Махмұд Қашғари еңбектеріндегі түріктер туралы тарихи мәліметтер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрілігі

Академик Е. А. Бөкетов атындағы

Қарағанды мемлекеттік университеті

Оразбай Е. Ж.

Махмұд Қашғари еңбектерінің деректік құндылығы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011400 - «Тарих» мамандығы

Қарағанды 2019

Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е. А. Бөкетов атындағы

Қарағанды мемлекеттік университеті

«Қорғауға жіберілді»

Археология, этнология және

Отан тарихы кафедрасының

меңгерушісі т. ғ. к., доцент

Ускембаев Қ. С.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Махмұд Қашғари еңбектерінің деректік құндылығы»

5В011400 - «Тарих» мамандығы

Орындаған: Оразбай Е. Ж.

Ғылыми жетекші

т. ғ. д., профессор Жұмашев Р. М.

Қарағанды 2019

Мазмұны

Кіріспе . . . 7

1 Махмұд Қашғаридың тарихи - мәдени дүниетанымының қалыптасуы

1. 1 ХІ ғасырдағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени жағдайлар . . . 14

1. 2 Махмұд Қашғаридың өмір жолы және дүниетанымының

қалыптасуы . . . 23

2 Махмұд Қашғари еңбектері -тарихи дерек көзі

2. 1 « Диуани лұғат ат-түрк» жайлы тарихи деректер . . . 34

2. 2 Махмұд Қашғари еңбектеріндегі түріктер туралы тарихи

мәліметтер . . . 47

2. 3 Махмұд Қашғари-тұңғыш картограф және топономист . . . 58

Қорытынды . . . 68

Пайдаланылған деректер тізімі . . . 72

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Тарихты білу, оның бастау алар кезеңдеріне үңілу, бүгінгі күнге қажетін табуға ұмтылу - барлық халықтарға тән дәстүр. Қазақ тілі, оның тарихы ғайыптан пайда болған жоқ және оқшау жаратылған тіл, тарих емес. Оның өзіне тән шыққан тарихы бар. Бүгінде қазақ ғалымдары дәстүрлі тарихпен бірге жеке тұлғалар туралы да жазуды қолға алуда. Оның бір себебі - орыстанған халықтың жастары өз тұлғасын емес, басқа елдің жұлдызсымағын қадірлейтін, тіпті соларға табынатын жағдайға жеткен уақыт болды. Адасқан ұрпақтың бетін бері қаратуымыз керек. Екінші себебі - «единица болмаса, не болады өңкей нөл» деп Абай атамыз айтқандай, тарих доңғалағын алға жылжытатын қалың тобыр емес, жекелеген дара тұлғалар екенін мойындағандықтан, түсінгендіктен. Бүкіл адамзаттың білімі мен ғылымын, өнері мен мәдениетін жасаған сол кемеңгер тұлғалар, ал миллиард-миллиард болып бұл дүниеге келіп-кетіп жатқан қара халық өкілдерінің өркениет дамуына қосқан үлесі шамалы. Олай болса, кез-келген халықтың ұлылығы сол халық санының көптігімен өлшенбейді, біртуар тұлғаларының көптігімен ерекшеленеді. Олай болса, әр қазақты дара тұлға деңгейіне өсіруге ұмтылуымыз аса қажет. Мақсатқа жету үшін жас ұрпақты ұлы адамдардың өмірінен үлгі-өнеге алуға үйретуіміз керек.

Ұрпақ тәрбиесі мәселелеріне ерекше мән беріп, халықтың рухани әлемін өздерінің білімнің түрлі салаларындағы ізденістерімен байытқан тұлғалар өткен тарихта аз болмады. Солардың бірі «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі Тілдерінің Сөздігі») атты еңбегімен танымал ғұлама ғалым Махмұд Қашғари. Түркі өркениетінің шежіресін жазып, өз есімін мәңгілік еткен данышпан ғалым, кемеңгер ұстаз Махмұт Қашқари шамамен 1029-1030 жылдары туған деген болжам бар [1; 2] . Оның әкесі Құсайын ибн Мұхаммед Қараханид мемлекетінің әмірі Насыр ибн Әлидің мұрагері болған, Ыстықкөл көлінің жағалауында орналасқан Барсхан (Барсған) қаласында туған. Құсайынның ұлы Махмұт та құнарлы Талас, Шу топырағында, Барсхан (Барсған) қаласында дүниеге келген. Қаланың аталуы туралы ғұлама былай деп жазады: «Барсған - Афрасиабтың ұлының есімі. Барсған қаласын салдырған сол. Бұл Махмұдтың атасының шаһары. Бағзы біреулер ұйғыр хақанының Барсған есімді ат бағары болушы еді. Осы жердің ауасы жақсы болғандықтан, жылқыны сол жерде бағушы еді, кейін келе соның есімі осы жердің атағына айналған деседі. Сөйтіп, Барсған аталып кетті дейді» [3, 155 б. ] . Барсхан Шу өзенінің жоғары ағысындағы, осы күнгі Қырғызстанның Тоқпақ қаласының жоғарғы жағында, Ыстықкөлге баратын тас жолдың бойындағы ортағасырлық ескерткіш [4, 42 б. ] . М. Қашқаридің ата тегі туралы ғалым Әмір Наджип өзінің «Исследования по истории тюркских языков ХІ-ХІV вв. » деген еңбегінде: «Оның Қашқари деген лақап аты Қашғарда дәріс алып, сонда тұрғандығын ғана аңғартады.

Тарихқа танымал Түрік қағанаты заманынан түйдегімен жеткен тарихи тұлғалардың құнды еңбектері, оның ішінде Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі», Махмұт Қашқаридың «Түрік сөздігі», Қожа Ахмет Ясауидің «Даналық

кітабы», Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» секілді ұлы шығармалары, әлемнің екінші ұстазы атанған Әбу Насыр Фарабидің бұған дейін біршама игерілген ғажайып мұралары тұғырлы тарихтың, ұлы мәдениеттің, мол біліктің мәңгілік мәуесіндей. Біз осы дүниелерді парақтай қарап отырып, осыларды жазған ғұламалардың ойының айқындығына, сөздерінің орнықты да сенімді шығатынына, жалпы жұртқа ұғынықты қарапайымдылығына таңданамыз. Ұлылық, білім кеңдігі деген осы-ау деп ойға кетеміз. Бұлар - ұлағатты үлкен мәдениеттің, терең тарихи танымның мектебі. Халқымыздың рухани жаңғыруы осындай ғылыми, көркем ой-санамыздың шығу тегін танудан басталуы тиіс. Көненің көзіндей болып жеткен осындай асыл қазыналар халық игілігіне жаратылып, жаңа заманның адамдарын тәрбиелеуге қызмет етуі қажет. Үлкен тарихы бар елге - үлкен мәдениет, биік таным, терең білім керек» деген болатын [5] .

Сонымен «Түркі тілдерінің сөздігі» - ХІ ғасырдағы түркілердің өмірі: олардың материалдық мәдениеті, бұйымдары, тұрмыс-жайлары, этнонимдері мен топонимдері, қызмет адамдарының дәрежесі, тағам, сусын түрлері үй жануарлары мен аумағындағы жабайы аң-құстар, мал шаруашылығы, өсімдіктер мен дәнді дақылдар, астрономия терминдері туралы, күнтізбелер, ай, апта, күн аттары, ауру түрлері, дәрі атаулары, анатомиялық терминология, минералдар мен металдар туралы, әскери, спорт және әкімшілік терминология, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың есімдері, діни және этникалық терминология туралы, балалар ойындары мен ермектері және басқалар туралы бірден-бір деректеме болып табылады .

Осындай ұлы еңбекті Махмұт Қашғаридай ғұлама бұдан мың жыл бұрын жалғыз өзі жазған. Яғни, бұдан шығатын қорытынды, тарих дөңгелегін алға жылжытатын, Абай айтқандай, «тобыр» емес, жекелеген тұлғалар.

Махмұд Қашғаридың атақты сөздігі табылғаннан кейін түркология ғылымында беймәлім болып келген көптеген мәселенің басы ашылды. Ең бастысы, түркі тілдерінің тарихи даму ерекшелігі басқаша бағыт алды. Ол сөздігінде берген әлем картасы арқылы түркі мәдениетіне әсерін көрсетті.

Бізді біріктіретін құрал - Тіл мен Тарих. Уақыттың ауыр соққыларынан ашық сабақ алған Түріктің тілі мен тарихы. Яғни, адам баласының «қайдан шыққаны, қандай жағдайда тұрғаны және қай бағытта дамитыны» туралы мықтап ойланып-толғануына жеткізетін таза ғылым мен білім бастаулары.

Олай болса, әрқайсымыз Махмұт Қашғаридың ортақ тұлғаларымыздың «Түркі сөздігі» сияқты ұлы тарихи еңбектерін оқып, зерттеу біздің міндетіміз.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғалымның өмірбаянына байланысты нақты мәліметтер тым аз болғанымен, соңына қалдырған үлкен еңбегі - «Диуани лұғат ат-түрк» сөздігі аз зерттелген жоқ.

Түркі әлемінде теңдесі жоқ ұлы еңбекті түрколог ғалымдарды ерте бастан-ақ қызықтырды. Олардың «Диуани» жайлы пікір айтпағаны, зерттеу мақала, еңбектер жазбағаны кемде-кем.

Түрік ғалымы К. Рифат 1915-1917 жылдары Стамбул қаласында Диуанды алғаш рет баспаға әзірлеп, жариялағаннан бастап, қазіргі күнге дейін әлемде Махмұт Қашқари мен оның Диуаны туралы мыңнан астам еңбектер, мақалалар жарияланған екен. Махмұт Қашғари «Сөздігін»зерттеу, басқа тілдерге аудару, кітап етіп шығару ісі осы кезден бастап қолға алынды. Олардың көпшілігі - түркітілдес халықтар өкілдерінің өз тілдерінде және орыс тілінде жариялаған зерттеулері. Сонымен қатар неміс, ағылшын және араб тілдерінде жарияланған еңбектер бар. Диуанды кең көлемде зерттеген ғалымдардың ең алғашқысы - түрік ғалымы Басым Аталай. Ғалымның Түркия түріктері тіліне аударған аудармасы-нағыз ғылыми аударма болды. Ол «Диуани лұғат қазіргі тілінде тәржімалап, жүйелеп, 1939-1941 жылдар аралығында 3 томы мен индекс сөздігін-жарыққа шығарды.

Бұдан кейін 1960-63 жылдар аралығында Ташкентте сөздіктің үш томдығы өзбек тілінде жарық көрді. Аударып баспаға дайындаған-Салық Муталлибов, ал 1981 жылы ұйғыр тіліндегі аудармасы Қытайда Үрімші баспасында жарық көрді.

Зерттеулер ішінде Диуанды түркі тілдерінің түсіндірме сөздігі ретінде орта ғасырлардағы түркі тілінің грамматикасы тұрғысында қарастырған, Диуан тілін қазіргі түркі тілімен салыстыруға арналған еңбектер бар. Сөздікті тек лингвистер ғана емес, әдебиетшілер мен философтар да зерттеген.

Қашғари және оның ғылыми қызметі жайлы нақты деректер өзбек әдебиетінің негізін қалаған А. Фитрат еңбегінде жоғары баяндалады [6] . Махмұд Қашғаридің «Сөздігі» және ол жайлы түсінікті кеңейтуде Х. Хасанов[7], А. Н. Кононов [8], Т. А. Боровкова [9], Х. Г. Нигматов [10], И. В. Стеблева [11], А. Б. Халидов [12], Э. Н. Наджип [13] зерттеулерінің алатын орны ерекше. Араб лингвистерінің арасынан мысырлық академик Махмуд Фаһми Хижази кең көлемде мақалалар жариялады. М. Қашқариды ең алғаш зерттеген қазақ ғалымы Халел Досмұхамедұлы (1883-1939) еді. Ол 1923 жылы «Шолпан» журналының 7-санында «Диуани лұғат ат-түрк» атты мақала жариялады. Х. Досмұхамедұлының бұл мақаласы кейін еңбектерінде қайта жарияланды [14] .

1971 жылы Ферғанада «Түркі Тілдері Сөздігіне» 900 жыл толғандығы атап өтіледі. Баку қаласында шығып тұратын «Советская тюркология» журналының 1971 жылғы №1 саны түгелдей осы конференция материалдарына арналады. Махмұт Қашғари еңбегінің түркі тілі мен әдебиеті, тарихы мен географиясы, этнографиясы және тағы да басқа түбірлі мәселелерін зерттеу үшін теңдесі жоқ ғылыми еңбек екендігі, бұл ескерткішті тереңдей зерттеудің ауқымын кеңейту, тездету жайлы конференңия шешімі де осы басылымда жарияланған [15, 156-157 бб. ] .

М. Қашқариды зерттеген бүгінгі ғалымдар қатарында А. Құрышжанов[16], Г. Г. Мұсабаев [17], Н. Ысқақова [18], А. Т. Қайдаров [19], М. Томанов [20], Қ. Өмірәлиев [21], X. Сүйіншәлиев [22], А. Оразбеков [23], Ә. Қоңыратбаев [24], Қ. Аманжоловтарды [25] атауға болады.

Профессор Х. Сүйіншіәлиев «Диуани лұғат ат-түрктегі» өлең - жырларды зерттесе, сөздіктің қазақ тіліндегі толық аудармасын жасаған ақын А. Егеубай «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірдегі көркемдік жүйесі» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғаған. Бұл автордың түркі халықтардың басқа да көне мұраларын аударып, халыққа ұсынғаны баршаға мәлім. Біз осы диплом жұмысын жазу барысында осы аударманы негізге алдық. Автор қазақша аудармасында М. Қашғари сөздігіндегі тілдік белгілерді, олардың құрылым, бітімін дәл беруді көздеген. Қазақ ғалымы А. Егеубай оны «Түрік сөздігі»деген атпен 1997-1998 жылдары оқырман қауымға ұсынды. Бүкіл түркі әлемінің алтын қазыналарының бірі саналатын осы кітаптың жарыққа шығуына ҚР Президенті Н. Назарбаев сәт сапар тілеп, кіріспе сөз жазды.

Ал Қ. Бекетаев, Ә. Ибатов Диуандағы Орта Азия мен Қазақстанға қатысты мағлұматтарды сүзіп, сөздіктегі мақал-мәтелдер мен өлең-жырларды аударып, «Түбі бір түркі тілі» деген кітап шығарды. Профессорлар Ә. Құрышжанов пен Ә. Дербісәлиев Махмұт Қашқари тілін зерттеуде үлкен еңбек еткен. Ал түркітанушы ғалым В. У. Махпиров Диуандағы ономастикалық атауларды зерделеп, бірқатар құнды пікірлер айтқан. Б. Атабай Диуанның лексикасын зерттеп, бірнеше мақалалар жариялады.

Махмұт Қашқари - түркі лингвистикасы, түркі лексикографиясы дамымай тұрып, теориясынан бұрын тәжірибесін іске асырған адам. Яғни ғұламаның ортағасырда жазылған сөздігінде қазіргі лексикографияға қойылатын талаптардың барлығы толығымен, тіпті артығымен орындалған. Сөздікті жазудағы мақсатының бірі түрік тілін араб тілді ортаға таныстыру десек, автор ол мақсатына толықтай жеткен. «Мен сөздікті арабтанушы ретінде зерттедім. Сондағы түсінгенім, ғалымның әр сөздің мағынасын барынша терең, жан-жақты ашып бергені соншалық - арабшасын оқып отырған жанда ол сөзге байланысты ешқандай сұрақ та, түсінбеушілік те туындамайды. Түркі халықтары ниеттенсе, Қашқаридың осы сөздігін негізге ала отырып, баршамызға ортақ тілді қайта тірілтіп алуға болады деп есептеймін» [26] .

Қарағанды қаласының ҚарМУ баспасында 2008 жылы ғалымдар Әбдікәрімұлы Б., Сарбасова Қ. А. «М. Қашқари педагогикасы» атты оқу құралын бұқара халыққа ұсынды [27] . Бұл оқу құралында М. Қашқаридің педагогикалық мұрасына қатысты материалдар бірнеше тақырыптарға бөлініп қарастырылады. Сонымен қатар әрбір тақырыптың соңында оқырмандарға, студенттерге арналған бақылау сұрақтары, тапсырмалар және қолдануға ұсынылатын әдебиеттер берілді. Өзін-өзі тексеруге тест сұрақтары, өз бетімен білімді жетілдіруге және ғылыми шығармашылықты дамытуға бағытталған реферат тақырыптары мен шығармашылық тапсырмалар ұсынылды.

Қашғари мұрасымен танысу автордың тәрбие мен білім беру мәселелерін жан-жақты қозғап, ол жайында құнды идеялар көтеріп қана қоймағанын, бұған қоса «Сөздік» түркілер наным-сенімдері, тарихи дәстүрлері, өмірлік құндылықтары мен идеалдары, өмір сүру салты жайлы мәліметтер қазынасы екендігін көрсетті. Түркілер мінез-құлқының өзіндігі, ерекшеліктері, бала тәрбиелеу дәстүрлері жөніндегі Қашғари мәліметтері аса қызығушылық туғызады. «Сөздік» авторының мәселені бұлайша қоюы қазіргі педагогика және психология, тарих ғылымдары үшін де маңызға ие екендігін атап өтуге тура келеді. «Сөздіктің» осы тұрғыдағы ерекшеліктеріне педагог ғалымдар Қ. Б. Жарықбаев [28, 418 б. ], Ө. Әлеуов [29, 122 б. ] орынды назар аудартты.

«Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы» [30], «Қазақ психологиясының тарихы» [31] ), «История школы и педагогической мысли Казахстана» [32] оқу құралдарына Махмұд Қашғаридың еңбегі тарихи-педагогикалық, психологиялық мұра ретінде енгізілген.

«Түркі Тілдері Сөздігі» заманының бірегей туындысы десек, ол күні бүгінге дейін ғалымдар назарын аударумен келеді. «Сөздікті» зерттеу, мәтіндерін жариялаумен И. И. Умняков, А. Фитрат, С. Е. Малов, С. Муталлибов, А. М. Демирчизадзе, Н. А. Баскаков [33] және басқа белгілі ғалымдар айналысты.

М. В. Стеблева [34], А. О. Хайметов, X. Усманов зерттеулері Махмұд Қашғари шығармашылығының поэтикалық ерекшеліктерін көрсетуге, X. Хасанов, А. М. Хачатрян, О. Караев еңбектері «Сөздіктің» географиялық, топономикалық, тарихи-географиялық мәліметтерін талдауға арналған [35] .

Әдебиеттерді оқып үйрену Қашғари мұрасының түркі тілдері тарихын тереңнен зерттеуде Н. А. Баскаковтың және М. Щербактың т. б. еңбектері сенімді дерек көзі болып келетіндігін көрсетті [36] . Махмұд Қашғаридың өмір жолы, шығармашылығы, дүниетанымының бастау арналарымен кеңірек таныстыруда Э. И. Фазылов, С. Г. Кляшторный, А. Н. Кононов сондай-ақ зерттеулерінің көмегі зор [37] .

Мәселен, көрнекті түркітанушы ғалым А. Н. Кононов Қашғари еңбегінің өзіндік ерекшелігі, энциклопедиялық мән-мағынасы жайында айта келіп, «Сөздік» XI ғасырдағы түркілер өмірі жайлы мәліметтер беретін бірден-бір туынды» деп жоғары бағаласа, М. В. Стеблева «Махмұд Қашғаридың «Диуан лұғат ат-түрк» атты шығармасы түркі халқы фольклорының және әдебиетінің үлгісінде құрылған, шығарма тексті исламға дейінгі кезеңде жазылғанымен, мұсылмандықтың ықпал әсеріне де ұшыраған» деп осы кезеңде түркілер арасына кеңінен тарала бастаған исламдық көріністерге жақындатады [38, 97 б. ] .

Шығыстанушы ғалым, Орталық Азияның интеллектуалды тарихы жөніндегі ең ірі мамандардың бірі Зифа-Алуа Әуезова Голландияның Хертоген Бос қаласында тұрады. Амстердам университетінің Еуропа оқулары институтында ғылыми жұмыспен айналысады. Ол Махмұд Қашқаридың «Диван лұғат ат-түрік» шығармасының орыс тіліне аударған. Бұл түркі мәдениетінің жәдігері бұрын аударылмаған ғой. Махмұд әл-Қашғаридың «Диуан Лұғат ат-түрік» атты шығармасының 1200 беттен асатын ғылыми аудармасын жасады. Алматыда 2007 жылы басылып шықты. Махмұд Қашғаридың бұл еңбегі - тіл мамандары, фольклоршылар мен әдебиеттанушылар үшін бүгінгі заманда да аса құнды дүние. Ол - XІ ғасырдағы Орта Азия өркениетінің тарихын сипаттайтын қайнар көз. Қашқаридың бұл еңбегін 1960-1980 жылдары тек лексикографиялық тұрғыдан бағалап келді. Алайда бұл туынды анағұрлым кең мәселелерді қамтиды. Түркі тайпаларының ұлттық санасы мен мәдениеті жөніндегі деректерге толы. Диван түркі тайпаларының тілі мен мәдениетінің байлығын, поэтикалығын көрсетеді. Кітап ағылшын, француз, түрік және басқа тілдерге аударылған, бірақ орыс тіліне тұңғыш рет аударылып отыр. Аударма кітаптағы түркі сөздерінің түсіндірмесін жазған - арабтанушы ғалым Роберт Ермерс.

Сонымен қатар елімізде әдеби аудармасы жасалып, лексикалық қорына байланысты бірен-саран ғылыми диссертация жазылды. Ал әлем түркологиясында көптеген зерттеулер мен аудармалар жасалануда. Махмұд Қашғаридың 1000 жылдық мерейтойына орай әзірбайжандық ғалым Рамиз Аскер 1000 библиографиялық жинақ шығарды. Күн өткен сайын сөздіктің құндылығы артуда және жаңа зерттеулер үшін тың дерек ретінде пайдаланылуда. Бүгінге дейін негізінен тіл, әдебиет, тарих, география салаларының зерттеу дерек көзі ретінде танылса, қазіргі таңда гуманитарлық ғылым саласының толық зерттеу нысаныныа айналған.

Алайда қарастырылып отырған мәселе бойынша әдебиеттерді талдау өзінің зерттеушілік-педагогикалық қызметімен Қазақстандағы педагогикалық және этнопсихологиялық ой-пікірлердің бастауында тұрған көрнекті тұлға Махмұд Қашғари мұрасының осы уақытқа дейін арнайы зерттеу объектісіне айналмай келетінін көрсетті. Осы орайда Махмұд Қашғари тарихи-педагогикалық мұрасы және оны зерттеу, жүйелеу тәжірибеде пайдалану деңгейі арасында кайшылық бар екендігі айқындала түседі. Бұл қайшылықты шешуге ықпал ететін педагогикалық жағдайларды анықтау біздің зерттеуіміздің проблемасын құрады.

Мәселенің тарихи-педагогикалық әдебиетте жеткілікті өңделмеуі, Махмұд Қашғаридың тәлім-тәрбиелік мұрасын арнайы талдауға алған зерттеулердің жоқтығы қарастырылып отырған проблеманың өзектілігін көрсетеді және зерттеу тақырыбының таңдалуына негіз болды.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері : Махмұт Қашғари еңбектеріндегі түріктер туралы тарихи мәліметтерді талдау, сипаттама беру және олардың дерек көзі екенін дәлелдеу.

Осы мақсаттан туындайтын міндеттер :

- ХІ ғасырдағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени жағдайларға сипаттама беру;

- М. Қашғаридың өмір жолы мен тарихи-мәдени және дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасуын және негіздерін анықтау;

- «Диуани лұғат ат-түрк» жайлы деректермен танысу;

- М. Қашғаридың

- М. Қашқаридың түркіше-арабша түсіндірме сөздігіне талдау жасау;

- М. Қашғари еңбектеріндегі түріктер туралы тарихи мәліметтерді зерттеп саралау;

- М. Қашғаридың тұңғыш картография және топонимика саласына қосқан үлесін көрсету т. б.

Зерттеудің деректік негізі: Махмұд Қашғари еңбегінің толық және негізгі үш томдық қазақша басылымы, орыс және қазақ тілдеріне аударылған жекелеген бөліктері, «Сөздік» жайлы мәліметтер және оның авторы жайлы өмірбаяндық мағлұматтар баяндалатын тарихи деректемелер, Махмұд Қашғаридың шығармашылық қызметінің, қоғамдық-саяси, философиялық көзқарастарының түрлі мәселелерін қарастыруға арналған ғылыми еңбектер, Қазақстан Республикасының ресми материалдары мен нормативтік құжаттар ғылыми айналымға алынды. Махмұд Қашғаридің есімі әрі қарай түркітанушы ғалымдар К. Броккельман, М. Кепрюлюзаде, Б. Аталай, И. И. Умняков, С. Е. Малов, С. М. Муталлибов, А. М. Демирчизаде, Н. А. Баскаков зерттеулері мен аудармалары арқылы танымал бола түсті. Сондықтан біздер диплом жұмысты жазу барысында осы еңбектерден алынған деректерді де пайдаландық.

Зерттеу әдістері : Махмұд Қашғаридың өмірі мен шығармашылық қызметіне арналған еңбектерді зерттеу, талдау; өмірбаяндық деректерді салыстыра талдау және қорытындылау; Қашғари мұрасына талдау жасау, оларды тарихи дерек ретінде қарастыруда тарихи-әдіснамалык қағидаларды тірек ету, тарихи-салыстырмалық, тарихи-жүйелілік әдістері пайдаланылды.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Махмұд Қашғаридың тарихи-мәдени дүниетанымының қалыптасуы.

1. 1 XI ғасырдағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени жағдайлар

М. Қашқаридің ұлы тұлға болып қалыптасуына отбасы тәрбиесі мен Қараханидтер дәуірінің ықпалы зор болды. Ол бек тұқымы бола тұра, әскери және әкімшілік қызметтен бас тартып, күрделі жолды - білім-іліммен шұғылдануды таңдады. Қараханидтердің басқару кезеңі ғылым, мәдениет және ағарту саласының біршама дамыған уақыты болды.

Түркі халықтары өмірінің энциклопедиясы атанған Махмұд Қашғаридың «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі Тілдерінің Сөздігі») Орта Азия, Жетісу және Қашғар жерінде Қарахандар билік құрған тұста жазылған мұра.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.