Өндірісті ұйымдастыру типтері
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономикаға өту жағдайында, оның бастапқы сатысынан бастап өткізілетін ғылыми-техникалық шараларының маңызы зор. Кәсіпорынның ұжымы, олардың басшылары ең алдымен еңбектегі материалдық қызығушылыққа баса назар аударады. Қазіргі өндіріс ғылыми-техникалық революцияның өркендеу жағдайларын қолдану, соның ішінде өндірісті автоматтандыру арқылы дамып келеді.
Өндіріс - бұл қоғамның дамуына және тіршілік етуі үшін қажетті материалдық игіліктердің жасалуы. Өндірістің мазмұнына сәйкес еңбек ету жағдайын келесі түрде анықтайды: - орынды жұмыс немесе еңбектің өзі; - еңбек заты, яғни адам еңбегі; - еңбек (құрал-сайман) құралдары (машиналар, қондырғылар, құрал-саймандарды адам еңбек затының көмегімен жасап шығарады.) Материалдық өндірістің нәтижесі соңғы өнімнің берілген тұтынушылық қасиетке ие болуы болып табылады. Өндіріс - тұтынушылардың сұранысына, мұқтаждығына, талаптарына сай қасиеті бар түпкі өнімді шығаратын кәсіпорынның, фирманың басты орталық тізбегі. Өндірістік процесс - шикізаттан, материалдардан, жартылай дайын өнімдерден, қосалқы бұйымдардан қоғамдық тұтынушылықты қанағаттандыратын өнімді шығаратын жеке процестердің жиынтығы. Өндірістің сипаты мен құрылымы шғарылатын өнімнің ерекшелігі - өндіріс түріне, қолданылатын еңбек құралдарына, еңбек заттарына және технологиялық процестерге байланысты. Дұрыс ұйымдастырылған өндіріс келесі принциптер негізінде құрылады: мамандану, пропорционалдылық (шамалылық), параллельділік, үздіксіздік, туралылық және ырғақтылық. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық және әлеуметтік тиімділікті жоғарылатудың мәні өте зор. Қоғамдық еңбектің өнімділігі қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің жалпылама белгісі ретінде болып табылады. Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды көрсеткіштері - еңбек сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы, қор сыйымдылығы ретінде қолданылады. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорындардың, фирмалардың шаруашылық ісін бағалаудың негізгі белгісі - кәсіпорындардың қорларға қатысты пайдасы мен рентабельділігі. Өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторлары мен бағыттарына ғылыми-техникалық прогресс, үнемдеу тәртібі, негізгі қорларды пайдалану деңгейін жоғарылату, экономика құрылымын жетілдіру, тиімді инвестициялық саясат, т.б. жатады. Курстық жұмыстың мақсаты: Нарық жағдайында өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың мазмұны мен міндетін анықтау мәселелері. Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: Нарық жағдайында өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың мазмұны мен міндетін жүзеге асыру жүйесі.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстанда өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың қазіргі жағдайын сипаттау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың мазмұны мен кезеңдері;
- Өндірісті конструкторлық және технологиялық дайындау мен ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру;
- Қазақстанда өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары;
- Қазақстанда өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың мүмкіндіктері;
- Ғылымда көп қажет ететін және жоғары технологиялы өндірістер құру саласындағы әлеуметтік басымдықтар;
- Жоғары технологиялы өндірістерді құру саласының ерекшеліктері. Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагог - ғалымдардың әлеуметтанушылардың, психологтардың еңбектері; ҚР Білім беру туралы Заңы; Елбасшысының халыққа жолдаған Қазақстан - 2030 үндеуі; ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы теориялары, ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылыми зерттеулер мен теориялық әдебиеттері негіздеріне сүйеніп жасалған.
Өндірісті ұйымдастыру өндірістік процестің барлық элементтерін бірыңғай процеске біріктіруге, өндірістің әлеуметтік және экономикалық тиімділігіне қол жеткізу мақсатында олардың ұтымды үйлесуі мен өзара іс-қимылын қамтамасыз етуге бағытталған адамдар қызметінің түрі болып табылады. Өндірісті ұйымдастыру кез келген кәсіпорынның тиімді жұмысының міндетті шарты болып табылады, өйткені еңбек ұжымдарының жоғары өнімді жұмысы, жақсы сапалы өнім шығару, кәсіпорынның барлық ресурстарын толық пайдалану, еңбек процесінде тұлғаның жан-жақты дамуы үшін қолайлы мүмкіндіктер туғызады.
Өндірісті ұйымдастыру - бұл басқару иерархиясының барлық деңгейінде ұлттық деңгейде, салалар мен аймақтарда, кәсіпорында жүзеге асырылатын қызмет түрі. Ұлттық деңгейде ұйымдастыру қызметі мемлекеттік басқару органдарының халық шаруашылығының ұтымды салалық құрылымын қалыптастыруды, басымдықтарды бөлуді және жекелеген салалар мен экономикалық аудандарды дамытуда қажетті тепе-теңдікті құруды, өнеркәсіпті ел аумағымен және т. б. бойынша ұтымды орналастыруды қамтамасыз ететін саясатты әзірлеу жөніндегі жұмысында көрініс табады. Салалар мен ірі шаруашылық кешендер шеңберінде өндірісті ұйымдастыру кәсіпорындарды мамандандыру мен кооперациялауды дамытудан ірі, орта және шағын кәсіпорындарды үйлестіру негізінде өндірісті оңтайлы шоғырландыруды қамтамасыз етуден, салалық инфрақұрылымды және кәсіпорындарға ғылыми қызмет көрсетуді құрудан тұрады.
1.Өндірісті ұйымдастырудың теориялық кезеңдері.
1.1. Өндірістің жалпы сипаттамасы және маңыздылығы
Өндіріс - бұл әр адамның және бүкіл қоғамның өмір сүруі мен дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтерді жасау мақсатында адамның табиғат заттарына әсер ету процесі. Қажеттіліктер өндіріс бар жерде ғана қанағаттандырылуы мүмкін. Өндіріс қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қаражат жасайды. Тұтынушылық игіліктер - оның басты мақсаты. Тіпті, бір қарағанда, өндіріске тәуелді емес қажеттілік - ауадағы, ауыз судағы немесе қарым - қатынастағы қажеттіліктер іс жүзінде өндіріске тәуелді болып табылады. Ауа мен судың сапасы - бұл өндірістік технологиялардың экологиялық тазалығынан туындайды, ал адамдардың қарым-қатынасының мазмұндылығы басқалардың арасында және ерекше өндірістің дамығандығына-ойын байланысты. Өндірістің экономикалық мәнін, оның заңдарын зерттеу жұмыс істейтін немесе еңбек қызметіне дайындалатын барлық адамдар үшін қажеттілік болып табылады. Бұл елдің байлығын құруда және халықтың табыстарын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Қазіргі заманғы өндіріс ондаған миллион бөлек бұйымдарды қамтиды. Экономикасы дамыған елдерде тауарлар мен қызметтердің дәл осындай саны құрылады.
Кең мағынада өндіріс - бұл астық пен мал өсіру, отын мен шикізат өндіру, станоктар мен автомобильдер жасау, шаштараз және даяшы қызметтерін ұсыну, кітапшалар шығару және музыкалық шығармаларды орындау болып табылады. Бұл фабрикалар мен зауыттардың, фермерлік шаруашылықтардың және ұжымдық ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының, темір жолдар мен автомобиль көлігінің, теңіз порттары мен мұнай құбырларының жұмысы. Егер бұл қызмет белгілі бір уақытқа тоқтаса, онда адамзат әлеуметтік-мәдени құлдырау және физикалық жойылу қаупінің алдында болар еді. Өндіріс кез келген қоғамның өмірі мен дамуының негізі болып табылады.
Кәсіпорында өндірісті ұйымдастырудың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) өндірістік үдерістегі байланыстар мен қатынастарды реттеу есебінен қоғамдық еңбекті үнемдеу;
2) жұмыс істеушілердің еңбегінің шығармашылық сипатын күшейту және жеке мүдделілігін қамтамасыз ету;
3) кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің барлық бағыттарын жүзеге асыру үшін тиісті жағдайлар жасау [1].
Заманауи кәсіпорын - бұл адам, материалдық, қаржылық, ақпараттық және т. б. ресурстарды біріктіретін және пайдаланатын күрделі жүйе [7].
Өндіріс бір мезгілде адамның табиғатпен өзара әрекеттесуі және адамдар арасындағы қарым-қатынас жиынтығы болып табылады. Өндірісті жүзеге асыру үшін адам табиғи материалдарды, жерді, суды, атмосфераны пайдаланады. Адам мен табиғаттың өзара әрекеттесу мәселесі екі маңызды мәселені қамтиды:
Біріншіден, табиғи ресурстар шектеулі және олардың көпшілігі өндірілмейді. Сондықтан адам шикізат ресурстарын неғұрлым қарқынды пайдаланған сайын, олардың таусылу сәті неғұрлым жақын болады.
Екіншіден, адам табиғаттың бір бөлігі болып табылады, сондықтан табиғи ортаның өзгеруі бір мезгілде адамның физикалық денсаулығы мен психологиялық жағдайының өзгеруі болып табылады. Адамның табиғатпен өзара іс-қимылы өндіріс процесінде адамзаттың өмір сүруінің шешілуіне байланысты бірқатар экологиялық проблемалар туындайды. Өндіріс процесінде адамдар ресурстарды беру, өндірістік процесті ұйымдастыру, басқару жөнінде өзара қарым-қатынасқа түседі. Мұндай қатынастар өндірістік деп аталады. Өндірістің дамуы-бұл бір мезгілде өндірістік қатынастардың күрделенуі мен әртүрлілігі. Өндіріс көзі - бұл ресурстар. Ресурстар - игіліктер жасау процесінде пайдаланылуы мүмкін табиғи, әлеуметтік және рухани күштердің жиынтығы. Ресурстар 4 топқа бөлінеді:
* табиғи (өндірісте қолдануға ықтимал, жарамды табиғи күштер мен заттар);
* материалдық(адам жасаған барлық өндіріс құралдары);
* еңбек (еңбекке қабілетті халық);
* қаржылық (қоғамның ақшалай қаражаты).
Өндіріс факторлары - бұл өндіріс процесіне нақты тартылған ресурстар. Өндіріс 3 негізгі факторға бөлінеді: жер (жердің өзі және барлық табиғи ресурстар), капитал (материалдық және қаржылық ресурстар) және еңбек. Өндірістің әр факторы өз иесіне табыс әкеледі: жер-табыс, капитал - пайыз, еңбек - жалақы.
Фирманың экономикалық қызметі өндірістік функциямен сипатталуы мүмкін (1): = f (F1, F2, ..., Fn), (1) экономикалық ұйым қызмет, мұнда Q - max берілген шығындар кезіндегі өндіріс көлемі; 1-пайдаланылған F1 факторының саны; 2 - пайдаланылған F2 факторының саны; n-пайдаланылған FN факторының саны. Сонымен, өндіріс жалғыз адамдар тұтыну игіліктерін емес, біріккен қоғам. Негізгі элементтер жағынан өндіріс процесін қарастырайық, олардың жай-күйі мен өзара әрекеттесуін анықтау өндірістің технологиялық деңгейін түсінуге мүмкіндік береді. Өндіріс процесінің негізгі элементтері еңбек, еңбек құралдары және еңбек заттары болып табылады. Еңбек немесе мақсатты қызмет адамдардың қабілеттері мен еңбек дағдыларын, олардың физикалық және ақыл-ой күш-жігерін қолдануды көздейді. Еңбек заттары - адамның мақсатты қызметінің объектілері: бастапқы немесе ішінара өңделген түрдегі табиғат заттары (жартылай фабрикаттар). Еңбек пәндеріне жер, шикізат, материалдар жатады. Адам еңбек құралдары арқылы жұмыс істейді. Еңбек құралдарына машиналар, құрал - саймандар, жабдықтар, өндірістік ғимараттар, Мұнай және газ құбырлары, арналар, көпірлер, көлік құралдары, резервуарларға кіреді. Еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы өндіріс құралдарын құрайды. Өндіріс нәтижесі өнім болып табылады. Онда еңбек білікті немесе білікті емес, өнімді немесе өндірістік емес, сондай-ақ еңбек құралдарының жағдайы көрсетіледі. Егер еңбек құралдары мен еңбек заттарыныі сапасы жоғары емес және сонымен қатар нашар ұйымдастырылған болса, онда өнімнің сандық және сапалық көрсеткіштері төмен болады, еңбекті біріктіру тәсілі мен өндіріс құралдарын өндірістің технологиялық тәсілдерінің атауын алған өндірісті дамытудағы технологиялық кезеңдерді бөлу үшін критерий ретінде пайдаланады. Осы критерий бойынша мынадай технологиялық тәсілдердер қарастырылады: өндірістер: қолөнер (аспаптық) технологиясы, машина және заманауи автоматтандырылған өндіріс.
Қол еңбектеріне негізделген қолөнер технологиясы - XVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басындағы өнеркәсіптік революцияға дейінгі ұзақ тарихи кезеңді, машина еңбектерінде қалыптасқан машина өндірісі XVІІІ ғасырдың аяғын қамтыды. Автоматтандырылған еңбекке негізделген заманауи автоматтандырылған өндіріс XX ғасырдың 50-жыл ортасынан басталды.
Қолөнер технологиясы өндірістің басты факторы ретінде жеке қол еңбегі және адам бұлшық етінің күші қозғалтқышы болып табылатын әмбебап еңбек құралымен ерекшеленеді. Қолөнер технологиясының жоғары сатысы ортағасырлық мануфактуралар болады. Машина өндірісі адамның еңбек заттарына әсері қозғалтқышы бұлшық ет күші емес, бу, кейінірек электр энергиясы болып табылатын машиналардың көмегімен жүзеге асырылуымен сипатталады. Зауыт машиналары жүйесіне қызмет көрсететін адамдардың мамандандырылған және кооперацияланған еңбегі жеке ауысымға келеді. Мұндай жұмыс нақты келісуді және басқаруды талап етеді. Автоматтандырылған өндіріс механизмдердің жұмысын, технологиялардың сапасы мен сақталуын, сондай-ақ жобалау, реттеу және т.б. функцияларын бақылау адамнан шеттетілгенімен ерекшеленеді. Олар автоматтандыру құралдарына беріледі. Қызметкерлердің басым бөлігі ақпаратты жасау және өңдеу жұмыстарымен айналысады. Машиналарға қызмет көрсететін ұшқыштардың орнына компьютерлер мен автоматтарға қызмет көрсететін адамдар келеді. Өндірістің мәні, сондай-ақ оның ұйымдық нысандарында ашылады, олардың қатарына мыналар жатады:
· еңбек бөлу;
· қызмет алмасу;
· басқару.
Қандай да бір өндірісті ұйымдастыру үшін адамдардың жұмысын белгілі бір түрде бөлу және тиісінше, өндіріс құралдарымен, қызметпен алмасу, процесті басқару қажет. Еңбек бөлінісі мамандануды көздейді, яғни, бекіту, адамдар белгілі бір өндірістермен немесе қызмет түрлерімен мамандандырылады. Мамандандыру салалардың немесе салааралық бірлестіктерінің (жеңіл, тамақ, өндіруші өнеркәсіп, машина жасау немесе материалдық өндіріс, қызмет көрсету саласы) белгілі бір ара - қатынасы қалыптасатын жалпыұлттық деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін. Сонымен қатар мамандандыру белгілі бір сала шегінде де жүзеге асырылады (мал шаруашылығына, егін шаруашылығына, ауыл шаруашылығында, омарта шаруашылығына маманданған шаруашылықтар). Мамандандыру бір кәсіпорын шегінде болуы мүмкін, онда жекелеген адамдар белгілі бір элементтерді, түпкі өнімнің бөлшектерін жасауға шоғырланады немесе конвейерде болатындай жеке операцияларды орындайды. Еңбек бөлінісінің мамандануына Адам Смиттің "Табиғат және халықтар байлығының себептері туралы" зерттеу жұмысында ерекше назар аударылды. Онда ол мамандануды "ұлттардың байлығының кілті" деп анықтап, еңбек өнімділігін арттырудың мынадай алғышарттарын жасайды:
- адамдар өздеріне жақын қызмет түрлерін еркін таңдайды;
-күнделікті бір және сол еңбек құралдарын пайдаланған кезде тәжірибе жинақталып, осы құралдарды қолдану тиімділігі артады;
-мамандандыруды механизациямен біріктіруге болады;
-бір және сол операциялардың қайталануы қызметкерлердің кәсіби деңгейін арттыруға әкеледі [2].
Қызмет алмасу мамандандырудың кері жағы болып табылады: адамдарды белгілі бір функцияларға бекіту бар жерде оларды біріктіру (кооперация) қажет. Кооперацияның мамандануы сияқты деңгейлері бар: кооперация жалпыұлттық деңгейде, салалық және жеке кәсіпорын деңгейінде. Мамандандыру мен кооперация бар жерде өндіріс құралдарын пайдалану өндірістің барлық қатысушыларының іс-қимылдарын белгілі бір үйлестіруді, орталықтың болуын көздейді. Үйлестіру және келісу процесі басқарма деп аталады. Өндірістің дамуы басқару рөлінің өсуіне және спецификалық маман - менеджер мамандығы өндіріс құралдары мен адамдарды бөлу, олардың қызметін біріктіру, белгілі бір мақсаттарға қол жеткізуге бағыттау білігінен тұратын адамның пайда болуына әкеп соқты. Өндіріс әртүрлі құрылымдалуы мүмкін. Оны материалдық және материалдық емес деп бөлу тұрғысынан қарау маңызды тәсіл болып табылады. Материалдық өндіріс материалдық игіліктер (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс) өндіретін кәсіпорындар мен салаларды, сондай-ақ материалдық қызметтер (көлік, сауда, қоғамдық тамақтандыру, материалдық-техникалық жабдықтау және өткізу) өндіретін кәсіпорындарды қамтиды. Материалдық емес өндіріс материалдық емес игіліктер (рухани және басқа құндылықтар) жасалатын, сондай-ақ материалдық емес қызметтер (денсаулық сақтау, білім беру, ғылыми кеңес беру) ұсынылатын салаларды қамтиды. Материалдық және материалдық емес бөлуден басқа өндірісті бастапқы, екінші және үшінші бөлікке бөлу бар. Мұндай тәсіл қандай да бір салаға артықшылықтар берілетінін білдірмейді. Ол салалар арасындағы байланыс сипатын атап көрсетеді. Алғашқы өндіріске ауыл шаруашылығы (егіншілік және мал шаруашылығы), тау-кен өнеркәсібі, алтын өндіру өндірісі, орман шаруашылығы, балық аулау жатады. Қайталама өндіріс бастапқы негізге негізделеді және одан туынды болып табылады. Ол өндіріс құралдары мен тұтыну өнімдерін, сондай-ақ құрылысты жасайтын өңдеуші өнеркәсіптің барлық салаларын қамтиды. Алғашқы және қайталама өндіріс-бұл әртүрлі қызметтерді құру. Соңғылары өндіріске қызмет көрсететін және жеке тұлғаларға бөлінеді. Өндіріске қызмет көрсететін кәсіпорындардың жиынтығы өндірістік инфрақұрылымды құрайды. Өндірістік сипаттағы қызметтерді көтерме және бөлшек сауда сатушылар, банкир, сақтандыру және жарнама агенттері, брокер, жүргізуші және байланысшы ұсынады. Әлеуметтік инфрақұрылым оларға байлықтың материалдық емес нысандарын ұсына отырып, жекелеген адамдардың жай-күйі мен дамуына тікелей әсер ететін және әлеуметтік және рухани қажеттіліктерді қанағаттандыратын кәсіпорындарды қамтиды. Бұл-денсаулық сақтау, дене шынықтыру, білім беру, тұрғын үй-коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, жолаушылар көлігі мен байланыс, мәдениет пен өнер және т.б осы салалардағы жұмыс қоғамдық қажетті және пайдалы болып табылады. Осылайша, өндіріс-бұл шикізатты, жартылай фабрикаттар материалдарын және басқа да еңбек заттарын нарықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын дайын өнімге айналдырудың күрделі процесі.
1.2. Өндірісті ұйымдастыру типтері
Өндіріс түрі деп учаске, цех, кәсіпорын масштабында бір немесе көп жұмыс орындарында жүзеге асырылатын өндірістік процестің ұйымдық-техникалық сипаттамасын анықтайтын белгілер жиынтығын айтамыз. Өндіріс түрі көбінесе мамандану нысандарын және өндірістік процестерді ұйымдастыру әдістерін алдын ала анықтайды. Өндіріс типтерін жіктеу негізіне мынадай факторлар жатады: номенклатураның кеңдігі, шығару көлемі, номенклатураның тұрақты дәрежесі, жұмыс орындарының жүктелу сипаты және олардың мамандануы. Өнімнің номенклатурасы өндірістік жүйеге бекітілген бұйымдар атауларының санын білдіреді және оның мамандануын сипаттайды. Мамандандырылған жүйе номенклатурасы кең болған сайын, мамандану дәрежесі соғұрлым жоғары болады.
Бұйымдарды шығару көлемі - бұл белгілі бір кезең ішінде өндірістік жүйемен дайындалатын белгілі бір түрдегі бұйымдардың саны. Бұйымның әрбір түрін шығару көлемі мен еңбек сыйымдылығы осы жүйенің мамандану сипатына шешуші әсер етеді [3]. Номенклатураның тұрақты дәрежесі-бұл тізбекті кезеңдерде бұйымның осы түрін жасаудың қайталануы. Егер бір жоспарлы кезеңде осы түрдегі бұйым шығарылса, ал басқа кезеңдерде шығарылмаса, онда тұрақтылық факторы жоқ. Осы түрдегі бұйымдарды шығаруды ұдайы қайталау өндірістің ырғақтылығын қамтамасыз етудің алғышарттарының бірі болып табылады. Өз кезегінде, тұрақтылық бұйым шығару көлеміне байланысты, себебі шығару көлемі жүйелі жоспарлы кезеңдерге біркелкі бөлінуі мүмкін. Бұйымды дайындау кезінде шығарылу көлемі мен сипатына байланысты өндірістің негізгі үш түрі қарастырылады: бірлі-жарым, сериялық және массалық болып бөлінеді. Бірлі-жарым өндіріс, әдетте, бірегей, әртүрлі түрдегі және мақсаттағы, кең ассортиментті және бірдей бұйымдарды шығарудың шағын көлемімен жеке-дара бұйымдарды дайындаумен сипатталады. Үлгілер қайталанбайды немесе тұрақты емес қайталанады. Жұмыс орындарының терең мамандануы жоқ. Жекелеген жұмыс орындарына операцияларды тұрақты бекіту мүмкін емес және мамандану коэффициенті бір жұмыс орнына 40-тан астам егжей-тегжейлі операциялар болады. Мұндай жұмыс орындарының мамандануы олардың технологиялық сипаттамасымен және өңделетін бұйымдардың өлшемдерімен ғана байланысты. Бұл ретте өндірісте әмбебап жабдық және негізінен технологиялық процесс операциялары бойынша бөлшектер партиясы қозғалысының дәйекті түрі қолданылады. Зауыттардың күрделі өндірістік құрылымы бар, ал цехтар технологиялық принцип бойынша мамандандырылған. Бірлі-жарым өндіріс аяқталмаған өндірістің болуымен, операцияларды жұмыс орындарына бекітудің болмауымен, бірегей жабдықты қолданумен, жабдықты жиі қайта баптаумен, жұмысшылардың жоғары біліктілігімен, қол операцияларының едәуір үлес салмағымен, бұйымдардың жалпы жоғары еңбек сыйымдылығымен және оларды дайындаудың ұзақ циклімен, шығарылатын өнімнің жоғары өзіндік құнымен сипатталады. Әр түрлі номенклатура жеке өндірісті неғұрлым ұтқыр және дайын өнімге сұраныстың ауытқуына бейім етеді. Ұйымның бұл түрі өнімнің тәжірибелік үлгілерін дайындайтын тәжірибелі өндірістерге тән. Мұндай өндіріс шектеулі мөлшерде талап ететін бірегей, техникалық жағынан күрделі бұйымдарды, үлкен бірлі-жарым қуатты агрегаттарды (мысалы, турбогенераторлар) дайындау кезінде ғана экономикалық тұрғыдан өзін ақтайды.
Осылайша, бірлі-жарым өндірістің мынадай ерекшеліктерін атап көрсете аламыз: -өндірістік процестің тұрақты емес сипаты;
-шығарылатын бұйымдардың кең және тұрақты емес номенклатурасы;
-кәсіпорынның мамандандырылған бөлімшелері бойынша өндірісті орналастыру;
-жеке (әрбір бұйымға) тапсырыстар негізінде өнім дайындау;
-өндіріс процесінде жоғары білікті қызметкерлерді пайдалану;
-өндірістік циклдің жоғары ұзақтығы;
-әр дайын өнімнің сапасын бақылау [4].
Бірлі-жарым өндіріске ірі машиналар, бірегей аспаптар, жабдықтар, қуатты гидравликалық турбиналар мен генераторлар, илемдеу орнақтары, адымдаушы экскаваторлар, атом реакторлары мен басқа да бұйымдар, сондай-ақ жеке тапсырыстар бойынша стандартты емес өнімдер шығару жатады.
Сериялық өндіріс белгіленген уақыт кезеңі ішінде біртекті өнім партияларымен шығарылады. Сериялық өндіріс өнімнің шектеулі ассортиментін дайындаумен сипатталады. Бұйымдардың партиялары (сериялары) белгілі бір уақыт аралығында қайталанады. Серияның мөлшеріне байланысты ұсақ сериялы, орта сериялы және ірі сериялы өндірістер бөлінеді. Сериялық өндірісте осындай технологиялық операцияларды орындау үшін жеке жұмыс орындарын мамандандыра алады. Өнімнің өзіндік құнының деңгейі жұмыс орындарын мамандандыру, орташа білікті жұмысшылардың еңбегін кеңінен қолдану, жабдықтар мен өндірістік алаңдарды тиімді пайдалану, бірлі-жарым өндіріспен салыстырғанда жалақының азаюынан төмендейді. Сериялық өндірістің өнімі стандартты өнім болып табылады, мысалы, әдетте едәуір мөлшерде шығарылатын белгіленген үлгідегі машиналар (металл кесетін станоктар, сорғылар, компрессорлар, химия және тамақ өнеркәсібінің жабдықтары) жатады. Сериялық өндірістің ерекше белгілері болып табылады:
-қайталанатын өнімнің шектеулі номенклатурасына қатысты сериялар өндіру;
-өндірістік циклдың салыстырмалы ұзаққа созылмайтын ұзақтығы;
-технологиялық процесті типизациялау;
-мамандандырылған жабдықтар мен жұмыс орындарының болуы;
-өндіріс процесінде орташа білікті жұмысшыларды пайдалану;
-өнім сапасын бақылауды механикаландыру.
Ұсақ сериялы өндіріс бірлі-жарым бұйымдар кең номенклатураның шағын сериясымен шығарылады, олардың кәсіпорын бағдарламасында қайталануы жоқ немесе тұрақты емес, ал сериялардың көлемі ауытқиды, кәсіпорын жаңа бұйымдарды үнемі игеріп, бұрын игерілгендерді шығаруды тоқтатады. Жұмыс орындарына операциялардың кең номенклатурасы бекітілген. Жабдық, қозғалыс түрлері, мамандану нысандары және өндірістік құрылым бірлі-жарым өндіріс кезіндегі сияқты. Орташа сериялы өндіріс шектеулі номенклатураның өте ірі сериясымен шығарылады және сериясы белгілі жүйелілікпен қайталанады. Жұмыс орындарына операциялардың тар номенклатурасы бекітілген. Жабдық әмбебап және арнайы, еңбек заттарының қозғалыс түрі - параллельді-дәйекті. Зауыттардың дамыған өндірістік құрылымы бар, дайындау цехтары технологиялық принцип бойынша мамандандырылады, ал механикалық жинау цехтарында пәндік-тұйық учаскелер құрылады. Ірі сериялы өндіріс өте тар номенклатурадағы ірі сериялармен өнім жасауға тән. Бұл ретте өнімнің маңызды түрлері үздіксіз шығарылуы мүмкін. Жұмыс орындары әдетте арнайы жабдықтармен мамандандырылған. Зауыттардың қарапайым өндірістік құрылымы, өңдеу және құрастыру цехтары пәндік принцип бойынша, ал дайындау цехтары технологиялық бойынша мамандандырылған. Сериялық өндірістің артықшылықтары:
-прогрессивті жабдықтар мен технологияларды пайдаланудың жоғары тиімділігі;
-жоғары тиімділікпен жүргізілетін технологияны егжей-тегжейлі әзірлеу, өйткені оған шығындар бұйымның салыстырмалы үлкен санына бөлінеді;
-бір бұйымнан екінші бұйымға өндірістің сирек қайта үйлесімділігі, бұл бірлі-жарым өндіріспен салыстырғанда аз уақыт пен шығындарды үнемдейді [4].
Жаппай өндіріс ұзақ уақыт бойы шектеулі бұйымдар номенклатурасының үлкен көлемде шығаруымен сипатталады. Жаппай өндіріс ұзақ мерзім ішінде тар мамандандырылған жұмыс орындарында көп мөлшерде өнімдердің жекелеген түрлерін дайындаумен сипатталады. Жаппай өндірісті механикаландыру және автоматтандыру қол еңбегінің үлесін едәуір төмендетуге мүмкіндік береді. Жаппай өндіріс үшін дайындалатын бұйымдардың өзгермейтін номенклатурасы, бір тұрақты бекітілген операцияны орындау үшін жұмыс орындарының мамандануы, арнайы жабдықты қолдану, өндірістік процестің аздаған еңбек сыйымдылығы мен ұзақтығы, жоғары автоматтандыру және механикаландыру тән. Жаппай өндіріс өнімінің өзіндік құны бірлі-жарым және сериялық өндіріс өнімімен салыстырғанда ең аз. Өндірістің бұл түрі өнім шығару көлемі айтарлықтай үлкен болған кезде экономикалық тұрғыдан орынды. Жаппай өндірістің қажетті шарты өнімге тұрақты және елеулі сұраныстың болуы болып табылады. Экономикалық дағдарыс жағдайында жаппай өндіріс неғұрлым осал болып отыр. Мұндай өндірістің мысалдары автомобильдерді, компьютерлерді, тұрмыстық электрондық жабдықтарды жасауда; сервис саласында жаппай қызмет көрсету - метро, универмаг, әуежайлардың жұмыс істеу процестері кезіңде көрініс табады.
Жаппай өндірістің негізгі ерекше белгілері:
* өндірістің мамандануының жоғары дәрежесі;
* өндірістік процестің үздіксіздігі;
* технологиялық үдерісті автоматтандыру;
* бөлшектерді, тораптар мен агрегаттарды стандарттау және біріздендіру;
* өндірісті диспетчерлеу;
* өнім сапасын бақылауды автоматтандыру [5].
Өндірістің жаппай сипаты бар кәсіпорындарда жұмыс орындарына операциялардың тар номенклатурасы бекітіледі,барлық бұйымдар бір мезгілде және қатар арнайы жабдықтармен дайындалады. Еңбек заттары қозғалысының түрі - параллель. Цехтар мен учаскелер негізінен пәндік принцип бойынша мамандандырылған. Зауыттардың қарапайым және нақты өндірістік құрылымы бар. Өндіріс түрі өндірісті ұйымдастыру ерекшелігіне, оның экономикалық көрсеткіштеріне, өзіндік құнның құрылымына (жалғыз ғана тірі еңбектің үлесі жоғары, ал жаппай - жөндеу-пайдалану мұқтаждықтарына және жабдықтарды ұстауға арналған шығындар), жарақтандырудың әр түрлі деңгейіне шешуші мән береді.
Өндіріс типтерінің факторлары бойынша салыстыру
1. Дайындалатын бұйымдардың номенклатурасы үлкен шектеулі;
2. Кіші. Номенклатураның тұрақтылығы жоқ;
3. Шығарылу көлемі кіші, орташа үлкен
4. Жұмыс орындарына операцияларды бекіту жоқ;
5. Қолданылатын жабдық әмбебап + арнайы (ішінара);
6. Қолданылатын құрал-саймандар мен жабдықтар әмбебап +арнайы;
7. Жұмысшылардың біліктілігі жоғары, орташа;
8. Өнімнің өзіндік құны жоғары, орташа төмен;
9. Цехтар мен учаскелердің өндірістік мамандануы технологиялық аралас пәндік жолмен сипатталады.
Өндіріс түрі - өндірістің ұйымдастырылған, техникалық және экономикалық ерекшеліктерінің жиынтығы. Шоғырлану мен мамандану деңгейіне байланысты өндірістің үш түрі ажыратылады: бірлі-дайындалатын бұйымдардың кең номенклатурасымен, оларды шығарудың аз көлемімен, әрбір жұмыс орнында әртүрлі операцияларды орындаумен сипатталады; сериялық - бұйымдардың салыстырмалы шектеулі номенклатурасы (партиялары) дайындалады. Бір жұмыс орнына, әдетте, бірнеше операциялар бекітілген; массалық-тар мамандандырылған жұмыс орындарында ұзақ уақыт бойы үздіксіз дайындалатын бұйымдардың тар номенклатурасымен және үлкен көлемімен сипатталады.
1.3. Өндірісті ұйымдастырудың шетелдік ерекшеліктері
Мысал ретінде Г. Форд-Стар - Шим ұсынған өндірісті ұйымдастыру жүйесі мен бизнесті басқару стратегиясын қарастырайық, оның теориясы Батыс елдерінің ғылыми менеджменті мен еңбекті ғылыми ұйымдастырудың барлық мектептерінде оқытылады.
Форд жүйесі мынадай негізгі ережелермен сипатталады:
* еңбекті барынша бөлу, соның нәтижесінде өндірістік процестің барлық дерлік операциялары қарапайым болады және конвейердің (Фордпен алғаш рет енгізілген) және еңбек ырғағының басқа да механикалық реттегіштерінің қозғалыс жылдамдығымен берілетін жұмыстың тек қауырттылық қарқынында төмен білікті жұмысшылар орындай алады;
* қарапайым операцияларға бөлу негізінде өндірістік процестің көптеген операцияларын механикаландыру және автоматтандыру;
* шикізат, материалдар, жабдықтар, құралдар, технологиялық режимдер, еңбек тәсілдері мен ұйымның формаларын қоса алғанда, өндірістің барлық факторларын дәйекті стандарттау [6].
Осы жүйенің негізіне алынған конвейер өндіріске техникалық, технологиялық және ең бастысы, ұйымдастырушылық жаңалықтарды әкелді, атап айтқанда: жаппай ағынды өндірісті ұйымдастыру мәселелерін әзірлеу, өндірістің тура ағынды сипаты бар пәндік учаскелер мен желілерді ұйымдастыру (бұдан әрі өндіріс процестерін автоматтандыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін), өндіріс элементтерін стандарттаудың жоғары деңгейі, цех ішіндегі көлік жүйесін ұйымдастыру, кәсіпорын экономикасының тұрақты өсуі.Техникалық жаңалықтармен қатар бұйымдарды (автомобильдерді) конвейерлік құрастыруды енгізу еңбек өнімділігінің күрт артуына және өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне алып келді, жаппай өндіріске бастау алды.
Форд еңбек өнімділігінің өсуінің алғышарттары оны барынша механикаландыру мен автоматтандыруда ғана емес, қызметкерлердің жақсы рухани жағдайында да көргенін атап өткен жөн. Сондықтан өзінің автомобиль компаниясында ол әлеуметтік зерттеулер қызметін құрды, ол қызметкерлердің еңбек және тұрмыс жағдайларын зерттеді және оларды жақсарту жөніндегі іс-шараларды әзірледі.
Форд жетістігінің негізін мінсіз еңбек өнімін құруда көрген және өнім жоғары техникалық деңгейге дейін жеткізілмегенше және дайындау шығындары бойынша үнемді болғанға дейін өндірісті бастауға және одан да жылдамдатуға болмайды деп санаған.
Форд өндірісін ұйымдастыру үш элементтен тұратын бірыңғай жүйе ретінде қарастырылды: жабдықтар, жұмыс күші және материалдар.
Форд ұсынған өндірісті ұйымдастыру жүйесіндегі және қаржыны басқару механизміндегі жаңалықтарды келесі басты бағыттармен ұсынуға болады:
1) жаппай тұтынушыға арналған баға бойынша қолжетімді техникалық жасалған бұйымдарды жаппай шығаруды және тұрақты сатуды ұйымдастыру;
2) бөлшектерді келесі жұмыс орындарына жеткізу конвейерін құру есебінен еңбек затының қозғалуын және өнімді дайындаудың үздіксіздігін қамтамасыз ету, бұл еңбекті терең бөлу негізіндегі жаңашылдық өндірістік операцияларды орындауға кететін уақыт шығындарын қысқартуға және біртекті өнім өндірісінің көлемін айтарлықтай ұлғайтуға қол жеткізуге мүмкіндік береді.;
3) конвейердегі жұмыс ырғағын жеделдету және бұйымдарды шығару қарқынын арттыру.
Конвейер барлық техникалық жүйенің негізі және өндіріс құралдарын оңтайлы орналастыруда және келесі факторлар есебінен жаңа өндірістік қатынастарды құруда шешуші буын болды:
1) жұмысшылардың көп санының бірлескен еңбегін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін өндірістің бірыңғай техникалық және технологиялық схемасын қалыптастыру;
2) өндірістің неғұрлым жетілдірілген технологияларын әзірлеу және жұмысшылардың еңбек жағдайларын жақсарту;
3) әрбір технологиялық операцияны орындауда жоғары дәлдікке қол жеткізу, стандарттарды сақтау, өнім сапасын және өндіріс мәдениетін арттыру;
4) бұйымдарды құрастыру процесінде бөлшектер мен тораптардың өзара алмасуы негізінде жаппай өндіріс жүйесінің икемділігін қамтамасыз ету;
5) өндірістің тұрақты өсуін, өнімнің өзіндік құнын және бұйымдардың бағасын төмендетуді, өткізу көлемін ұлғайтуды қамтамасыз ететін серпінді дамып келе жатқан және тұрақты жұмыс істейтін экономикалық жүйені құру.
Форд кәсіпорын қызметінің қаржылық тиімділігін сауда саясатымен байланыстырды. Ол үлкен мөлшерде аз мөлшерде қарағанда ең аз пайда бар тауарлардың көп мөлшерін сату орынды екенін дәлелдеген. Өндірістің үлкен көлемі қосымша жұмыс орындарын құрады, сатып алу сұранысының өсуіне ықпал етеді және тауар өндірушілерге да, жалпы қоғамға да тиімді.
Ол қаржы-кредит саясатында тұжырымдаған басты қағидат былай дейді: "Банк несиесі емес, меншікті пайда өндірісті дамытуды қаржыландырудың негізгі көзі болуы тиіс. Өндірістің алыпсатарлық нысаны болмауы керек, ал банк кәсіпорынның қызметіне араласпауы тиіс."
Жапон өнеркәсібіндегі өндірісті стратегиялық ұйымдастыру өндірісте артық заттарды жою идеясын іске асыруға бағытталған. Бұл ретте " артық " табыс әкелмейтін барлық нәрсе, онсыз іс үшін зиян келтірместен болады. Өндірісті жаңа ұйымдастырудың негізгі тұжырымдамалық тәсілдері:
- өндіріс жүйесінде міндетті түрде дербес және дербес өзара іс-қимыл жасайтын өндірістік буындарды қалыптастыру;
- әрбір звеноның өзінің өндірістік функцияларын уақытында сөзсіз орындауы;
- жұмыс күшін икемді пайдалану;
- өндіріске шығармашылық және жаңашыл идеяларды үздіксіз енгізу.
"Тойота" компаниясының ұраны: "Біз қалаған автокөлікті жасай аламыз!" Бір қарағанда, әр тұтынушыға бағдарлану ірі партиялармен шығарылған кезде жаппай шығаруға сәйкес келмейді. Алайда "Тойотада" бұл қарама-қайшылықты тұтынушылардың кез келген сұраныстарын ескеруге мүмкіндік беретін стандартты орындаудың, блоктық және модульдік шешімдердің көптеген нұсқаларын жасай отырып, шешті.
"Тойота" компаниясының өндірісін ұйымдастырудың негізгі идеясы сұраныстың өзгеруі кезінде өндірісті икемді қайта құру мақсатында өнімнің үздіксіз ағынын қолдау болып табылады. Жаңа қарама-қайшылықтар: "ағынның үздіксіздігі" және "өндірістің икемділігі"сияқты көрінеді. Компанияда одан шағын партиялармен бұйымдарды шығара отырып, көппредмет өндірісінің үздіксіз-ағынды жүйесін жасап шығу табылды.
Жапондықтар "Канбан" мәселесін шешудің тиімді механизмін әзірледі. Оның идеясы: өндірістің барлық сатыларында талап етілетін бөлшектер мен тораптар келесі операция орнына қатаң белгіленген мөлшерде және дәл уақытында жеткізіледі. Барлық өндірістік учаскелерді басқару "Канбан" карточкаларының көмегімен жүзеге асырылады, олар жұмысшылар пайдаланатын, тапсырыс диспетчерлері қызметін орындай отырып (іріктеу карточкалары және өндірістік тапсырыс карточкалары). Сигналдық карточкалар бұйымдар партиясымен контейнерге бекітіледі және егер контейнердегі саны бекітілген карточкамен белгіленген деңгейге дейін азайтылса,онда оларды толықтыруға тапсырыс әрекет ете бастайды.
Айнымалы сұранысқа бейімделген өндірісті теңестіру әдісі. Сұранысқа күнделікті бейімделуді "Қанбан" жүйесінің көмегімен өндірісті жедел басқару жүзеге асырады. Бекітілген карточкалардың санына сәйкес "Канбан" сұраныстың ауытқуының 10% шегінде өндірістің "дәл қондырмасы" жүреді.
"Бір түрге ауыстыру" концепциясы-онда американдық және еуропалық компаниялар 2 сағат және одан да көп, жапондықтар бір минуттан аз уақыт жұмсайды.
Өндірістік операциялардың теңдестірілуін қамтамасыз ету үшін техникалық нормалау тұжырымдамасы пайдаланылады, ол даналық уақытты есептеуді, опреацияларды орындау кестесін жасауды, сызықтық дайындаманың рационалды нормасын айқындауды қамтиды.
"Тойота" фирмасында "Шодзинка" жұмыс күшін икемді қолдану тұжырымдамасы ерекше маңызға ие болады, ол өнімге сұраныстың ауытқуы кезінде учаскелердегі жұмысшылар санын реттеуді көздейді.
Өндірістегі жетілдіру онда жұмыс істейтіндер санының қысқаруына алып келеді. Қысқарту жүйесі келесі ретпен жүзеге асырылады:
- артық операцияларды жою;
-осы учаскедегі жұмысшылар арасында операцияларды қайта бөлу;
- жұмыспен қамтылғандарды ішінара босату.
"Автоматтандыру" ("дзидока") - өңдеу процесінің бұзылуын дербес бақылау. "Дзидока" әдісін іске асыру үшін "Toyоta" фирмасы әртүрлі ұйымдастырушылық және технологиялық шешімдердің көп санын енгізді. "Жұмысшылардың қабілеттерін толық пайдалану" қағидаты Жапониядағы қолайлы еңбек ортасын ең жақсы тәсілмен пайдалануға бағытталған. "Toyota" фирмасы "адамға құрмет" жүйесін жасап, онда келесі негізгі сәттерді белгіледі:
1)жұмысшылардың артық қозғалыстарын болдырмау;
2) жұмыс орындарындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
3) жұмысшыға өз қабілетін көрсетуге мүмкіндік беру.
Жапон жұмысшылары өндірісті басқаруға және жұмыс орындарын жетілдіруге белсенді қатыса алатын, сондай-ақ өз қабілетін толық көрсете алатын жүйені құру келесі қадамдарды қамтиды:
1) корпорацияның жұмысшыларына олар жұмыс істейтін өндірістік желіні тоқтату құқығын беру;
2) кәсіпорындардың барлық цехтарында жұмысшыларға бөлшектерді кезекті өңдеу және өндіріс барысы туралы хабарланады.
3) жұмысшылар рационализациялауға қатыса алатын жүйе [8].
2. Қазақстандағы өндірістің ұйымдастырылуын талдау.
2.1. Қазіргі кездегі Қазақстандағы өндірісті ұйымдастыру бағыттары
Қазіргі Қазақстан - экономикасы тұрақты дамып келе жатқан мемлекет, оның құрылымында өнеркәсіп жетекші орын алады, оның үлесіне елдің ЖІӨ-нің 30% - ға жуығы келеді. Қазақстан өнеркәсібінің жетекші салалары бірнеше жетекші сегменттерден тұрады:
- көмір өнеркәсібі;
- металлургия;
- отын және мұнай;
- химия өнеркәсібі;
- азық-түлік өнеркәсібі;
- жеңіл өнеркәсіп;
- құрылыс материалдарын өндіру.
Қазақстанның көмір өнеркәсібі - ҚР ғана емес, ЕАЭО-ның барлық экономикалық кеңістігіндегі ең ауқымды салалардың қатарында. Ел-жан басына шаққанда көмір өндіру көрсеткіштері бойынша, сондай-ақ қорлар бойынша көшбасшылардың қатарында. Оның ең үлкен қоры Орталық Қазақстанда, сондай-ақ мемлекеттің солтүстік-шығысында шоғырланған. Көмірдің едәуір бөлігі экспортталады. Сарапшылардың пікірінше, ҚР көбінесе коммуналдық салада, сондай-ақ қазандықтардың тиісті түрі жұмыс істейтін кәсіпорындарда сұрыптық санатқа жататын көмір тапшылығы байқалуда. Ел экономикасының көмірге деген қажеттілігін жабу үшін тиісті сегментте өндірістік қуаттарды кеңейту мүмкін. Атап айтқанда, бұл Павлодар облысында өндіру қарқындылығын арттыру мүмкін. Мұнда жатқан көмір сорттылықтың жоғары дәрежесімен сипатталады, оларды оңай байытады, оларды жер қойнауынан алу бойынша шығындар көп емес.
ҚР өнеркәсібінің жетекші салаларының қатарында-түсті металлургия. Қазақстан жақсы сапалы мыс, мырыш, титан, түрлі сирек кездесетін металдар шығарады. Өнім прокат түрінде ресімделуі мүмкін. ҚР-мыс өндірісі бойынша әлемдік көшбасшылардың қатарында, оның негізгі бөлігі Батыс Еуропа елдеріне экспортқа шығарылады. Қазақстан-әлемдік алтын нарығындағы маңызды ойыншы. Елімізде 170 кен орны бар. Қазақстанның металлургия өнеркәсібі темір рудасынан өнім шығару сегментінде де дамыған. ҚР-да өндірілетін темір рудасының негізгі көлемі экспортталады. Металлургия -- Ресей кәсіпорындарымен тығыз байланыс орнатылған ҚР өнеркәсіп салаларының ішінде. Бұл көп жағдайда, тиісті коммуникациялардың едәуір бөлігі КСРО-да қалыптасқан. Қазақстан КСР мен РСФСР кәсіпорындары арасында шикізатпен, металмен, сондай-ақ дайындаумен белсенді алмасу жүзеге асырылды. Көптеген бағыттарда тиісті байланыстар әлі күнге дейін әрекет етеді. Оларды одан әрі нығайту үшін барлық перспективалар бар -- Ресей мен Қазақстан енді ЕЭО шеңберінде экономикалық интеграцияланатын есептеуге болады.
Қазақстанның мұнай өнеркәсібі -- мемлекет экономикасының маңызды саласы. ҚР -- да бензин, дизель және қазандық отыны, авиацияға арналған керосин және мұнай өнімдерінің басқа да көптеген түрлері тиісті үлгідегі өнімнің ең кең спектрі өндіріледі. Бұл сала дамыған мұнай-химия сегменті бар. Ел түрлі пластмасса, талшық, шиналар шығарады. Қазақстанның мұнай индустриясын дамытудың ерекшелігі-ол мемлекет пен жеке кәсіпорындардың табысты кірігуінің мысалы болып табылады. Қазақстанның отын өнеркәсібін ірі корпорациялар ғана емес, шағын және орта кәсіпорындар да ұсынады. ҚР мұнай индустриясын дамытуға көптеген шетелдік инвесторлар белсенді қатысады. Қазақстанның отын өнеркәсібі Ресей, ЕАЭО-ның басқа да мемлекеттері, Батыс елдері бизнесі үшін тартымдылықты сақтап отыр.
Машина жасау-Қазақстан өнеркәсібінің маңызды саласының бірі. Мемлекет әртүрлі мақсаттағы жабдықтарды, станоктарды, сорғыларды шығарады. ҚР машина жасау саласының кәсіпорындары шетелдік инвесторлармен -- Ресейлік, батыстық, ЕАЭО мемлекеттерінің өкілдерімен инвестицияларды тарту тұрғысынан белсенді өзара іс -- қимыл жасайды. ҚР-да машина жасау 2000-шы жылдардың ортасында елеулі қарқынмен өсті, кейбір құлдырау 2008-2009 жылдардағы дағдарыста болды. Бірақ қиындықтар еңсерілді, енді тиісті индустрия-мемлекет экономикасының тұрақты сегменттерінің қатарында. ҚР -- да машина жасау -- КСРО-ның уақытынан бастап жеткілікті үлкен қуаттардың болуына байланысты айтарлықтай болашағы бар сала. Қазір Қазақстан экономикасындағы тиісті саланың үлесі аз емес,ол бірнеше рет, атап айтқанда, ресейлік көрсеткіштерден төмен. Алайда, инвестицияларды табысты тарту жағдайында қазақстандық кәсіпорындардың машина жасау өнімдерін шығару серпінін айтарлықтай арттыруы мүмкін.
Құрылыс материалдарын өндіру бойынша мемлекет цемент, құбырлар, шифер, линолеум, түрлі панельдер, керамика және басқа да өнім түрлерін шығарады. ҚР кәсіпорындары құрылыс материалдарының негізгі көлемін ұлттық ресурстық база есебінен өндіреді. ҚР -- да құрылыс материалдарын шығару-ең серпінді салалардың қатарында. Мәселен, 2008 жылдан бастап 2013 жылға дейін Қазақстанда өнімнің тиісті түрін өндіру, екі есеге артты. Өз кезегінде, ҚР компанияларының импортқа тәуелділігі төмендеді. Үкімет пен бизнес саланы одан әрі дамыту үшін жаңа бағдарларды анықтады. Қазіргі инновациялық бағдарламалар шеңберінде сегменттің жетекші кәсіпорындарына қолдау көрсетілетін болады деп есептеледі.
Қазақстанның химия өнеркәсібі мемлекет экономикасы үшін маңызды. Оның жетекші сегменттерінің ішінде-фосфор өндірісі. Кейбір есептеулер бойынша Қазақстан ТМД нарығында оны шығару бойынша көшбасшылардың қатарында. Сондай-ақ, елде хром қосылыстарын, лак-бояу бұйымдарын өндірумен айналысатын ірі кәсіпорындар жұмыс істейді.ҚР химиялық кәсіпорындары экспортының құрылымы мынадай, онда технологиялық шектің жоғары емес көрсеткіштерімен сипатталатын бейорганикалық химия өнімі басым болады. Сондай-ақ, Қазақстанның химиялық бұйымдар импортына тәуелділігі сақталуда. Онда, өз кезегінде, жоғары технологиялық өнім -- тыңайтқыштар, жуу құралдары, пластмассалар басым. Осылайша, Қазақстанның химия өнеркәсібі жаңғырту үшін айтарлықтай әлеуетке ие. Атап айтқанда-импорт алмастыру аспектісінде.
Қазақстанның тамақ өнеркәсібі-ел экономикасының ең серпінді сегменттерінің қатарында. Тиісті саланың құрылымындағы басым үлес астық өңдеуге, сүт, нан шығаруға, етті қайта өңдеуге, жеміс-көкөніс өнімдерін өсіруге, май кәсіпорындарының белсенділігіне тиесілі. ҚР-ның азық-түлік импортының едәуір қажеттілігі сақталуда. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономикаға өту жағдайында, оның бастапқы сатысынан бастап өткізілетін ғылыми-техникалық шараларының маңызы зор. Кәсіпорынның ұжымы, олардың басшылары ең алдымен еңбектегі материалдық қызығушылыққа баса назар аударады. Қазіргі өндіріс ғылыми-техникалық революцияның өркендеу жағдайларын қолдану, соның ішінде өндірісті автоматтандыру арқылы дамып келеді.
Өндіріс - бұл қоғамның дамуына және тіршілік етуі үшін қажетті материалдық игіліктердің жасалуы. Өндірістің мазмұнына сәйкес еңбек ету жағдайын келесі түрде анықтайды: - орынды жұмыс немесе еңбектің өзі; - еңбек заты, яғни адам еңбегі; - еңбек (құрал-сайман) құралдары (машиналар, қондырғылар, құрал-саймандарды адам еңбек затының көмегімен жасап шығарады.) Материалдық өндірістің нәтижесі соңғы өнімнің берілген тұтынушылық қасиетке ие болуы болып табылады. Өндіріс - тұтынушылардың сұранысына, мұқтаждығына, талаптарына сай қасиеті бар түпкі өнімді шығаратын кәсіпорынның, фирманың басты орталық тізбегі. Өндірістік процесс - шикізаттан, материалдардан, жартылай дайын өнімдерден, қосалқы бұйымдардан қоғамдық тұтынушылықты қанағаттандыратын өнімді шығаратын жеке процестердің жиынтығы. Өндірістің сипаты мен құрылымы шғарылатын өнімнің ерекшелігі - өндіріс түріне, қолданылатын еңбек құралдарына, еңбек заттарына және технологиялық процестерге байланысты. Дұрыс ұйымдастырылған өндіріс келесі принциптер негізінде құрылады: мамандану, пропорционалдылық (шамалылық), параллельділік, үздіксіздік, туралылық және ырғақтылық. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық және әлеуметтік тиімділікті жоғарылатудың мәні өте зор. Қоғамдық еңбектің өнімділігі қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің жалпылама белгісі ретінде болып табылады. Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды көрсеткіштері - еңбек сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы, қор сыйымдылығы ретінде қолданылады. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорындардың, фирмалардың шаруашылық ісін бағалаудың негізгі белгісі - кәсіпорындардың қорларға қатысты пайдасы мен рентабельділігі. Өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторлары мен бағыттарына ғылыми-техникалық прогресс, үнемдеу тәртібі, негізгі қорларды пайдалану деңгейін жоғарылату, экономика құрылымын жетілдіру, тиімді инвестициялық саясат, т.б. жатады. Курстық жұмыстың мақсаты: Нарық жағдайында өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың мазмұны мен міндетін анықтау мәселелері. Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: Нарық жағдайында өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың мазмұны мен міндетін жүзеге асыру жүйесі.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстанда өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың қазіргі жағдайын сипаттау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың мазмұны мен кезеңдері;
- Өндірісті конструкторлық және технологиялық дайындау мен ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру;
- Қазақстанда өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары;
- Қазақстанда өндірісті ғылыми-техникалық дайындаудың мүмкіндіктері;
- Ғылымда көп қажет ететін және жоғары технологиялы өндірістер құру саласындағы әлеуметтік басымдықтар;
- Жоғары технологиялы өндірістерді құру саласының ерекшеліктері. Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша педагог - ғалымдардың әлеуметтанушылардың, психологтардың еңбектері; ҚР Білім беру туралы Заңы; Елбасшысының халыққа жолдаған Қазақстан - 2030 үндеуі; ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы теориялары, ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылыми зерттеулер мен теориялық әдебиеттері негіздеріне сүйеніп жасалған.
Өндірісті ұйымдастыру өндірістік процестің барлық элементтерін бірыңғай процеске біріктіруге, өндірістің әлеуметтік және экономикалық тиімділігіне қол жеткізу мақсатында олардың ұтымды үйлесуі мен өзара іс-қимылын қамтамасыз етуге бағытталған адамдар қызметінің түрі болып табылады. Өндірісті ұйымдастыру кез келген кәсіпорынның тиімді жұмысының міндетті шарты болып табылады, өйткені еңбек ұжымдарының жоғары өнімді жұмысы, жақсы сапалы өнім шығару, кәсіпорынның барлық ресурстарын толық пайдалану, еңбек процесінде тұлғаның жан-жақты дамуы үшін қолайлы мүмкіндіктер туғызады.
Өндірісті ұйымдастыру - бұл басқару иерархиясының барлық деңгейінде ұлттық деңгейде, салалар мен аймақтарда, кәсіпорында жүзеге асырылатын қызмет түрі. Ұлттық деңгейде ұйымдастыру қызметі мемлекеттік басқару органдарының халық шаруашылығының ұтымды салалық құрылымын қалыптастыруды, басымдықтарды бөлуді және жекелеген салалар мен экономикалық аудандарды дамытуда қажетті тепе-теңдікті құруды, өнеркәсіпті ел аумағымен және т. б. бойынша ұтымды орналастыруды қамтамасыз ететін саясатты әзірлеу жөніндегі жұмысында көрініс табады. Салалар мен ірі шаруашылық кешендер шеңберінде өндірісті ұйымдастыру кәсіпорындарды мамандандыру мен кооперациялауды дамытудан ірі, орта және шағын кәсіпорындарды үйлестіру негізінде өндірісті оңтайлы шоғырландыруды қамтамасыз етуден, салалық инфрақұрылымды және кәсіпорындарға ғылыми қызмет көрсетуді құрудан тұрады.
1.Өндірісті ұйымдастырудың теориялық кезеңдері.
1.1. Өндірістің жалпы сипаттамасы және маңыздылығы
Өндіріс - бұл әр адамның және бүкіл қоғамның өмір сүруі мен дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтерді жасау мақсатында адамның табиғат заттарына әсер ету процесі. Қажеттіліктер өндіріс бар жерде ғана қанағаттандырылуы мүмкін. Өндіріс қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қаражат жасайды. Тұтынушылық игіліктер - оның басты мақсаты. Тіпті, бір қарағанда, өндіріске тәуелді емес қажеттілік - ауадағы, ауыз судағы немесе қарым - қатынастағы қажеттіліктер іс жүзінде өндіріске тәуелді болып табылады. Ауа мен судың сапасы - бұл өндірістік технологиялардың экологиялық тазалығынан туындайды, ал адамдардың қарым-қатынасының мазмұндылығы басқалардың арасында және ерекше өндірістің дамығандығына-ойын байланысты. Өндірістің экономикалық мәнін, оның заңдарын зерттеу жұмыс істейтін немесе еңбек қызметіне дайындалатын барлық адамдар үшін қажеттілік болып табылады. Бұл елдің байлығын құруда және халықтың табыстарын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Қазіргі заманғы өндіріс ондаған миллион бөлек бұйымдарды қамтиды. Экономикасы дамыған елдерде тауарлар мен қызметтердің дәл осындай саны құрылады.
Кең мағынада өндіріс - бұл астық пен мал өсіру, отын мен шикізат өндіру, станоктар мен автомобильдер жасау, шаштараз және даяшы қызметтерін ұсыну, кітапшалар шығару және музыкалық шығармаларды орындау болып табылады. Бұл фабрикалар мен зауыттардың, фермерлік шаруашылықтардың және ұжымдық ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының, темір жолдар мен автомобиль көлігінің, теңіз порттары мен мұнай құбырларының жұмысы. Егер бұл қызмет белгілі бір уақытқа тоқтаса, онда адамзат әлеуметтік-мәдени құлдырау және физикалық жойылу қаупінің алдында болар еді. Өндіріс кез келген қоғамның өмірі мен дамуының негізі болып табылады.
Кәсіпорында өндірісті ұйымдастырудың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) өндірістік үдерістегі байланыстар мен қатынастарды реттеу есебінен қоғамдық еңбекті үнемдеу;
2) жұмыс істеушілердің еңбегінің шығармашылық сипатын күшейту және жеке мүдделілігін қамтамасыз ету;
3) кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің барлық бағыттарын жүзеге асыру үшін тиісті жағдайлар жасау [1].
Заманауи кәсіпорын - бұл адам, материалдық, қаржылық, ақпараттық және т. б. ресурстарды біріктіретін және пайдаланатын күрделі жүйе [7].
Өндіріс бір мезгілде адамның табиғатпен өзара әрекеттесуі және адамдар арасындағы қарым-қатынас жиынтығы болып табылады. Өндірісті жүзеге асыру үшін адам табиғи материалдарды, жерді, суды, атмосфераны пайдаланады. Адам мен табиғаттың өзара әрекеттесу мәселесі екі маңызды мәселені қамтиды:
Біріншіден, табиғи ресурстар шектеулі және олардың көпшілігі өндірілмейді. Сондықтан адам шикізат ресурстарын неғұрлым қарқынды пайдаланған сайын, олардың таусылу сәті неғұрлым жақын болады.
Екіншіден, адам табиғаттың бір бөлігі болып табылады, сондықтан табиғи ортаның өзгеруі бір мезгілде адамның физикалық денсаулығы мен психологиялық жағдайының өзгеруі болып табылады. Адамның табиғатпен өзара іс-қимылы өндіріс процесінде адамзаттың өмір сүруінің шешілуіне байланысты бірқатар экологиялық проблемалар туындайды. Өндіріс процесінде адамдар ресурстарды беру, өндірістік процесті ұйымдастыру, басқару жөнінде өзара қарым-қатынасқа түседі. Мұндай қатынастар өндірістік деп аталады. Өндірістің дамуы-бұл бір мезгілде өндірістік қатынастардың күрделенуі мен әртүрлілігі. Өндіріс көзі - бұл ресурстар. Ресурстар - игіліктер жасау процесінде пайдаланылуы мүмкін табиғи, әлеуметтік және рухани күштердің жиынтығы. Ресурстар 4 топқа бөлінеді:
* табиғи (өндірісте қолдануға ықтимал, жарамды табиғи күштер мен заттар);
* материалдық(адам жасаған барлық өндіріс құралдары);
* еңбек (еңбекке қабілетті халық);
* қаржылық (қоғамның ақшалай қаражаты).
Өндіріс факторлары - бұл өндіріс процесіне нақты тартылған ресурстар. Өндіріс 3 негізгі факторға бөлінеді: жер (жердің өзі және барлық табиғи ресурстар), капитал (материалдық және қаржылық ресурстар) және еңбек. Өндірістің әр факторы өз иесіне табыс әкеледі: жер-табыс, капитал - пайыз, еңбек - жалақы.
Фирманың экономикалық қызметі өндірістік функциямен сипатталуы мүмкін (1): = f (F1, F2, ..., Fn), (1) экономикалық ұйым қызмет, мұнда Q - max берілген шығындар кезіндегі өндіріс көлемі; 1-пайдаланылған F1 факторының саны; 2 - пайдаланылған F2 факторының саны; n-пайдаланылған FN факторының саны. Сонымен, өндіріс жалғыз адамдар тұтыну игіліктерін емес, біріккен қоғам. Негізгі элементтер жағынан өндіріс процесін қарастырайық, олардың жай-күйі мен өзара әрекеттесуін анықтау өндірістің технологиялық деңгейін түсінуге мүмкіндік береді. Өндіріс процесінің негізгі элементтері еңбек, еңбек құралдары және еңбек заттары болып табылады. Еңбек немесе мақсатты қызмет адамдардың қабілеттері мен еңбек дағдыларын, олардың физикалық және ақыл-ой күш-жігерін қолдануды көздейді. Еңбек заттары - адамның мақсатты қызметінің объектілері: бастапқы немесе ішінара өңделген түрдегі табиғат заттары (жартылай фабрикаттар). Еңбек пәндеріне жер, шикізат, материалдар жатады. Адам еңбек құралдары арқылы жұмыс істейді. Еңбек құралдарына машиналар, құрал - саймандар, жабдықтар, өндірістік ғимараттар, Мұнай және газ құбырлары, арналар, көпірлер, көлік құралдары, резервуарларға кіреді. Еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы өндіріс құралдарын құрайды. Өндіріс нәтижесі өнім болып табылады. Онда еңбек білікті немесе білікті емес, өнімді немесе өндірістік емес, сондай-ақ еңбек құралдарының жағдайы көрсетіледі. Егер еңбек құралдары мен еңбек заттарыныі сапасы жоғары емес және сонымен қатар нашар ұйымдастырылған болса, онда өнімнің сандық және сапалық көрсеткіштері төмен болады, еңбекті біріктіру тәсілі мен өндіріс құралдарын өндірістің технологиялық тәсілдерінің атауын алған өндірісті дамытудағы технологиялық кезеңдерді бөлу үшін критерий ретінде пайдаланады. Осы критерий бойынша мынадай технологиялық тәсілдердер қарастырылады: өндірістер: қолөнер (аспаптық) технологиясы, машина және заманауи автоматтандырылған өндіріс.
Қол еңбектеріне негізделген қолөнер технологиясы - XVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басындағы өнеркәсіптік революцияға дейінгі ұзақ тарихи кезеңді, машина еңбектерінде қалыптасқан машина өндірісі XVІІІ ғасырдың аяғын қамтыды. Автоматтандырылған еңбекке негізделген заманауи автоматтандырылған өндіріс XX ғасырдың 50-жыл ортасынан басталды.
Қолөнер технологиясы өндірістің басты факторы ретінде жеке қол еңбегі және адам бұлшық етінің күші қозғалтқышы болып табылатын әмбебап еңбек құралымен ерекшеленеді. Қолөнер технологиясының жоғары сатысы ортағасырлық мануфактуралар болады. Машина өндірісі адамның еңбек заттарына әсері қозғалтқышы бұлшық ет күші емес, бу, кейінірек электр энергиясы болып табылатын машиналардың көмегімен жүзеге асырылуымен сипатталады. Зауыт машиналары жүйесіне қызмет көрсететін адамдардың мамандандырылған және кооперацияланған еңбегі жеке ауысымға келеді. Мұндай жұмыс нақты келісуді және басқаруды талап етеді. Автоматтандырылған өндіріс механизмдердің жұмысын, технологиялардың сапасы мен сақталуын, сондай-ақ жобалау, реттеу және т.б. функцияларын бақылау адамнан шеттетілгенімен ерекшеленеді. Олар автоматтандыру құралдарына беріледі. Қызметкерлердің басым бөлігі ақпаратты жасау және өңдеу жұмыстарымен айналысады. Машиналарға қызмет көрсететін ұшқыштардың орнына компьютерлер мен автоматтарға қызмет көрсететін адамдар келеді. Өндірістің мәні, сондай-ақ оның ұйымдық нысандарында ашылады, олардың қатарына мыналар жатады:
· еңбек бөлу;
· қызмет алмасу;
· басқару.
Қандай да бір өндірісті ұйымдастыру үшін адамдардың жұмысын белгілі бір түрде бөлу және тиісінше, өндіріс құралдарымен, қызметпен алмасу, процесті басқару қажет. Еңбек бөлінісі мамандануды көздейді, яғни, бекіту, адамдар белгілі бір өндірістермен немесе қызмет түрлерімен мамандандырылады. Мамандандыру салалардың немесе салааралық бірлестіктерінің (жеңіл, тамақ, өндіруші өнеркәсіп, машина жасау немесе материалдық өндіріс, қызмет көрсету саласы) белгілі бір ара - қатынасы қалыптасатын жалпыұлттық деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін. Сонымен қатар мамандандыру белгілі бір сала шегінде де жүзеге асырылады (мал шаруашылығына, егін шаруашылығына, ауыл шаруашылығында, омарта шаруашылығына маманданған шаруашылықтар). Мамандандыру бір кәсіпорын шегінде болуы мүмкін, онда жекелеген адамдар белгілі бір элементтерді, түпкі өнімнің бөлшектерін жасауға шоғырланады немесе конвейерде болатындай жеке операцияларды орындайды. Еңбек бөлінісінің мамандануына Адам Смиттің "Табиғат және халықтар байлығының себептері туралы" зерттеу жұмысында ерекше назар аударылды. Онда ол мамандануды "ұлттардың байлығының кілті" деп анықтап, еңбек өнімділігін арттырудың мынадай алғышарттарын жасайды:
- адамдар өздеріне жақын қызмет түрлерін еркін таңдайды;
-күнделікті бір және сол еңбек құралдарын пайдаланған кезде тәжірибе жинақталып, осы құралдарды қолдану тиімділігі артады;
-мамандандыруды механизациямен біріктіруге болады;
-бір және сол операциялардың қайталануы қызметкерлердің кәсіби деңгейін арттыруға әкеледі [2].
Қызмет алмасу мамандандырудың кері жағы болып табылады: адамдарды белгілі бір функцияларға бекіту бар жерде оларды біріктіру (кооперация) қажет. Кооперацияның мамандануы сияқты деңгейлері бар: кооперация жалпыұлттық деңгейде, салалық және жеке кәсіпорын деңгейінде. Мамандандыру мен кооперация бар жерде өндіріс құралдарын пайдалану өндірістің барлық қатысушыларының іс-қимылдарын белгілі бір үйлестіруді, орталықтың болуын көздейді. Үйлестіру және келісу процесі басқарма деп аталады. Өндірістің дамуы басқару рөлінің өсуіне және спецификалық маман - менеджер мамандығы өндіріс құралдары мен адамдарды бөлу, олардың қызметін біріктіру, белгілі бір мақсаттарға қол жеткізуге бағыттау білігінен тұратын адамның пайда болуына әкеп соқты. Өндіріс әртүрлі құрылымдалуы мүмкін. Оны материалдық және материалдық емес деп бөлу тұрғысынан қарау маңызды тәсіл болып табылады. Материалдық өндіріс материалдық игіліктер (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс) өндіретін кәсіпорындар мен салаларды, сондай-ақ материалдық қызметтер (көлік, сауда, қоғамдық тамақтандыру, материалдық-техникалық жабдықтау және өткізу) өндіретін кәсіпорындарды қамтиды. Материалдық емес өндіріс материалдық емес игіліктер (рухани және басқа құндылықтар) жасалатын, сондай-ақ материалдық емес қызметтер (денсаулық сақтау, білім беру, ғылыми кеңес беру) ұсынылатын салаларды қамтиды. Материалдық және материалдық емес бөлуден басқа өндірісті бастапқы, екінші және үшінші бөлікке бөлу бар. Мұндай тәсіл қандай да бір салаға артықшылықтар берілетінін білдірмейді. Ол салалар арасындағы байланыс сипатын атап көрсетеді. Алғашқы өндіріске ауыл шаруашылығы (егіншілік және мал шаруашылығы), тау-кен өнеркәсібі, алтын өндіру өндірісі, орман шаруашылығы, балық аулау жатады. Қайталама өндіріс бастапқы негізге негізделеді және одан туынды болып табылады. Ол өндіріс құралдары мен тұтыну өнімдерін, сондай-ақ құрылысты жасайтын өңдеуші өнеркәсіптің барлық салаларын қамтиды. Алғашқы және қайталама өндіріс-бұл әртүрлі қызметтерді құру. Соңғылары өндіріске қызмет көрсететін және жеке тұлғаларға бөлінеді. Өндіріске қызмет көрсететін кәсіпорындардың жиынтығы өндірістік инфрақұрылымды құрайды. Өндірістік сипаттағы қызметтерді көтерме және бөлшек сауда сатушылар, банкир, сақтандыру және жарнама агенттері, брокер, жүргізуші және байланысшы ұсынады. Әлеуметтік инфрақұрылым оларға байлықтың материалдық емес нысандарын ұсына отырып, жекелеген адамдардың жай-күйі мен дамуына тікелей әсер ететін және әлеуметтік және рухани қажеттіліктерді қанағаттандыратын кәсіпорындарды қамтиды. Бұл-денсаулық сақтау, дене шынықтыру, білім беру, тұрғын үй-коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, жолаушылар көлігі мен байланыс, мәдениет пен өнер және т.б осы салалардағы жұмыс қоғамдық қажетті және пайдалы болып табылады. Осылайша, өндіріс-бұл шикізатты, жартылай фабрикаттар материалдарын және басқа да еңбек заттарын нарықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын дайын өнімге айналдырудың күрделі процесі.
1.2. Өндірісті ұйымдастыру типтері
Өндіріс түрі деп учаске, цех, кәсіпорын масштабында бір немесе көп жұмыс орындарында жүзеге асырылатын өндірістік процестің ұйымдық-техникалық сипаттамасын анықтайтын белгілер жиынтығын айтамыз. Өндіріс түрі көбінесе мамандану нысандарын және өндірістік процестерді ұйымдастыру әдістерін алдын ала анықтайды. Өндіріс типтерін жіктеу негізіне мынадай факторлар жатады: номенклатураның кеңдігі, шығару көлемі, номенклатураның тұрақты дәрежесі, жұмыс орындарының жүктелу сипаты және олардың мамандануы. Өнімнің номенклатурасы өндірістік жүйеге бекітілген бұйымдар атауларының санын білдіреді және оның мамандануын сипаттайды. Мамандандырылған жүйе номенклатурасы кең болған сайын, мамандану дәрежесі соғұрлым жоғары болады.
Бұйымдарды шығару көлемі - бұл белгілі бір кезең ішінде өндірістік жүйемен дайындалатын белгілі бір түрдегі бұйымдардың саны. Бұйымның әрбір түрін шығару көлемі мен еңбек сыйымдылығы осы жүйенің мамандану сипатына шешуші әсер етеді [3]. Номенклатураның тұрақты дәрежесі-бұл тізбекті кезеңдерде бұйымның осы түрін жасаудың қайталануы. Егер бір жоспарлы кезеңде осы түрдегі бұйым шығарылса, ал басқа кезеңдерде шығарылмаса, онда тұрақтылық факторы жоқ. Осы түрдегі бұйымдарды шығаруды ұдайы қайталау өндірістің ырғақтылығын қамтамасыз етудің алғышарттарының бірі болып табылады. Өз кезегінде, тұрақтылық бұйым шығару көлеміне байланысты, себебі шығару көлемі жүйелі жоспарлы кезеңдерге біркелкі бөлінуі мүмкін. Бұйымды дайындау кезінде шығарылу көлемі мен сипатына байланысты өндірістің негізгі үш түрі қарастырылады: бірлі-жарым, сериялық және массалық болып бөлінеді. Бірлі-жарым өндіріс, әдетте, бірегей, әртүрлі түрдегі және мақсаттағы, кең ассортиментті және бірдей бұйымдарды шығарудың шағын көлемімен жеке-дара бұйымдарды дайындаумен сипатталады. Үлгілер қайталанбайды немесе тұрақты емес қайталанады. Жұмыс орындарының терең мамандануы жоқ. Жекелеген жұмыс орындарына операцияларды тұрақты бекіту мүмкін емес және мамандану коэффициенті бір жұмыс орнына 40-тан астам егжей-тегжейлі операциялар болады. Мұндай жұмыс орындарының мамандануы олардың технологиялық сипаттамасымен және өңделетін бұйымдардың өлшемдерімен ғана байланысты. Бұл ретте өндірісте әмбебап жабдық және негізінен технологиялық процесс операциялары бойынша бөлшектер партиясы қозғалысының дәйекті түрі қолданылады. Зауыттардың күрделі өндірістік құрылымы бар, ал цехтар технологиялық принцип бойынша мамандандырылған. Бірлі-жарым өндіріс аяқталмаған өндірістің болуымен, операцияларды жұмыс орындарына бекітудің болмауымен, бірегей жабдықты қолданумен, жабдықты жиі қайта баптаумен, жұмысшылардың жоғары біліктілігімен, қол операцияларының едәуір үлес салмағымен, бұйымдардың жалпы жоғары еңбек сыйымдылығымен және оларды дайындаудың ұзақ циклімен, шығарылатын өнімнің жоғары өзіндік құнымен сипатталады. Әр түрлі номенклатура жеке өндірісті неғұрлым ұтқыр және дайын өнімге сұраныстың ауытқуына бейім етеді. Ұйымның бұл түрі өнімнің тәжірибелік үлгілерін дайындайтын тәжірибелі өндірістерге тән. Мұндай өндіріс шектеулі мөлшерде талап ететін бірегей, техникалық жағынан күрделі бұйымдарды, үлкен бірлі-жарым қуатты агрегаттарды (мысалы, турбогенераторлар) дайындау кезінде ғана экономикалық тұрғыдан өзін ақтайды.
Осылайша, бірлі-жарым өндірістің мынадай ерекшеліктерін атап көрсете аламыз: -өндірістік процестің тұрақты емес сипаты;
-шығарылатын бұйымдардың кең және тұрақты емес номенклатурасы;
-кәсіпорынның мамандандырылған бөлімшелері бойынша өндірісті орналастыру;
-жеке (әрбір бұйымға) тапсырыстар негізінде өнім дайындау;
-өндіріс процесінде жоғары білікті қызметкерлерді пайдалану;
-өндірістік циклдің жоғары ұзақтығы;
-әр дайын өнімнің сапасын бақылау [4].
Бірлі-жарым өндіріске ірі машиналар, бірегей аспаптар, жабдықтар, қуатты гидравликалық турбиналар мен генераторлар, илемдеу орнақтары, адымдаушы экскаваторлар, атом реакторлары мен басқа да бұйымдар, сондай-ақ жеке тапсырыстар бойынша стандартты емес өнімдер шығару жатады.
Сериялық өндіріс белгіленген уақыт кезеңі ішінде біртекті өнім партияларымен шығарылады. Сериялық өндіріс өнімнің шектеулі ассортиментін дайындаумен сипатталады. Бұйымдардың партиялары (сериялары) белгілі бір уақыт аралығында қайталанады. Серияның мөлшеріне байланысты ұсақ сериялы, орта сериялы және ірі сериялы өндірістер бөлінеді. Сериялық өндірісте осындай технологиялық операцияларды орындау үшін жеке жұмыс орындарын мамандандыра алады. Өнімнің өзіндік құнының деңгейі жұмыс орындарын мамандандыру, орташа білікті жұмысшылардың еңбегін кеңінен қолдану, жабдықтар мен өндірістік алаңдарды тиімді пайдалану, бірлі-жарым өндіріспен салыстырғанда жалақының азаюынан төмендейді. Сериялық өндірістің өнімі стандартты өнім болып табылады, мысалы, әдетте едәуір мөлшерде шығарылатын белгіленген үлгідегі машиналар (металл кесетін станоктар, сорғылар, компрессорлар, химия және тамақ өнеркәсібінің жабдықтары) жатады. Сериялық өндірістің ерекше белгілері болып табылады:
-қайталанатын өнімнің шектеулі номенклатурасына қатысты сериялар өндіру;
-өндірістік циклдың салыстырмалы ұзаққа созылмайтын ұзақтығы;
-технологиялық процесті типизациялау;
-мамандандырылған жабдықтар мен жұмыс орындарының болуы;
-өндіріс процесінде орташа білікті жұмысшыларды пайдалану;
-өнім сапасын бақылауды механикаландыру.
Ұсақ сериялы өндіріс бірлі-жарым бұйымдар кең номенклатураның шағын сериясымен шығарылады, олардың кәсіпорын бағдарламасында қайталануы жоқ немесе тұрақты емес, ал сериялардың көлемі ауытқиды, кәсіпорын жаңа бұйымдарды үнемі игеріп, бұрын игерілгендерді шығаруды тоқтатады. Жұмыс орындарына операциялардың кең номенклатурасы бекітілген. Жабдық, қозғалыс түрлері, мамандану нысандары және өндірістік құрылым бірлі-жарым өндіріс кезіндегі сияқты. Орташа сериялы өндіріс шектеулі номенклатураның өте ірі сериясымен шығарылады және сериясы белгілі жүйелілікпен қайталанады. Жұмыс орындарына операциялардың тар номенклатурасы бекітілген. Жабдық әмбебап және арнайы, еңбек заттарының қозғалыс түрі - параллельді-дәйекті. Зауыттардың дамыған өндірістік құрылымы бар, дайындау цехтары технологиялық принцип бойынша мамандандырылады, ал механикалық жинау цехтарында пәндік-тұйық учаскелер құрылады. Ірі сериялы өндіріс өте тар номенклатурадағы ірі сериялармен өнім жасауға тән. Бұл ретте өнімнің маңызды түрлері үздіксіз шығарылуы мүмкін. Жұмыс орындары әдетте арнайы жабдықтармен мамандандырылған. Зауыттардың қарапайым өндірістік құрылымы, өңдеу және құрастыру цехтары пәндік принцип бойынша, ал дайындау цехтары технологиялық бойынша мамандандырылған. Сериялық өндірістің артықшылықтары:
-прогрессивті жабдықтар мен технологияларды пайдаланудың жоғары тиімділігі;
-жоғары тиімділікпен жүргізілетін технологияны егжей-тегжейлі әзірлеу, өйткені оған шығындар бұйымның салыстырмалы үлкен санына бөлінеді;
-бір бұйымнан екінші бұйымға өндірістің сирек қайта үйлесімділігі, бұл бірлі-жарым өндіріспен салыстырғанда аз уақыт пен шығындарды үнемдейді [4].
Жаппай өндіріс ұзақ уақыт бойы шектеулі бұйымдар номенклатурасының үлкен көлемде шығаруымен сипатталады. Жаппай өндіріс ұзақ мерзім ішінде тар мамандандырылған жұмыс орындарында көп мөлшерде өнімдердің жекелеген түрлерін дайындаумен сипатталады. Жаппай өндірісті механикаландыру және автоматтандыру қол еңбегінің үлесін едәуір төмендетуге мүмкіндік береді. Жаппай өндіріс үшін дайындалатын бұйымдардың өзгермейтін номенклатурасы, бір тұрақты бекітілген операцияны орындау үшін жұмыс орындарының мамандануы, арнайы жабдықты қолдану, өндірістік процестің аздаған еңбек сыйымдылығы мен ұзақтығы, жоғары автоматтандыру және механикаландыру тән. Жаппай өндіріс өнімінің өзіндік құны бірлі-жарым және сериялық өндіріс өнімімен салыстырғанда ең аз. Өндірістің бұл түрі өнім шығару көлемі айтарлықтай үлкен болған кезде экономикалық тұрғыдан орынды. Жаппай өндірістің қажетті шарты өнімге тұрақты және елеулі сұраныстың болуы болып табылады. Экономикалық дағдарыс жағдайында жаппай өндіріс неғұрлым осал болып отыр. Мұндай өндірістің мысалдары автомобильдерді, компьютерлерді, тұрмыстық электрондық жабдықтарды жасауда; сервис саласында жаппай қызмет көрсету - метро, универмаг, әуежайлардың жұмыс істеу процестері кезіңде көрініс табады.
Жаппай өндірістің негізгі ерекше белгілері:
* өндірістің мамандануының жоғары дәрежесі;
* өндірістік процестің үздіксіздігі;
* технологиялық үдерісті автоматтандыру;
* бөлшектерді, тораптар мен агрегаттарды стандарттау және біріздендіру;
* өндірісті диспетчерлеу;
* өнім сапасын бақылауды автоматтандыру [5].
Өндірістің жаппай сипаты бар кәсіпорындарда жұмыс орындарына операциялардың тар номенклатурасы бекітіледі,барлық бұйымдар бір мезгілде және қатар арнайы жабдықтармен дайындалады. Еңбек заттары қозғалысының түрі - параллель. Цехтар мен учаскелер негізінен пәндік принцип бойынша мамандандырылған. Зауыттардың қарапайым және нақты өндірістік құрылымы бар. Өндіріс түрі өндірісті ұйымдастыру ерекшелігіне, оның экономикалық көрсеткіштеріне, өзіндік құнның құрылымына (жалғыз ғана тірі еңбектің үлесі жоғары, ал жаппай - жөндеу-пайдалану мұқтаждықтарына және жабдықтарды ұстауға арналған шығындар), жарақтандырудың әр түрлі деңгейіне шешуші мән береді.
Өндіріс типтерінің факторлары бойынша салыстыру
1. Дайындалатын бұйымдардың номенклатурасы үлкен шектеулі;
2. Кіші. Номенклатураның тұрақтылығы жоқ;
3. Шығарылу көлемі кіші, орташа үлкен
4. Жұмыс орындарына операцияларды бекіту жоқ;
5. Қолданылатын жабдық әмбебап + арнайы (ішінара);
6. Қолданылатын құрал-саймандар мен жабдықтар әмбебап +арнайы;
7. Жұмысшылардың біліктілігі жоғары, орташа;
8. Өнімнің өзіндік құны жоғары, орташа төмен;
9. Цехтар мен учаскелердің өндірістік мамандануы технологиялық аралас пәндік жолмен сипатталады.
Өндіріс түрі - өндірістің ұйымдастырылған, техникалық және экономикалық ерекшеліктерінің жиынтығы. Шоғырлану мен мамандану деңгейіне байланысты өндірістің үш түрі ажыратылады: бірлі-дайындалатын бұйымдардың кең номенклатурасымен, оларды шығарудың аз көлемімен, әрбір жұмыс орнында әртүрлі операцияларды орындаумен сипатталады; сериялық - бұйымдардың салыстырмалы шектеулі номенклатурасы (партиялары) дайындалады. Бір жұмыс орнына, әдетте, бірнеше операциялар бекітілген; массалық-тар мамандандырылған жұмыс орындарында ұзақ уақыт бойы үздіксіз дайындалатын бұйымдардың тар номенклатурасымен және үлкен көлемімен сипатталады.
1.3. Өндірісті ұйымдастырудың шетелдік ерекшеліктері
Мысал ретінде Г. Форд-Стар - Шим ұсынған өндірісті ұйымдастыру жүйесі мен бизнесті басқару стратегиясын қарастырайық, оның теориясы Батыс елдерінің ғылыми менеджменті мен еңбекті ғылыми ұйымдастырудың барлық мектептерінде оқытылады.
Форд жүйесі мынадай негізгі ережелермен сипатталады:
* еңбекті барынша бөлу, соның нәтижесінде өндірістік процестің барлық дерлік операциялары қарапайым болады және конвейердің (Фордпен алғаш рет енгізілген) және еңбек ырғағының басқа да механикалық реттегіштерінің қозғалыс жылдамдығымен берілетін жұмыстың тек қауырттылық қарқынында төмен білікті жұмысшылар орындай алады;
* қарапайым операцияларға бөлу негізінде өндірістік процестің көптеген операцияларын механикаландыру және автоматтандыру;
* шикізат, материалдар, жабдықтар, құралдар, технологиялық режимдер, еңбек тәсілдері мен ұйымның формаларын қоса алғанда, өндірістің барлық факторларын дәйекті стандарттау [6].
Осы жүйенің негізіне алынған конвейер өндіріске техникалық, технологиялық және ең бастысы, ұйымдастырушылық жаңалықтарды әкелді, атап айтқанда: жаппай ағынды өндірісті ұйымдастыру мәселелерін әзірлеу, өндірістің тура ағынды сипаты бар пәндік учаскелер мен желілерді ұйымдастыру (бұдан әрі өндіріс процестерін автоматтандыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін), өндіріс элементтерін стандарттаудың жоғары деңгейі, цех ішіндегі көлік жүйесін ұйымдастыру, кәсіпорын экономикасының тұрақты өсуі.Техникалық жаңалықтармен қатар бұйымдарды (автомобильдерді) конвейерлік құрастыруды енгізу еңбек өнімділігінің күрт артуына және өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне алып келді, жаппай өндіріске бастау алды.
Форд еңбек өнімділігінің өсуінің алғышарттары оны барынша механикаландыру мен автоматтандыруда ғана емес, қызметкерлердің жақсы рухани жағдайында да көргенін атап өткен жөн. Сондықтан өзінің автомобиль компаниясында ол әлеуметтік зерттеулер қызметін құрды, ол қызметкерлердің еңбек және тұрмыс жағдайларын зерттеді және оларды жақсарту жөніндегі іс-шараларды әзірледі.
Форд жетістігінің негізін мінсіз еңбек өнімін құруда көрген және өнім жоғары техникалық деңгейге дейін жеткізілмегенше және дайындау шығындары бойынша үнемді болғанға дейін өндірісті бастауға және одан да жылдамдатуға болмайды деп санаған.
Форд өндірісін ұйымдастыру үш элементтен тұратын бірыңғай жүйе ретінде қарастырылды: жабдықтар, жұмыс күші және материалдар.
Форд ұсынған өндірісті ұйымдастыру жүйесіндегі және қаржыны басқару механизміндегі жаңалықтарды келесі басты бағыттармен ұсынуға болады:
1) жаппай тұтынушыға арналған баға бойынша қолжетімді техникалық жасалған бұйымдарды жаппай шығаруды және тұрақты сатуды ұйымдастыру;
2) бөлшектерді келесі жұмыс орындарына жеткізу конвейерін құру есебінен еңбек затының қозғалуын және өнімді дайындаудың үздіксіздігін қамтамасыз ету, бұл еңбекті терең бөлу негізіндегі жаңашылдық өндірістік операцияларды орындауға кететін уақыт шығындарын қысқартуға және біртекті өнім өндірісінің көлемін айтарлықтай ұлғайтуға қол жеткізуге мүмкіндік береді.;
3) конвейердегі жұмыс ырғағын жеделдету және бұйымдарды шығару қарқынын арттыру.
Конвейер барлық техникалық жүйенің негізі және өндіріс құралдарын оңтайлы орналастыруда және келесі факторлар есебінен жаңа өндірістік қатынастарды құруда шешуші буын болды:
1) жұмысшылардың көп санының бірлескен еңбегін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін өндірістің бірыңғай техникалық және технологиялық схемасын қалыптастыру;
2) өндірістің неғұрлым жетілдірілген технологияларын әзірлеу және жұмысшылардың еңбек жағдайларын жақсарту;
3) әрбір технологиялық операцияны орындауда жоғары дәлдікке қол жеткізу, стандарттарды сақтау, өнім сапасын және өндіріс мәдениетін арттыру;
4) бұйымдарды құрастыру процесінде бөлшектер мен тораптардың өзара алмасуы негізінде жаппай өндіріс жүйесінің икемділігін қамтамасыз ету;
5) өндірістің тұрақты өсуін, өнімнің өзіндік құнын және бұйымдардың бағасын төмендетуді, өткізу көлемін ұлғайтуды қамтамасыз ететін серпінді дамып келе жатқан және тұрақты жұмыс істейтін экономикалық жүйені құру.
Форд кәсіпорын қызметінің қаржылық тиімділігін сауда саясатымен байланыстырды. Ол үлкен мөлшерде аз мөлшерде қарағанда ең аз пайда бар тауарлардың көп мөлшерін сату орынды екенін дәлелдеген. Өндірістің үлкен көлемі қосымша жұмыс орындарын құрады, сатып алу сұранысының өсуіне ықпал етеді және тауар өндірушілерге да, жалпы қоғамға да тиімді.
Ол қаржы-кредит саясатында тұжырымдаған басты қағидат былай дейді: "Банк несиесі емес, меншікті пайда өндірісті дамытуды қаржыландырудың негізгі көзі болуы тиіс. Өндірістің алыпсатарлық нысаны болмауы керек, ал банк кәсіпорынның қызметіне араласпауы тиіс."
Жапон өнеркәсібіндегі өндірісті стратегиялық ұйымдастыру өндірісте артық заттарды жою идеясын іске асыруға бағытталған. Бұл ретте " артық " табыс әкелмейтін барлық нәрсе, онсыз іс үшін зиян келтірместен болады. Өндірісті жаңа ұйымдастырудың негізгі тұжырымдамалық тәсілдері:
- өндіріс жүйесінде міндетті түрде дербес және дербес өзара іс-қимыл жасайтын өндірістік буындарды қалыптастыру;
- әрбір звеноның өзінің өндірістік функцияларын уақытында сөзсіз орындауы;
- жұмыс күшін икемді пайдалану;
- өндіріске шығармашылық және жаңашыл идеяларды үздіксіз енгізу.
"Тойота" компаниясының ұраны: "Біз қалаған автокөлікті жасай аламыз!" Бір қарағанда, әр тұтынушыға бағдарлану ірі партиялармен шығарылған кезде жаппай шығаруға сәйкес келмейді. Алайда "Тойотада" бұл қарама-қайшылықты тұтынушылардың кез келген сұраныстарын ескеруге мүмкіндік беретін стандартты орындаудың, блоктық және модульдік шешімдердің көптеген нұсқаларын жасай отырып, шешті.
"Тойота" компаниясының өндірісін ұйымдастырудың негізгі идеясы сұраныстың өзгеруі кезінде өндірісті икемді қайта құру мақсатында өнімнің үздіксіз ағынын қолдау болып табылады. Жаңа қарама-қайшылықтар: "ағынның үздіксіздігі" және "өндірістің икемділігі"сияқты көрінеді. Компанияда одан шағын партиялармен бұйымдарды шығара отырып, көппредмет өндірісінің үздіксіз-ағынды жүйесін жасап шығу табылды.
Жапондықтар "Канбан" мәселесін шешудің тиімді механизмін әзірледі. Оның идеясы: өндірістің барлық сатыларында талап етілетін бөлшектер мен тораптар келесі операция орнына қатаң белгіленген мөлшерде және дәл уақытында жеткізіледі. Барлық өндірістік учаскелерді басқару "Канбан" карточкаларының көмегімен жүзеге асырылады, олар жұмысшылар пайдаланатын, тапсырыс диспетчерлері қызметін орындай отырып (іріктеу карточкалары және өндірістік тапсырыс карточкалары). Сигналдық карточкалар бұйымдар партиясымен контейнерге бекітіледі және егер контейнердегі саны бекітілген карточкамен белгіленген деңгейге дейін азайтылса,онда оларды толықтыруға тапсырыс әрекет ете бастайды.
Айнымалы сұранысқа бейімделген өндірісті теңестіру әдісі. Сұранысқа күнделікті бейімделуді "Қанбан" жүйесінің көмегімен өндірісті жедел басқару жүзеге асырады. Бекітілген карточкалардың санына сәйкес "Канбан" сұраныстың ауытқуының 10% шегінде өндірістің "дәл қондырмасы" жүреді.
"Бір түрге ауыстыру" концепциясы-онда американдық және еуропалық компаниялар 2 сағат және одан да көп, жапондықтар бір минуттан аз уақыт жұмсайды.
Өндірістік операциялардың теңдестірілуін қамтамасыз ету үшін техникалық нормалау тұжырымдамасы пайдаланылады, ол даналық уақытты есептеуді, опреацияларды орындау кестесін жасауды, сызықтық дайындаманың рационалды нормасын айқындауды қамтиды.
"Тойота" фирмасында "Шодзинка" жұмыс күшін икемді қолдану тұжырымдамасы ерекше маңызға ие болады, ол өнімге сұраныстың ауытқуы кезінде учаскелердегі жұмысшылар санын реттеуді көздейді.
Өндірістегі жетілдіру онда жұмыс істейтіндер санының қысқаруына алып келеді. Қысқарту жүйесі келесі ретпен жүзеге асырылады:
- артық операцияларды жою;
-осы учаскедегі жұмысшылар арасында операцияларды қайта бөлу;
- жұмыспен қамтылғандарды ішінара босату.
"Автоматтандыру" ("дзидока") - өңдеу процесінің бұзылуын дербес бақылау. "Дзидока" әдісін іске асыру үшін "Toyоta" фирмасы әртүрлі ұйымдастырушылық және технологиялық шешімдердің көп санын енгізді. "Жұмысшылардың қабілеттерін толық пайдалану" қағидаты Жапониядағы қолайлы еңбек ортасын ең жақсы тәсілмен пайдалануға бағытталған. "Toyota" фирмасы "адамға құрмет" жүйесін жасап, онда келесі негізгі сәттерді белгіледі:
1)жұмысшылардың артық қозғалыстарын болдырмау;
2) жұмыс орындарындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
3) жұмысшыға өз қабілетін көрсетуге мүмкіндік беру.
Жапон жұмысшылары өндірісті басқаруға және жұмыс орындарын жетілдіруге белсенді қатыса алатын, сондай-ақ өз қабілетін толық көрсете алатын жүйені құру келесі қадамдарды қамтиды:
1) корпорацияның жұмысшыларына олар жұмыс істейтін өндірістік желіні тоқтату құқығын беру;
2) кәсіпорындардың барлық цехтарында жұмысшыларға бөлшектерді кезекті өңдеу және өндіріс барысы туралы хабарланады.
3) жұмысшылар рационализациялауға қатыса алатын жүйе [8].
2. Қазақстандағы өндірістің ұйымдастырылуын талдау.
2.1. Қазіргі кездегі Қазақстандағы өндірісті ұйымдастыру бағыттары
Қазіргі Қазақстан - экономикасы тұрақты дамып келе жатқан мемлекет, оның құрылымында өнеркәсіп жетекші орын алады, оның үлесіне елдің ЖІӨ-нің 30% - ға жуығы келеді. Қазақстан өнеркәсібінің жетекші салалары бірнеше жетекші сегменттерден тұрады:
- көмір өнеркәсібі;
- металлургия;
- отын және мұнай;
- химия өнеркәсібі;
- азық-түлік өнеркәсібі;
- жеңіл өнеркәсіп;
- құрылыс материалдарын өндіру.
Қазақстанның көмір өнеркәсібі - ҚР ғана емес, ЕАЭО-ның барлық экономикалық кеңістігіндегі ең ауқымды салалардың қатарында. Ел-жан басына шаққанда көмір өндіру көрсеткіштері бойынша, сондай-ақ қорлар бойынша көшбасшылардың қатарында. Оның ең үлкен қоры Орталық Қазақстанда, сондай-ақ мемлекеттің солтүстік-шығысында шоғырланған. Көмірдің едәуір бөлігі экспортталады. Сарапшылардың пікірінше, ҚР көбінесе коммуналдық салада, сондай-ақ қазандықтардың тиісті түрі жұмыс істейтін кәсіпорындарда сұрыптық санатқа жататын көмір тапшылығы байқалуда. Ел экономикасының көмірге деген қажеттілігін жабу үшін тиісті сегментте өндірістік қуаттарды кеңейту мүмкін. Атап айтқанда, бұл Павлодар облысында өндіру қарқындылығын арттыру мүмкін. Мұнда жатқан көмір сорттылықтың жоғары дәрежесімен сипатталады, оларды оңай байытады, оларды жер қойнауынан алу бойынша шығындар көп емес.
ҚР өнеркәсібінің жетекші салаларының қатарында-түсті металлургия. Қазақстан жақсы сапалы мыс, мырыш, титан, түрлі сирек кездесетін металдар шығарады. Өнім прокат түрінде ресімделуі мүмкін. ҚР-мыс өндірісі бойынша әлемдік көшбасшылардың қатарында, оның негізгі бөлігі Батыс Еуропа елдеріне экспортқа шығарылады. Қазақстан-әлемдік алтын нарығындағы маңызды ойыншы. Елімізде 170 кен орны бар. Қазақстанның металлургия өнеркәсібі темір рудасынан өнім шығару сегментінде де дамыған. ҚР-да өндірілетін темір рудасының негізгі көлемі экспортталады. Металлургия -- Ресей кәсіпорындарымен тығыз байланыс орнатылған ҚР өнеркәсіп салаларының ішінде. Бұл көп жағдайда, тиісті коммуникациялардың едәуір бөлігі КСРО-да қалыптасқан. Қазақстан КСР мен РСФСР кәсіпорындары арасында шикізатпен, металмен, сондай-ақ дайындаумен белсенді алмасу жүзеге асырылды. Көптеген бағыттарда тиісті байланыстар әлі күнге дейін әрекет етеді. Оларды одан әрі нығайту үшін барлық перспективалар бар -- Ресей мен Қазақстан енді ЕЭО шеңберінде экономикалық интеграцияланатын есептеуге болады.
Қазақстанның мұнай өнеркәсібі -- мемлекет экономикасының маңызды саласы. ҚР -- да бензин, дизель және қазандық отыны, авиацияға арналған керосин және мұнай өнімдерінің басқа да көптеген түрлері тиісті үлгідегі өнімнің ең кең спектрі өндіріледі. Бұл сала дамыған мұнай-химия сегменті бар. Ел түрлі пластмасса, талшық, шиналар шығарады. Қазақстанның мұнай индустриясын дамытудың ерекшелігі-ол мемлекет пен жеке кәсіпорындардың табысты кірігуінің мысалы болып табылады. Қазақстанның отын өнеркәсібін ірі корпорациялар ғана емес, шағын және орта кәсіпорындар да ұсынады. ҚР мұнай индустриясын дамытуға көптеген шетелдік инвесторлар белсенді қатысады. Қазақстанның отын өнеркәсібі Ресей, ЕАЭО-ның басқа да мемлекеттері, Батыс елдері бизнесі үшін тартымдылықты сақтап отыр.
Машина жасау-Қазақстан өнеркәсібінің маңызды саласының бірі. Мемлекет әртүрлі мақсаттағы жабдықтарды, станоктарды, сорғыларды шығарады. ҚР машина жасау саласының кәсіпорындары шетелдік инвесторлармен -- Ресейлік, батыстық, ЕАЭО мемлекеттерінің өкілдерімен инвестицияларды тарту тұрғысынан белсенді өзара іс -- қимыл жасайды. ҚР-да машина жасау 2000-шы жылдардың ортасында елеулі қарқынмен өсті, кейбір құлдырау 2008-2009 жылдардағы дағдарыста болды. Бірақ қиындықтар еңсерілді, енді тиісті индустрия-мемлекет экономикасының тұрақты сегменттерінің қатарында. ҚР -- да машина жасау -- КСРО-ның уақытынан бастап жеткілікті үлкен қуаттардың болуына байланысты айтарлықтай болашағы бар сала. Қазір Қазақстан экономикасындағы тиісті саланың үлесі аз емес,ол бірнеше рет, атап айтқанда, ресейлік көрсеткіштерден төмен. Алайда, инвестицияларды табысты тарту жағдайында қазақстандық кәсіпорындардың машина жасау өнімдерін шығару серпінін айтарлықтай арттыруы мүмкін.
Құрылыс материалдарын өндіру бойынша мемлекет цемент, құбырлар, шифер, линолеум, түрлі панельдер, керамика және басқа да өнім түрлерін шығарады. ҚР кәсіпорындары құрылыс материалдарының негізгі көлемін ұлттық ресурстық база есебінен өндіреді. ҚР -- да құрылыс материалдарын шығару-ең серпінді салалардың қатарында. Мәселен, 2008 жылдан бастап 2013 жылға дейін Қазақстанда өнімнің тиісті түрін өндіру, екі есеге артты. Өз кезегінде, ҚР компанияларының импортқа тәуелділігі төмендеді. Үкімет пен бизнес саланы одан әрі дамыту үшін жаңа бағдарларды анықтады. Қазіргі инновациялық бағдарламалар шеңберінде сегменттің жетекші кәсіпорындарына қолдау көрсетілетін болады деп есептеледі.
Қазақстанның химия өнеркәсібі мемлекет экономикасы үшін маңызды. Оның жетекші сегменттерінің ішінде-фосфор өндірісі. Кейбір есептеулер бойынша Қазақстан ТМД нарығында оны шығару бойынша көшбасшылардың қатарында. Сондай-ақ, елде хром қосылыстарын, лак-бояу бұйымдарын өндірумен айналысатын ірі кәсіпорындар жұмыс істейді.ҚР химиялық кәсіпорындары экспортының құрылымы мынадай, онда технологиялық шектің жоғары емес көрсеткіштерімен сипатталатын бейорганикалық химия өнімі басым болады. Сондай-ақ, Қазақстанның химиялық бұйымдар импортына тәуелділігі сақталуда. Онда, өз кезегінде, жоғары технологиялық өнім -- тыңайтқыштар, жуу құралдары, пластмассалар басым. Осылайша, Қазақстанның химия өнеркәсібі жаңғырту үшін айтарлықтай әлеуетке ие. Атап айтқанда-импорт алмастыру аспектісінде.
Қазақстанның тамақ өнеркәсібі-ел экономикасының ең серпінді сегменттерінің қатарында. Тиісті саланың құрылымындағы басым үлес астық өңдеуге, сүт, нан шығаруға, етті қайта өңдеуге, жеміс-көкөніс өнімдерін өсіруге, май кәсіпорындарының белсенділігіне тиесілі. ҚР-ның азық-түлік импортының едәуір қажеттілігі сақталуда. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz