспасөз беттеріндегіқазақ жауынгерлерініңерліктерін көрсету және олардың деректік маңызын айқындау;
- Қостанай облысы бойыншабаспасөз бетіндегі майдан мен тыл тақырыбын зерделей отырып,соғыс жылдарындағы өңір халқының бастан өткерген қиындықтарын айқындай отырып, оларды шешу жолдарындағы әрекеттерін, жеңіске қосқан өзіндік үлестерін, баршаға жасаған қамқорлығын саралай отырып, төзімшіл, қайсар, бауырмал, кішіпейіл халық ретінде мемлекеттің тұтастығына тигізген ықпалын ашып көрсету;
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізін бүгінгі уақытқа дейінтарих ғылымында қалыптасқан ғылыми-әдістемелік қағидалар мен тұжырымдар құрайды. Олардың негізгілері ретінде тарихилық, ғылымилық, шынайылық, нақтылық, жүйелілік сияқты принциптері басшылыққа алынды. Ол бізге Ұлы Отан соғысы тарихының дерегі ретінде қарастырылып отырған мерзімді басылымдарды барлық қайшылықтарымен қоса комплексті талдауға, басылымдардың пайда болған уақытының ерекшеліктерін, сол кезеңдегі оқиғаларды зерттеуге көмектесті. Ал, бұл факторлардың, өз кезегінде, нақты басылымнан алынған ақпараттардың шынайылық дәрежесін анықтауға әсер етері түсінікті.
Сонымен қатар, зерттеу мақсатына жету үшін салыстырмалық, статистикалық, сұрыптау, талдау әдістері кеңінен қолданылды.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері:Ұлы Отан соғысы кезеңі, яғни 1941-1945 жылдар аралығын қамтиды.
Диплом жұмысының территориялық шегі: Соғыс жылдарындағы Қазақстан Республикасы аумағын қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

1 Екінші дүние жүзілік соғысы жылдарындағы мерзімді басылымдар тарихы

1.1 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы майдандық газеттердің шығарылуы және ерекшеліктері

Мерзімді басылымдар, оның ішінде газеттер мен журналдар белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік міндетін атқарады. Демек, уақтылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі бір кезеңдегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады. Газет жанрлары басқа стиль түрлерінің материалдарына ұқсамайды, сондықтан оларға қойылатын талап та бөлек болып келеді. Газет материалдарында қозғалатын ой негізінен нақты бір күн, жыл, ай, бір уақыт үшін маңызды. Оның себебін зерттеуші ғалым Қ. Есенова былай деп түсіндіреді: Газетте жарияланатын материалдарға қойылатын ең негізгі талаптардың бірі - онда баяндалатын ойдың бүгінгі күн үшін аса өзектілігі. Яғни бір-екі жыл бұрын немесе өткен айда орын алған оқиға, яки саяси жағдаят я болмаса бүгін таңертең болған оқиғамен салыстырғанда жаңалық сипатын жоғалтатыны сөзсіз [15, 59 б.]. Сондықтан соғыс жылдарындағы газеттерде жаңалық сипатын сақтау мен соғыс барысын нақты білдірту прагматикасына сәйкес Совет информбюросынан берілетін хабарлар кешкі және таңертеңгі болып екіге бөлініп берілген. 1941 жылы дүние жүзілік екінші соғыстың басталуына байланысты Кеңес мемлекетінде бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысын ұйымдастыру ісінде елеулі өзгерістер орын алды. Ең алдымен, күш пен қаржыны үнемдеу арқылы әскери газеттердің жүйесін өрістету үшін партия салалық газеттер мен журналдардың шығарылуын уақытша тоқтатып, бар қайрат-жігерді саяси басылымдар айналасына топтастырып, оларды тұрақты шығарып тұруға барлық күш жұмылдырылды.
Қазақстанда 1941 жылдың шілде айынан бастап, Лениншіл жас, Ленинская смена, Пионер Казахстана, Октябрь балалары, Коммунист, Жас большевик, Пионер, Сталин жолы, Народное хозяйство Казахстана, Литература и искусство Казахстана, Халық мұғалымы, Әдебиет және искусство сияқты газет, журналдардың шығарылуы соғыс кезіндегі талапқа, әскери-соғыс уақытындағы жағдайға сай тоқтатылды. Сондықтан бұл газеттер мен журналдардың міндеттерін республикалық Социалистік Қазақстан, Казахстанская правда газеттері атқаруға тиісті болды. Бірақ Социалистік Қазақстан газеті 1945 жылы да ҚК(б) П Орталық Комитеті мен Алматы облысының газеті болып жарық көріп тұрды [15, 140 б.].
Бір кездердегі тарихы 1919 жылдары жарық көрген Ұшқыннан басталатын Еңбекші қазақ газеті қазақ еңбекшілері арасында партиялық және саяси жұмыстарды күшейту, оларды шаруашылық құрылысқа жұмылдыру бағытында қызмет атқарды, баспа мен мамандар тапшылығынан бұл газеттің дәрежесі төмен болумен бірге уақытымен, шығу мерзімін сақтап жарыққа шығаруға мүмкіндік аз болған. Мысалы, 1920 жылдың мамыр-маусым айларында екі аптада бір рет шыққан, 1920 жылғы қазанда Советтердің құрылтай съезі шақырылуына байланысты біраз уақыт аптасына екі рет шығарылған [16, 240 б.]. Соңғы саны 1920 жылдың қараша, желтоқсан айларында бар-жоғы үш саны ғана жарық көрген, ал 4, 5, 6 - сандары 1921 жылы ғана жарыққа шығады.
Еңбекшіл қазақ - 1921 жылы Еңбекші қазақ, кейін Социалды Қазақстан, 1932 жылы - Социалистік Қазақстан болып атауы өзгерген газет 1941 жылдары Социалистік Қазақстан атауын сақтағаны баспасөз тарихынан белгілі.
Ұлы Отан соғысы жылдарында тылда басылым көрген газеттерден бөлек, бірнеше майдан басылымдары жарыққа шығып тұрды. Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау жылдарындағы Социалистік Қазақстан газеті - ҚК(б)П Орталық Комитеті мен Алматы облысының газеті болып саналса да, майдан жылдары жарыққа шыққан газеттердің ішіндегі ең үлкені әрі орталықтан шыққан іргелі басылым болды.
Социалистік Қазақстан газетінің соғыс жылдарындағы елге сіңірген қызметін белгілі ғалым Б. Кенжебаев былайша көрсетеді: Ұлы Отан соғысы күндерінде неміс-фашист басқыншылары мен жапон империалистеріне қарсы күреске республика еңбекшілерін жұмылдыру ісінде Социалистік Қазақстан газеті Қазақстан партия ұйымдарына белсене көмектесті, қазақ халқын еңбекте және ұрыс майдандарында батырлыққа, жанаямай қызмет етуге шақырып отырды [17, 41 б.]. Ал белгілі журналист Х. Бекхожинның Қазақ баспасөзінің даму жолдары деген еңбегінде ол келтірген мәліметтердің хронологиялық шегінің 1929 жылдарымен шектелуіне байланысты Социалистік Қазақстан, Лениншіл жас және т.б. соғыс жылдарындағы газеттер туралы еш мәлімет кездеспейтінін ескерте кеткен дұрыс [16, 261 б.].
Лениншіл жас газетінің соғыс басталған жылдың аяғына дейін бірнеше саны жарық көрген. Сондықтан дипломдық жұмысымда соғыстың алғашқы жылындағы Лениншіл жас газетінің жекелеген нөмірлеріне талдаулар жасалды.
Соғыс жылдарында жоғарыда аталған Социалистік Қазақстан, Лениншіл жас сияқты қазақ тілді басылымдардан өзге тікелей майдан шебінде қазақ тілінде шыққан газеттер болды.
Соғыс басталысымен Кеңестер Одағындағы, яғни оның құрамына енген Қазақ ССР-індегі баспасөздің бүкіл мазмұны уақыт талабына сай Барлығы майдан үшін! Барлығы жеңіс үшін! деген айбынды ұранға бағындырылды. Мәселен, 1941 жылғы 22-маусымдағы газеттердің нөмірлері әдеттегідей бейбітшілік сарынмен шыққанмен, келесі нөмірлері бүтіндей неміс-фашист басқыншыларының Совет үкіметіне зұлымдықпен жасалған шабуылын қаралауға, олардың әділетсіз соғыс ашқанын түсіндіруге, Герман басқыншылары әрекетінің халықтың ашу-ызасын тудырып отырғанына арналды. Сөйтіп, соғыстың алғашқы күнінен бастап Кеңестер Одағындағы газет атаулы өз жұмысын майдан жағдайына, сол кезеңнің талабына сай бейімдеп, қайта құрды. Бас мақалалардан бастап, газет хабарлары, газеттік очерктері, мерзімді басылымдардағы фельетондары т.б. барлығы да соғыс тақырыбына, соғыс жағдайындағы мемлекет мүддесіне байланыстырылып, соғыс тақырыбы мен партия идеологиясына сай қайта құрылып, шығарылды.
1942 жылдың шілде айынан бастап 1946 жылға дейін КСРО Қызыл Армия Саяси Бас Басқармасы майдандардың, армиялардың саяси органдары қазақ жауынгерлерін кеңестік патриотизм, интернационализм рухында тәрбиелеу үшін бірнеше газеттерді қазақ тілінде шығарды. Солардың бірқатары, атап айтқанда, Дабыл, Қызыл әскерлер ақиқаты, Майдан ақиқаты, Совет жауынгері, Отан намысы үшін, Отан үшін майданға, Қызыл әскерлер туы тағы басқа республикалық мұрағаттық мекемелер мен Ұлттық кітапхана және ҒА кітапханасының сирек кітаптар қорларында кездеспейді. Сақталған газеттердің бар тігінділері толық емес. Кейбір газеттерден, оның ішінде, Суворовшы - 1, Суворовша қыспақ сияқты газеттердің 5-6 нөмірлері ғана сақталып қалған.
Соғыс жылдарында қазақ тілінде жарық көріп тұрған бұл газеттер қазақ тарихының шежіресі ғана емес, ұлттық тіліміздің тарихын толықтырып тұрған қазына екені рас. Уақыт өткен сайын ел тарихы мен тіл тарихындағы бұл басылымдардың орны ерекше бола береді. Өйткені, ол газеттердің беттерінде сан мыңдаған боздақтардың тағдыры, өмірі, ерлігі баяндалған. Олардан қазіргі жастар түгілі, аға ұрпақтың көпшілігі де хабарсыз [18].
Бұл жылдары бас мақалалар, хабар, есеп, үндеу, ресми құжаттардың газеттерде басылуымен бірге сықақ, мысал, эпиграмма, памфлет жанрларымен қатар саяси сатира белгілі мөлшерде жетекші рөл атқарды. Сықақ, мысал, саяси сатиралар суретпен, каррикатуралармен бірге жарияланды.
Соғыстың алғашқы күндерінен бастап Социалистік Қазақстан газеті бастаған облыстық және аудандық газеттердің бетінде халықтың асыл қазынасы ұлттық тіл байлығымен әрленген сатира көріне бастады. Мысалы, А.Тоқмағамбетовтың Арыстанға еліктеген мысық, Есек дәмелі есектер, Ауқат пен сауқат деген атпен бірнеше фельетоны, өлеңдері жарияланды. Бұл шығармаларында ақын неміс әскерінің жексұрын кейпін, хайуандық әрекеттерін әшкереледі.
Бірақ газеттің барлық сандары тек осындай жанрлармен жарық көрді деуге болмайды, бұл жылдардағы мерзімді басылымдарда газетке тән басқа жанрлардың бәрі де болды, бәрін де кездестіруге болады.
Зерттеу нысаны болып отырған газеттердің құндылығын арттыратын бірнеше себептер бар, солардың ішінде нақ осы жылдарда қазақ жазуының латын әліпбиінен кириллицаға көшу кезеңі мен емлелік нормаларды ғылыми негізде қалыптастыру жылдары болуымен айқындалатын маңызы ерекше бір себеп бар. Қазақ әдеби тілінің тарихы ел тарихымен сабақтастықта дамиды, соған орай қоғам тарихы, әлеуметтік жағдайлар тілдік саясатты жүргізуге әсер етеді. Тарихи оқиғалар мен саясаттың, саяси жағдайлардың тілге ықпалы соғыс жылдарындағы газеттерде өте анық көрініс тапқан. Соғыс жылдарынан басталып, кейін өріс алған орыс тілінің ықпалы кейіннен кеңестік ғалымдар барынша дәріптеген қостілділіктің дамуына негіз болды. Қостілділік - бір ғана қазақ тілі емес, Кеңестер Одағын құраған он бес советтік социалистік республикалардың бәріне ортақ құбылыс болды.
Соғыс жылдарындағы газеттердегі латын жазуына негізделген қазақ жазуы 1942 жылдың қаңтарына дейін қолданыста болды.
Ал 1942 жылдың қаңтарынан бастап орыс (кирилл) алфавитіне негізделген қазақ жазуымен жарық көріп отырған соғыс жылдары газеттеріндегі фонетикалық және көптеген емлелік ерекшеліктердің пайда болуының бірнеше тарихи-саяси алғышарттары болды. Сол бір қазақ халқы үшін аса маңызды тарихи кезеңдегі әліпби ауыстырудың бірнеше сатысы алдын ала жоспарланып, шешіліп отырғаны елдегі тарихи оқиғалардың өту ретінен, қоғамдық-саяси ахуалдардан байқалады.
Қалыптасқан жағдайды барынша толық түсіну үшін одан бұрынғы, сәл әрірек кезеңге, өткен уақытқа қарай шегініс жасай отырып, әліпби айтысының басталуын, пайда болуының себептерін білу, түсіну қажет және ондай айтысқа кімдер қатысып, қандай ой-пікірлерді ортаға салғанын білу зерттеуді жүргізу үшін, жалғастыру үшін маңызды. Әдеби тіл үшін және жазу мәдениеті тұрғысынан маңызы орасан зор бұл тарихи дискуссияның басталуына түрткі болған факторлардың ішінде саяси себептердің орны бөлек екені байқалады. Тарихи фактілер жазуға байланысты саяси себептің туындауы Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ зиялылары тағдырымен, Алаш орда тарихи оқиғасымен іштей сабақтасып жатқанын көрсетеді. Өйткені қазақ жазуының, қазақ әліпбиінің тағдыры өткен ғасырдың алғашқы он жылдығында өмір кешкен қазақтың маңдайалды зиялыларының бәрін де ойландырған. Алты алашқа белгілі зиялылардың жазуға, әліпбиге байланысты ой-толғаныстары олардың артында қалдырған мұраларынан, сол кездегі түрлі басылымдарда кезінде жарияланған материалдардан көрініс тапқан.
А. Байтұрсынұлының өзі ұсынған көп жылдар бойы қазақ даласына сауаттылықтың өріс алып, қанат жаюына себеп болған, ыңғайлы да қолайлы төте жазуында 24 әріп, бір дәйекші болды.
Әліпби айтысы кезінде араб әліппесін жақтаушылар А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, Е. Омаров, Қ. Кемеңгерұлы, А. Байтасұлы, І. Ахметұлы, М. Бұралқыұлы, П. Ғалымжанұлы болса, латынды қолдаушылардың қатарында Ә. Байділдаұлы, Т. Шоқанұлы, Н. Төреқұлов, О. Жандосұлы, М. Жолдыбаев, І. Қайменұлы жүрді.
Араб графикасының кемшіліктері ретінде бір дыбыстың сөздің басы, ортасы, аяғында бірнеше түрлі таңбалануын, оңнан солға жазудың қиындығын, оңнан жазып келе жатып цифрларды солға қарай жазу қажеттілігін, нотаны араб қарпімен жазудың ыңғайсыздығын, техника мен ғылыми кітаптардың латын тілді болатындығын, араб алфавитінің шығыны көптігін т.б. келтірді.
Бірақ 1926 жылғы Түркологиялық съездегі әліпби айтысынан кейін көп жылдар бойы қазақтың рухани өмірінде ерекше рөл атқарған А. Байтұрсынов алфавиті қоғам өмірінен ығыстырыла бастады. Себебі, КСРО-ның саяси жүйесі әлем қолданып жүрген алфавитке, яғни латынға көшуді міндеттеді. Байтұрсынұлын жақтаушылар азшылық болып қалды. Жақтағандар көп болған күннің өзінде саяси жүйенің мақсаты бөлек, көздегені басқа болғандықтан, оның графикасының тағдыры алдын ала шешіліп қойылған еді [19, 154 б.].
А. Байтұрсынұлының араб жазуын жанын сала жақтағанын, 12-13 жыл бойы қолданылып, орнығып қалған, қазақ тілінің дыбыстық табиғатына лайықталып өзгертілген, ресми түрде қабылданған алфавиттің қазақ мәдениеті мұқтаждығын толық өтеп отырғандығын, оның дыбыс әдісімен оқыту ісіне айтарлықтай қолайлы болып шыққандығын, полиграфиялық мүмкіншіліктері жағынан да, экономикалық тиімділіктер тұрғысынан да бұрынғы алфавитті сақтау пайдалырақ екендігін айтып, дәлелдегенін - Р. Сыздық өз зерттеулерінде айқын және жүйелі түрде көрсетеді [20, 24-28 бб.].
Алайда латын графикасына көшуді үкімет орындары белсене қолдағандықтан, съезд латын жазуына көшуді ұсынады, сөйтіп 1929 жылы 24-қаңтарда Қазақстан Орталық Кеңес комитеті президиумы мен халық Комиссарлар кеңесінің Жаңа алфавит туралы қаулысы шықты. Бұл әліпбиде 29 әріп болды.
Осыдан сәл кейінірек, 1929 жылдан бастап, КСРО территориясында араб алфавитін қолдануды мүлдем тоқтату туралы Совет өкіметінің жарлығы күшіне енді. Өйткені, араб алфавиті КСРО-ның өзге республикаларынан мұсылман республикаларын бөліп тастайды деген қауіп бас көтерген еді.
Осы жылдардан бастап, А. Байтұрсынұлының басына қауіп төнді, оның оқытушылық-ағартушылық қызметі де тоқтады, нағыз қуғындау басталды[19,155 б.].
Латын әліпбиін жақтап, іске қосылуына жанын сала кіріскендердің қатарында Ә. Байділдаұлы, Т. Шонанұлы, І. Ақметұлы т.б. болды.
Сөйтіп Ұлы Отан соғысының алдындағы жылдары латын әліпбиінің тағдыры да бірте-бірте жоспарлы түрде шешіле бастаған-ды. Ол үшін 1941 жылы шығып тұрған газеттерде Жаңа емлені (кириллицаны) таныстыру, оның жақсы жақтарына көбірек көңіл аударту жағын ойластырған танымдық мақалалар жариялана бастады. Бұл мақалаларда кирилл жазуының артықшылықтарын анықтап айту, анықтап көрсету, жан-жақты түсіндіру басты мақсат етіп қойылды.
Қазақ қоғамы үшін ағартушылық, насихат жүргізу қызметтерімен қоса Ұлы Отан соғысы жылдарында халықты жауға қарсы жұмылдыру, күш біріктіру, моральдық тұрғыдан жігерлендіру, жауға деген өшпенділік сезімін ояту, жаудың әрбір әрекетіне әскери әрекетпен ғана емес, сөзбен қарсыласу т.б. орасан зор міндеттерді соғыс уақыты газеттерге жүктеді.
Енді газет беттеріндегі тарихи терминдерге тоқталып өтсем. Соғыс жылдарындағы терминдер, негізінен, әскери терминдер болды. Терминнің күнделікті өмірде араласпайтын жері жоқ. Тіпті қазіргі кезеңде термин сөздердің ауызекі сөйлеу тілімізге де еніп, күнделікті өзара қатынас құралына айнала бастағанын байқау қиын емес, - дейді ғалым Ө. Айтбайұлы [21, 4 б.].
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әскери термин алудың негізгі көзі орыс тілі мен орыс тілі арқылы өзге тілдерден енген терминдер болды, термин қабылдаудың соғыс кезінде қалыптасқан жүйесі кейінгі кездерге дейін әскери лексикаға өз ықпалын жүргізді.
Газет жанрларында жиі кездесетін тілдік бірліктер газет тілінің лексикалық ерекшеліктерін құрайды. Соғыс жылдарындағы газеттер тілінде ең көп кездесетін сөз - соғыс сөзі.
Соғыс сөзі - әскери термин. Соғыс орыс тіліндегі война сөзінің баламасы болса, бой сөзінің баламасы ретінде ұрыс сөзі қолданылған. Газеттерде соғыс, ұрыс, майдан сөздері мәтін ішінде бірінің орнына бірі жұмсала берген. Дегенмен, бұл сөздердің тепе-тең дәрежедегі синонимдер болмағаны, біртіндеп олардың әрқайсысының өзінің қолданыс аясы анықталып, бір-бірінен мағыналық айырыммен бөлектеніп, дифференциямен айтыла бастағаны байқалады.
Ұрыс сөзі басқа сөздермен жиілікпен тіркесіп:
ұрыс салды,
ұрыс сала шегінді,
ұрысқа дайындалды,
ұрыс басталды,
ұрыс аяқталды,
ұрыс барысы,
ұрыс даласы,
ұрыстан соң,
ұрысқа қатысты деген қолданыстарды тудырды [21, 4 б.].
Ұрыс сөзі соғысқа синоним болып кейде қолданылғанмен, соғыс сөзі майдан шебіндегі ұрысқа байланысты мүлде жұмсалынбағанын жинастырылған фактілер дәлелдейді. Мысалға:
Бұрынғы болған соғыстарда және қазіргі жүріп жатқан Отан соғысының күндерінде ол қолдана білген жауынгерлерге өзінің өте күшті қару екенін анық көрсетті (Отан үшін газетінен, 1942.).
Соғыс сөзі:
соғыс ашты,
соғыс жариялады,
опасыздықпен соғыс жариялады,
дүниежүзілік соғыс,
соғысқа кірісті,
соғысқа дайындалды т.б. тіркестері түрінде көптеген жерлерде жұмсалса, соғыс сөзінен туындаған соғысты етістігі өте жиі кездеседі.
Ал майдан сөзі майданға араласты, майдан даласында тіркесімдерінің құрамында болғанмен, бұл сөз орыс тіліндегі военный округ сөзіне жуық мәнді білдірген. Ұрыс сөзінің мағыналық аясы жалпы мағынаны білдіретін соғыс сөзіне қарағанда тар болып келеді. Мысалы:
Алғашқы мәліметтер бойынша, бұл пункт үшін болған ұрыста, немістердің екі батальон солдаттары мен офицерлері құртылып жіберілді.
1нші Украин майданының әскерлері, бүгін 4 январь күні төрт күнге созылған қатты ұрыстардан кейін, немістердің қорғау бекінісіндегі маңызды тірек пункті Белая Церковь қаласы мен ірі теміржол станциясын штурммен алды.
Ұлы Отан соғысы қазақ қоғамына, қазақ халқының өмірінің барлық саласына біршама өзгеріс енгізді.
Соғыс жылдарындағы, одан кейінгі 1950-60 жж. газеттерде қатаң саяси тәртіпке бағына отырып, мөлшерлі қалыптан шықпай сөйлеп-жазуға ерекше көңіл бөлінгенгені көпке белгілі жағдай болды, ал әкімшіл-әміршіл жүйе баспасөзде еркін ойдың айтылуына жол бермеді. Салыстырмалы түрде алып қарағанда бүгінгі газеттердегі ой мен сөз еркіндігі ел тәуелсіздігімен байланысты екені баршаға түсінікті жайт. Ал соғыс жылдарындағы газеттерде ресми мәтіннің маңызы еселеп артқандықтан, мәтіндегі ресми сөздердің нақты бір немесе жалқы мағынада жұмсалуына ерекше көңіл бөлінді, сөздің мағынасына, сөздің астарына үлкен жауапкершілікпен қарау жүктелді. Газет тіліндегі осы процесс газет материалдарын көпке түсінікті ете түсті, сөздер мен терминдерді қолдануда бірізділікті тудырды, материалды нақты түрде және дұрыс түсінуге қолайлы жағдай қалыптастырды.
Газет шығарушы газет материалының үнемі әлеуметтік-прагматикалық бағыттылығын есте ұстап отырады. Газет тілі сөйлеушінің әртүрлі сөйлеу дағдыларын бейнелейді және оқырмандардың анағұрлым жалпы дағдыларына лайықталады [22, с. 17]. Осымен байланысты газет тілі прагматикалық белгілі бір ұстанымдарға бағынады:
1. Оқырманды әлемде болып жатқан маңызды оқиғалардан хабардар ету. Соғыс жағдайында халық, яғни оқырман үшін ең маңызды оқиға соғыс, соғыстың бағдары, партияның көзқарасы, шешімі, қаулы-қарарлары, көсемдердің сөздері болды және қарсы жақтың жайы, шабуылдаған нысандар, соғыс шегі т.б. маңызды ақпараттың қатарына енді.
2. Оқырманның газетке деген қызығушылығын ояту, яғни басылымға назар аударту ұстанымы ол кез үшін өте маңызды болды деп айту дұрыс болмас еді. Өйткені соғыс жағдайында, материалдың аздығы, қаржының тапшылығы кезінде газеттерді көп тиражбен шығару қиын еді, сондықтан газеттердің саны азайтылып, шектелді. Сол аз ғана газеттердің өзін шығарып тұру қиынға түскені, барлық басылымдар үкіметтің тікелей жарлығымен соғыс жағдайына көшірілгені белгілі. Оқырман іздеп, таралымын көбейтіп, соның арқасында газетті қаржы табудың көзіне айналдыру мәселесі соғыс жылдарындағы газеттер үшін, шығарушылар үшін қажеттілік болмады, оған жол берілмейтіні де өз-өзінен түсінікті еді. Өйткені газет: мемлекет қаржысына шығарылды; мемлекеттің саяси бағытын насихаттады; партияның саясатын жүргізді; жауға деген өшпенділікті туғызды; Отан қорғауға бар күш-жігермен кірісуге оқырманның көзқарасын бағыттады; жауға қарсы толассыз күресті тоқтатпауға, күресуге халықты үгіттеді. Оқырман соғыс жылдарындағы газеттерге осы тұрғысынан қызықты, әр нөмірін күтті.
3. Оқырманды баяндалған оқиғалар мен фактілердің дұрыстығына, шынайылығына және оларға берілген бағаның объективтілігіне сендіру функциясын манипулятивті-концептуалды әсер тудырады. Бұл функциясын соғыс жылдарындағы газеттер мүлтіксіз орындады.
Ол үшін тілдік құралдардың ең тиімділері іріктелінді. Газет айдарлары мен мақала тақырыптары да, материалдың өзі де манипулятивті-концептуалды әсерді орындауға жұмылдырды, көрсетілген функция әлеуметтік ортадағы маңызды оқиға, соғысқа, соғыстың тылына, соғыс пен тылдың жанды бейнесін көрсететін, олардың арақатынасына, халықты жұмылған жұдырықтай жауға қарсы топтастыруға қатысты жүзеге асты.
4. Мәтінде баяндалып отырған оқиғалар мен кейіпкер ретінде алынған тұлғаларға деген оқырман көзқарасын белгілі бағытта қалыптастыру функциясы тағы майдан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.