Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін дамыту мүмкіндіктерін бағалау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1
ҚЫРҒЫЗСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ТҮРЛЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..6
0.1.
Қырғызстандағы туризм түрлерінің даму тарихы ... ... ... ... ... ..6
1.2
Қырғызстан туризімінің ТМД елдері арасында алатын орны мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3
Қырғызстан аумақтарында туризм түрлерін дамытудағы Ыстықкөл облысының географиялық басымдылығы ... ... ... ... .13
2
ҚЫРҒЫЗСТАНдағы ТУРИЗМ түрлерінің ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫн ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1
Қырғызстан туризмінің қазіргі кездегі даму динамикасы ... ... ..17
2.2
Қырғызстан аумақтарындағы туризм түрлерінің салыстырмалы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3
Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін дамыту мүмкіндіктерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3
ҚЫРҒЫЗСТАН ТУРИЗМНІҢ ролін арттыру жолдары МЕН ДАМУ перспективасы ... ... ... ... ...41
3.1
Қырғызстанда туризм саласының даму мүмкіндіктерін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.2
Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін халықаралық деңгейде дамыту бойынша ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ..62
КІРІСПЕ
Қырғызстан саяхатшыларды қарлы шыңдармен, жоғары альпі шалғындарымен, өсімдіктер мен гүлдер хош иістері бар толқындармен, таулы өзендермен және таулы шыңдар арасында айналып өтетін көлдерімен тартады. Керемет табиғат көздерімен қатар, Қырғызстанның туризмі Ұлы Жібек жолының ежелгі тарихымен таныстырады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қырғызстан туристерге бару үшін саяхаттау және демалу үшін керемет бірегей әлеуеті бар керемет ел. Халықаралық туристік саланың сарапшыларының бағалауы бойынша:
... Қырғызстан сияқты мәдени және табиғи ерекшеліктердің тамаша үйлесімі бар әлемдегі аздаған елдер бар. Таулы аудандарда, сөзсіз, әлемдегі ең әдемі ландшафттардың кейбірін көруге болады дейді.
Қырғыз Республикасының туризм индустриясы экономиканың перспективалы секторы болып табылады және экономикалық өсуді қамтамасыз етудің мемлекеттік саясатының негізгі бағыттарының бірі. Экономиканы жұмыспен қамтуға айтарлықтай мультипликативті әсер ететін секторды, сондай-ақ тікелей жұмыс орындарын құратын сектордың да, туризмнің маңыздылығын да атап өту қажет.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Дүниежүзілік Туристік Ұйымның мәліметтері бойынша туризм әлемнің өндірістік-сервистік нарық айналымының 10 пайызын қамтамасыз етеді. Туризм сферасына әлемдік ұлттық жиынтық өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушы шығындарының 11%, барлық салық түсімінің 5% келеді. Бұл сандар туризм индустриясының экономикаға тікелей әсерін көрсетеді.Ал Қырғызстан туризмінің инфрақұрылымы бай елдер қатарынан болып келеді.
Зерттеу тақырыбы: Қырғызстандағы туризм түрлерінің қазіргі жағдайы мен дамуы (Ыстықкөл облысы мысалында)
Диплoмдық жұмыcтың мaқcaты мeн міндeттepі. Диплoмдық жұмыcтың нeгізгі мaқcaты Қырғызстан туpизм индуcтpияcының дaму үpдіcін ғылыми, әдіcтeмeлік жәнe тәжіpибиeлік тұpғыдaн нeгіздeп зepттeу жәнe экoнoмикaлық өcуді қaмтaмacыз eтeтін қызмeт cфepacы үшін oның мaңыздылығын aшып көpceту, Ыстықкөл өңіpлepінің туpиcтік мүмкіндігін қapacтыpып, oның дaму пepcпeктивaлapын aнықтaу.
Мақсатқа жету үшін:
1. Қырғызстан Республикасының ТМД елдерінде алатын орны мен ерекшелігін зерттеу;
2. Қырғызстан туризмінің аймақтарындағы туризм жағдайын талдау;
3. Ыстық көл облысының туристік әлеуетін зерттеу және болашаққа дамыту мүмкіндерін қарастырамын;
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, бірінші бөлімде, Қырғызстандағы туризм түрлерінің даму тарихы; Қырғызстан туризімінің ТМД елдері арасында алатын орны мен ерекшелігі; Қырғызстан аумақтарында туризм түрлерін дамытудағы Ыстықкөл облысының географиялық басымдылығы; деген тақұырыпшалардан тұрады.
Диплом жұмысының екінші бөлімі, Қырғызстан туризмінің қазіргі кездегі даму динамикасы; Қырғызстан аумақтарындағы туризм түрлерінің салыстырмалы талдауы; Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін дамыту мүмкіндіктерін бағалау;деген үш тақырыппен құралады.
Жұмыстың үшінші бөлімі, Қырғызстанда туризм саласының дамуындағы негізгі мәселелері; Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін халықаралық деңгейде дамыту мүмкіндіктері мен қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен құралған.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Ыстықкөл өңірінің туризм динамикасын, туризм индустриясын жетілдіру бойынша ғылыми-практикалық ұсыныстардың жасалуында байқалады. Жүргізілген зерттеу нәтижесінде жасалған қорытындылар мен ұсыныстар туризм инустриясын дамыту және халықаралық дәрежеге көтеру саясатын жүргізуде қолданылуы мүмкін.
1
1
ҚЫРҒЫЗСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ТҮРЛЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1
Қырғызстандағы туризм түрлерінің даму тарихы
Қырғызстан мемлекеті қазақ даласы мен өзбек шөлдерінің, Тәжікстан мен Батыс Қытай арасында ыңғайлы жерде орналасқан ел. Ұлы Тянь-Шань және Памир, олардың тау жүйелерімен және Жеңіс шыңы (7439 м), Ленин шыңы (7134 м.) сияқты әлемдегі ең биік шыңдармен танымал. Қырғызстанның ұлы таулары, ыстық азиялық күні, шулы тау өзендері мен батпақты ағындары, Альпі шалғындары, түрлі гүлдерге және құнарлы алқаптарға бай мемлекет. Қырғызстан үлкен қарлы жерлермен алмастырылмаған мұздықтарымен танымал. Биік таулар мен көгілдір көлдер де Қырғызстанда. Мұнда таулар Орталық Азия республикасының аумағының 93% құрайды, 88 тау тізбегі - Тянь-Шань, ұзынан тізбектеле батыстан шығысқа қарай созылады. Қырғызстанның тағы бір қызықты бағыты - Мерцбахер көлі, мұздықтардың бірігуінде 3300 м биіктікте орналасқан. Өзен - көлдердің құпиясы әлі де толығымен анықталмаған[1].
Қырғыздар ежелгі тарихқа толы, Б.з.д., қытай монахы Чжан Цзянь сапарынан кейін, Тенир-То және Памир шөлдері мен тау шыңдары арқылы өтіп, Алай тауы Ферғана алқабына, Согдқа, Солтүстік Ауғанстанға және Парфияға барып, трансқұрлықтық сауда жолының сипаттамаларын, керуендермен жібек маталарды алып өтетін. Сол арқылы Қырғызстан аумағы Шығыс пен Батысты байланыстыратын көпір болды.
Ежелгі керуен жолының 3 филиалы республиканың аумағы арқылы - Пами-Алай, оңтүстіктен өтті. және солтүстікте. Тенир-То және Памир жоғары тау өтпелері арқылы өтетін.
Қырғызстанның аумақтары ежелгі дәуірден бастап дамыған Орталық Азия өркениетінің бір бөлігі болды және халықаралық сауда маршруттарында негізгі транзиттік пункт болды. Шығыс пен Батыс елдерінің мәдениеттері бір-бірімен байытылды, бұл қырғыз халқының әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерінен айқын көрінеді. Мысалы, көне тарихи-мәдени орталығы - Ош, транзиттік нүкте және жолдан өткен керуендер үшін аялдама болатын. Могол империясының негізін қалаушы - Бабур, Бабыр-Нама тарихи ескерткішінен артта қалған ұлы жауынгер және командир, Ош қаласында қалды. Қасиетті тауда Сулайман-Төбеде сол тарихи деректемені жазғандағы отырып ойланған кішігірім үйі әлі күнге дейін сақталып келген, және осы жерден, Ферғана алқабының әдемі көрінісідеген туындыны жазған делінеді[2].
Ежелгі керуен жолының 3 филиалы республиканың аумағы арқылы - Пами-Алай, оңтүстіктен өтіп, солтүстікте Тенир-То және Памир жоғары тау өтпелері арқылы өтетін.
Сол уақыттан бері Қырғызстан туризм индустриясын дамытуда үлкен аренаға шықты. Егер 1991 жылға дейін туризммен айналысатын үш құрылым ғана болған болса (Intourist, Resursovet, BMMT Sputnik), онда бүгін экономикалық реформа саясатының арқасында туризмдегі жеке сектордың үлесі басым. Қырғызстанда туристік қызмет нарығы қалыптасты.
Қырғызстан темір қоршауынан 70 жыл бұрын артта қалып, әлемнің көптеген елдерінің туристеріне іс жүзінде белгісіз. Тәуелсіздік алғаннан кейін республика құқықтық және нормативтік базаны өзгертті. Сондықтан Қырғыз Республикасында туристердің кіруі мен тұруының жеткілікті либералды режимі болған. Шетелдік азаматтар үшін визалық режимдер шектеусіз беріледі. Республика аумағында шетелдіктер халықаралық құқықтармен, шарттармен және көзделген барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады. Осы бағытта маңызды міндеттердің бірі - Туризм туралы Қырғыз Республикасының Заңына негізделетін заңнамалық базаны жетілдіру. Бұл заң көптеген туристік кәсіпорындар жұмыс істейтін құқықтық және құқықтық кеңістіктің шекараларын анықтауға мүмкіндік берген.
Республика 1993 жылдан бастап Бүкіләлемдік туристік ұйымның (ДТҰ) толыққанды мүшесі болып табылады. Бірнеше жыл бойы Қырғызстан Бейбітшілік үшін Берлин туризм биржасының, Лондондағы Туризм жәрмеңкесінің, Ташкент халықаралық жәрмеңкесінің және басқа да туристік іс-шараларға белсене қатысты.
Қырғызстан аумағында барлығы 80 туристік аймақ бөлінді. Туристік аймақтарды дамытудың жалпы бағыты негізінен елді мекендердегі туристік аймақтардың орналасуына, туристік ресурстардың шоғырлану сипаты мен дәрежесіне, көлік және транзит қол жетімділігіне байланысты. 1991 жылға дейін олардың мәні халықаралық маңызы бар, қазір ТМД елдері - ТМД елдері және республикалық маңызы бар аймақтарға бөлінді. Тиісті ресурстардың болуы туризмнің негізгі түрлері бойынша аймақтардың функционалды маңыздылығын анықтайды: білім беру туризмі, шаңғы жарысы, спорт және рекреациялық, керуен, кавинг туризмі, сондай-ақ аң аулау туризмі және басқалары[4].
Бүгінгі Қырғызстан - бұл әдемі табиғат, таулы жер, альпинизм немесе курорттық демалыс, бұл серпінді дамып келе жатқан туристік инфрақұрылым, Ыстықкөлдің жағасында екі-үш жылда ғана өсіп келе жатқан жаңа қонақ үйлер жылдам салынуда. Олар халықаралық стандарттарға сәйкес жабдықталған және түрлі қызметтердің кең ауқымын ұсынатындығын атап өту керек. Айта кету керек, олардың пайдалануға берілуі Ыстықкөлдің беделін курорттық аймақтағы арзан демалыс орнына өзгертуге мүмкіндік туғызды.
Қазіргі кезде эко-туризм, ауылдық туризм, экскурсиялық туризм, соның ішінде альпинизм, треккинг, рафтинг, тау шаңғысы және басқалары сияқты заманауи туризмнің ең перспективалы бағыттары белсенді дамып келеді.
Ауылдық туризмді дамытуда Қырғызстан соңғы үш жылда табысты жұмыс істеп келе жатқан Қоғамдастыққа негізделген туризмді (ТОБ) жобасын іске асырған халықаралық ұйымдармен белсенді түрде көмек көрсетеді. Осы жобаның шеңберінде шетелдіктерді қабылдау және оларға қызмет көрсету бойынша шетелдік консультанттар көмегімен тиісті оқыту мен білім алған қарапайым ауыл тұрғындары айналысады. Бұл жоба ауылдық жерлерде жаңа жұмыс орындарын құру үрдісін жалпы бағыттарда түбегейлі өзгертті, осылайша жергілікті халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде[5].
Кесте - 1. Қырғызстан туризмінің даму кезеңдерінің сипаттамасы
Қырғызстан туризмінің даму кезеңдері
Сипаттамасы мен ерекшеліктері
1991-1997 жж
1991 ж Қырғызстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алып, либералды режимге өтті; 1993 жылы Дүниежүзілік Туристік Ұйымға мүше болды; т.б.
1998-2005 жж
1998 жылы 20 желтоқсанда Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болды; 2000 жылы Беларусь, Қырғызстан, Ресей, Қазақстан, Тәжікстан мемлекеттері визасыз режимге ауысты; 1999 жылы 25 наурыз №34 Туризм жайлы заң қабылданды; т.б
2006-2012жж
2012 жылы Туризм жобасына Бүкіләлемдік көшпенділер ойыны жобасы бекітілді; Туризмді дамыту 2020 концепциясы енгізілді Ауылдық туризмді дамытуды қолға алу жайлы үкімдер бекітті; т.б.
2013-2019 жж
Желтоқсан айының 5 не Қырғызстан Республикасының Туризм жайлы заңына өзгерістер енгізілді; 2017 жылы №79 отырысында Туристер үшін Қауіпсіз мемлекет заңы қабылданды; 2016 жылы қыркүйек айында Бүкіләлемдік көшпенділер ойыны өтті 2018 жылы Туристік сақшылары аясында полициялары жұмыс жасай бастады; т.б.
1.2
Қырғызстан туризімінің ТМД елдері арасында алатын орны мен ерекшелігі
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдеріндегі туризмді дамыту экономикалық кешенді реформалау контексінде орын алды және бірқатар жағымсыз үрдістерді анықтады:
- ұлттық туристік бағдарламаларды қысқарту;
- ТМД елдерінен шетел валютасын экспорттау;
- ішкі туризмнің нашар дамуы;
- ұлттық туристік өнімді ілгерілету жөніндегі мақсатты мемлекеттік саясаттың жоқтығы;
- Туризмге өте төмен инвестиция[6].
Достастық елдерінің туристік байланыстарын дамыту жөніндегі күш-жігер интеграциялық саясатта жаңа тәсілдерді табуға бағытталған. Бұл үдерістің негізі туризмнің тарихи қалыптасқан құрылымын, мемлекеттердің туристік саясатын және туризмді дамытудың жалпы әдісін ескере отырып, бірыңғай туристік кеңістікті қалыптастыру міндеттерін айқындау болды. Осы проблемаларды шешу және Достастық аясында туристік қызметті үйлестіру үшін 1994 жылғы 9 қыркүйектегі ТМД Үкімет басшылары кеңесінің шешімімен Мүше мемлекеттердің туризм кеңесі құрылды. Кеңес құрамына ТМД-ның 11 елі кіреді: Әзербайжан, Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей Федерациясы, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Украина. Содан бері Кеңестің 15-тен астам отырысы өткізілді, онда туризм саласындағы мемлекеттердің өзара іс-қимылына қатысты кең ауқымды мәселелер қаралды. ТМД мелекеттер арасында Қырғызстанның алатын орны ерекше. Өйткені сауда, іскерлік туризм осы елде алғашқы болып дами бастады. Достастық аясында шекаралық формальдылықты жеңілдету бойынша шаралар қабылдануда, бұл елдер арасындағы туристік алмасуларды айтарлықтай күшейтеді. 2000 жылғы 30 қарашада Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және Ресей Федерациясы арасында азаматтардың өзара визасыз режимі туралы келісім жасалды.
ТМД Парламентаралық Ассамблеясының әлеуметтік және гуманитарлық мәселелер жөніндегі Тұрақты комитеті мүше мемлекеттер парламенттері ұлттық заңнамада қолдануға ұсынылған әлеуметтік туризм туралы заң қабылдады.
Қырғызстан Республикасының қонақтары мен Орталық Азиядағы ТМД елдерінің экскурсанттарына көшпелі мәдениетпен, бұрынғы және қазіргі Қырғыз өмірімен танысу үшін тамаша мүмкіндікке ие. Бірақ, әрине, өздерінің ұлттық этнографиясы туралы, мысалы, туристік сапарларда және Қырғызстанның қалалары мен ауылдарына экскурсиялар барысында танысуға болады. Қырғыздармен және басқа да жергілікті тұрғындармен тікелей сөйлескен кезде, олардың ойын-сауықпен бірге жүріп келе жатқан салт-дәстүрлерімен, отбасылық және мемлекеттік мерекелерімен танысуға болады. Үйлену тойлары, әдет - ғұрыптарымен ерекшеленеді. Қырғызстанның дамуының қазіргі кезеңінде республиканың оңтүстігі мен солтүстігіне қарай Ыстықкөлдің және таулардың әдемі пейзаждарының көрінісін көруге болады. Қырғызстанда туризмнің келесі түрлері бар: авантюр, шаңғы, спорттық аңшылық, балық аулау, дәрілік шөптерді жинау, альпинизм, экскурсиялық және білім беру бағыттары. Этнографиялық туризмнен басқа (ТШО-Ашудағы жоғары тау экипаждары, аң аулау, балық аулау, альпинизм, треккинг), этнографиялық туризмнен басқа (бронх демікпесі, Чуй алқабындағы Үлкен Сальна үңгірлерінде және Кочкор маңындағы Чоң-Тузда басқа тыныс алу аурулары) , дәрілік шөптер мен тау жидектер, минералдар жинау және т.б[7].
Сонымен қатар, Қырғызстан саяхатқа шыққан туристерге, ең алдымен, халықтардың тарихы мен мәдениеті туралы жаңа білімді, жаңа адамдармен танысудан әсер алу үшін өте қолайлы. Оның аумағында өткен уақыттағы және халықтардың бес мыңнан астам тарихи және мәдени ескерткіштері бар. Бұл Қырғызстанның тарихы. Мұнда және қарабайыр адамның үңгірлік бөліктері, тастардағы керемет жазылған жазулар, таңғажайып үңгір суреттер (петроглифтер), тас мүсіндер және ежелгі елді мекендердің қалдықтары, сондай-ақ олардың қол жетімсіздігі мен ұтымдылығы таң қалдыратын ортағасырлық бекіністер. Бүгін Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан және саяхатшы-сатушыларға қоныстанған елді мекендер мен керуен сарайлардың күйрегенін көруге болады. Ең маңызды археологиялық және архитектуралық ескерткіштердің ішінде: Сулейман тауы, Өзген сәулет кешені, Буран мұнарасы, Шах-Фазиль кесенесі, Каравансерай - Таш Рабат, танысқандығы ешкімді бей-жай қалдырмайды.
Қырғызстандағы көрші республикаларға қарағанда, оратордың ежелден бері ерекше орны бар. Бірегей - қырғыз халқының тарихынан 200 мыңға жуық желілерді қамтитын және батылдық, махаббат, ұлы идеяларға табандылық танытатын ұлы эпикалық Манас эпосымен танымал.
Қырғыз халқының еуропалықтарға арналған таңғажайып әдет-ғұрыптарының бірі терең ежелгі дәуірден шыққан шығар: үйге келіп келген қонақ үй иесі оған ұнаған нәрсені сыйға тартады: кілем, киіз мата, ыдыс, камшы. Бұл әдет-ғұрып таңқаларлық емес, егер көне көшпелі өмір жағдайлары бұрын адамдарға сирек кездесетін болған. Ақыр аяғында, қонақ - қазіргі заманғы тілде сөйлейтін жалғыз адам, сыртқы әлеммен байланыс мүмкіндігі. Бұл ертеден келген әуен мен аңыз - әңгімелер, оқиғаларымен ұрпақтан ұрпаққа келіп отырған салт - дәстүрлер жиынтығымен ерекшеленеді.[8].
Ыстықкөлдің жағалауында Кавказдың Қара теңіз жағалауы немесе Қырымда қарағанда әлдеқайда күн шуақты болып келеді. Көлден бір сағаттық жерде орналасқан керемет беткейлер қыста тау шаңғысы мен шаңғымен сырғанауға арналған жерлер бар. Керемет құмды жағажайлар, анық тау-теңіз әуе, жұмсақ климат және жылу көздерінің 20-дан астам топтар, резервтер емдік балшық - барлығы осы Ыстықкөлде бассейндер мен Шипажайлар, қажылық туристік орындар құрайды.
Ал яхталар, балық аулау қайықтарына, виндсерфингке қаншалықты жағымды, Иә, мұның бәрі Қырғызстан. Қырғызстан тарихында, Тянь-Шань жағалау көк меруерт құпиялары жайлы кездеседі. Ежелгі қорғандар, көлдің түбінде жасырын петроглифтер, жұмбақ мүсіннің, ежелгі елді мекендердің күйреген жерлері, көшпенді тайпалардың әр түрлі мәдениеттер, ғасырлар бойы бір-бірімен ауыстыру, олардың ескерткіштерін қалдырды. Жағалауда көрікті туристер жолында тағы да сай емес саз, кірпіш және металл боялған мазарлары, бойындағы зираттар кездеседі[9].
Рафтинг - Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап таулы өзендер мен күн шуақты күндер суды ұнататын адамдарды тартты. Аяқтауда және дауылдың өзенінде рафтингтен шыққан адреналинмен салыстыруға болады. Кешенді тау жыныстарының табалдырығын жеңу жүректі турбулентті ағынның күйзеліс ырғағымен байланыстырады. Сіздің өміріңізде бір рет көріңіз, және сіз оны қайта-қайта қайталағыңыз келеді. Қырғыз Республикасындағы көптеген өзендер бар, оларда көптеген тәжірибелі спортшылар мен жаңадан бастаушыларға арналған күрделі әртүрлі категориялардың көптеген бағыттары орнатылды.
Экологиялық туризм - Қырғыз Республикасы - әлемдегі аз ғана елдердің бірі, онда әлі де адамдар әлі жүрмеген ерекше жерлер бар. Алғашқы табиғатты сақтау үшін, көптеген қорықтар, табиғи парктер, мемлекет қорғайды. Табиғатпен жалғыз қалдырған таңғажайып әдемі жерлерге барар болсаңыз, сіз Жердегі тіршіліктің құпиясын таба алуға мүмкіндік бар.
Балық аулау - Қырғыз Республикасының таулы, таза өзендері мен көлдерінде жабайы форель табылды. Ол Ыстықкөл көліндегі ең үлкен өлшемді 25 килограмға дейін жетеді. және Тоқтоғұл су қоймасы 10-15 кг. Көлдерде форель әдетте торға түседі. Кейбір қала тұрғындары өзендерде балық аулауға үйретеді. Жергілікті тұрғындар кәдімгі балық аулаушылар мен тірі жемдерді ұстайды. Кішігірім ағындарда балық бар, ал Чон-Кемер, Кекемерен, Нарын өзендерінде 5 кг-нан асатын форельді ұстай алуға болады..
Треккинг - бұл жалпы туризм классикасы. Шатыр, түнде жалын, ауыр рюкзактар, гитарамен әндер, туристік романстың апофеозы. Бұл ел әлемдегі туризмнің осы түрін жүзеге асыру үшін тамаша орын. Бұл әдемі тау шатқалы, ертегі көлдер, жылдам өзендер, мұздықтар және қарлы тау жетпейтін өтеді. Жаяу экскурсиялар сізге әдеттерден және қалалардың жайлылығынан арылуға көмектеседі. Әлемнің құпиясын ашуға қадам жасап, оның ұлылығын анықтауға мүмкіндік берілді.
Дәстүрлі емес және экстремалды туризм - Қырғыз Республикасындағы дәстүрлі және экстремалды турларды ұйымдастыруға керемет мүмкіндіктер бар. Турлар көп және саналуан жәндіктердің эндемикалық түрлерінің өмір салтын, құс зерделеу - Қырғыз Республикасының аумағында өмір сүріп келе жатқан құстардың әр түрлісін зерттеу, экологиялық-турлар, мемлекеттік-қорғалған жануарлар фото аңшылық, Ыстықкөл суының яхта турлар арнайы жанкүйерлері үшін қарастырылған туризм түрі.
Сурет-1. ТМД және алыс шетелдегі туристік қызметтер экспорты
(жалпы пайызбен)
Ескерту.ТМД статистика мәліметтері (автордың құрастыруымен)
Сурет - 2.ТМД елдерінде және ТМД-дан тыс елдерде туристік қызметтерді импортқа енгізу
Ескерту.ТМД статистика мәліметтері (автордың құрастыруымен)
ТурStat талдамалық агенттігі 2018 жылы күзгі уақытта туристерге арналған ТМД елдерінің үздік қалаларының рейтингін жасады[10].
Кесте -2. ТМД-ның ең жақсы туристік қалалары.
1.
1. Минск (Беларусь)
2.
2. Астана(Қазақстан)
3.
Баку (Әзербайжан)
4.
1. Ереван (Армения)
5.
2. Ташкент (Өзбекістан)
6.
3. Алматы (Казақстан)
7.
4. Бишкек (Кырғызстан)
8.
5. Кишинев (Молдова)
9.
6. Душанбе (Тажікстан)
10.
Ашхабад (Түркменстан)
TourStat мәліметтері бойынша, күзде орта есеппен 3 тәулікке туристер қала мен ТМД елдеріне келеді.Туристер қалалар мен ТМД елдеріне күзгі турларға бөлме мен тамаққа күніне 30-дан 80 долларға дейін жұмсайды екен. Бұл рейтинг жыл сайын жарияланып отырады. Мысалы, 2017 жылы ТМД елдері арасында Бішкек 10 орында болатын, 1 жылдың ішінде 7 орынға көтерілді делінеді. Ол деген жақсы көрсеткіш.
Қырғыз Республикасының туризм индустриясы экономиканың перспективалы секторы болып табылады және экономикалық өсуді қамтамасыз етудің мемлекеттік саясатының негізгі бағыттарының бірі. Экономиканы жұмыспен қамтуға айтарлықтай мультипликативті әсер ететін секторды, сондай-ақ тікелей жұмыс орындарын құратын сектордың да, туризмнің маңыздылығын да атап өту қажет[11].
1.3
Қырғызстан аумақтарында туризм түрлерін дамытудағы Ыстықкөл облысының географиялық басымдылығы
Ыстықкөл облысы - еліміздің шығыс бөлігін алып жатыр, оның шекарасында Ыстықкөл көлі бар. Солтүстік-шығысында Қазақстан Республикасының Алматы облысымен, оңтүстік-шығысында - Қытай Халық Республикасы СУАР ауданымен, оңтүстік-батысында Нарын облысымен, солтүстік-батысында Шу облысымен шектеседі. Облыстың әкімшілік орталығы - Қаракөл қаласы. Облыстың жалпы ауданы 43,1 мың шаршы шақырымды құрайды. Облыстың негізгі нысандары - Ыстықкөл шұңқыры, олардың басым бөлігі Ыстықкөл суы мен орталық Тянь-Шаньның айналасындағы жоталары. Бассейінің солтүстік бөлігінде жоталардың беткейлері: Кюнгей тауы, Терскки тауының оңтүстік жағалауынан жоғары көтеріледі. Облыстың ішкі таулы аудандары Орталық Тянь-Шань тауларымен айналысады, онда Жетітым-Бел диапазондары, Бөркөлдой, Какшаал тауы диапазондарымен ерекшеленеді (мұнда теңіз деңгейінен 7395 метр биіктікте танымал Жеңіс шыңы) орналасқан[12].
Ыстықкөл -- Солтүстік Тянь-Шаньдағы Күнгей Алатау мен Теріскей Алатау тау жоталарының аралығында, 1608 м биіктікте (Ыстықкөл қазаншұңқырында) орналасқан тұйық көл, Қырғызстан жерінде. Дүние жүзіндегі ірі тау көлдерінің бірі. Аумағы 6236 км², ұзындығы 178 км, ендірек бөлігі - 60 км, ең терең жері - 668 м, орташа тереңдігі - 278 м, көлемі - 1738 км³. Жағалық сызығының ұзындығы - 597 км. Көлге 50-ден астам шағын өзен құяды (олардың жылдық ағыны 3 км³). Ірілері - Жырғалаң, Түп. Ыстықкөл алабының аумағы 21,9 мың км². Жағалары нашар тілімделген, терең шығанақтар шығыс және оңтүстік-шығыс жағалауында ғана кездеседі. Климаты қоңыржай континенттік. Жағалауындағы ауаның температурасы шілдеде 16 - 17°С, қаңтарда - 2° - 7°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 110 - 470 мм. Көл бетінен булану мөлшері - 700 мм. Күшті желдер (жылдығы 30 - 40 мс) әсерінен көлде биіктігі 3 - 4 метрлік толқындар болады. Деңгейінің ауытқу амплитудасы 10 - 50 см. Суының беткі температурасы қаңтарда 2 - 3°С, шілде - тамызда 19 - 20°С. Қыста суы қатпайды, аязды жылдары шығанақтары ғана қатады. Мөлдірлігі - 12 м, тұздығы - 5,8 %..
Көл өңірінде 1958 ж. Ыстықкөл қорығы ұйымдастырылды. Басты порты - Балықшы. Ыстықкөл жағалауы Орталық Азиядағымаңызды рекреациондық аудан: Шолпаната, Жырғалаң, Жетіөгіз, Тамға курорттары, демалыс үйлері, турбазалары ұйымдастырылған. Көл - керемет әдемі. Осы себептен ол Қырғызстанның інжу-маржаны деп аталады. Ашық мөлдірлік пен күн сәулесі Ыстық көлдің суының түсі ақшыл көк пен көкке дейін өзгереді. Көлдің солтүстік жағасынан қардың шыңдары бар керемет көріністер. Көлге сексен өзен мен ағымдар ағып келеді, бірақ көлдің ағыны жоқ, сондықтан көлдегі су тұзды. Ыстық көлде жерленген қалалар туралы аңыздар бар. Көлдің айналасындағы таулар іс жүзінде зерттелмеген.
Барлық жағынан қуатты тау шыңдары арқылы қоршалған көлдің бассейні ұзақ уақыт бойы Қырғызстанның қол жетпейтін аймағында қалды. Қазір мұнда атақты Бум шатқалынан өтетін жолмен, сондай-ақ бассейннің аумағында екі әуежай бар: курорттық қаланың маңында орналасқан Чолпон-Ата және 2003 жылы жазда әскери әуежай базасында салынған Тамшы халықаралық әуежайы[13].
Қарақөлден шығысқа қарай 30 шақырым жерде 3000 метр биіктікте орналасқан Алтын-Арашан шатқалы бар. Құмтайм - көлдің оңтүстік жағасындағы Кумтөр алтын кеніштері, қызыл тастары бар Бум шатқалы және Барскоон шатқалындағы 100 метр биіктіктегі сарқырама орналасқан.
Ыстықкөл облысының аумағында шамамен 1500 тарихи ескерткіш бар, оның 320-і мемлекетпен қорғалған. Саки Царский Курган Курманты кентінің маңында орналасқан және б.з. VII ғғ. ер - ІІ-ші жылы. ер Көкбұлақ пен Қарашар қорымына назар аудару керек. Тамға-тас тасы 6-10 ғасырлардағы діни сипаттағы Тибет жазуларында жазылған.
Көлдің солтүстік-шығыс жағындағы Қасиетті Мұрын - армян христиан шіркеуінің (IV-V ғғ.) Әйгілі ғибадатханасының орналасуы. Аңыз бойынша, мұнда қасиетті Апостол Матайдың қабірі бар. Көлдің түбінде 20-дан астам су тасқынынан зардап шеккен ежелгі қалалар табылды. Олар көлдің су деңгейінің көтерілуіне байланысты қаза болды. Ыстықкөлге барудың ең жақсы уақыты - қыркүйек айы.
Ыстық көлдің оңтүстік жағалауында орналасқан бірегей орын - бұл Кара-Көл көлі (Туз-Көлдің тағы бір атауы - өлі көл). Кейбір мәліметтерге сүйенсек, көлде тұздың мөлшері литрге 132 грамм, тұз суды өте тығыз етеді, сондықтан адам оған батпайды. Көптеген адамдар осы көлді Кара-Көлді әлемге танымал Израильдің Өлі теңізімен салыстырады.
Ыстық көлге ең жиі баратын жерлердің бірі - Табиғи медициналық кешен - Ыстықкөл жағалауынан 400 метр қашықтықта орналасқан Кара-Көль көлі болып табылады. Қара-Көл көлі теңіз деңгейінен 1 604 метр биіктікте орналасқан, ұзындығы шамамен 1 км, ені 600 м, көлдің тұз концентрациясы жоғары болғандықтан өлі деп аталады, мұнда ешқандай тіршілік иелері тіршілік етпейді, тек кейбір бактериялар болмаса . Ыстықкөлдегі су деңгейі қазіргі уақытқа қарағанда әлдеқайда жоғары болған кезде Кара-Көл көлі пайда болды. Су қоршаған аймақты толтырды, бірақ XIX ғасырда көл тартыла бастады. Нәтижесінде төбелер пайда болып көріне бастады, су қоймалары пайда болды. 2001 жылы олардың біреуі кездейсоқ ашылды - Израильдегі танымал Өлі теңіздің есімі аталып кеткен өлі Қара-Көл көлі еді. Оқшауланған су қоймасы Ыстықкөлмен жер асты ағыны арқылы байланысқа ие, сол арқылы көлдің суы толтырылады.
Әрине, Қаракөлдің басты көрікті жері Н.М.Пржевальскийдің қабірі мен ескерткіші бар саябақ қорығы[14].
Қаланың солтүстігінен 9 км қашықтықта, Қаракөл пойны маңында саябақтың арасынан мұражай, ескерткіш және Н. Пржевальскийдің қабірі орналасқан. 5-ші сапарға барар жолда Пжевальский Каракол қаласында қайтыс болды, егер қаласа, ол Ыстықкөл жағасына жерленген. Ол Ыстықкөл жағалауының шығыс бөлігінде орналасқан. Мұндағы көлдің керемет панорамы мен таулардың көгілдір қақпақтарының көрінісі керемет көрінеді.
Жеті-Өгүз шатқалы Қаракөлден батысқа қарай 28 шақырым жерде орналасқан. 2300 м биіктіктегі шатқалда Жеті-Оғыз курорты орналасқан. Жеті-Өгүз шатқалы кіре берісте тау жыныстарының ағып кетуімен туындаған ерекше түрлерімен кездеседі. Олар өз түйірлерінде бұқалар сияқты көрінеді. Осыдан Жеті-Өгүз деген сөз жеті бұқа дегенді білдіреді. Қызыл тастар соншалықты ерекше және әдемі: 1968 жылы олар Қырғызстанға арналған кеңестік пошта маркаларында бейнеленген.
Жеті-Өгүз шатқалы Қырғызстандағы ең әдемі жерлердің бірі, Ыстық көл қорығының екінші таулы бөлігі. Тянь-Шань шыршасы шатқалдың екі жағынан 25 шақырымдай жерде өседі. Оны ревматизмге, асқазанға, жүйке және тері ауруларына көмектесетін радон-сутегі сульфидті ыстық көздерімен танымал. Григорьевтік жарықтар - әлемнің нағыз табиғи ғажайыбы. Бұл Қарағай-Бұлақ пен Күнгей-Ала-Тоо аралығындағы Ыстықкөл жағалауына параллель орналасқан. Бөріқарақат, таңқурай, қарақат орманның шетінде, шалғындар мен өзен жағалауларында өседі.Үш көлдер тығыз орман ішінде керамика сияқты жарқырайды. Алғаш рет көріп, оларды ешкім көре алмайды. Көлдер шырша шабындықтарында, жағалаулық шөптерде және альпі жағалауларында орналасқан. Әрбір көл - жеке ландшафт, жеке философия, жеке сұлулық. Көптеген тарих пен таңғажайып көзқарасқа қарамастан, көлдер әлі романтикалық есімдерге ие емес. Олар төменгі, орта және жоғарғы көлдер деп аталады.
Джергалань бальнеологиялық санаторий өзеннің аузында орналасқан. Джергалан Караколдан солтүстік-шығысқа қарай 10 км және Ыстықкөл облысының Түп ауданында 390 км. Шамамен 40 жыл бұрын геологтар емдік қасиеттері бар ыстық суды терең тапты, онда Джергалан санаторий пайда болды.
Жырғалан санаторийі Қырғызсоветкурорт бірлестігіне кіреді. Көптеген адамдар бұл ерекше жерді ризашылықпен еске алады. Климаттық емдеу үшін керемет жағдайлар бар, санаторий теңіз деңгейінен 1624 метр биіктікте орналасқан және климат таулы деп саналады. Санаторийдің тағы бір ерекшелігі: атмосфералық қысымның төмендеуі (615-620 мм.г.), құрғақшылық және мол күн сәулесі, оның жылдық мөлшері 2 466-ға жетеді, бұл Сочиге қарағанда 700 сағат және 1000 сағатқа көп сол бір биіктікте орналасқан[15].
(Инилчек мұздығы) Семенов Тянь-Шанский алғаш рет мұзды тауды көргеннен бері 150 жылдан астам уақыт өтті.
Оңтүстік Иныльчек - Тянь-Шаньдағы ең үлкен мұздақ. Оның ұзындығы 60,5 км, ауданы - 567,2 км². Мұздықтар үлкен цирктік пішінді шұңқыр бассейндерінде 7440 м биіктікте басталады, мұздық тілі орташа ұзындығы 2,2 км болатын ұзындығы 43,2 км, шамамен 2 ° орташа беткейі 2,800 м-ге дейін түседі. Сонымен бірге екі жағынан да 78 ірі және кіші мұздақтар алынды. Негізгі корпустағы мұздың қалыңдығы 150-200 м дейін жетеді, шырша сызығы 4580 м биіктікте орналасқан, төменгі 14 км тілдің моренасы жабылған.
Бүгінде бұл экстремалды спортты сүйетін адамдар үшін ең қымбат орындардың бірі. Жарқыраған мұздақтар мен қардың шыңдары шексіз кеңістігі орталық Тянь-Шаньдың жүрегінде еліміздің өте шеткі шығысында көрінеді. Ежелгі айдаһар сияқты ең үлкен Иныльчек мұздықтарындағы мұздатылған ағындар мұзды жоталардың арасында, Чон-Таштың мәрмәр тастарындағы мұздықтың алдыңғы жағы мұздың біркелкі массасына ұқсайды[16].
2.ҚЫРҒЫЗСТАНдағы ТУРИЗМ түрлерінің ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫн ТАЛДАУ
2.1.Қырғызстан туризмінің қазіргі кездегі даму динамикасы
Қырғыз Республикасының экономикасының басым секторы болып табылатын туризм тек экономикалық проблемаларды шешуге ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік мақсаттарға қол жеткізуге, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге оң әсерін тигізуі мүмкін. Туризм, әсіресе Қырғыз Республикасындағы табиғи ресурстары мен мәдени мұрасы бар, жұмыспен қамтудың өсуі мен экономикалық жетістіктерге үлкен үлес қоса алады.
Мұнай мен газдың маңызды қорлары жоқ елде туризм саласының дамуы стратегиялық маңызға ие[17].
Халықаралық сарапшылардың пікірінше, Қырғыз Республикасы өзінің туристік әлеуетін 15% -дан аспайды, бұл әлемнің дамыған елдерімен салыстырғанда туризмнің ел экономикасына қосқан үлесінің төмен екендігін түсіндіреді. Әлемдік экономикадағы туризм әлемдегі жетекші өндірушілердің бірі болып табылады, өйткені ол бүкіл әлем бойынша 75 миллионнан астам жұмыс орнын жасайды. Он екінші әр адам туризм саласында жұмыс істейді. Халықаралық туризм, ең алдымен, қалаларда да, ауылдарда да жастар мен әйелдерге жұмысқа орналасады. Әлемдік экономикадағы туризм жастарды жұмыспен қамтамасыз ететін алғашқы жұмыс орындарын құруда бірінші орынды иемденетін маңызды фактор болып табылады. Халықаралық туризмнің тағы бір ерекшелігі, саяхатшы туристердің жас ерекшеліктерінің өзгеруі болып табылады. Бұрын туризм индустриясының қызметтерін тұтынушылардың негізгі контингенті негізінен 30-50 жас аралығындағы адамдардан тұрды. Бүгінгі күні әлемнің дамыған елдерінде саяхат жасауға мүмкіндіктері бар адамдар ұзақ өмір сүріп, денсаулығын жақсартады. 60 және 70 жастан асқан саяхатшылар саны біртіндеп артып келеді. Дегенмен, тағы бір үрдіс бар: соңғы онжылдықта алғаш рет 16-18 жас аралығындағы жастардың үлкен бөлігі белсенді туристерге айналады. 44 ел үшін визасыз режім енгізілген.
2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 107,5 мың шаруашылық субъектісі (заңды және жеке тұлғалар) Қырғыз Республикасындағы туризм саласына байланысты шаруашылық қызметті жүзеге асырады. Бұл нөмірге туристік өнімдерді шығаратын, оларды сататын және туристік экскурсиялық қызметтер, мейрамханалар, тұру, демалыс және көңіл көтеру (қорықтар, ұлттық парктер, альпі лагерлері), көліктің барлық түрлеріндегі кәсіпорындар және т.б. [18].
Сауықтыру және демалыс саласында қызмет көрсететін кәсiпорындар ретiнде шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң (заңды және жеке тұлғалардың) жалпы санының 11,7 мың немесе 10,9% -ы (қонақ үй объектiлерi, демалыс базалары, мейрамханалар, медициналық және денсаулық сақтау объектiлерi) есепке алынады. Негізінен мұндай шаруашылық субъектілері Бішкекте - 4,9 мың субъект (42,4%) және Ыстықкөл облысының курорттық аймағы - 1,7 мың субъекті (14,5%) орналасқан.
Туризм саласында жеке кәсіпкерлік 94 мыңнан астам жеке тұлғамен жұмыс істейді немесе тіркелген шаруашылық субъектілерінің жалпы санының 88,0% -ын құрайды.
2017 жылы республикада. Туристерді қабылдау және қызмет көрсетуді 480 демалыс және туристік ұйым жүзеге асырды. Оның 190-ы мамандандырылған тұру орны (101 демалыс үйі, 24 демалыс орны, 19 санаторий, 6-ы балаларға арналған, 5 демалыс үйі, 10 санаторий мен диспансер, 10 туристік лагерь, 7 демалыс базасы, 9 спорттық лагерь, 5 192 қонақ үй мен қонақ үй, 59 туристік агенттік және туроператорлар, 9 табиғи парктер және 30 басқа туристік объектілер бар.
ЖІӨ туризмі. 2017 жылы туризм секторында қалыптасқан жалпы құндылық алдын-ала есептеулер бойынша шамамен 25,1 млрд. Теңгені немесе ЖІӨ-ге 4,8% құрады
Сурет 3. Туризмдегі жалпы қосылған құн (ЖІӨ пайызымен)
Ескерту: ҚР статистикалық агентігі мәліметтері (автордың құрастыруымен)
Туристік қызмет экспорты. 2017 жылы туристік қызметтердің экспорты (шетелдік азаматтарды қабылдаудан түскен табыс) бағалау бойынша, 418,2 млн. АҚШ долларын құрады және 2016 жылмен салыстырғанда. тиісінше, ТМД елдерінен 363,7 млн. АҚШ долларына (2,7% -ға), алыс шетелден - 54,5 млн. АҚШ долларына (6,1% ). Сонымен бірге 2017 жылы. туризм экспортының жалпы көлемінің 50% -нан астамын құрады.
Қырғыз Республикасының Шекара қызметіне сәйкес, 2017 жылы. Қырғыз Республикасының шекарасын кесіп өткен шетел азаматтарының саны 4,7 миллион адамды құрады. Шетелдік туристердің негізгі ағымы Қазақстаннан, Ресейден, Тәжікстаннан, Өзбекстаннан, Қытайдан, Түркиядан және Үндістаннан келді.
Сурет 4. 2017 жылы Қырғызстан шекарасын кесіп өткен шетел азаматтары.
(жалпы пайызбен)
Ескерту: ҚР статистикалық агентігі мәліметтері (автордың құрастыруымен)
Туризмнің жалпы қосылған құны алдын-ала есептеулер бойынша 2018 жылы 27 миллиардтан астам теңгені немесе ЖІӨ-нің 5 пайызын құрады, өткен жылдың деңгейінде қалды. [19].
Өткен жылы туристерді қабылдау және қызмет көрсетуді 486 демалыс орны мен туристік ұйым жүзеге асырды. Оның ішінде 187-і мамандандырылған тұру орны, сондай-ақ 185 қонақүй, 64 туристік агенттік және туроператорлар, саяхат және экскурсиялар, 9 табиғи саябақ және 40-тан астам басқа туристік объектілер.
Қалғандардың саны 1,4 млн. Адамды құрады (өткен жылмен салыстырғанда өзгеріссіз). Олардың басым бөлігі Ыстықкөлге түсіп, олардың саны 900 мыңнан асты.
Қырғыз Республикасының Мемлекеттік шекара қызметі мәліметтері бойынша, 2018 жылы шекараны кесіп өткен шетелдік азаматтардың саны 7 миллион адамнан асып, 2017 жылғы деңгейден 1,5 есе артты.
Сурет 5 . 2017-2018 жылдарының салыстырмалы көрсеткіші, Қырғызстан шекарасын кесіп өткен шетел азаматтары.(жалпы пайызбен)
Ескерту: ҚР статистикалық агентігі мәліметтері (автордың құрастыруымен) [20].
Сурет 6 . Туристер ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған
туризм секторы (жалпы пайызбен)алғанда
Ескерту: ҚР статистикалық агентігі мәліметтері (автордың құрастыруымен)
Туризмдегі инвестициялар. 2018 жылы Туризм саласына 17,3 млн. АҚШ доллары көлемінде тікелей шетелдік инвестиция тартылды, бұл 2017 жылға қарағанда 5,1 есеге көп, ал алыс шетелдерден 6,1% ТМД - 25,2 пайызға.
2018 жылы тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы көлеміндегі туризмге тікелей шетелдік инвестициялардың үлесі 2,8% -ды құрады, ал өткен жылы ол 0,4% құрады. [21].
Тікелей шетелдік инвестициялардың негізгі көлемі (туризм секторына тартылған инвестициялардың жалпы көлемінің 93,6 пайызы) Нидерландтан - 69,1 пайыз, АҚШ - 14,0 пайыз, Қытай - 10,5 пайыз.
Туризм объектілерін салу туралы 2018 жылы, Негізгі капиталға 22795,1 млн. Теңге инвестиция салынды, бұл 2017 жылға қарағанда 29,9% көп. және 2014 жылмен салыстырғанда 2,4 есе артық.
Еңбек және туризмдегі жалақы. 2017 жылы туризм саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметкерлерінің орташа саны. 8,5 мың адамды құрады. Қызметкерлердің ең көп саны санаторлық-курорттық мекемелерде жұмыс істеді (27,1%).
2018 жылы туризм саласында бір қызметкердің орташа айлық жалақысы. 10273 сомды құрады және 2014 жылмен салыстырғанда өсті. 1,2 есе.
Туризм саласындағы қызметтер. 2018 жылы 2014 жылмен салыстырғанда халыққа туристік экскурсиялық қызмет көрсетілді 1562,1 млн. өсім 1,3 есе, санаторлық-курорттық қызметтерді тиісінше 677,2 млн. 1,3 есе көп.
Қонақ үйлер мен қысқа мерзімді тұрғын үймен қамтамасыз етілген қызметтердің көлемі 2013 жылмен салыстырғанда 3187,2 млн. Соманы құрады. 1,4 есе көп.
Туризмдегі сауда. 2018 жылы туризмдегі бөлшек сауданың жалпы айналымы. өткен жылмен салыстырғанда 20 622 млн. соманы құрады, айналым көлемі 4,6% -ға артты және 2014 жылмен салыстырғанда. - 1,3 есе.
Туристік тасымалдаулар. 2018 жылы жолаушылар көлігінің барлық түрлері бойынша туристердің қозғалысының көлемі. 6921,4 мың адамды құрады және өткен жылмен салыстырғанда 7,8 пайызға артып, 2014 жылмен салыстырғанда. - 13,7 пайызға өсті.
2014 жылмен салыстырғанда туристік трафиктен түсетін түсімдер (ағымдағы бағамен). 1,2 есе ұлғайды. Туризмге арналған тауарлар өндірісі. 2018 жылы өнеркәсіптік кәсіпорындар туризмді дамытуға үлес қосқан тауарлар, 784,3 млн. сомаға немесе өткен жылмен салыстырғанда 8,8% -ға төмен.
2018 жылы өткен жылмен салыстырғанда ұлттық киім өндірісі 5 есеге, калпақ - 13,0 пайызға, кәдесыйлар өндірісі - 39,2 пайызға төмендеді[22].
Кесте 3. Тіркелген кәсіпкерлік субъектілері (заңды тұлғалар),
туризм саласында жұмыс істейтін, типі бойынша (1 қаңтар)
2017
2018
Қонақүйлер
168
181
Демалыс базалары
және туризм
230
244
Мейрамханалар
424
457
Туристік агенттіктер
2402
2499
Санаториялық - курорттық мекемелер
75
78
Мемлекеттік саябақтар мен қорықтар
19
22
2.2. Қырғызстан аумақтарындағы туризм түрлерінің салыстырмалы талдауы
Қырғызстанның әрбір аймағы туризмнің әртүрлі түрлерін дамыту үшін әртүрлі және тартымды әлеуетімен ерекшеленеді.
Баткен ауданы. Ферғана алқабында табиғи климаттық жағдайлармен және ыңғайлы географиялық орналасуымен туристерді тартады. Орта ғасырларда облыста қалалар дамып, Ұлы Жібек жолы филиалдарының біріне жатады. Керуендер Баткен қалаларына Самарқанд, Бұхара, Ташкент, Хива және Қашқар қалаларынан өтті. Облыстың аумағында көптеген тарихи және мәдени нысандар бар. Бұл I-VI және IX-XVI ғасырлардағы ескі қоныстардың қалдықтары, Қоқан бекінісінің қаны - Қан, Кыштут және Қайрақах ауылындағы сәулет ескерткіші[23].
Дугаба альпинизм базасы мен Пирамида шыңы (5509,9 м) туристерді тарту үшін жақсы перспективаға ие.
Туризмді ақпараттық қамтамасыз етуде Баткен облысының имиджі туризм үшін қолайлы болып танымал болуы керек. Облыстағы туризмді дамыту үшін маңызды аймақтың көрікті жерлеріне алып келетін автожолдарды қайта құру жұмыстары жүргізілуде.
Туризмді дамыту саласында мынадай мәселелері бар:
- аймақтағы туризмді дамыту үшін қолайлы жағдай жасау бойынша жергілікті билік органдарының әлсіз жұмысы;
- туристік инфрақұрылымның төмен деңгейі;
- туристерге ыңғайлы ұжымдық тұрудың болмауы.
Чуй ауданы. Облыста табиғаттың ерекше сұлулығымен, минералды және жылу көздерімен ерекшеленеді; демалыс үйлерін, медициналық мекемелерді, сондай-ақ халықаралық альпинизмді ұйымдастыру үшін әлеуетке ие. Чу облысының аумағында экстремалды приключение түрін дамытуға болады.
Облыста 36 демалыс және туристік кәсіпорын жұмыс істейді, оның ішінде 26 жыл бойы жыл бойы жұмыс істейді, ал 10-ы - маусымдық іс-шаралар.
Чуй облысының аумағында 14 қонақ үй, 10 тау шаңғысы курорты, 23 мұражай, 7 табиғи саябақ және табиғат қорықтары, 4 тарихи-археологиялық кешендер бар.
Облыс аумағы арқылы Жібек жолы өтеді және турлар бар:
- Жібек жолы күзетшісі - Бурана мұнарасы тарихи-архитектуралық кешеніне экскурсия;
- Табиғаттың керемет күштері - Ыссық-Ата, Жылы кілттер курорттық аймағының минералды емдік көздеріне саяхат;
- Табиғаттың сұлулығы - Шамшы мен Кегеты шатқалдарының көркем жерлеріне саяхат, сарқырамалар мен Култердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1
ҚЫРҒЫЗСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ТҮРЛЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..6
0.1.
Қырғызстандағы туризм түрлерінің даму тарихы ... ... ... ... ... ..6
1.2
Қырғызстан туризімінің ТМД елдері арасында алатын орны мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3
Қырғызстан аумақтарында туризм түрлерін дамытудағы Ыстықкөл облысының географиялық басымдылығы ... ... ... ... .13
2
ҚЫРҒЫЗСТАНдағы ТУРИЗМ түрлерінің ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫн ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1
Қырғызстан туризмінің қазіргі кездегі даму динамикасы ... ... ..17
2.2
Қырғызстан аумақтарындағы туризм түрлерінің салыстырмалы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3
Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін дамыту мүмкіндіктерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3
ҚЫРҒЫЗСТАН ТУРИЗМНІҢ ролін арттыру жолдары МЕН ДАМУ перспективасы ... ... ... ... ...41
3.1
Қырғызстанда туризм саласының даму мүмкіндіктерін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.2
Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін халықаралық деңгейде дамыту бойынша ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ..62
КІРІСПЕ
Қырғызстан саяхатшыларды қарлы шыңдармен, жоғары альпі шалғындарымен, өсімдіктер мен гүлдер хош иістері бар толқындармен, таулы өзендермен және таулы шыңдар арасында айналып өтетін көлдерімен тартады. Керемет табиғат көздерімен қатар, Қырғызстанның туризмі Ұлы Жібек жолының ежелгі тарихымен таныстырады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қырғызстан туристерге бару үшін саяхаттау және демалу үшін керемет бірегей әлеуеті бар керемет ел. Халықаралық туристік саланың сарапшыларының бағалауы бойынша:
... Қырғызстан сияқты мәдени және табиғи ерекшеліктердің тамаша үйлесімі бар әлемдегі аздаған елдер бар. Таулы аудандарда, сөзсіз, әлемдегі ең әдемі ландшафттардың кейбірін көруге болады дейді.
Қырғыз Республикасының туризм индустриясы экономиканың перспективалы секторы болып табылады және экономикалық өсуді қамтамасыз етудің мемлекеттік саясатының негізгі бағыттарының бірі. Экономиканы жұмыспен қамтуға айтарлықтай мультипликативті әсер ететін секторды, сондай-ақ тікелей жұмыс орындарын құратын сектордың да, туризмнің маңыздылығын да атап өту қажет.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Дүниежүзілік Туристік Ұйымның мәліметтері бойынша туризм әлемнің өндірістік-сервистік нарық айналымының 10 пайызын қамтамасыз етеді. Туризм сферасына әлемдік ұлттық жиынтық өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушы шығындарының 11%, барлық салық түсімінің 5% келеді. Бұл сандар туризм индустриясының экономикаға тікелей әсерін көрсетеді.Ал Қырғызстан туризмінің инфрақұрылымы бай елдер қатарынан болып келеді.
Зерттеу тақырыбы: Қырғызстандағы туризм түрлерінің қазіргі жағдайы мен дамуы (Ыстықкөл облысы мысалында)
Диплoмдық жұмыcтың мaқcaты мeн міндeттepі. Диплoмдық жұмыcтың нeгізгі мaқcaты Қырғызстан туpизм индуcтpияcының дaму үpдіcін ғылыми, әдіcтeмeлік жәнe тәжіpибиeлік тұpғыдaн нeгіздeп зepттeу жәнe экoнoмикaлық өcуді қaмтaмacыз eтeтін қызмeт cфepacы үшін oның мaңыздылығын aшып көpceту, Ыстықкөл өңіpлepінің туpиcтік мүмкіндігін қapacтыpып, oның дaму пepcпeктивaлapын aнықтaу.
Мақсатқа жету үшін:
1. Қырғызстан Республикасының ТМД елдерінде алатын орны мен ерекшелігін зерттеу;
2. Қырғызстан туризмінің аймақтарындағы туризм жағдайын талдау;
3. Ыстық көл облысының туристік әлеуетін зерттеу және болашаққа дамыту мүмкіндерін қарастырамын;
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, бірінші бөлімде, Қырғызстандағы туризм түрлерінің даму тарихы; Қырғызстан туризімінің ТМД елдері арасында алатын орны мен ерекшелігі; Қырғызстан аумақтарында туризм түрлерін дамытудағы Ыстықкөл облысының географиялық басымдылығы; деген тақұырыпшалардан тұрады.
Диплом жұмысының екінші бөлімі, Қырғызстан туризмінің қазіргі кездегі даму динамикасы; Қырғызстан аумақтарындағы туризм түрлерінің салыстырмалы талдауы; Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін дамыту мүмкіндіктерін бағалау;деген үш тақырыппен құралады.
Жұмыстың үшінші бөлімі, Қырғызстанда туризм саласының дамуындағы негізгі мәселелері; Ыстықкөл облысындағы туризм түрлерін халықаралық деңгейде дамыту мүмкіндіктері мен қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен құралған.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Ыстықкөл өңірінің туризм динамикасын, туризм индустриясын жетілдіру бойынша ғылыми-практикалық ұсыныстардың жасалуында байқалады. Жүргізілген зерттеу нәтижесінде жасалған қорытындылар мен ұсыныстар туризм инустриясын дамыту және халықаралық дәрежеге көтеру саясатын жүргізуде қолданылуы мүмкін.
1
1
ҚЫРҒЫЗСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ТҮРЛЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1
Қырғызстандағы туризм түрлерінің даму тарихы
Қырғызстан мемлекеті қазақ даласы мен өзбек шөлдерінің, Тәжікстан мен Батыс Қытай арасында ыңғайлы жерде орналасқан ел. Ұлы Тянь-Шань және Памир, олардың тау жүйелерімен және Жеңіс шыңы (7439 м), Ленин шыңы (7134 м.) сияқты әлемдегі ең биік шыңдармен танымал. Қырғызстанның ұлы таулары, ыстық азиялық күні, шулы тау өзендері мен батпақты ағындары, Альпі шалғындары, түрлі гүлдерге және құнарлы алқаптарға бай мемлекет. Қырғызстан үлкен қарлы жерлермен алмастырылмаған мұздықтарымен танымал. Биік таулар мен көгілдір көлдер де Қырғызстанда. Мұнда таулар Орталық Азия республикасының аумағының 93% құрайды, 88 тау тізбегі - Тянь-Шань, ұзынан тізбектеле батыстан шығысқа қарай созылады. Қырғызстанның тағы бір қызықты бағыты - Мерцбахер көлі, мұздықтардың бірігуінде 3300 м биіктікте орналасқан. Өзен - көлдердің құпиясы әлі де толығымен анықталмаған[1].
Қырғыздар ежелгі тарихқа толы, Б.з.д., қытай монахы Чжан Цзянь сапарынан кейін, Тенир-То және Памир шөлдері мен тау шыңдары арқылы өтіп, Алай тауы Ферғана алқабына, Согдқа, Солтүстік Ауғанстанға және Парфияға барып, трансқұрлықтық сауда жолының сипаттамаларын, керуендермен жібек маталарды алып өтетін. Сол арқылы Қырғызстан аумағы Шығыс пен Батысты байланыстыратын көпір болды.
Ежелгі керуен жолының 3 филиалы республиканың аумағы арқылы - Пами-Алай, оңтүстіктен өтті. және солтүстікте. Тенир-То және Памир жоғары тау өтпелері арқылы өтетін.
Қырғызстанның аумақтары ежелгі дәуірден бастап дамыған Орталық Азия өркениетінің бір бөлігі болды және халықаралық сауда маршруттарында негізгі транзиттік пункт болды. Шығыс пен Батыс елдерінің мәдениеттері бір-бірімен байытылды, бұл қырғыз халқының әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерінен айқын көрінеді. Мысалы, көне тарихи-мәдени орталығы - Ош, транзиттік нүкте және жолдан өткен керуендер үшін аялдама болатын. Могол империясының негізін қалаушы - Бабур, Бабыр-Нама тарихи ескерткішінен артта қалған ұлы жауынгер және командир, Ош қаласында қалды. Қасиетті тауда Сулайман-Төбеде сол тарихи деректемені жазғандағы отырып ойланған кішігірім үйі әлі күнге дейін сақталып келген, және осы жерден, Ферғана алқабының әдемі көрінісідеген туындыны жазған делінеді[2].
Ежелгі керуен жолының 3 филиалы республиканың аумағы арқылы - Пами-Алай, оңтүстіктен өтіп, солтүстікте Тенир-То және Памир жоғары тау өтпелері арқылы өтетін.
Сол уақыттан бері Қырғызстан туризм индустриясын дамытуда үлкен аренаға шықты. Егер 1991 жылға дейін туризммен айналысатын үш құрылым ғана болған болса (Intourist, Resursovet, BMMT Sputnik), онда бүгін экономикалық реформа саясатының арқасында туризмдегі жеке сектордың үлесі басым. Қырғызстанда туристік қызмет нарығы қалыптасты.
Қырғызстан темір қоршауынан 70 жыл бұрын артта қалып, әлемнің көптеген елдерінің туристеріне іс жүзінде белгісіз. Тәуелсіздік алғаннан кейін республика құқықтық және нормативтік базаны өзгертті. Сондықтан Қырғыз Республикасында туристердің кіруі мен тұруының жеткілікті либералды режимі болған. Шетелдік азаматтар үшін визалық режимдер шектеусіз беріледі. Республика аумағында шетелдіктер халықаралық құқықтармен, шарттармен және көзделген барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады. Осы бағытта маңызды міндеттердің бірі - Туризм туралы Қырғыз Республикасының Заңына негізделетін заңнамалық базаны жетілдіру. Бұл заң көптеген туристік кәсіпорындар жұмыс істейтін құқықтық және құқықтық кеңістіктің шекараларын анықтауға мүмкіндік берген.
Республика 1993 жылдан бастап Бүкіләлемдік туристік ұйымның (ДТҰ) толыққанды мүшесі болып табылады. Бірнеше жыл бойы Қырғызстан Бейбітшілік үшін Берлин туризм биржасының, Лондондағы Туризм жәрмеңкесінің, Ташкент халықаралық жәрмеңкесінің және басқа да туристік іс-шараларға белсене қатысты.
Қырғызстан аумағында барлығы 80 туристік аймақ бөлінді. Туристік аймақтарды дамытудың жалпы бағыты негізінен елді мекендердегі туристік аймақтардың орналасуына, туристік ресурстардың шоғырлану сипаты мен дәрежесіне, көлік және транзит қол жетімділігіне байланысты. 1991 жылға дейін олардың мәні халықаралық маңызы бар, қазір ТМД елдері - ТМД елдері және республикалық маңызы бар аймақтарға бөлінді. Тиісті ресурстардың болуы туризмнің негізгі түрлері бойынша аймақтардың функционалды маңыздылығын анықтайды: білім беру туризмі, шаңғы жарысы, спорт және рекреациялық, керуен, кавинг туризмі, сондай-ақ аң аулау туризмі және басқалары[4].
Бүгінгі Қырғызстан - бұл әдемі табиғат, таулы жер, альпинизм немесе курорттық демалыс, бұл серпінді дамып келе жатқан туристік инфрақұрылым, Ыстықкөлдің жағасында екі-үш жылда ғана өсіп келе жатқан жаңа қонақ үйлер жылдам салынуда. Олар халықаралық стандарттарға сәйкес жабдықталған және түрлі қызметтердің кең ауқымын ұсынатындығын атап өту керек. Айта кету керек, олардың пайдалануға берілуі Ыстықкөлдің беделін курорттық аймақтағы арзан демалыс орнына өзгертуге мүмкіндік туғызды.
Қазіргі кезде эко-туризм, ауылдық туризм, экскурсиялық туризм, соның ішінде альпинизм, треккинг, рафтинг, тау шаңғысы және басқалары сияқты заманауи туризмнің ең перспективалы бағыттары белсенді дамып келеді.
Ауылдық туризмді дамытуда Қырғызстан соңғы үш жылда табысты жұмыс істеп келе жатқан Қоғамдастыққа негізделген туризмді (ТОБ) жобасын іске асырған халықаралық ұйымдармен белсенді түрде көмек көрсетеді. Осы жобаның шеңберінде шетелдіктерді қабылдау және оларға қызмет көрсету бойынша шетелдік консультанттар көмегімен тиісті оқыту мен білім алған қарапайым ауыл тұрғындары айналысады. Бұл жоба ауылдық жерлерде жаңа жұмыс орындарын құру үрдісін жалпы бағыттарда түбегейлі өзгертті, осылайша жергілікті халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде[5].
Кесте - 1. Қырғызстан туризмінің даму кезеңдерінің сипаттамасы
Қырғызстан туризмінің даму кезеңдері
Сипаттамасы мен ерекшеліктері
1991-1997 жж
1991 ж Қырғызстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алып, либералды режимге өтті; 1993 жылы Дүниежүзілік Туристік Ұйымға мүше болды; т.б.
1998-2005 жж
1998 жылы 20 желтоқсанда Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болды; 2000 жылы Беларусь, Қырғызстан, Ресей, Қазақстан, Тәжікстан мемлекеттері визасыз режимге ауысты; 1999 жылы 25 наурыз №34 Туризм жайлы заң қабылданды; т.б
2006-2012жж
2012 жылы Туризм жобасына Бүкіләлемдік көшпенділер ойыны жобасы бекітілді; Туризмді дамыту 2020 концепциясы енгізілді Ауылдық туризмді дамытуды қолға алу жайлы үкімдер бекітті; т.б.
2013-2019 жж
Желтоқсан айының 5 не Қырғызстан Республикасының Туризм жайлы заңына өзгерістер енгізілді; 2017 жылы №79 отырысында Туристер үшін Қауіпсіз мемлекет заңы қабылданды; 2016 жылы қыркүйек айында Бүкіләлемдік көшпенділер ойыны өтті 2018 жылы Туристік сақшылары аясында полициялары жұмыс жасай бастады; т.б.
1.2
Қырғызстан туризімінің ТМД елдері арасында алатын орны мен ерекшелігі
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдеріндегі туризмді дамыту экономикалық кешенді реформалау контексінде орын алды және бірқатар жағымсыз үрдістерді анықтады:
- ұлттық туристік бағдарламаларды қысқарту;
- ТМД елдерінен шетел валютасын экспорттау;
- ішкі туризмнің нашар дамуы;
- ұлттық туристік өнімді ілгерілету жөніндегі мақсатты мемлекеттік саясаттың жоқтығы;
- Туризмге өте төмен инвестиция[6].
Достастық елдерінің туристік байланыстарын дамыту жөніндегі күш-жігер интеграциялық саясатта жаңа тәсілдерді табуға бағытталған. Бұл үдерістің негізі туризмнің тарихи қалыптасқан құрылымын, мемлекеттердің туристік саясатын және туризмді дамытудың жалпы әдісін ескере отырып, бірыңғай туристік кеңістікті қалыптастыру міндеттерін айқындау болды. Осы проблемаларды шешу және Достастық аясында туристік қызметті үйлестіру үшін 1994 жылғы 9 қыркүйектегі ТМД Үкімет басшылары кеңесінің шешімімен Мүше мемлекеттердің туризм кеңесі құрылды. Кеңес құрамына ТМД-ның 11 елі кіреді: Әзербайжан, Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей Федерациясы, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Украина. Содан бері Кеңестің 15-тен астам отырысы өткізілді, онда туризм саласындағы мемлекеттердің өзара іс-қимылына қатысты кең ауқымды мәселелер қаралды. ТМД мелекеттер арасында Қырғызстанның алатын орны ерекше. Өйткені сауда, іскерлік туризм осы елде алғашқы болып дами бастады. Достастық аясында шекаралық формальдылықты жеңілдету бойынша шаралар қабылдануда, бұл елдер арасындағы туристік алмасуларды айтарлықтай күшейтеді. 2000 жылғы 30 қарашада Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және Ресей Федерациясы арасында азаматтардың өзара визасыз режимі туралы келісім жасалды.
ТМД Парламентаралық Ассамблеясының әлеуметтік және гуманитарлық мәселелер жөніндегі Тұрақты комитеті мүше мемлекеттер парламенттері ұлттық заңнамада қолдануға ұсынылған әлеуметтік туризм туралы заң қабылдады.
Қырғызстан Республикасының қонақтары мен Орталық Азиядағы ТМД елдерінің экскурсанттарына көшпелі мәдениетпен, бұрынғы және қазіргі Қырғыз өмірімен танысу үшін тамаша мүмкіндікке ие. Бірақ, әрине, өздерінің ұлттық этнографиясы туралы, мысалы, туристік сапарларда және Қырғызстанның қалалары мен ауылдарына экскурсиялар барысында танысуға болады. Қырғыздармен және басқа да жергілікті тұрғындармен тікелей сөйлескен кезде, олардың ойын-сауықпен бірге жүріп келе жатқан салт-дәстүрлерімен, отбасылық және мемлекеттік мерекелерімен танысуға болады. Үйлену тойлары, әдет - ғұрыптарымен ерекшеленеді. Қырғызстанның дамуының қазіргі кезеңінде республиканың оңтүстігі мен солтүстігіне қарай Ыстықкөлдің және таулардың әдемі пейзаждарының көрінісін көруге болады. Қырғызстанда туризмнің келесі түрлері бар: авантюр, шаңғы, спорттық аңшылық, балық аулау, дәрілік шөптерді жинау, альпинизм, экскурсиялық және білім беру бағыттары. Этнографиялық туризмнен басқа (ТШО-Ашудағы жоғары тау экипаждары, аң аулау, балық аулау, альпинизм, треккинг), этнографиялық туризмнен басқа (бронх демікпесі, Чуй алқабындағы Үлкен Сальна үңгірлерінде және Кочкор маңындағы Чоң-Тузда басқа тыныс алу аурулары) , дәрілік шөптер мен тау жидектер, минералдар жинау және т.б[7].
Сонымен қатар, Қырғызстан саяхатқа шыққан туристерге, ең алдымен, халықтардың тарихы мен мәдениеті туралы жаңа білімді, жаңа адамдармен танысудан әсер алу үшін өте қолайлы. Оның аумағында өткен уақыттағы және халықтардың бес мыңнан астам тарихи және мәдени ескерткіштері бар. Бұл Қырғызстанның тарихы. Мұнда және қарабайыр адамның үңгірлік бөліктері, тастардағы керемет жазылған жазулар, таңғажайып үңгір суреттер (петроглифтер), тас мүсіндер және ежелгі елді мекендердің қалдықтары, сондай-ақ олардың қол жетімсіздігі мен ұтымдылығы таң қалдыратын ортағасырлық бекіністер. Бүгін Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан және саяхатшы-сатушыларға қоныстанған елді мекендер мен керуен сарайлардың күйрегенін көруге болады. Ең маңызды археологиялық және архитектуралық ескерткіштердің ішінде: Сулейман тауы, Өзген сәулет кешені, Буран мұнарасы, Шах-Фазиль кесенесі, Каравансерай - Таш Рабат, танысқандығы ешкімді бей-жай қалдырмайды.
Қырғызстандағы көрші республикаларға қарағанда, оратордың ежелден бері ерекше орны бар. Бірегей - қырғыз халқының тарихынан 200 мыңға жуық желілерді қамтитын және батылдық, махаббат, ұлы идеяларға табандылық танытатын ұлы эпикалық Манас эпосымен танымал.
Қырғыз халқының еуропалықтарға арналған таңғажайып әдет-ғұрыптарының бірі терең ежелгі дәуірден шыққан шығар: үйге келіп келген қонақ үй иесі оған ұнаған нәрсені сыйға тартады: кілем, киіз мата, ыдыс, камшы. Бұл әдет-ғұрып таңқаларлық емес, егер көне көшпелі өмір жағдайлары бұрын адамдарға сирек кездесетін болған. Ақыр аяғында, қонақ - қазіргі заманғы тілде сөйлейтін жалғыз адам, сыртқы әлеммен байланыс мүмкіндігі. Бұл ертеден келген әуен мен аңыз - әңгімелер, оқиғаларымен ұрпақтан ұрпаққа келіп отырған салт - дәстүрлер жиынтығымен ерекшеленеді.[8].
Ыстықкөлдің жағалауында Кавказдың Қара теңіз жағалауы немесе Қырымда қарағанда әлдеқайда күн шуақты болып келеді. Көлден бір сағаттық жерде орналасқан керемет беткейлер қыста тау шаңғысы мен шаңғымен сырғанауға арналған жерлер бар. Керемет құмды жағажайлар, анық тау-теңіз әуе, жұмсақ климат және жылу көздерінің 20-дан астам топтар, резервтер емдік балшық - барлығы осы Ыстықкөлде бассейндер мен Шипажайлар, қажылық туристік орындар құрайды.
Ал яхталар, балық аулау қайықтарына, виндсерфингке қаншалықты жағымды, Иә, мұның бәрі Қырғызстан. Қырғызстан тарихында, Тянь-Шань жағалау көк меруерт құпиялары жайлы кездеседі. Ежелгі қорғандар, көлдің түбінде жасырын петроглифтер, жұмбақ мүсіннің, ежелгі елді мекендердің күйреген жерлері, көшпенді тайпалардың әр түрлі мәдениеттер, ғасырлар бойы бір-бірімен ауыстыру, олардың ескерткіштерін қалдырды. Жағалауда көрікті туристер жолында тағы да сай емес саз, кірпіш және металл боялған мазарлары, бойындағы зираттар кездеседі[9].
Рафтинг - Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап таулы өзендер мен күн шуақты күндер суды ұнататын адамдарды тартты. Аяқтауда және дауылдың өзенінде рафтингтен шыққан адреналинмен салыстыруға болады. Кешенді тау жыныстарының табалдырығын жеңу жүректі турбулентті ағынның күйзеліс ырғағымен байланыстырады. Сіздің өміріңізде бір рет көріңіз, және сіз оны қайта-қайта қайталағыңыз келеді. Қырғыз Республикасындағы көптеген өзендер бар, оларда көптеген тәжірибелі спортшылар мен жаңадан бастаушыларға арналған күрделі әртүрлі категориялардың көптеген бағыттары орнатылды.
Экологиялық туризм - Қырғыз Республикасы - әлемдегі аз ғана елдердің бірі, онда әлі де адамдар әлі жүрмеген ерекше жерлер бар. Алғашқы табиғатты сақтау үшін, көптеген қорықтар, табиғи парктер, мемлекет қорғайды. Табиғатпен жалғыз қалдырған таңғажайып әдемі жерлерге барар болсаңыз, сіз Жердегі тіршіліктің құпиясын таба алуға мүмкіндік бар.
Балық аулау - Қырғыз Республикасының таулы, таза өзендері мен көлдерінде жабайы форель табылды. Ол Ыстықкөл көліндегі ең үлкен өлшемді 25 килограмға дейін жетеді. және Тоқтоғұл су қоймасы 10-15 кг. Көлдерде форель әдетте торға түседі. Кейбір қала тұрғындары өзендерде балық аулауға үйретеді. Жергілікті тұрғындар кәдімгі балық аулаушылар мен тірі жемдерді ұстайды. Кішігірім ағындарда балық бар, ал Чон-Кемер, Кекемерен, Нарын өзендерінде 5 кг-нан асатын форельді ұстай алуға болады..
Треккинг - бұл жалпы туризм классикасы. Шатыр, түнде жалын, ауыр рюкзактар, гитарамен әндер, туристік романстың апофеозы. Бұл ел әлемдегі туризмнің осы түрін жүзеге асыру үшін тамаша орын. Бұл әдемі тау шатқалы, ертегі көлдер, жылдам өзендер, мұздықтар және қарлы тау жетпейтін өтеді. Жаяу экскурсиялар сізге әдеттерден және қалалардың жайлылығынан арылуға көмектеседі. Әлемнің құпиясын ашуға қадам жасап, оның ұлылығын анықтауға мүмкіндік берілді.
Дәстүрлі емес және экстремалды туризм - Қырғыз Республикасындағы дәстүрлі және экстремалды турларды ұйымдастыруға керемет мүмкіндіктер бар. Турлар көп және саналуан жәндіктердің эндемикалық түрлерінің өмір салтын, құс зерделеу - Қырғыз Республикасының аумағында өмір сүріп келе жатқан құстардың әр түрлісін зерттеу, экологиялық-турлар, мемлекеттік-қорғалған жануарлар фото аңшылық, Ыстықкөл суының яхта турлар арнайы жанкүйерлері үшін қарастырылған туризм түрі.
Сурет-1. ТМД және алыс шетелдегі туристік қызметтер экспорты
(жалпы пайызбен)
Ескерту.ТМД статистика мәліметтері (автордың құрастыруымен)
Сурет - 2.ТМД елдерінде және ТМД-дан тыс елдерде туристік қызметтерді импортқа енгізу
Ескерту.ТМД статистика мәліметтері (автордың құрастыруымен)
ТурStat талдамалық агенттігі 2018 жылы күзгі уақытта туристерге арналған ТМД елдерінің үздік қалаларының рейтингін жасады[10].
Кесте -2. ТМД-ның ең жақсы туристік қалалары.
1.
1. Минск (Беларусь)
2.
2. Астана(Қазақстан)
3.
Баку (Әзербайжан)
4.
1. Ереван (Армения)
5.
2. Ташкент (Өзбекістан)
6.
3. Алматы (Казақстан)
7.
4. Бишкек (Кырғызстан)
8.
5. Кишинев (Молдова)
9.
6. Душанбе (Тажікстан)
10.
Ашхабад (Түркменстан)
TourStat мәліметтері бойынша, күзде орта есеппен 3 тәулікке туристер қала мен ТМД елдеріне келеді.Туристер қалалар мен ТМД елдеріне күзгі турларға бөлме мен тамаққа күніне 30-дан 80 долларға дейін жұмсайды екен. Бұл рейтинг жыл сайын жарияланып отырады. Мысалы, 2017 жылы ТМД елдері арасында Бішкек 10 орында болатын, 1 жылдың ішінде 7 орынға көтерілді делінеді. Ол деген жақсы көрсеткіш.
Қырғыз Республикасының туризм индустриясы экономиканың перспективалы секторы болып табылады және экономикалық өсуді қамтамасыз етудің мемлекеттік саясатының негізгі бағыттарының бірі. Экономиканы жұмыспен қамтуға айтарлықтай мультипликативті әсер ететін секторды, сондай-ақ тікелей жұмыс орындарын құратын сектордың да, туризмнің маңыздылығын да атап өту қажет[11].
1.3
Қырғызстан аумақтарында туризм түрлерін дамытудағы Ыстықкөл облысының географиялық басымдылығы
Ыстықкөл облысы - еліміздің шығыс бөлігін алып жатыр, оның шекарасында Ыстықкөл көлі бар. Солтүстік-шығысында Қазақстан Республикасының Алматы облысымен, оңтүстік-шығысында - Қытай Халық Республикасы СУАР ауданымен, оңтүстік-батысында Нарын облысымен, солтүстік-батысында Шу облысымен шектеседі. Облыстың әкімшілік орталығы - Қаракөл қаласы. Облыстың жалпы ауданы 43,1 мың шаршы шақырымды құрайды. Облыстың негізгі нысандары - Ыстықкөл шұңқыры, олардың басым бөлігі Ыстықкөл суы мен орталық Тянь-Шаньның айналасындағы жоталары. Бассейінің солтүстік бөлігінде жоталардың беткейлері: Кюнгей тауы, Терскки тауының оңтүстік жағалауынан жоғары көтеріледі. Облыстың ішкі таулы аудандары Орталық Тянь-Шань тауларымен айналысады, онда Жетітым-Бел диапазондары, Бөркөлдой, Какшаал тауы диапазондарымен ерекшеленеді (мұнда теңіз деңгейінен 7395 метр биіктікте танымал Жеңіс шыңы) орналасқан[12].
Ыстықкөл -- Солтүстік Тянь-Шаньдағы Күнгей Алатау мен Теріскей Алатау тау жоталарының аралығында, 1608 м биіктікте (Ыстықкөл қазаншұңқырында) орналасқан тұйық көл, Қырғызстан жерінде. Дүние жүзіндегі ірі тау көлдерінің бірі. Аумағы 6236 км², ұзындығы 178 км, ендірек бөлігі - 60 км, ең терең жері - 668 м, орташа тереңдігі - 278 м, көлемі - 1738 км³. Жағалық сызығының ұзындығы - 597 км. Көлге 50-ден астам шағын өзен құяды (олардың жылдық ағыны 3 км³). Ірілері - Жырғалаң, Түп. Ыстықкөл алабының аумағы 21,9 мың км². Жағалары нашар тілімделген, терең шығанақтар шығыс және оңтүстік-шығыс жағалауында ғана кездеседі. Климаты қоңыржай континенттік. Жағалауындағы ауаның температурасы шілдеде 16 - 17°С, қаңтарда - 2° - 7°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 110 - 470 мм. Көл бетінен булану мөлшері - 700 мм. Күшті желдер (жылдығы 30 - 40 мс) әсерінен көлде биіктігі 3 - 4 метрлік толқындар болады. Деңгейінің ауытқу амплитудасы 10 - 50 см. Суының беткі температурасы қаңтарда 2 - 3°С, шілде - тамызда 19 - 20°С. Қыста суы қатпайды, аязды жылдары шығанақтары ғана қатады. Мөлдірлігі - 12 м, тұздығы - 5,8 %..
Көл өңірінде 1958 ж. Ыстықкөл қорығы ұйымдастырылды. Басты порты - Балықшы. Ыстықкөл жағалауы Орталық Азиядағымаңызды рекреациондық аудан: Шолпаната, Жырғалаң, Жетіөгіз, Тамға курорттары, демалыс үйлері, турбазалары ұйымдастырылған. Көл - керемет әдемі. Осы себептен ол Қырғызстанның інжу-маржаны деп аталады. Ашық мөлдірлік пен күн сәулесі Ыстық көлдің суының түсі ақшыл көк пен көкке дейін өзгереді. Көлдің солтүстік жағасынан қардың шыңдары бар керемет көріністер. Көлге сексен өзен мен ағымдар ағып келеді, бірақ көлдің ағыны жоқ, сондықтан көлдегі су тұзды. Ыстық көлде жерленген қалалар туралы аңыздар бар. Көлдің айналасындағы таулар іс жүзінде зерттелмеген.
Барлық жағынан қуатты тау шыңдары арқылы қоршалған көлдің бассейні ұзақ уақыт бойы Қырғызстанның қол жетпейтін аймағында қалды. Қазір мұнда атақты Бум шатқалынан өтетін жолмен, сондай-ақ бассейннің аумағында екі әуежай бар: курорттық қаланың маңында орналасқан Чолпон-Ата және 2003 жылы жазда әскери әуежай базасында салынған Тамшы халықаралық әуежайы[13].
Қарақөлден шығысқа қарай 30 шақырым жерде 3000 метр биіктікте орналасқан Алтын-Арашан шатқалы бар. Құмтайм - көлдің оңтүстік жағасындағы Кумтөр алтын кеніштері, қызыл тастары бар Бум шатқалы және Барскоон шатқалындағы 100 метр биіктіктегі сарқырама орналасқан.
Ыстықкөл облысының аумағында шамамен 1500 тарихи ескерткіш бар, оның 320-і мемлекетпен қорғалған. Саки Царский Курган Курманты кентінің маңында орналасқан және б.з. VII ғғ. ер - ІІ-ші жылы. ер Көкбұлақ пен Қарашар қорымына назар аудару керек. Тамға-тас тасы 6-10 ғасырлардағы діни сипаттағы Тибет жазуларында жазылған.
Көлдің солтүстік-шығыс жағындағы Қасиетті Мұрын - армян христиан шіркеуінің (IV-V ғғ.) Әйгілі ғибадатханасының орналасуы. Аңыз бойынша, мұнда қасиетті Апостол Матайдың қабірі бар. Көлдің түбінде 20-дан астам су тасқынынан зардап шеккен ежелгі қалалар табылды. Олар көлдің су деңгейінің көтерілуіне байланысты қаза болды. Ыстықкөлге барудың ең жақсы уақыты - қыркүйек айы.
Ыстық көлдің оңтүстік жағалауында орналасқан бірегей орын - бұл Кара-Көл көлі (Туз-Көлдің тағы бір атауы - өлі көл). Кейбір мәліметтерге сүйенсек, көлде тұздың мөлшері литрге 132 грамм, тұз суды өте тығыз етеді, сондықтан адам оған батпайды. Көптеген адамдар осы көлді Кара-Көлді әлемге танымал Израильдің Өлі теңізімен салыстырады.
Ыстық көлге ең жиі баратын жерлердің бірі - Табиғи медициналық кешен - Ыстықкөл жағалауынан 400 метр қашықтықта орналасқан Кара-Көль көлі болып табылады. Қара-Көл көлі теңіз деңгейінен 1 604 метр биіктікте орналасқан, ұзындығы шамамен 1 км, ені 600 м, көлдің тұз концентрациясы жоғары болғандықтан өлі деп аталады, мұнда ешқандай тіршілік иелері тіршілік етпейді, тек кейбір бактериялар болмаса . Ыстықкөлдегі су деңгейі қазіргі уақытқа қарағанда әлдеқайда жоғары болған кезде Кара-Көл көлі пайда болды. Су қоршаған аймақты толтырды, бірақ XIX ғасырда көл тартыла бастады. Нәтижесінде төбелер пайда болып көріне бастады, су қоймалары пайда болды. 2001 жылы олардың біреуі кездейсоқ ашылды - Израильдегі танымал Өлі теңіздің есімі аталып кеткен өлі Қара-Көл көлі еді. Оқшауланған су қоймасы Ыстықкөлмен жер асты ағыны арқылы байланысқа ие, сол арқылы көлдің суы толтырылады.
Әрине, Қаракөлдің басты көрікті жері Н.М.Пржевальскийдің қабірі мен ескерткіші бар саябақ қорығы[14].
Қаланың солтүстігінен 9 км қашықтықта, Қаракөл пойны маңында саябақтың арасынан мұражай, ескерткіш және Н. Пржевальскийдің қабірі орналасқан. 5-ші сапарға барар жолда Пжевальский Каракол қаласында қайтыс болды, егер қаласа, ол Ыстықкөл жағасына жерленген. Ол Ыстықкөл жағалауының шығыс бөлігінде орналасқан. Мұндағы көлдің керемет панорамы мен таулардың көгілдір қақпақтарының көрінісі керемет көрінеді.
Жеті-Өгүз шатқалы Қаракөлден батысқа қарай 28 шақырым жерде орналасқан. 2300 м биіктіктегі шатқалда Жеті-Оғыз курорты орналасқан. Жеті-Өгүз шатқалы кіре берісте тау жыныстарының ағып кетуімен туындаған ерекше түрлерімен кездеседі. Олар өз түйірлерінде бұқалар сияқты көрінеді. Осыдан Жеті-Өгүз деген сөз жеті бұқа дегенді білдіреді. Қызыл тастар соншалықты ерекше және әдемі: 1968 жылы олар Қырғызстанға арналған кеңестік пошта маркаларында бейнеленген.
Жеті-Өгүз шатқалы Қырғызстандағы ең әдемі жерлердің бірі, Ыстық көл қорығының екінші таулы бөлігі. Тянь-Шань шыршасы шатқалдың екі жағынан 25 шақырымдай жерде өседі. Оны ревматизмге, асқазанға, жүйке және тері ауруларына көмектесетін радон-сутегі сульфидті ыстық көздерімен танымал. Григорьевтік жарықтар - әлемнің нағыз табиғи ғажайыбы. Бұл Қарағай-Бұлақ пен Күнгей-Ала-Тоо аралығындағы Ыстықкөл жағалауына параллель орналасқан. Бөріқарақат, таңқурай, қарақат орманның шетінде, шалғындар мен өзен жағалауларында өседі.Үш көлдер тығыз орман ішінде керамика сияқты жарқырайды. Алғаш рет көріп, оларды ешкім көре алмайды. Көлдер шырша шабындықтарында, жағалаулық шөптерде және альпі жағалауларында орналасқан. Әрбір көл - жеке ландшафт, жеке философия, жеке сұлулық. Көптеген тарих пен таңғажайып көзқарасқа қарамастан, көлдер әлі романтикалық есімдерге ие емес. Олар төменгі, орта және жоғарғы көлдер деп аталады.
Джергалань бальнеологиялық санаторий өзеннің аузында орналасқан. Джергалан Караколдан солтүстік-шығысқа қарай 10 км және Ыстықкөл облысының Түп ауданында 390 км. Шамамен 40 жыл бұрын геологтар емдік қасиеттері бар ыстық суды терең тапты, онда Джергалан санаторий пайда болды.
Жырғалан санаторийі Қырғызсоветкурорт бірлестігіне кіреді. Көптеген адамдар бұл ерекше жерді ризашылықпен еске алады. Климаттық емдеу үшін керемет жағдайлар бар, санаторий теңіз деңгейінен 1624 метр биіктікте орналасқан және климат таулы деп саналады. Санаторийдің тағы бір ерекшелігі: атмосфералық қысымның төмендеуі (615-620 мм.г.), құрғақшылық және мол күн сәулесі, оның жылдық мөлшері 2 466-ға жетеді, бұл Сочиге қарағанда 700 сағат және 1000 сағатқа көп сол бір биіктікте орналасқан[15].
(Инилчек мұздығы) Семенов Тянь-Шанский алғаш рет мұзды тауды көргеннен бері 150 жылдан астам уақыт өтті.
Оңтүстік Иныльчек - Тянь-Шаньдағы ең үлкен мұздақ. Оның ұзындығы 60,5 км, ауданы - 567,2 км². Мұздықтар үлкен цирктік пішінді шұңқыр бассейндерінде 7440 м биіктікте басталады, мұздық тілі орташа ұзындығы 2,2 км болатын ұзындығы 43,2 км, шамамен 2 ° орташа беткейі 2,800 м-ге дейін түседі. Сонымен бірге екі жағынан да 78 ірі және кіші мұздақтар алынды. Негізгі корпустағы мұздың қалыңдығы 150-200 м дейін жетеді, шырша сызығы 4580 м биіктікте орналасқан, төменгі 14 км тілдің моренасы жабылған.
Бүгінде бұл экстремалды спортты сүйетін адамдар үшін ең қымбат орындардың бірі. Жарқыраған мұздақтар мен қардың шыңдары шексіз кеңістігі орталық Тянь-Шаньдың жүрегінде еліміздің өте шеткі шығысында көрінеді. Ежелгі айдаһар сияқты ең үлкен Иныльчек мұздықтарындағы мұздатылған ағындар мұзды жоталардың арасында, Чон-Таштың мәрмәр тастарындағы мұздықтың алдыңғы жағы мұздың біркелкі массасына ұқсайды[16].
2.ҚЫРҒЫЗСТАНдағы ТУРИЗМ түрлерінің ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫн ТАЛДАУ
2.1.Қырғызстан туризмінің қазіргі кездегі даму динамикасы
Қырғыз Республикасының экономикасының басым секторы болып табылатын туризм тек экономикалық проблемаларды шешуге ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік мақсаттарға қол жеткізуге, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге оң әсерін тигізуі мүмкін. Туризм, әсіресе Қырғыз Республикасындағы табиғи ресурстары мен мәдени мұрасы бар, жұмыспен қамтудың өсуі мен экономикалық жетістіктерге үлкен үлес қоса алады.
Мұнай мен газдың маңызды қорлары жоқ елде туризм саласының дамуы стратегиялық маңызға ие[17].
Халықаралық сарапшылардың пікірінше, Қырғыз Республикасы өзінің туристік әлеуетін 15% -дан аспайды, бұл әлемнің дамыған елдерімен салыстырғанда туризмнің ел экономикасына қосқан үлесінің төмен екендігін түсіндіреді. Әлемдік экономикадағы туризм әлемдегі жетекші өндірушілердің бірі болып табылады, өйткені ол бүкіл әлем бойынша 75 миллионнан астам жұмыс орнын жасайды. Он екінші әр адам туризм саласында жұмыс істейді. Халықаралық туризм, ең алдымен, қалаларда да, ауылдарда да жастар мен әйелдерге жұмысқа орналасады. Әлемдік экономикадағы туризм жастарды жұмыспен қамтамасыз ететін алғашқы жұмыс орындарын құруда бірінші орынды иемденетін маңызды фактор болып табылады. Халықаралық туризмнің тағы бір ерекшелігі, саяхатшы туристердің жас ерекшеліктерінің өзгеруі болып табылады. Бұрын туризм индустриясының қызметтерін тұтынушылардың негізгі контингенті негізінен 30-50 жас аралығындағы адамдардан тұрды. Бүгінгі күні әлемнің дамыған елдерінде саяхат жасауға мүмкіндіктері бар адамдар ұзақ өмір сүріп, денсаулығын жақсартады. 60 және 70 жастан асқан саяхатшылар саны біртіндеп артып келеді. Дегенмен, тағы бір үрдіс бар: соңғы онжылдықта алғаш рет 16-18 жас аралығындағы жастардың үлкен бөлігі белсенді туристерге айналады. 44 ел үшін визасыз режім енгізілген.
2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 107,5 мың шаруашылық субъектісі (заңды және жеке тұлғалар) Қырғыз Республикасындағы туризм саласына байланысты шаруашылық қызметті жүзеге асырады. Бұл нөмірге туристік өнімдерді шығаратын, оларды сататын және туристік экскурсиялық қызметтер, мейрамханалар, тұру, демалыс және көңіл көтеру (қорықтар, ұлттық парктер, альпі лагерлері), көліктің барлық түрлеріндегі кәсіпорындар және т.б. [18].
Сауықтыру және демалыс саласында қызмет көрсететін кәсiпорындар ретiнде шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң (заңды және жеке тұлғалардың) жалпы санының 11,7 мың немесе 10,9% -ы (қонақ үй объектiлерi, демалыс базалары, мейрамханалар, медициналық және денсаулық сақтау объектiлерi) есепке алынады. Негізінен мұндай шаруашылық субъектілері Бішкекте - 4,9 мың субъект (42,4%) және Ыстықкөл облысының курорттық аймағы - 1,7 мың субъекті (14,5%) орналасқан.
Туризм саласында жеке кәсіпкерлік 94 мыңнан астам жеке тұлғамен жұмыс істейді немесе тіркелген шаруашылық субъектілерінің жалпы санының 88,0% -ын құрайды.
2017 жылы республикада. Туристерді қабылдау және қызмет көрсетуді 480 демалыс және туристік ұйым жүзеге асырды. Оның 190-ы мамандандырылған тұру орны (101 демалыс үйі, 24 демалыс орны, 19 санаторий, 6-ы балаларға арналған, 5 демалыс үйі, 10 санаторий мен диспансер, 10 туристік лагерь, 7 демалыс базасы, 9 спорттық лагерь, 5 192 қонақ үй мен қонақ үй, 59 туристік агенттік және туроператорлар, 9 табиғи парктер және 30 басқа туристік объектілер бар.
ЖІӨ туризмі. 2017 жылы туризм секторында қалыптасқан жалпы құндылық алдын-ала есептеулер бойынша шамамен 25,1 млрд. Теңгені немесе ЖІӨ-ге 4,8% құрады
Сурет 3. Туризмдегі жалпы қосылған құн (ЖІӨ пайызымен)
Ескерту: ҚР статистикалық агентігі мәліметтері (автордың құрастыруымен)
Туристік қызмет экспорты. 2017 жылы туристік қызметтердің экспорты (шетелдік азаматтарды қабылдаудан түскен табыс) бағалау бойынша, 418,2 млн. АҚШ долларын құрады және 2016 жылмен салыстырғанда. тиісінше, ТМД елдерінен 363,7 млн. АҚШ долларына (2,7% -ға), алыс шетелден - 54,5 млн. АҚШ долларына (6,1% ). Сонымен бірге 2017 жылы. туризм экспортының жалпы көлемінің 50% -нан астамын құрады.
Қырғыз Республикасының Шекара қызметіне сәйкес, 2017 жылы. Қырғыз Республикасының шекарасын кесіп өткен шетел азаматтарының саны 4,7 миллион адамды құрады. Шетелдік туристердің негізгі ағымы Қазақстаннан, Ресейден, Тәжікстаннан, Өзбекстаннан, Қытайдан, Түркиядан және Үндістаннан келді.
Сурет 4. 2017 жылы Қырғызстан шекарасын кесіп өткен шетел азаматтары.
(жалпы пайызбен)
Ескерту: ҚР статистикалық агентігі мәліметтері (автордың құрастыруымен)
Туризмнің жалпы қосылған құны алдын-ала есептеулер бойынша 2018 жылы 27 миллиардтан астам теңгені немесе ЖІӨ-нің 5 пайызын құрады, өткен жылдың деңгейінде қалды. [19].
Өткен жылы туристерді қабылдау және қызмет көрсетуді 486 демалыс орны мен туристік ұйым жүзеге асырды. Оның ішінде 187-і мамандандырылған тұру орны, сондай-ақ 185 қонақүй, 64 туристік агенттік және туроператорлар, саяхат және экскурсиялар, 9 табиғи саябақ және 40-тан астам басқа туристік объектілер.
Қалғандардың саны 1,4 млн. Адамды құрады (өткен жылмен салыстырғанда өзгеріссіз). Олардың басым бөлігі Ыстықкөлге түсіп, олардың саны 900 мыңнан асты.
Қырғыз Республикасының Мемлекеттік шекара қызметі мәліметтері бойынша, 2018 жылы шекараны кесіп өткен шетелдік азаматтардың саны 7 миллион адамнан асып, 2017 жылғы деңгейден 1,5 есе артты.
Сурет 5 . 2017-2018 жылдарының салыстырмалы көрсеткіші, Қырғызстан шекарасын кесіп өткен шетел азаматтары.(жалпы пайызбен)
Ескерту: ҚР статистикалық агентігі мәліметтері (автордың құрастыруымен) [20].
Сурет 6 . Туристер ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған
туризм секторы (жалпы пайызбен)алғанда
Ескерту: ҚР статистикалық агентігі мәліметтері (автордың құрастыруымен)
Туризмдегі инвестициялар. 2018 жылы Туризм саласына 17,3 млн. АҚШ доллары көлемінде тікелей шетелдік инвестиция тартылды, бұл 2017 жылға қарағанда 5,1 есеге көп, ал алыс шетелдерден 6,1% ТМД - 25,2 пайызға.
2018 жылы тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы көлеміндегі туризмге тікелей шетелдік инвестициялардың үлесі 2,8% -ды құрады, ал өткен жылы ол 0,4% құрады. [21].
Тікелей шетелдік инвестициялардың негізгі көлемі (туризм секторына тартылған инвестициялардың жалпы көлемінің 93,6 пайызы) Нидерландтан - 69,1 пайыз, АҚШ - 14,0 пайыз, Қытай - 10,5 пайыз.
Туризм объектілерін салу туралы 2018 жылы, Негізгі капиталға 22795,1 млн. Теңге инвестиция салынды, бұл 2017 жылға қарағанда 29,9% көп. және 2014 жылмен салыстырғанда 2,4 есе артық.
Еңбек және туризмдегі жалақы. 2017 жылы туризм саласындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметкерлерінің орташа саны. 8,5 мың адамды құрады. Қызметкерлердің ең көп саны санаторлық-курорттық мекемелерде жұмыс істеді (27,1%).
2018 жылы туризм саласында бір қызметкердің орташа айлық жалақысы. 10273 сомды құрады және 2014 жылмен салыстырғанда өсті. 1,2 есе.
Туризм саласындағы қызметтер. 2018 жылы 2014 жылмен салыстырғанда халыққа туристік экскурсиялық қызмет көрсетілді 1562,1 млн. өсім 1,3 есе, санаторлық-курорттық қызметтерді тиісінше 677,2 млн. 1,3 есе көп.
Қонақ үйлер мен қысқа мерзімді тұрғын үймен қамтамасыз етілген қызметтердің көлемі 2013 жылмен салыстырғанда 3187,2 млн. Соманы құрады. 1,4 есе көп.
Туризмдегі сауда. 2018 жылы туризмдегі бөлшек сауданың жалпы айналымы. өткен жылмен салыстырғанда 20 622 млн. соманы құрады, айналым көлемі 4,6% -ға артты және 2014 жылмен салыстырғанда. - 1,3 есе.
Туристік тасымалдаулар. 2018 жылы жолаушылар көлігінің барлық түрлері бойынша туристердің қозғалысының көлемі. 6921,4 мың адамды құрады және өткен жылмен салыстырғанда 7,8 пайызға артып, 2014 жылмен салыстырғанда. - 13,7 пайызға өсті.
2014 жылмен салыстырғанда туристік трафиктен түсетін түсімдер (ағымдағы бағамен). 1,2 есе ұлғайды. Туризмге арналған тауарлар өндірісі. 2018 жылы өнеркәсіптік кәсіпорындар туризмді дамытуға үлес қосқан тауарлар, 784,3 млн. сомаға немесе өткен жылмен салыстырғанда 8,8% -ға төмен.
2018 жылы өткен жылмен салыстырғанда ұлттық киім өндірісі 5 есеге, калпақ - 13,0 пайызға, кәдесыйлар өндірісі - 39,2 пайызға төмендеді[22].
Кесте 3. Тіркелген кәсіпкерлік субъектілері (заңды тұлғалар),
туризм саласында жұмыс істейтін, типі бойынша (1 қаңтар)
2017
2018
Қонақүйлер
168
181
Демалыс базалары
және туризм
230
244
Мейрамханалар
424
457
Туристік агенттіктер
2402
2499
Санаториялық - курорттық мекемелер
75
78
Мемлекеттік саябақтар мен қорықтар
19
22
2.2. Қырғызстан аумақтарындағы туризм түрлерінің салыстырмалы талдауы
Қырғызстанның әрбір аймағы туризмнің әртүрлі түрлерін дамыту үшін әртүрлі және тартымды әлеуетімен ерекшеленеді.
Баткен ауданы. Ферғана алқабында табиғи климаттық жағдайлармен және ыңғайлы географиялық орналасуымен туристерді тартады. Орта ғасырларда облыста қалалар дамып, Ұлы Жібек жолы филиалдарының біріне жатады. Керуендер Баткен қалаларына Самарқанд, Бұхара, Ташкент, Хива және Қашқар қалаларынан өтті. Облыстың аумағында көптеген тарихи және мәдени нысандар бар. Бұл I-VI және IX-XVI ғасырлардағы ескі қоныстардың қалдықтары, Қоқан бекінісінің қаны - Қан, Кыштут және Қайрақах ауылындағы сәулет ескерткіші[23].
Дугаба альпинизм базасы мен Пирамида шыңы (5509,9 м) туристерді тарту үшін жақсы перспективаға ие.
Туризмді ақпараттық қамтамасыз етуде Баткен облысының имиджі туризм үшін қолайлы болып танымал болуы керек. Облыстағы туризмді дамыту үшін маңызды аймақтың көрікті жерлеріне алып келетін автожолдарды қайта құру жұмыстары жүргізілуде.
Туризмді дамыту саласында мынадай мәселелері бар:
- аймақтағы туризмді дамыту үшін қолайлы жағдай жасау бойынша жергілікті билік органдарының әлсіз жұмысы;
- туристік инфрақұрылымның төмен деңгейі;
- туристерге ыңғайлы ұжымдық тұрудың болмауы.
Чуй ауданы. Облыста табиғаттың ерекше сұлулығымен, минералды және жылу көздерімен ерекшеленеді; демалыс үйлерін, медициналық мекемелерді, сондай-ақ халықаралық альпинизмді ұйымдастыру үшін әлеуетке ие. Чу облысының аумағында экстремалды приключение түрін дамытуға болады.
Облыста 36 демалыс және туристік кәсіпорын жұмыс істейді, оның ішінде 26 жыл бойы жыл бойы жұмыс істейді, ал 10-ы - маусымдық іс-шаралар.
Чуй облысының аумағында 14 қонақ үй, 10 тау шаңғысы курорты, 23 мұражай, 7 табиғи саябақ және табиғат қорықтары, 4 тарихи-археологиялық кешендер бар.
Облыс аумағы арқылы Жібек жолы өтеді және турлар бар:
- Жібек жолы күзетшісі - Бурана мұнарасы тарихи-архитектуралық кешеніне экскурсия;
- Табиғаттың керемет күштері - Ыссық-Ата, Жылы кілттер курорттық аймағының минералды емдік көздеріне саяхат;
- Табиғаттың сұлулығы - Шамшы мен Кегеты шатқалдарының көркем жерлеріне саяхат, сарқырамалар мен Култердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz