Еңбек күшінің жіктеуі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету аса күрделі әрі мемлекеттік маңызды мәселе. Себебі, алға қойған саяси - экономикалық және әлеуметтік қатынас негізінен туындаған оның ерекшеліктерін бейнелейтін сапа белгісі. Жұмыспен тиімді қамту әрбір елдің нақтылы даму кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды үнемді және нәтижелі пайдаланып, оларды шаруашылық салалары және аймақ бойынша бөлудің тепе - теңдік үлесімділігіне жету.
Бүгінгі күні елімізде еңбек нарығы жаңғырып экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік- экономикалық, ұйымдастырушылық - инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін жетілдіру, тұрғындары жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау.
Халықты жұмыспен қамту, еңбек нарығында жұмыссыздықты реттеу ең маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің бірі. Себебі толық жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейі макроэкономикалық дамуы мен қоғамның тұрақтылығының көрсеткіш-индикаторлары болып табылады.
Н.Ә.Назарбаев 2018 жылғы 10 қаңтардағы Қазақстан Халқына Жолдауында: жаңа технологиялар, роботтандыру мен автоматтандыру еңбек ресурстарына және адам капиталының сапасына қатысты талаптарды күрделендіруде-деп атап көрсетті [1].
Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен оның халықаралық қауымдастыққа кіруі, бір жағынан, жұмысбастылық мәселесін аймақтық дәрежеде емес, экономиканың әлемдік глобализация дәрежесінде шешуді талап етеді. Екінші жағынан, жұмысбыстылық саясаты мен концепциясын, басымды бағыттарын республиканың әлеуметтік-экономикалық және демографиялық аймақтық ерекшеліктерін ескеруде.
Елбасы өзінің Қазақстан Халқына жолдауында: Біздің мемлекеттік әлеуметтік сая - са - ты - мыздағы басты басымдық халықтың жұмыс - пен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұ - мыссыздық деңгейі 5%-дан, ал табыстары ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан аспайтын болсын деген міндет қоямын - деп атап көрсетті [2].
Қазақстанның әлемдегі дамыған 30 ел қатарына кіруін қамтамасыз етуді көздеген бұл қадам, әлеуметттік-еңбек саласындағы бірқатар міндеттерді шешуге де септігін тигізбек. Ол - еңбек нарығын жаңғырту. Алғашқы кезекте, өзіндік тұрғыда еңбекке орналасу мен жекеменшік іс ашу үшін еңбек ресурстарының біліктілігін арттыруға мүмкіндік аясын кеңейткен жөн деп санаймыз.Отандық еңбек нарығын жаңғыртудағы маңызды құрамдас бөлік, үйлесімді көші-қон саясаты болуда.
Жұмыспен қамту - 2020 және Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 - 2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламалары алдағы жылдардың негізгі басымдығы болады. Бағдарламалар мақсаты халықты нәтижелі жұмыспен қамтуға жәрдемдесу және азаматтарды кәсіпкерлікке тарту.
Қазақстан тәуелсіздік жылдары әлеуметтік-экономикалық дамуда айтарлықтай прогреске қол жеткізіп, табысы ортадан жоғары деңгейдегі елге айналды.
Еңбек нарығын басқару мен ұйымдастыруда, оны дамыту және халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, тұрғындарды нәтижелі жұмыспен қамту, кәсіпкерлікке тарту, еңбек нарығын жаңғырту қазіргі бәсекеге қабілетті экономикада өте өзекті. Сонымен тақырыптың өзектілігі негізделеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: еңбек нарығына теориялық сипаттама, және оның экономикадағы ерекшеліктері мен қызметтеріне, еңбек нарығын басқару мен ұйымдастыру, мемлекеттік реттеу саясаты мен бағыттарына мінездеме беру. Еңбек нарығын басқару мен ұйымдастыру және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру бойынша кейбір ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсаттарға сәйкес дипломдық жұмыстың міндеттері:
- еңбек нарығын басқару мен ұйымдастыру мен халықты жұмыспен қызметтерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік - экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-халықты жұмыспен қамту бағдарламасының қажеттілігі мен жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдарын негіздеу.
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда болып отырған экономикалық қатынастар.
Зерттеу пәні болып еңбек нарығын ұймдастыру және басқару, халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары таңдалды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығын жетілдіру мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыста жасалған қорытындылар мен ұсыныстар мемлекеттік басқарудың құқықтық органдарымен аймақтық жұмысбастылық саясаты мен жалпы еңбек нарығын басқару мен ұйымдастру механизмін жетілдіруге мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыс барлығы 73 бетті қамтиды.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН БАСҚАРУ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек нарығының мәні, құрылымы, қызмет ету механизмдері және ерекшеліктері
Нарық экономиканың қалыптасуы мен дамуында жетекші рөлді еңбек нарығы атқарады. Еңбек нарығы арқылы өте манызды ұлттық ресурс - еңбек аймақтар, салалар және фирмалар бойынша бөлінеді. Дәл осы жерде оның бағасы анықталады.
Еңбек нарығы - жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмыс күші мүдделерінің үлесімді қоғамдық қатынастар жүйесі. Еңбек нарығының қызмет етуінде бір қатар принципиалды жағдайларды белгілеу керек. Біріншіден, еңбек нарығындағы еңбек күшіне деген сұраныс пен ұсыныс арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы. Екіншіден, түрлі экономикалық және әлеуметтік мүдделер мен қызметтердің қиылысу орны. Үшіншіден, кәсіпорындар көзқарасынан - оның қызметкерлерінің қарым-қатынастар алаңы, яғни потенциалды немесе нақты жұмысшылар, бірақ фирма ішінде жаңа жұмыс орнына өтуді көздейтін тұлға [3].
Еңбек нарығының мәні мен құрылымын қарастыру үшін, нарықта не сатылатынын және не сатып алынатынын анықтау қажет. Ол еңбек күші мен еңбек.
Еңбек - материалды және мәдени құндылықтарды жасауға бағытталған адамдардың мақсатты әрекеті. Еңбек адамдардың өмір сүруінің негізі мен алғы шарты. Қоршаған ортаға ықпал ету, өзгерту және оны өз қажеттіліктеріне бейімдеу арқылы адамдыр өзінің өмір сүруімен қатар қоғамның дамуы мен прогресіне жағдай жасайды.
Еңбек процессі - күрделі және көпаспекті құбылыс. Оны іске асыру формалары ретінде адам энергиясын пайдалануы, жұмысшының өндіріс құралдарымен байланысы (еңбек заттар мен еңбек құралдары), жұмысшылардың өндірістік өзара байланысы (горизонталды - жалпы еңбек процессіне қатысу, вертикалды - бастық пен қызметкер байланысы) қарастырылады. Қоғам мен адамның дамуында еңбектің рөлі тек қана адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған рухани және материалды байлықтарды өндіруде емес, сонымен қатар жұмысшылардың білімін жетілдірумен, қабілеттерін дамытумен, тәжірибені жинаумен анықталатын жұмысшылардың өздерін дамытады. Еңбектің шығармашылық сипаты қажеттіліктердің дамуына әкелетін энергия, материалдар, өнімніңжаңа түрлері, жетілген және жоғары өндіріс еңбек құралдары, прогрессивті технология, жаңа идеялармен анықталады.
Сонымен, еңбек процессінің нәтижесінде тек қана өнімдер өндіріліп, қызметтер көрсетіліп мәдени құндылықтар жасалмайды, онымен бірге болашақта қанағаттандырылатын жаңа қажеттіліктер де қалыптасады (сурет 1.1).
Еңбек
Материалды және мәдени игіліктерді игеру
Адамның, оның физикалық және рухани қасиеттерінің дамуы
Ғылыми-техникалық прогресс
Қоғам мен адамның материалды және рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру
Халықтьң ұдайы өндірісі
Еңбек өнімділігінің өсуі
Еңбектің жаңа сипаты
Сурет 1.1 Қоғам мен аданың дамуындағы еңбектің рөлі
Қоғамның дамуы мен жағдайы негізінен халықтың саны және құрылымымен анықталады. Халық дегеніміз белгілі территорияда, ауданда, қалада, аймақта, елде тұратын адамдар жиынтығы.
Еңбек күші материалды игіліктер өндіруге немесе қызметтер көрсетуге бағытталған еңбек әрекетіне физикалық және интеллектуалды қабілеті бар халықтың еңбекке жарамды бөлігі, яғни еңбек күшіне, бір жағынан экономикада жұмыс істейтін, басқа жағынан жұмыс істемейтін, бірақ еңбекке жарамды адамдар жатады. Сонымен, еңбек күші нақты және потенциалды жұмысшылардан түрады.
Қажетті физикалық және интеллектуалды қабілеттер адамдардың жас шамасына байланысты. Жастар мен ерексектерде олар енді қалыптасып көбееді, ал қарттарда жоғала бастайды. Адамның жас шамасы жалпы халықтың ішінен еңбек күшіне жататындарды анықтауға көмек ететін критерий ретінде қарастырылады.
Еңбек ресурстарын зерттеудің түрлі бағыттардың негізгі түсініктерін қарастыру алдында, халықтың саны мен құрылымын, сан өзгерісін анықтау қажет.
Еңбек күшінің жас шама шегі мен әлеуметтік-демографиялық құрылымы мемлекеттік заңдылықтар мен актілер жүйесімен анықталады. Қазақстан Республикасында еңбекке қабілетті жас шамасы ерлер үшін 18 жастан 63 жасқа дейін, әйелдер үшін 18 жастан 58 жасқа дейін анықталады.
1993 жылдан бастап Қазақстан Республикасы халық құрылымының анықтауда халықаралық жіктеу жүйесін пайдаланады. Бұл жіктеуге сәйкес еңбек күшінің құрылымы (сурет 1.2) көрсетілген.
Еңбек ресурстары
Экономикалық
Белсенді емес халық
Экономикалық
белсенді халық
Зейнеткерлер, мүгедектер, студенттер, әскери жауынгерлер
Жұмысбастылар
Жұмыссыздар
Сурет 1.2 Еңбек күшінің жіктеуі
Экономикалық белсенді халық- тауарлар мен қызметтер өндірісін жұмыс күшімен қамтамасыз ететін халықтың бір бөлігі. Экономикалық белсенді санын есеп мерзіміндегі жұмысбастылар мен жұмыссыздар санымен анықталады.
Экономикалық белсенді емес халық - экономикалық белсенді халықты анықтауға жас шамасына кірмейтін және жұмыс күшіне жатпайтын халық жатады. Экономикалық белсенді емес халықтың көлемі зерттеліп жатқан мерзімге сәйкес анықталады және оган төмендегі категориядағылар кіреді:
:: Күндізгі бөлім студенттері мен оқушылар, курсанттар мен курс тыңдаушылар (күндізгі бөлім аспиранттар мен доктаранттар);
:: Зейнеткерлік және мүгедектік бойынша зейнет ақы мен басқа түрдегі жәрдем ақы алатын тұлғалар;
:: 1,2,3 топ мүгедектігі бойынша зейнет ақы алатын түлгалар;
:: Ауруға қарайтын, үй шаруашылыгымен айналысатын түлгалар;
:: Жұмыс орнын іздеуден үміт үзген, жұмысқа жарамды түлгалар;
:: Жұмыс істеуді қажет етпейтін тұлғалар.
Еңбек ресурстарының құрылымы көп түрлі. Оған еңбек ресурсының барлық жақтарын сипаттайтын компаненттер кіреді, яғни жынысы, жасы, білімі, ұлты мен тілі, қоғамдық тобы, тұрғын орны, діні, мамандығы, жұмысбастылық ортасы.
Жоғарыда анықталған жұмыс күші немесе еңбек сатыла ма немесе осымен байланысты бір қатар теориялар бар. Марксистік нарық қатынастар теориясын қолдаушылары еңбек нарығында еңбек күші, яғни жұмыс беруші пайдаланатын, еңбекке деген қабілет сатылады. Қазіргі заманның экономикалық теориясы еңбек нарығында сатылатын және сатып алынатын еңбек деп дәлелдейді және жалақы сол еңбектің төлем ақысы. Үшінші теорияны жақтаушылар еңбек нарығын ресурс нарығы ретінде қарастырады. Сауда саттықтың негізгі субъектісі ретінде жұмыс беруші -еңбекті сатып алушы, сондай-ақ заңды тұрғыдан ерікті және қорғалған меншік иесі - еңбек ресурсты сатушысы. Соңғысы еңбек күшінің, яғни еңбек әрекетінің белгілі түріне өзінің қабілеттер жиынтығының иесі және оның өзі болып табылады. Бұл еңбек нарығындағы сауда-саттық объектісінің сипатын анықтайтын меншік иесінің физикалық бөлінбеуімен ерекшеленетін айрықша ресурс. Мұнда нарықтық келісім-шарт объектісі белгіленген уақыт мерзімде белгіленген жағдайда нақты сипаты бар еңбек ресурсының құқығы.
Еңбек нарығында еңбек бағасы жұмыс беруші мен жалдамалы жұмысшылар арасында жасалатын келісім-шартта белгіленетін жалақы ставкасы. Бүның негізінде еңбек ресурсының бірлігінің нарықтық бағасы еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныс қатынасымен анықталады. Нәтижесінде еңбек бағасы жалақының тепе-тең ставкасы анықталады.
Еңбек нарығының бір қатар ерекшеліктері оның қызмет етуін қамтамасыз етеді:
1.Тауар мен оның иесінің мүліктік құқығының бірлігі. Еңбек жұмыс күшінің жұмсау процесі, оның сауда-саттық процесінде ерекше қатынастар пайда болады.
2.Сатушы мен сатып алушы арасындағы қатынастардың ұзақтығы. Еңбек нарығында жасалатын келісім-шарттар сатушы мен сатып алушы арасында ұзақ мерзімді қатынастардың басталуын талап етеді.
3.Келісім-шарттың ақшасыз әрекеттілігі. Бұл ең алдымен еңбек шарттары, үжымдағы микроклимат, қызмет бойынша болашағы мен кәсіби дәрежесінің артуы.
4.Ерекше түрлі институционалды құрылымдардың көп саны болуы. Оларға: еңбек заңдылығының жүйесі, жұмысбастылықты реттеу қызметтері мен түрлі ұйымдар, еңбек және жұмысбастылық саласындағы мемлекеттік бағдарламалары.
5.Келісім-шарттарының жоғары деңгейінің жекелестілігі. Олар көп түрге бөлінеді, себебі әр бір жұмысшы ерекше болады, ал әр бір жұмыс орны бір бірінен ерекшеленеді және талапкерлерге өзінің арнайы талаптарын қояды.
Еңбек нарығының маңызды бөліктері барлық жалдамалы жұмыс күшін қамтитын жиынтық ұсынысы мен экономикалық жалдамалы жұмыс күшіне жалпы қажеттілігі ретінде қарастырылатын жиынтық сұранысы. Олар жиынтық нарықты құрайды.
Ашық еңбек нарығы жұмыс іздеп жатқан, оқу мен қайта оқытуды талап ететін белсенді халық, сондай-ақ экономиканың барлық секторларында барлық бос жұмыс орындары.
Жасырын еңбек нарығы - формалды түрде экономикада әрекет ететін сонымен бірге өндірістің қысқаруы немесе құрылымдық өзгерістерде жұмыстан босатылған түлғалар.
Жасырын және ашық еңбек нарықтарын талдау жұмыссыздық пен жұмысбастылық құбылыстарымен байланысты.
Еңбек нарығының анықтамасы мен сипатына қарағанда оның негізгі элементтерін анықтауға болады: еңбек нарығының субъектілері, еңбек нарығының субъектілерінің қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер, нарық конъюнктурасы, халықты жұмыспен қамту қызметтері, еңбек нарығының инфрақұрылымы, әлеуметтік қорғау жүйесі т.б.
Еңбек нарығының негізгі субъектілеріне жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар жатады.
Жұмыс беруші -меншік қатынастарының заңды құрылымына байланысты түрлі тұлға ретінде бола алалатын жалдаушы. Оларға мемлекеттік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар, қоғамдық ұйымдар, жеке кәсіпорындар, шаруашылық ассоциациялар, кооперативтер, біріккен кәсіпорындар, жеке жалдаушылар, т.б. жатады.
Жалдамалы жұмысшылар - жеке ұдайы өндіріспен өмір сүру құралдар маңызды көздері болып табылатын жалдамалы жұмысында қызмет ететін азаматтар. Жұмыс берушілер үшін олардың жынысы, жасы, кәсібі, мамандығы әлеуметтік статусы бір қатар әлеуметтік ерекшеліктер (жауапкершілік, тәртіптік, іскерлік т.б.) бойынша түрлі құндылықтары бар.
Еңбек нарығындағы қатынастар жүйесі үш негігі компоненттен тұрады (сурет 1.3):
Жалдамалы жұмысшылар
Жұмыс берушілер
Үкімет
Жұмыс беруші ұйымдар
Кәсіподақ
Сурет 1.3 Еңбек нарығындағы қатынастар жүйесі
:: Жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар арасындағы қатынастар;
:: Еңбек нарығының субъектілері мен өкілді үйымдары (кәсіподықтар, жұмыс беруші ассоциациясы, жұмыспен қамту қызметтері) арасындағы қатынастар;
:: Еңбек нарығының субъектілері мен мемлекет арасындағы қатынастар. Еңбек нарығының барлық элементтерінің қарым-қатынастары оның қызмет етуін қамтамасыз етеді. Еңбек нарығы бір қатар қызметтер атқарады:
- жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар кездесулерін ұйымдастыру;
- жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар арасында бәсекені қамтамасыз ету;
- еңбек ақының тепе-тең ставкаларын бекіту;
- халықтың жұмысбастылық мәселелерін шешу;
- халық шаруашылығының салалары мен өндіріс орталар арасында жұмыс күшін қайта бөлу арқылы жұмыссыздарды әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету және жұмыссыздарды жұмыспен қамту.
Нарық коньюктурасы - еңбек нарығының барлық құрылымдық бөлімшелерінде сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынас. Нарық коньюнтурасы экономиканың жағдайынан (жандану немесе құлдырау); шаруашылықтың салалық құрылымынан; техникалық базасының даму деңгейінен, халықтың әл-ахуатынан (халықтың табыс деңгейі); тауарлар, қызметтер, түрғын үй, бағалы қағаздар нарығының дамуынан; өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның жағдайынан; көпукладты экономиканың даму деңгейінен; интеграциялық байланыстардың (салалық және территориалды) даму дәрежесінен тәуелді. Одан басқа оған демографиялық, саяси, экологиялық, этно-әлеуметтік, т.б. факторлар әсер етеді [4].
Еңбек нарығының маңызды бөлігі - оның қызмет ету механизмі. Кейде еңбек нарығының механизмін еңбек нарығының өзі ретінде қарастырады, алайда бұл олай емес, өйткені механизм еңбек нарығы сияқты қатынастардың бүкіл шеңберін қамти алмайды.
Еңбек нарығының механизмі - бұл еңбек бағасы өзгерген түрде қабылданған ақпарат негізінде жалданып жұмыс істегісі келетін, еңбекке қабілеті бар халық пен жұмыс берушілердің әртүрлі мүддесі бір-бірімен әрекеттесуі және бір арнада тоғысуы. Оның құрамына мыналар кіреді: еңбекке сұраныс, еңбекке ұсынысы, еңбек бағасы және бәсекелестік.
Еңбек нарығында сұраныс дегеніміз - экономикадағы сұранысқа сәйкес тауарлар мен қызметтерді өндіруге қажет жұмысшыларға жұмыс берушілердің қажеттілігі. Жұмыс күші ұсынысы - жұмысбасты жалдамалы жұмысшылар мен өз уақытын қолдану мүмкіндігі мен қолда бар табысын есептегендегі нарық принциптеріне негізделе отырып жұмысқа кірісе алатын және жұмыс істегісі келетін еңбекке қабілетті халықтан құралады [5].
Еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныстың әрекеттесуі 1.4 - суретте көрсетілген.
Еңбек ұсынысы қисығы 1.4 - суретте жоғары бағытталған, өйткені қызметкерлер жалақы өскен жағдайда, көп жұмыс істеп өзінің бос уақытын жұмсауға дайын, яғни еңбек ұсынысы өсіп жатыр (басқа жағдайлар тұрақты деп алсақ). Бұл тәуелділік еңбек ұсынысы заңының әсерін білдіреді.
Керісінше, 1.4 - суретте сұраныс қисығы төмен бағытталған. Жалақыны өсіру нәтижесінде өндіріс шығындарының артуы, қосымша еңбек шығындарына әкеледі, өнімнің бағасы жоғарылап, пайда азаяды. Мұндай жағдай жұмыс берушілерге тиімсіз, сондықтан олар жұмысқа қабылдауды қысқартады. Бұл кері тәуелділік еңбекке сұраныс заңы әсерін білдіреді. Еңбек бағасы жұмыс берушілерді де, жұмыс күшін сатушыларды да қанағаттандыратын жағдайды нарық тепе-теңдік жағдайында орналасқан деп атайды. 1.4 - суреттегі сұраныс және ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесі, сатушылар мен сатып алушылар жоспары сәйкес келетін мұндай жалғыз баға бар екенін көрсетеді. Бұл тепе-теңдік еңбек бағасы немесе жалақы сәйкесінше, тепе-теңдік баға - бұл жұмыс күшіне сұраныс пен жұмыс күші ұсынысы көлемдерінің тең болатын еңбек бағасы.
Еңбектің бағасы (W)
D2
D1
S2
Жұмысбастылар саны
D - еңбек сұранысы
S - еңбек ұсынысы
L0 L
W
W2
W0
W1
Сурет 1.4 Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
1.4 - суретте көрсетілгендей еңбек бағасы W0 деңгейіне тең болған жағдайда жұмыс берушілер барлық бос жұмыс орындарын толтыру мүмкіндігіне ие болады, ал жұмыс алғысы келетін жұмысшылар оны табады. Жалақы деңгейі W0 деңгейінде болған кезде, нарық тепе-теңдікте болады. Тепе-тең жалақы нарықта басқа жұмыс күшіне баға жоқ дегенді білдірмейді. Олар пайда болады.Егер кейбір факторлардың әсерінен жалақы W0-ден жоғары орналасса, мысалы, W2 деңгейіне жетсе, онда еңбек ұсынысы S2 деңгейіне дейін жоғарылайды, ал сұраныс D2 деңгейіне дейін төмендейді. Қызметкерлер арасында жұмыс орны үшін бәсекелестік пайда болады. Ұсыныстың сұраныстан артып кетуі, бәсекелестік жалақыны төмен ығыстырады. Жұмыс берушілер оларды төмендетеді. Нәтижесінде жалақы тепе-теңдік (W0) деңгейіне дейін төмендейді.
Егер жалақы тепе-теңдік бағадан төмен болса, мысалы, W1 - ге тең, онда жұмыс күші жетіспеушілігі пайда болады (сұраныс D1 - ге, ал ұсыныс S2 тең). Жаңа жұмысшыларды тарту үшін, сұраныс жұмыс берушілерді сыйақы мөлшерін жоғарылатуға итермелейді.Соңында жалақы деңгейін қайтадан W0 деңгейіне дейін жоғарылайды. W0 деңгейіндегі жалақы басымды, жалпы қабылданған, қызметкерлер де, жұмыс берушілер де санасуға міндетті жалақы деңгейі болады. Мұндай жалақы деңгейінде толық жұмысбастылыққа (берілген деңгейде) қол жеткізіледі. Бәсекелі нарық механизмі осылай қызмет етеді.
Сұраныс пен ұсыныс механизмдерінің әсерінен еңбек нарығы келесідей қызмет атқарады:
- еңбек нарығының сұранысы мен ұсынысын реттеу; жұмыс күшін сатушымен сатып алушы (жұмыс беруші) арасындағы жұмыс күшін өндіріс қорларымен біріктіре отырып келісім - шарт жасау мақсатында кездесулерді ұйымдастыру;
- жұмысшылар арасында жұмыс орны үшін бәселестілікті қамтамасыз ету; жұмыс берушілер арасында жұмыс күшін жалдауда;
- тепе-теңдік бағаны орнату;
- толық, бірақ экономикалық тиімді жұмысбастылықты қалыптастыру.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынасқа байланысты еңбек нарығының коьюнктурасының үш түрге бөледі:
:: еңбек тапшылды, еңбек нарығында еңбек ұсынысы аз болғанда;
:: еңбек молшылды, еңбек нарығында жұмыссыздар саны және сәйкесінше еңбек ұсынысы артық болса;
:: тепе-теңдік, еңбек сұранысы мен еңбек ұсынысы тең болғанда [6].
Қазақстанда еңбек нарығындағы ағымдық коньюнктурасы жұмысшылардың кәсіпорындар мен экономика секторлары арасындағы жылжуы еңбек сұранысы мен еңбек ұсынысының диспропорцияларымен сипатталады.
Бәсеке - еңбек нарығындағы тәуелсіз сатушылар мен сатып алушылардың көп саны және олардың нарыққа кіруі мен шығуына еркін мүмкіндігі, кез келген нарықтың механизмінің құрамдас бөлігі болып табылады. Таза бәсекелі нарықта нақты еңбек түрін жалдауға байланысты бәсекеге түсетін сатып алушылар (фирмалар) саны көп болады; көп деген жұмысшылар бір біріне тәуелсіз еңбегін ұсынады; еңбек ақы ставкасына не фирмалар, не жұмысшылар әсер ете алмайды.
Еңбек нарығының жақсы қызмет етуіне дамыған инфрақұрылым қажет. Еңбек нарығының инфрақұрылымы - еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныс қарым-қатынасының тиімділігін камтамасыз ететін мемлекеттік үйымдар, мемлекеттік құрылымдар, қоғамдық үйымдар мен қорлар, т.б. Инфрақұрылым еңбек күшінің бағасы, еңбек жағдайы, жұмысшылардың дайындығы мен қайта дайындығына байланысты жұмыс берушілер мен жұмысшылар арасындағы қатынастарды реттейді және олардың еңбек нарығындағы құқықтарын қорғау үрдісін ұйымдастырып реттейді.
1.2 Еңбек ресурстары мен еңбек потенциалы еңбектің көзі ретінде
Еңбек ресурстарының саны республика экономикасында пайдаланылуы мүмкін жанды еңбектің потенциалды шамасын сипаттайды. Адамды қоғамның еңбек ресурсы қатарына жатқызудың басты критериилері ретінде оның жасы мен денсаулық жағдайы (физикалық, саналы және психикалық) әрекет етеді.
Еңбек ресурстарын белсенді және белсенді емес бөліктерге бөлу қабылданған. Белсенді бөлігі еңбекке қабілетті жастағы жұмысбастыларды, сонымен қатар, жұмыссыздар мен үй шаруашылығында жұмыспен қамтылған, еңбекке қабілетті жастағы тұлғалардың жалпы саны өсіп отырады. Еңбек ресурстарының балансы - еңбек ресурстарының болуы мен олардың пайдаланылуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі. Мұндай баланс екі бөлімнен тұрады: біріншісінде - еңбек ресурстарының болуы, олардың саны, жастық-жыныстық құрамы, екіншісінде- еңбек ресурстарының еңбекпен қамтылу түрлері, халық шаруашылығының салалары және тұрғындардың қоғамдық топтары бойынша бөлінуі сипатталады. Еңбек ресурстарының балансы олардың бүкіл республика бойынша да жағдайын сипаттайды. Еңбек ресурстарының болжамдық балансын жасау әсіресе жедел өсіп отырған жұмыссыздық және толық жұмыспен қамтамасыз ету қажеттілігі жағдайында аса маңызды. Тұрғындардың жұмысбастылығы- бұл еңбекке қабілетті тұрғындардың қоғамдық өндіріске, еңбек қызметінің барлық салаларына қатысуы. Тұрғындардың қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылу дәрежесін ол жерде барлық жұмыспен қамтылғандарды еңбек ресурстарының жалпы санына қатынасы ретінде анықтауға болады.
Жұмыссыздық - бұл еңбек етуді қалайтын еңбекке қабілетті тұрғындардың квалификациясы мен мүдделеріне сәйкес жұмыс табуға, мүмкіндігінің жоқтығы [7]. Жұмыссыздық жұмыс күшіне сұранысынан ұсынысының бірден артуына байланысты туындайды. Ол барлық еңбек еткісі келетін азаматтарды жұмыспен қамту үшін қажеттіден нақты жұмыс орындарының саны кем болған жағдайда пайда болады. Еңбектің халықаралық ұйымы жұмыссыздарға келесідей анықтама береді: жұмыс істегісі келетін, жұмыс істей алатын, бірақ жұмыс орны жоқ адам жұмыссыз болып саналады.
Еңбек ресурстары - "адам ресурстары" түсінігінің бір формасы. Еңбек ресурстары - физикалық дамыған және интелектуалды қабілетті, еңбек қызметіне қажет елдің тұрғындары.
Еңбек ресурстарының негiзгi бөлiгi - бұл еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi халық. Еңбекке қабілетті адамдар елдің еңбек ресурстарының ең үлкен бөлігі болып табылады.
Еңбекке қабілетті халық - бұл жұмыс жасындағы адамдар жинытығы, олар өздерінің психофизиологиялық жағынан жарамдылығымен еңбек процесіне қатысуға дайын болуы керек.
Сонымен қатар еңбек ресурстары құрамында жұмыс iстейтiн еңбекке қабiлеттi жастан асқан және кәмелетке толмаған жастар (еңбекке қабiлеттi жасқа жетпеген) кiредi.
Қажетті физикалық және интелектуалды қабілеттер адамдардың жас шамасына байланысты. Жастар мен ересектерде олар қалыптасып көбейеді, ал қарт адамдардарда жоғала бастайды. Адамның жас шамасы жалпы халықтың ішінен еңбек күшіне жататындарды анықтауға көмек ететін өлшем ретінде қарастырылады. Жұмыс күшінің жас шамасы мен шегі, әлеуметтік - демографиялық құрылымы, мемлекеттік заңдылықтар мен актілер жүйесімен анықталады. Бұл еліміздегі заңға байланысты ер азаматтар - 16-63 жас, әйелдер - 16-58 жас аралығын қамтиды. Сонымен қатар еңбек ресурстарына нақты жұмыс істейтін зейнеткерлер мен 16 жастан төмен жасөспірімдер кіреді.
Ресейде еңбекке жарамды жастың жоғары шегі бойынша ең төменгі болып саналады, ал төменгі шегі 15 жас тіпті 14 жаста.
АҚШ-та еңбекке жарамды жас ерлер мен әйелдер үшін 16-64 жастар аралығында, Канада және Жапонияда -15-64; Англияда - ерлер-16-64, әйелдер -16-59 жас аралықтарында.
Еңбек ресурстарын еңбек жасынан жас тұрғындар есебінен толықтырылған және болашақта да осылайша толықтырылып отырады.
Бұл еліміздегі өзекті мәселе демографиялық жағдаймен анықталады. Олай болатын себебі, демография мен көші-қон ахуалын жақсарту тікелей халықтың санымен байланысты.
2018 жылға дейін Қазақстан Республикасындағы туу тұрақты оң серпінді көрсетеді. Туу көрсеткіштерінің жоғарлауы, бала өлімінің төмендемеуі еңбек жасындағы жас тұрғындар үлесі мен санының өсуіне әкеледі. 2018 жылы еліміздегі халық саны 18 195,9 мың адамды құрады, соның ішінде қалалықтар - 10 452,3 мың (57,4%), ауылдықтар - 7 743,6 мың адамды (42,6%) құрады. 2017 жылғы 1 наурызбен салыстырғанда халық саны 240,3 мың адамға немесе 1,3% өсті.
Еңбек потенциалы жеке адамның және қоғамдағы түрлі жұмыскерлердің еңбек мүмкіндіктерінің жиынтығы. Еңбек ресурстарынан еңбектің құрылымы мен саны анықталса, еңбек потенциалы оның сапасы мен потенциалды мүмкіндіктерін қарастырады, сонымен бірге бұл сапалық жағынан еңбек ресурстарымен белгілі бір бірлікте болады.
Еңбек потенциалының санын еңбек ресурстары санын бір жыл ішінде бір жұмыскердің орындай алатын уақытына көбейту арқылы табуға болады. Еңбек ресурстарының саны жылдар өткен сайын өзгеріп отырады және жұмысқа жарамды жастың ұзақтығына тәуелді; тұрғындардың өмір сүру деңгейі; әсіресе, зейнеткерлердің; жұмысқа жарамды жасқа келген тұрғындар мен зейнеттікке шығатын зейнеткерлер санына; жұмыс күшінің елдер арасындағы миграциясы және ең бастысы жұмыс күшінен, т.б. факторларға байланысты.
Еңбек уақыты еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты қысқарады, жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағатты құрайды.
Еңбек потенциалының сандық сипаттамасына еңбектің қарқындылығы әсер етеді. Қазақстанда алдыңғы он жылдықтарда орташа еңбек қарқындылығы төмен болды. Экономикалық реформалар кезінде кәсіпорындарда одан да төмендеді, себебі тауарға сұраныстың төмендеуімен басқа да себептерге байланысты.
Еңбек потенциалының сапалық көрсеткіші физикалық, интелектуалды және әлеуметтік құрамдардан тұрады.
Физикалық құрамы адамдардың денсаулығына тәуелді, физикалық және психологиялық мүмкіндіктер кіреді. Денсаулыққа өмір сапасы мен деңгейі, еңбек жағдайлары, өндірістегі техника қауіпсіздігін сақтау деңгейі; қоршаған орта жағдайлары, денсаулық сақтау ұйымдарының жұмыс сапасы.
Еңбек ресурстарының денсаулығы көптеген көрсеткіштермен анықталады; оның ішінде жалпылағыш түріне туудағы өмір ұзақтығына, туу және өлім көрсеткіштері, әсіресе еңбекке жарамды жастағы тұрғындардың өлімі көрсеткіштері.
2018 ж. қайтыс болғандар саны 22,3 мың адамды құрады, бұл 2017 жылғы қаңтар-ақпанға қарағанда 4,4% аз. Өлім-жітімнің жалпы коэффициенті 1000 адамға 7,55 қайтыс болғандарды құрады.
Қарастырылып отырған туу және өлім көрсеткіштерінің мұндай себебіне - әлеуметтік-экономикалық - тұрмыс жағдайының, тұрғындардың көп бөлігіндегі медициналық көмектің төмендігі. Сонымен қатар халықтың өлім себептерінің негізгі топтарының арасында ең көп үлес салмағы - қан айналым жүйесі аурулары, улану мен жарақаттану, жол-көлік оқиғаларынан тұрады.
Еліміздегі негізгі көші-қон алмасуы ТМД мемлекеттерімен болуда.ТМД елдерінен келгендердің үлесі 77,2%,ТМД елдерге кеткендердің үлесі 88,1% құрады.
Ескерту:http:economy.gov.kzkkne ws2018-zhylgy-kantar-akpandagy-kaz akstan-respublikasynyn-demografiyal yk-ahualy-turaly [8]
Еңбек потенциалының сапасын анықтайтын негізгі көрсеткіш интелектуалды құрамы - табиғат пен қоғам дамуының түрлі аспектілері ғылыми-техникалық, экономикалық және мәдени жетістіктері бойынша тәжірибе мен білімнің жинақталуы. Білімнің жинақталуы әлеуметтік-мәдени, рухани салаларда жүзеге асырылады. Білімнің ұйытқысы білім алу мен ғылыми зерттеулер болып табылады. Бұл екі сала, екі өзіндік сфера білімді көтерудің негізгі объектілерінің қызметі арқылы бір-бірімен тығыз байланысты. Бір жағынан - ақпарат ағымы арқылы, басқа жағынан - оқушылар, оқытушылар, ғылыми қызметкерлер болады. Ғылыми зерттеулер процесі зерттеушілердің өз білімін көтеруге мүмкіндік береді, ал ғылымның жетістіктері, әдістері білім беруде қолданылады. Білім беру саласында да сонымен бірге ғылыми зерттеулер жүзеге асырылады. Қызмет нәтижесінің алмасуы (сонымен бірге үйлесім жолы-мен) және технологиялық процестердің қарама-қарсы қиуласуы бұл саладағы нақты ұйымдастыру формалары мен бекітіледі: ғылыми қызметпен айналысу түрі, жоғарғы оқу орындарында ғылыми бөлімдердің ашылуы, кадрлар даярлау, "білім беру" бөлімдерін ғылыми ұйымдардың бөлімдерінде ашу.
Аталған салалардың тікелей тығыз және кері байлынысы персоналдың ғылыми - техникалық жетістіктерді игеруіне және қабылдауына жан-жақты дайын болуын қамтамасыз етеді, бұл еңбек өнімділігін көтерудің және экономикалық өсудің шарты. Еңбек потенциалы сапасын сипаттау үшін маңызды белгі, бұл білім және оның деңгейі.
Кадрларды даярлау деңгейіне туа біткен ақыл-ой қабілеті, таланты, жігер және көшбасшылық қасиеті әсер етеді. Интелектуальды қабілетті көтеру үшін ұжымға жеке адамдарды біріктіруде еңбек бөлінісі мен оны жоғары деңгейде ұйымдастыру арқылы қол жеткізуге болады.
Тұрғындардың жұмыс күшінің білім беру потенциалы тікелей білім деңгейі көрсеткіштерімен сипатталады. Бұл көрсеткіштер әр елде халықаралық салыстырулар үшін кеңінен қолданылады.
Еңбек потенциалының әлеуметтік құрамы. Адамның еңбек потенциалы әлеуметтік ортаға, әлеуметтік әділеттілік және әлеуметтік қорғаныс саласынан тікелей тәуелді.
Реформаға дейінгі кезеңдерде әлеуметтік кепілдіктер төмен деңгейде болды, бірақ олар сенімдірек еді. Қажет еткендер жұмыспен қамтылды, білім берудің ақысыз түрі, ақысыз медициналық көмек және тұрғын үймен қамтамасыз етілді, зейнеткерлік қамтамасыз ету жүйесі тұрақты, мектепке дейінгі ұйымдардың кең түрдегі жүйесі болды. Ең өзекті мәселе ретінде теңдік және қаржыландырудың қалдық принципі қарастырылды.
Экономикалық реформалар игілік пен қызметтердің теңдей бөлінуін жойып, азаматтарға лайықты өмір деңгейін өз бетінше қамта-масыз етуге мүмкіндік берді. Нарық, оның ішінде еңбек нарығы, тұрғын үй нарығы, медицина және білім беру қызметтері нарығындағы қалыптасқан күрделі мәселелерді өз бетінше шешеді деп күтілген. Алайда тәжірибе жүзінде олай болмады. Аталған мәселелерге жаңа қиындықтар қосылды азаматтардың дүние - мүлікке байланысты шектен тыс деңгейде жіктелуі, табыстар деңгейі бойынша жоғары жіктелуі, кедейліктің үлкен масштабы, тұрғындардың мемлекеттік әлеуметтік көмекке тәуелді бөлігінің өсуі, жұмыссыздықтың көбеюі, еңбек ақы бойынша қарыздардың өсуі, демографиялық жағдайдың төмендеуі. Мұның барлығы еңбек потенциалы сапасын және келешекте оның көтерілу мүмкіндігін төмендетті.
Бұл аталған теріс бағыттарды жою үшін кешенді шараларды орындауды қажет етеді. Олардың бір бөлігі жүзеге асырылуда. Кейбір бөліктері мемлекеттің белсенді араласуын күтеді. Ондай шараларға табыстарды реттеу, қалыптасқан жағдайда кедейлік шегінде тұрған тұрғындарға материалдық ынталандыру мен жақсы жағдайды қамту қажет.
Қазіргі үйлесетін әлеуметтік сфера институттары мен мекен-жайға бағытталған тұрғындарға қызмет көрсетудің жаңа тиімді жүйесін құру қажет. Мұндай қызмет көрсету түрлеріне мысалы: көп балалы, толық емес және жас отбасыларға, қараушысы жоқ мүгедектерге және қарт адамдар, және басқа топтарға кіретін тұрғындарға ақысыз және жеңілдікпен қызмет жасау жатады.
Сонымен қатар бұрыннан қалыптасқан станционарлық мекемелер (интернат үйлері, медициналық ұйымдар) кешенін сақтап оларды күшейту және стандарттарға сай келмейтін жаңа әлеуметтік қызмет формаларын еңгізу (аймақтық әлеуметтік орталықтар, жанұяларға әлеуметтік көмек орталықтары) т.с.с
Нарықтық экономикада "халықтың экономикалық белсенділігі" ұғымы, еңбек ресурстарының басты құрамдас бөлігі болып табылады, осы санатты жан - жақты қарастырамыз.
Экономикалық белсенді тұрғындар - қоғамдық пайдалы қызметпен айналысатын, табыс әкелетін және жұмыссыздар, белсенді түрде жұмыс іздеп жүрген және жұмысқа қабілеті бар тұрғындардан құралады. Бұл түсінік ғылыми және тәжірибелік айналымға көптеген елдерде XX ғ. 60 жылдары енді, ал Қазақстанда 1993 жылы енгізілді.
Батыстың экономикалық әдебиеттерінде "экономикалық белсенді тұрғындар" түсінігін "жұмыс күші" түсінігімен байланыстырды. Мұндай жағдай бізде де қалыптасқан. Алайда оларды тереңірек қарастыратын болсақ, арасындағы ерекшеліктерді байқауға болады. Экономикадағы "жұмысбасты" түсінігіне екі топ қызметкерлерін біріктіруге болады.
Бірінші топ - кәсіпкерлер, шаруалар, фермерлер, жеке еңбек қызметімен айналысатындар. Бұл топтағы индивидтер (жеке-адам) - өздерінің кәсіпкерлік қабілеттерін пайда табу мақсатымен және өз қамын қамтамасыз ету үшін өндірістік істі ұйымдастыруға жұмсайды.
Екінші, қыруар тобы, бұл топтар жалдамалы жұмысшылар өзінің еңбек қабілеттерін жұмыс берушілерге сататын қызметкерлер.
Жоғарыда аталған топтардың түрлі экономикалық роліне байланысты жеке екі категорияға бөлуге болады. Нақты жұмыс күшіне, тек жалдамалы жұмысшылар мен жұмыссыздарды жатқызуға болады, олар жұмыс күшін сату негізінде жұмыс іздейді.
Нарықтық экономикада экономикалық белсенді халық түсінігі жұмыс күші түсінігінен кеңірек.
Экономикалық белсендi халық - экономикалық қызметпен қамтылған (барлық жұмыс iстейтiн) және жұмыссыздар. Сонымен экономикалық белсенді халық саны есеп мерзіміндегі жұмысбастылар мен жұмыссыздар санымен анықталады.
Экономикалық белсенді халықты анықтау үшін оның деңгейін қарастырады. Ол экономикалық белсенді халық санының үлесін, халықтың жалпы санына бөлгенге тең.
Еңбекке қабiлеттi жастағы экономикалық белсендi емес халыққа жұмыс iстемейтiн және жұмыс iздемейтiн халық санаттары жатады. Олар: жоғары сынып оқушылары, студенттер, үй iшiндегi шаруамен айналысатындар, ауруларды күтетiндер.
Экономикада қамтылмағандарға жалданып жұмыс iстейтiндер (жұмыстың бiр жолғы, кездейсоқ, маусымдық, уақытша, тұрақты болғанына қарамайды), жалданбай iстейтiндер.
Қамтылғандарға кәсiпорын, мекеме, ұйымдарда (меншiк түрiне қарамай), шаруа (фермер) қожалықтарында жұмыс iстейтiндер, сонымен қатар жеке тұлғалардың немесе өз қосалқы шаруашылығында жеке еңбек қызметiмен қамтылған тұлғалар жатады.
Жұмыс күші адамдардың материалдық және рухани игіліктерді өндіру барысында қолданылатын еңбекке деген физикалық және ойлау қабілеттері. Жұмыс күші қоғамның формасы мен даму кезеңіне тәуелсіз кез-келген қоғамға тән, Алайда қоғамның тарихи дамуының нақты бір қадамында өзінің экономикалық мәніне ие болады. Еңбекке деген қабілет - жұмыс күші - тауар болды. Бұл жаңа қоғамдық жүйенің қалыптасуын білдірді, жаңа өндіріс тәсілі - капитализм [9].
Капитализмнің дамуымен жұмыс күшін сату мен сатып алу мүмкіндігінің жағдайы орын алды. (Алғашқы кезеңдерде жеке адамдар сатылды - еңбек қабілеті бар құл немесе шаруалар). Қандай жағдайлар? Бірінші, жеке (шаруаларға) бостандық жағдайы, яғни өз қабілеттерін өздері пайдалану құқығы және өз еріктерінше ел территорияларында орын ауыстыру. Екінші, жұмысшылар жұмыстан босаған жағдайда жер үлестері мен өндіріс құралдарына ие болу құқы болмайды. Бостандық алғанымен, олар өндіріс құралдары мен өмір сүруге қажетті құралдардан айырылады. Үшінші - өндіріс құралдарының меншік иелері тобының қолында қалуы және нығаюы, бірақ олардың тұрақты жұмыс күшінен айрылуы (шаруалардан).
Еңбек заңдылығының дамуымен еңбеккер жұмыс күшінің меншік иесі ретінде, тең құқылы болуға көбірек кепілдік алды, тараптардың келіссөздер процесінде жалдау жағдайы туралы, жұмыс берушімен келісті. Жалдау туралы келсім - шарттың қорытындысында, өндіріс құралдарына қол жеткізу, жұмыс күштерінің қызметіне қол жеткізу мүмкін болды, яғни еңбек процесін жүзеге асырады. Мұнда еңбеккер толығымен өз жұмыс күшіне деген меншік құқығынан айырылмайды, өзіне соңғысын иелену, жұмсау және пайдалану құқығын алады. Келісім-шарттың шарт бойынша, ол еңбек уақытысында өз жұмыс күшін пайдалану құқығын ғана береді.
Еңбеккер жеткілікті түрде заңмен қорғалмаған және күніне 12-14 сағат жұмыс істегенде (XVIII-XIX ғғ.), оның жұмыс күшіне меншік құқығы формальды түрде қалды. Іс жүзінде ол барлық өз уақытын және күшін еңбекке берді, оның нәтижесі негізінен өндіріс құралдарына меншік иесі иеленді. Еңбек процесіне қайта-қайта түсу үшін, еңбеккерге оның жұмыс күшін болар болмас қайта қалпына келтіруге ғана мүмкіндік беретін өнімнің ең төменгі бөлігі берілді.
XX ғ. жағдай өзгере бастады. Бұл кезде қуатты ұйымдасқан күшке айналған жұмысшы табының күресінің ықпалымен еңбек саласында еңбеккердің құқығы едеуір кеңейді, еңбек күні 8 сағатқа дейін (жұмыс аптасында 40 - 44 сағат) қысқарды. Ғасырдың соңында бірқатар индустриалды - дамыған елдерде жұмыс аптасында 37-38 сағат белгіленді; жұмыссыздыққа әлеуметтік сақтандыру енгізілді, өндірістегі төтенше жағдайға, ауырғанға, т.б. сол сияқты. Еңбеккерлер өздерінің еңбекке қабілетін дамыту үшін, жеткілікті түрде көп бос уақыт алды. Бұл жағдайда жұмыс күшіне меншік нақты сипат алды. Еңбеккер белгілі бір уақыт ішінде өз жұмыс күшін пайдалану құқығын ғана шын мәнінде пайдалана бастады. Сонымен бірге жұмыс берушілер жеке және ұжымдық келісім-шарт іс-қимылының қысқа мерзім ішінде жұмыс күшін (ең иелігінде оның бөлігін) пайдалануға мүдделі болды. Ғылыми-техникалық прогресс, тұтынушылықтың кеңеюі, сәннің ықпалы өндірісті тұрақты жетілдіруді, оның жаңа түрлерін жасауды талап етті, олар жұмыс күшіне көтеріңкі талап ұсынды. Еңбеккерлердің барлығы бірдей мейлінше күрделі техниканы игеруге қабілетті емес, және олардың бәрі бірдей қазіргі өндіріске керек етілген жоқ. Бұл жағдайда жұмыс берушілер оларға қажет емес жұмыс күштерінің бөлігін босатуға ұмтылды. Неғұрлым оңай жасаса, соғұрлым еңбек келісім-шартының мерзімі қысқа болды. Мұның бәрі еңбек процесінде еңбеккер мен жұмыс берушінің арасындағы жұмыс күшіне меншікті мейлінше айқын шектеу құқығына әкелді, мұндай құқық келісім-шарт мәтінінде белгіленбесе де. Еңбеккер өз жұмыс күшінің иесі болып қалады, ал жекелей жұмсау құқығы және оны пайдалану еңбек уақытысында жұмыс берушіге беріледі.
Жұмыс күшін пайдалану уақытын қысқарту, тиімді заңнама қалыптастыру жаңа жағдай жасап, "жұмыс күші" ұғымының мазмұнын анықтау қажеттігіне әкеледі. Қазіргі таңда адам қабілетінің барлық жиынтығын айыра білу керек, және оның кәсіби еңбекке, яғни ақы төленетін еңбекте пайдалантын бөлігін айыра білу керек. Еңбекке қабілеттіліктің барлық жиынтығы - бұл нақты адамның еңбекке жалпы қабілеттілігі. Еңбек процесінде пайдаланатын қабілеттер - бұл бастауыш, немесе кәсіби қабілеттер сатып алу-сатудың тауарына, затына, тауар-ақша қатынастарының нысанына айналуда [10]. Адам оған басқа қызмет, өз жолдастарымен әріптестерімен, қоршаған адамдармен қатысу үшін қажет бастауыш қабілетті жетілдіру және екінші қабілетті (жаңа білім, біліктілік) дамыту үшін керекті бос уақытқа ие. Бұл қабілеттіктер сондай-ақ, тауар-ақша қатынастарының нысаны бола алады. Демек, қазіргі уақытта жұмыс күші тек еңбекке қабілеттіліктің, нақты еңбекке кәсіби қабілеттіліктің бөлігі болып табылады. "Кәсіби" термині еңбеккер ақы төленетін еңбекпен қамтылғанын білдіреді. Бұл қабілеттіліктерді іріктеуді жүзеге асыру бойынша өлшем болып, нақты еңбек көрінеді. Қандай да бір нақты еңбекке тұтынушылық, қоғамда осы еңбектің өніміне сұраныспен анықталады.
Әлдебір тауарға сұраныстың болмауы екінші және бастауыш қабілеттіліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету аса күрделі әрі мемлекеттік маңызды мәселе. Себебі, алға қойған саяси - экономикалық және әлеуметтік қатынас негізінен туындаған оның ерекшеліктерін бейнелейтін сапа белгісі. Жұмыспен тиімді қамту әрбір елдің нақтылы даму кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды үнемді және нәтижелі пайдаланып, оларды шаруашылық салалары және аймақ бойынша бөлудің тепе - теңдік үлесімділігіне жету.
Бүгінгі күні елімізде еңбек нарығы жаңғырып экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік- экономикалық, ұйымдастырушылық - инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін жетілдіру, тұрғындары жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау.
Халықты жұмыспен қамту, еңбек нарығында жұмыссыздықты реттеу ең маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің бірі. Себебі толық жұмысбастылық пен жұмыссыздық деңгейі макроэкономикалық дамуы мен қоғамның тұрақтылығының көрсеткіш-индикаторлары болып табылады.
Н.Ә.Назарбаев 2018 жылғы 10 қаңтардағы Қазақстан Халқына Жолдауында: жаңа технологиялар, роботтандыру мен автоматтандыру еңбек ресурстарына және адам капиталының сапасына қатысты талаптарды күрделендіруде-деп атап көрсетті [1].
Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен оның халықаралық қауымдастыққа кіруі, бір жағынан, жұмысбастылық мәселесін аймақтық дәрежеде емес, экономиканың әлемдік глобализация дәрежесінде шешуді талап етеді. Екінші жағынан, жұмысбыстылық саясаты мен концепциясын, басымды бағыттарын республиканың әлеуметтік-экономикалық және демографиялық аймақтық ерекшеліктерін ескеруде.
Елбасы өзінің Қазақстан Халқына жолдауында: Біздің мемлекеттік әлеуметтік сая - са - ты - мыздағы басты басымдық халықтың жұмыс - пен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұ - мыссыздық деңгейі 5%-дан, ал табыстары ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан аспайтын болсын деген міндет қоямын - деп атап көрсетті [2].
Қазақстанның әлемдегі дамыған 30 ел қатарына кіруін қамтамасыз етуді көздеген бұл қадам, әлеуметттік-еңбек саласындағы бірқатар міндеттерді шешуге де септігін тигізбек. Ол - еңбек нарығын жаңғырту. Алғашқы кезекте, өзіндік тұрғыда еңбекке орналасу мен жекеменшік іс ашу үшін еңбек ресурстарының біліктілігін арттыруға мүмкіндік аясын кеңейткен жөн деп санаймыз.Отандық еңбек нарығын жаңғыртудағы маңызды құрамдас бөлік, үйлесімді көші-қон саясаты болуда.
Жұмыспен қамту - 2020 және Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 - 2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламалары алдағы жылдардың негізгі басымдығы болады. Бағдарламалар мақсаты халықты нәтижелі жұмыспен қамтуға жәрдемдесу және азаматтарды кәсіпкерлікке тарту.
Қазақстан тәуелсіздік жылдары әлеуметтік-экономикалық дамуда айтарлықтай прогреске қол жеткізіп, табысы ортадан жоғары деңгейдегі елге айналды.
Еңбек нарығын басқару мен ұйымдастыруда, оны дамыту және халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, тұрғындарды нәтижелі жұмыспен қамту, кәсіпкерлікке тарту, еңбек нарығын жаңғырту қазіргі бәсекеге қабілетті экономикада өте өзекті. Сонымен тақырыптың өзектілігі негізделеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: еңбек нарығына теориялық сипаттама, және оның экономикадағы ерекшеліктері мен қызметтеріне, еңбек нарығын басқару мен ұйымдастыру, мемлекеттік реттеу саясаты мен бағыттарына мінездеме беру. Еңбек нарығын басқару мен ұйымдастыру және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру бойынша кейбір ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсаттарға сәйкес дипломдық жұмыстың міндеттері:
- еңбек нарығын басқару мен ұйымдастыру мен халықты жұмыспен қызметтерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік - экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-халықты жұмыспен қамту бағдарламасының қажеттілігі мен жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдарын негіздеу.
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда болып отырған экономикалық қатынастар.
Зерттеу пәні болып еңбек нарығын ұймдастыру және басқару, халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдары таңдалды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығын жетілдіру мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыста жасалған қорытындылар мен ұсыныстар мемлекеттік басқарудың құқықтық органдарымен аймақтық жұмысбастылық саясаты мен жалпы еңбек нарығын басқару мен ұйымдастру механизмін жетілдіруге мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыс барлығы 73 бетті қамтиды.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН БАСҚАРУ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек нарығының мәні, құрылымы, қызмет ету механизмдері және ерекшеліктері
Нарық экономиканың қалыптасуы мен дамуында жетекші рөлді еңбек нарығы атқарады. Еңбек нарығы арқылы өте манызды ұлттық ресурс - еңбек аймақтар, салалар және фирмалар бойынша бөлінеді. Дәл осы жерде оның бағасы анықталады.
Еңбек нарығы - жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмыс күші мүдделерінің үлесімді қоғамдық қатынастар жүйесі. Еңбек нарығының қызмет етуінде бір қатар принципиалды жағдайларды белгілеу керек. Біріншіден, еңбек нарығындағы еңбек күшіне деген сұраныс пен ұсыныс арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы. Екіншіден, түрлі экономикалық және әлеуметтік мүдделер мен қызметтердің қиылысу орны. Үшіншіден, кәсіпорындар көзқарасынан - оның қызметкерлерінің қарым-қатынастар алаңы, яғни потенциалды немесе нақты жұмысшылар, бірақ фирма ішінде жаңа жұмыс орнына өтуді көздейтін тұлға [3].
Еңбек нарығының мәні мен құрылымын қарастыру үшін, нарықта не сатылатынын және не сатып алынатынын анықтау қажет. Ол еңбек күші мен еңбек.
Еңбек - материалды және мәдени құндылықтарды жасауға бағытталған адамдардың мақсатты әрекеті. Еңбек адамдардың өмір сүруінің негізі мен алғы шарты. Қоршаған ортаға ықпал ету, өзгерту және оны өз қажеттіліктеріне бейімдеу арқылы адамдыр өзінің өмір сүруімен қатар қоғамның дамуы мен прогресіне жағдай жасайды.
Еңбек процессі - күрделі және көпаспекті құбылыс. Оны іске асыру формалары ретінде адам энергиясын пайдалануы, жұмысшының өндіріс құралдарымен байланысы (еңбек заттар мен еңбек құралдары), жұмысшылардың өндірістік өзара байланысы (горизонталды - жалпы еңбек процессіне қатысу, вертикалды - бастық пен қызметкер байланысы) қарастырылады. Қоғам мен адамның дамуында еңбектің рөлі тек қана адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған рухани және материалды байлықтарды өндіруде емес, сонымен қатар жұмысшылардың білімін жетілдірумен, қабілеттерін дамытумен, тәжірибені жинаумен анықталатын жұмысшылардың өздерін дамытады. Еңбектің шығармашылық сипаты қажеттіліктердің дамуына әкелетін энергия, материалдар, өнімніңжаңа түрлері, жетілген және жоғары өндіріс еңбек құралдары, прогрессивті технология, жаңа идеялармен анықталады.
Сонымен, еңбек процессінің нәтижесінде тек қана өнімдер өндіріліп, қызметтер көрсетіліп мәдени құндылықтар жасалмайды, онымен бірге болашақта қанағаттандырылатын жаңа қажеттіліктер де қалыптасады (сурет 1.1).
Еңбек
Материалды және мәдени игіліктерді игеру
Адамның, оның физикалық және рухани қасиеттерінің дамуы
Ғылыми-техникалық прогресс
Қоғам мен адамның материалды және рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру
Халықтьң ұдайы өндірісі
Еңбек өнімділігінің өсуі
Еңбектің жаңа сипаты
Сурет 1.1 Қоғам мен аданың дамуындағы еңбектің рөлі
Қоғамның дамуы мен жағдайы негізінен халықтың саны және құрылымымен анықталады. Халық дегеніміз белгілі территорияда, ауданда, қалада, аймақта, елде тұратын адамдар жиынтығы.
Еңбек күші материалды игіліктер өндіруге немесе қызметтер көрсетуге бағытталған еңбек әрекетіне физикалық және интеллектуалды қабілеті бар халықтың еңбекке жарамды бөлігі, яғни еңбек күшіне, бір жағынан экономикада жұмыс істейтін, басқа жағынан жұмыс істемейтін, бірақ еңбекке жарамды адамдар жатады. Сонымен, еңбек күші нақты және потенциалды жұмысшылардан түрады.
Қажетті физикалық және интеллектуалды қабілеттер адамдардың жас шамасына байланысты. Жастар мен ерексектерде олар енді қалыптасып көбееді, ал қарттарда жоғала бастайды. Адамның жас шамасы жалпы халықтың ішінен еңбек күшіне жататындарды анықтауға көмек ететін критерий ретінде қарастырылады.
Еңбек ресурстарын зерттеудің түрлі бағыттардың негізгі түсініктерін қарастыру алдында, халықтың саны мен құрылымын, сан өзгерісін анықтау қажет.
Еңбек күшінің жас шама шегі мен әлеуметтік-демографиялық құрылымы мемлекеттік заңдылықтар мен актілер жүйесімен анықталады. Қазақстан Республикасында еңбекке қабілетті жас шамасы ерлер үшін 18 жастан 63 жасқа дейін, әйелдер үшін 18 жастан 58 жасқа дейін анықталады.
1993 жылдан бастап Қазақстан Республикасы халық құрылымының анықтауда халықаралық жіктеу жүйесін пайдаланады. Бұл жіктеуге сәйкес еңбек күшінің құрылымы (сурет 1.2) көрсетілген.
Еңбек ресурстары
Экономикалық
Белсенді емес халық
Экономикалық
белсенді халық
Зейнеткерлер, мүгедектер, студенттер, әскери жауынгерлер
Жұмысбастылар
Жұмыссыздар
Сурет 1.2 Еңбек күшінің жіктеуі
Экономикалық белсенді халық- тауарлар мен қызметтер өндірісін жұмыс күшімен қамтамасыз ететін халықтың бір бөлігі. Экономикалық белсенді санын есеп мерзіміндегі жұмысбастылар мен жұмыссыздар санымен анықталады.
Экономикалық белсенді емес халық - экономикалық белсенді халықты анықтауға жас шамасына кірмейтін және жұмыс күшіне жатпайтын халық жатады. Экономикалық белсенді емес халықтың көлемі зерттеліп жатқан мерзімге сәйкес анықталады және оган төмендегі категориядағылар кіреді:
:: Күндізгі бөлім студенттері мен оқушылар, курсанттар мен курс тыңдаушылар (күндізгі бөлім аспиранттар мен доктаранттар);
:: Зейнеткерлік және мүгедектік бойынша зейнет ақы мен басқа түрдегі жәрдем ақы алатын тұлғалар;
:: 1,2,3 топ мүгедектігі бойынша зейнет ақы алатын түлгалар;
:: Ауруға қарайтын, үй шаруашылыгымен айналысатын түлгалар;
:: Жұмыс орнын іздеуден үміт үзген, жұмысқа жарамды түлгалар;
:: Жұмыс істеуді қажет етпейтін тұлғалар.
Еңбек ресурстарының құрылымы көп түрлі. Оған еңбек ресурсының барлық жақтарын сипаттайтын компаненттер кіреді, яғни жынысы, жасы, білімі, ұлты мен тілі, қоғамдық тобы, тұрғын орны, діні, мамандығы, жұмысбастылық ортасы.
Жоғарыда анықталған жұмыс күші немесе еңбек сатыла ма немесе осымен байланысты бір қатар теориялар бар. Марксистік нарық қатынастар теориясын қолдаушылары еңбек нарығында еңбек күші, яғни жұмыс беруші пайдаланатын, еңбекке деген қабілет сатылады. Қазіргі заманның экономикалық теориясы еңбек нарығында сатылатын және сатып алынатын еңбек деп дәлелдейді және жалақы сол еңбектің төлем ақысы. Үшінші теорияны жақтаушылар еңбек нарығын ресурс нарығы ретінде қарастырады. Сауда саттықтың негізгі субъектісі ретінде жұмыс беруші -еңбекті сатып алушы, сондай-ақ заңды тұрғыдан ерікті және қорғалған меншік иесі - еңбек ресурсты сатушысы. Соңғысы еңбек күшінің, яғни еңбек әрекетінің белгілі түріне өзінің қабілеттер жиынтығының иесі және оның өзі болып табылады. Бұл еңбек нарығындағы сауда-саттық объектісінің сипатын анықтайтын меншік иесінің физикалық бөлінбеуімен ерекшеленетін айрықша ресурс. Мұнда нарықтық келісім-шарт объектісі белгіленген уақыт мерзімде белгіленген жағдайда нақты сипаты бар еңбек ресурсының құқығы.
Еңбек нарығында еңбек бағасы жұмыс беруші мен жалдамалы жұмысшылар арасында жасалатын келісім-шартта белгіленетін жалақы ставкасы. Бүның негізінде еңбек ресурсының бірлігінің нарықтық бағасы еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныс қатынасымен анықталады. Нәтижесінде еңбек бағасы жалақының тепе-тең ставкасы анықталады.
Еңбек нарығының бір қатар ерекшеліктері оның қызмет етуін қамтамасыз етеді:
1.Тауар мен оның иесінің мүліктік құқығының бірлігі. Еңбек жұмыс күшінің жұмсау процесі, оның сауда-саттық процесінде ерекше қатынастар пайда болады.
2.Сатушы мен сатып алушы арасындағы қатынастардың ұзақтығы. Еңбек нарығында жасалатын келісім-шарттар сатушы мен сатып алушы арасында ұзақ мерзімді қатынастардың басталуын талап етеді.
3.Келісім-шарттың ақшасыз әрекеттілігі. Бұл ең алдымен еңбек шарттары, үжымдағы микроклимат, қызмет бойынша болашағы мен кәсіби дәрежесінің артуы.
4.Ерекше түрлі институционалды құрылымдардың көп саны болуы. Оларға: еңбек заңдылығының жүйесі, жұмысбастылықты реттеу қызметтері мен түрлі ұйымдар, еңбек және жұмысбастылық саласындағы мемлекеттік бағдарламалары.
5.Келісім-шарттарының жоғары деңгейінің жекелестілігі. Олар көп түрге бөлінеді, себебі әр бір жұмысшы ерекше болады, ал әр бір жұмыс орны бір бірінен ерекшеленеді және талапкерлерге өзінің арнайы талаптарын қояды.
Еңбек нарығының маңызды бөліктері барлық жалдамалы жұмыс күшін қамтитын жиынтық ұсынысы мен экономикалық жалдамалы жұмыс күшіне жалпы қажеттілігі ретінде қарастырылатын жиынтық сұранысы. Олар жиынтық нарықты құрайды.
Ашық еңбек нарығы жұмыс іздеп жатқан, оқу мен қайта оқытуды талап ететін белсенді халық, сондай-ақ экономиканың барлық секторларында барлық бос жұмыс орындары.
Жасырын еңбек нарығы - формалды түрде экономикада әрекет ететін сонымен бірге өндірістің қысқаруы немесе құрылымдық өзгерістерде жұмыстан босатылған түлғалар.
Жасырын және ашық еңбек нарықтарын талдау жұмыссыздық пен жұмысбастылық құбылыстарымен байланысты.
Еңбек нарығының анықтамасы мен сипатына қарағанда оның негізгі элементтерін анықтауға болады: еңбек нарығының субъектілері, еңбек нарығының субъектілерінің қатынастарын реттейтін құқықтық аспектілер, нарық конъюнктурасы, халықты жұмыспен қамту қызметтері, еңбек нарығының инфрақұрылымы, әлеуметтік қорғау жүйесі т.б.
Еңбек нарығының негізгі субъектілеріне жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар жатады.
Жұмыс беруші -меншік қатынастарының заңды құрылымына байланысты түрлі тұлға ретінде бола алалатын жалдаушы. Оларға мемлекеттік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар, қоғамдық ұйымдар, жеке кәсіпорындар, шаруашылық ассоциациялар, кооперативтер, біріккен кәсіпорындар, жеке жалдаушылар, т.б. жатады.
Жалдамалы жұмысшылар - жеке ұдайы өндіріспен өмір сүру құралдар маңызды көздері болып табылатын жалдамалы жұмысында қызмет ететін азаматтар. Жұмыс берушілер үшін олардың жынысы, жасы, кәсібі, мамандығы әлеуметтік статусы бір қатар әлеуметтік ерекшеліктер (жауапкершілік, тәртіптік, іскерлік т.б.) бойынша түрлі құндылықтары бар.
Еңбек нарығындағы қатынастар жүйесі үш негігі компоненттен тұрады (сурет 1.3):
Жалдамалы жұмысшылар
Жұмыс берушілер
Үкімет
Жұмыс беруші ұйымдар
Кәсіподақ
Сурет 1.3 Еңбек нарығындағы қатынастар жүйесі
:: Жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар арасындағы қатынастар;
:: Еңбек нарығының субъектілері мен өкілді үйымдары (кәсіподықтар, жұмыс беруші ассоциациясы, жұмыспен қамту қызметтері) арасындағы қатынастар;
:: Еңбек нарығының субъектілері мен мемлекет арасындағы қатынастар. Еңбек нарығының барлық элементтерінің қарым-қатынастары оның қызмет етуін қамтамасыз етеді. Еңбек нарығы бір қатар қызметтер атқарады:
- жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар кездесулерін ұйымдастыру;
- жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар арасында бәсекені қамтамасыз ету;
- еңбек ақының тепе-тең ставкаларын бекіту;
- халықтың жұмысбастылық мәселелерін шешу;
- халық шаруашылығының салалары мен өндіріс орталар арасында жұмыс күшін қайта бөлу арқылы жұмыссыздарды әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету және жұмыссыздарды жұмыспен қамту.
Нарық коньюктурасы - еңбек нарығының барлық құрылымдық бөлімшелерінде сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынас. Нарық коньюнтурасы экономиканың жағдайынан (жандану немесе құлдырау); шаруашылықтың салалық құрылымынан; техникалық базасының даму деңгейінен, халықтың әл-ахуатынан (халықтың табыс деңгейі); тауарлар, қызметтер, түрғын үй, бағалы қағаздар нарығының дамуынан; өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның жағдайынан; көпукладты экономиканың даму деңгейінен; интеграциялық байланыстардың (салалық және территориалды) даму дәрежесінен тәуелді. Одан басқа оған демографиялық, саяси, экологиялық, этно-әлеуметтік, т.б. факторлар әсер етеді [4].
Еңбек нарығының маңызды бөлігі - оның қызмет ету механизмі. Кейде еңбек нарығының механизмін еңбек нарығының өзі ретінде қарастырады, алайда бұл олай емес, өйткені механизм еңбек нарығы сияқты қатынастардың бүкіл шеңберін қамти алмайды.
Еңбек нарығының механизмі - бұл еңбек бағасы өзгерген түрде қабылданған ақпарат негізінде жалданып жұмыс істегісі келетін, еңбекке қабілеті бар халық пен жұмыс берушілердің әртүрлі мүддесі бір-бірімен әрекеттесуі және бір арнада тоғысуы. Оның құрамына мыналар кіреді: еңбекке сұраныс, еңбекке ұсынысы, еңбек бағасы және бәсекелестік.
Еңбек нарығында сұраныс дегеніміз - экономикадағы сұранысқа сәйкес тауарлар мен қызметтерді өндіруге қажет жұмысшыларға жұмыс берушілердің қажеттілігі. Жұмыс күші ұсынысы - жұмысбасты жалдамалы жұмысшылар мен өз уақытын қолдану мүмкіндігі мен қолда бар табысын есептегендегі нарық принциптеріне негізделе отырып жұмысқа кірісе алатын және жұмыс істегісі келетін еңбекке қабілетті халықтан құралады [5].
Еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныстың әрекеттесуі 1.4 - суретте көрсетілген.
Еңбек ұсынысы қисығы 1.4 - суретте жоғары бағытталған, өйткені қызметкерлер жалақы өскен жағдайда, көп жұмыс істеп өзінің бос уақытын жұмсауға дайын, яғни еңбек ұсынысы өсіп жатыр (басқа жағдайлар тұрақты деп алсақ). Бұл тәуелділік еңбек ұсынысы заңының әсерін білдіреді.
Керісінше, 1.4 - суретте сұраныс қисығы төмен бағытталған. Жалақыны өсіру нәтижесінде өндіріс шығындарының артуы, қосымша еңбек шығындарына әкеледі, өнімнің бағасы жоғарылап, пайда азаяды. Мұндай жағдай жұмыс берушілерге тиімсіз, сондықтан олар жұмысқа қабылдауды қысқартады. Бұл кері тәуелділік еңбекке сұраныс заңы әсерін білдіреді. Еңбек бағасы жұмыс берушілерді де, жұмыс күшін сатушыларды да қанағаттандыратын жағдайды нарық тепе-теңдік жағдайында орналасқан деп атайды. 1.4 - суреттегі сұраныс және ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесі, сатушылар мен сатып алушылар жоспары сәйкес келетін мұндай жалғыз баға бар екенін көрсетеді. Бұл тепе-теңдік еңбек бағасы немесе жалақы сәйкесінше, тепе-теңдік баға - бұл жұмыс күшіне сұраныс пен жұмыс күші ұсынысы көлемдерінің тең болатын еңбек бағасы.
Еңбектің бағасы (W)
D2
D1
S2
Жұмысбастылар саны
D - еңбек сұранысы
S - еңбек ұсынысы
L0 L
W
W2
W0
W1
Сурет 1.4 Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс
1.4 - суретте көрсетілгендей еңбек бағасы W0 деңгейіне тең болған жағдайда жұмыс берушілер барлық бос жұмыс орындарын толтыру мүмкіндігіне ие болады, ал жұмыс алғысы келетін жұмысшылар оны табады. Жалақы деңгейі W0 деңгейінде болған кезде, нарық тепе-теңдікте болады. Тепе-тең жалақы нарықта басқа жұмыс күшіне баға жоқ дегенді білдірмейді. Олар пайда болады.Егер кейбір факторлардың әсерінен жалақы W0-ден жоғары орналасса, мысалы, W2 деңгейіне жетсе, онда еңбек ұсынысы S2 деңгейіне дейін жоғарылайды, ал сұраныс D2 деңгейіне дейін төмендейді. Қызметкерлер арасында жұмыс орны үшін бәсекелестік пайда болады. Ұсыныстың сұраныстан артып кетуі, бәсекелестік жалақыны төмен ығыстырады. Жұмыс берушілер оларды төмендетеді. Нәтижесінде жалақы тепе-теңдік (W0) деңгейіне дейін төмендейді.
Егер жалақы тепе-теңдік бағадан төмен болса, мысалы, W1 - ге тең, онда жұмыс күші жетіспеушілігі пайда болады (сұраныс D1 - ге, ал ұсыныс S2 тең). Жаңа жұмысшыларды тарту үшін, сұраныс жұмыс берушілерді сыйақы мөлшерін жоғарылатуға итермелейді.Соңында жалақы деңгейін қайтадан W0 деңгейіне дейін жоғарылайды. W0 деңгейіндегі жалақы басымды, жалпы қабылданған, қызметкерлер де, жұмыс берушілер де санасуға міндетті жалақы деңгейі болады. Мұндай жалақы деңгейінде толық жұмысбастылыққа (берілген деңгейде) қол жеткізіледі. Бәсекелі нарық механизмі осылай қызмет етеді.
Сұраныс пен ұсыныс механизмдерінің әсерінен еңбек нарығы келесідей қызмет атқарады:
- еңбек нарығының сұранысы мен ұсынысын реттеу; жұмыс күшін сатушымен сатып алушы (жұмыс беруші) арасындағы жұмыс күшін өндіріс қорларымен біріктіре отырып келісім - шарт жасау мақсатында кездесулерді ұйымдастыру;
- жұмысшылар арасында жұмыс орны үшін бәселестілікті қамтамасыз ету; жұмыс берушілер арасында жұмыс күшін жалдауда;
- тепе-теңдік бағаны орнату;
- толық, бірақ экономикалық тиімді жұмысбастылықты қалыптастыру.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынасқа байланысты еңбек нарығының коьюнктурасының үш түрге бөледі:
:: еңбек тапшылды, еңбек нарығында еңбек ұсынысы аз болғанда;
:: еңбек молшылды, еңбек нарығында жұмыссыздар саны және сәйкесінше еңбек ұсынысы артық болса;
:: тепе-теңдік, еңбек сұранысы мен еңбек ұсынысы тең болғанда [6].
Қазақстанда еңбек нарығындағы ағымдық коньюнктурасы жұмысшылардың кәсіпорындар мен экономика секторлары арасындағы жылжуы еңбек сұранысы мен еңбек ұсынысының диспропорцияларымен сипатталады.
Бәсеке - еңбек нарығындағы тәуелсіз сатушылар мен сатып алушылардың көп саны және олардың нарыққа кіруі мен шығуына еркін мүмкіндігі, кез келген нарықтың механизмінің құрамдас бөлігі болып табылады. Таза бәсекелі нарықта нақты еңбек түрін жалдауға байланысты бәсекеге түсетін сатып алушылар (фирмалар) саны көп болады; көп деген жұмысшылар бір біріне тәуелсіз еңбегін ұсынады; еңбек ақы ставкасына не фирмалар, не жұмысшылар әсер ете алмайды.
Еңбек нарығының жақсы қызмет етуіне дамыған инфрақұрылым қажет. Еңбек нарығының инфрақұрылымы - еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныс қарым-қатынасының тиімділігін камтамасыз ететін мемлекеттік үйымдар, мемлекеттік құрылымдар, қоғамдық үйымдар мен қорлар, т.б. Инфрақұрылым еңбек күшінің бағасы, еңбек жағдайы, жұмысшылардың дайындығы мен қайта дайындығына байланысты жұмыс берушілер мен жұмысшылар арасындағы қатынастарды реттейді және олардың еңбек нарығындағы құқықтарын қорғау үрдісін ұйымдастырып реттейді.
1.2 Еңбек ресурстары мен еңбек потенциалы еңбектің көзі ретінде
Еңбек ресурстарының саны республика экономикасында пайдаланылуы мүмкін жанды еңбектің потенциалды шамасын сипаттайды. Адамды қоғамның еңбек ресурсы қатарына жатқызудың басты критериилері ретінде оның жасы мен денсаулық жағдайы (физикалық, саналы және психикалық) әрекет етеді.
Еңбек ресурстарын белсенді және белсенді емес бөліктерге бөлу қабылданған. Белсенді бөлігі еңбекке қабілетті жастағы жұмысбастыларды, сонымен қатар, жұмыссыздар мен үй шаруашылығында жұмыспен қамтылған, еңбекке қабілетті жастағы тұлғалардың жалпы саны өсіп отырады. Еңбек ресурстарының балансы - еңбек ресурстарының болуы мен олардың пайдаланылуын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі. Мұндай баланс екі бөлімнен тұрады: біріншісінде - еңбек ресурстарының болуы, олардың саны, жастық-жыныстық құрамы, екіншісінде- еңбек ресурстарының еңбекпен қамтылу түрлері, халық шаруашылығының салалары және тұрғындардың қоғамдық топтары бойынша бөлінуі сипатталады. Еңбек ресурстарының балансы олардың бүкіл республика бойынша да жағдайын сипаттайды. Еңбек ресурстарының болжамдық балансын жасау әсіресе жедел өсіп отырған жұмыссыздық және толық жұмыспен қамтамасыз ету қажеттілігі жағдайында аса маңызды. Тұрғындардың жұмысбастылығы- бұл еңбекке қабілетті тұрғындардың қоғамдық өндіріске, еңбек қызметінің барлық салаларына қатысуы. Тұрғындардың қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылу дәрежесін ол жерде барлық жұмыспен қамтылғандарды еңбек ресурстарының жалпы санына қатынасы ретінде анықтауға болады.
Жұмыссыздық - бұл еңбек етуді қалайтын еңбекке қабілетті тұрғындардың квалификациясы мен мүдделеріне сәйкес жұмыс табуға, мүмкіндігінің жоқтығы [7]. Жұмыссыздық жұмыс күшіне сұранысынан ұсынысының бірден артуына байланысты туындайды. Ол барлық еңбек еткісі келетін азаматтарды жұмыспен қамту үшін қажеттіден нақты жұмыс орындарының саны кем болған жағдайда пайда болады. Еңбектің халықаралық ұйымы жұмыссыздарға келесідей анықтама береді: жұмыс істегісі келетін, жұмыс істей алатын, бірақ жұмыс орны жоқ адам жұмыссыз болып саналады.
Еңбек ресурстары - "адам ресурстары" түсінігінің бір формасы. Еңбек ресурстары - физикалық дамыған және интелектуалды қабілетті, еңбек қызметіне қажет елдің тұрғындары.
Еңбек ресурстарының негiзгi бөлiгi - бұл еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi халық. Еңбекке қабілетті адамдар елдің еңбек ресурстарының ең үлкен бөлігі болып табылады.
Еңбекке қабілетті халық - бұл жұмыс жасындағы адамдар жинытығы, олар өздерінің психофизиологиялық жағынан жарамдылығымен еңбек процесіне қатысуға дайын болуы керек.
Сонымен қатар еңбек ресурстары құрамында жұмыс iстейтiн еңбекке қабiлеттi жастан асқан және кәмелетке толмаған жастар (еңбекке қабiлеттi жасқа жетпеген) кiредi.
Қажетті физикалық және интелектуалды қабілеттер адамдардың жас шамасына байланысты. Жастар мен ересектерде олар қалыптасып көбейеді, ал қарт адамдардарда жоғала бастайды. Адамның жас шамасы жалпы халықтың ішінен еңбек күшіне жататындарды анықтауға көмек ететін өлшем ретінде қарастырылады. Жұмыс күшінің жас шамасы мен шегі, әлеуметтік - демографиялық құрылымы, мемлекеттік заңдылықтар мен актілер жүйесімен анықталады. Бұл еліміздегі заңға байланысты ер азаматтар - 16-63 жас, әйелдер - 16-58 жас аралығын қамтиды. Сонымен қатар еңбек ресурстарына нақты жұмыс істейтін зейнеткерлер мен 16 жастан төмен жасөспірімдер кіреді.
Ресейде еңбекке жарамды жастың жоғары шегі бойынша ең төменгі болып саналады, ал төменгі шегі 15 жас тіпті 14 жаста.
АҚШ-та еңбекке жарамды жас ерлер мен әйелдер үшін 16-64 жастар аралығында, Канада және Жапонияда -15-64; Англияда - ерлер-16-64, әйелдер -16-59 жас аралықтарында.
Еңбек ресурстарын еңбек жасынан жас тұрғындар есебінен толықтырылған және болашақта да осылайша толықтырылып отырады.
Бұл еліміздегі өзекті мәселе демографиялық жағдаймен анықталады. Олай болатын себебі, демография мен көші-қон ахуалын жақсарту тікелей халықтың санымен байланысты.
2018 жылға дейін Қазақстан Республикасындағы туу тұрақты оң серпінді көрсетеді. Туу көрсеткіштерінің жоғарлауы, бала өлімінің төмендемеуі еңбек жасындағы жас тұрғындар үлесі мен санының өсуіне әкеледі. 2018 жылы еліміздегі халық саны 18 195,9 мың адамды құрады, соның ішінде қалалықтар - 10 452,3 мың (57,4%), ауылдықтар - 7 743,6 мың адамды (42,6%) құрады. 2017 жылғы 1 наурызбен салыстырғанда халық саны 240,3 мың адамға немесе 1,3% өсті.
Еңбек потенциалы жеке адамның және қоғамдағы түрлі жұмыскерлердің еңбек мүмкіндіктерінің жиынтығы. Еңбек ресурстарынан еңбектің құрылымы мен саны анықталса, еңбек потенциалы оның сапасы мен потенциалды мүмкіндіктерін қарастырады, сонымен бірге бұл сапалық жағынан еңбек ресурстарымен белгілі бір бірлікте болады.
Еңбек потенциалының санын еңбек ресурстары санын бір жыл ішінде бір жұмыскердің орындай алатын уақытына көбейту арқылы табуға болады. Еңбек ресурстарының саны жылдар өткен сайын өзгеріп отырады және жұмысқа жарамды жастың ұзақтығына тәуелді; тұрғындардың өмір сүру деңгейі; әсіресе, зейнеткерлердің; жұмысқа жарамды жасқа келген тұрғындар мен зейнеттікке шығатын зейнеткерлер санына; жұмыс күшінің елдер арасындағы миграциясы және ең бастысы жұмыс күшінен, т.б. факторларға байланысты.
Еңбек уақыты еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты қысқарады, жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағатты құрайды.
Еңбек потенциалының сандық сипаттамасына еңбектің қарқындылығы әсер етеді. Қазақстанда алдыңғы он жылдықтарда орташа еңбек қарқындылығы төмен болды. Экономикалық реформалар кезінде кәсіпорындарда одан да төмендеді, себебі тауарға сұраныстың төмендеуімен басқа да себептерге байланысты.
Еңбек потенциалының сапалық көрсеткіші физикалық, интелектуалды және әлеуметтік құрамдардан тұрады.
Физикалық құрамы адамдардың денсаулығына тәуелді, физикалық және психологиялық мүмкіндіктер кіреді. Денсаулыққа өмір сапасы мен деңгейі, еңбек жағдайлары, өндірістегі техника қауіпсіздігін сақтау деңгейі; қоршаған орта жағдайлары, денсаулық сақтау ұйымдарының жұмыс сапасы.
Еңбек ресурстарының денсаулығы көптеген көрсеткіштермен анықталады; оның ішінде жалпылағыш түріне туудағы өмір ұзақтығына, туу және өлім көрсеткіштері, әсіресе еңбекке жарамды жастағы тұрғындардың өлімі көрсеткіштері.
2018 ж. қайтыс болғандар саны 22,3 мың адамды құрады, бұл 2017 жылғы қаңтар-ақпанға қарағанда 4,4% аз. Өлім-жітімнің жалпы коэффициенті 1000 адамға 7,55 қайтыс болғандарды құрады.
Қарастырылып отырған туу және өлім көрсеткіштерінің мұндай себебіне - әлеуметтік-экономикалық - тұрмыс жағдайының, тұрғындардың көп бөлігіндегі медициналық көмектің төмендігі. Сонымен қатар халықтың өлім себептерінің негізгі топтарының арасында ең көп үлес салмағы - қан айналым жүйесі аурулары, улану мен жарақаттану, жол-көлік оқиғаларынан тұрады.
Еліміздегі негізгі көші-қон алмасуы ТМД мемлекеттерімен болуда.ТМД елдерінен келгендердің үлесі 77,2%,ТМД елдерге кеткендердің үлесі 88,1% құрады.
Ескерту:http:economy.gov.kzkkne ws2018-zhylgy-kantar-akpandagy-kaz akstan-respublikasynyn-demografiyal yk-ahualy-turaly [8]
Еңбек потенциалының сапасын анықтайтын негізгі көрсеткіш интелектуалды құрамы - табиғат пен қоғам дамуының түрлі аспектілері ғылыми-техникалық, экономикалық және мәдени жетістіктері бойынша тәжірибе мен білімнің жинақталуы. Білімнің жинақталуы әлеуметтік-мәдени, рухани салаларда жүзеге асырылады. Білімнің ұйытқысы білім алу мен ғылыми зерттеулер болып табылады. Бұл екі сала, екі өзіндік сфера білімді көтерудің негізгі объектілерінің қызметі арқылы бір-бірімен тығыз байланысты. Бір жағынан - ақпарат ағымы арқылы, басқа жағынан - оқушылар, оқытушылар, ғылыми қызметкерлер болады. Ғылыми зерттеулер процесі зерттеушілердің өз білімін көтеруге мүмкіндік береді, ал ғылымның жетістіктері, әдістері білім беруде қолданылады. Білім беру саласында да сонымен бірге ғылыми зерттеулер жүзеге асырылады. Қызмет нәтижесінің алмасуы (сонымен бірге үйлесім жолы-мен) және технологиялық процестердің қарама-қарсы қиуласуы бұл саладағы нақты ұйымдастыру формалары мен бекітіледі: ғылыми қызметпен айналысу түрі, жоғарғы оқу орындарында ғылыми бөлімдердің ашылуы, кадрлар даярлау, "білім беру" бөлімдерін ғылыми ұйымдардың бөлімдерінде ашу.
Аталған салалардың тікелей тығыз және кері байлынысы персоналдың ғылыми - техникалық жетістіктерді игеруіне және қабылдауына жан-жақты дайын болуын қамтамасыз етеді, бұл еңбек өнімділігін көтерудің және экономикалық өсудің шарты. Еңбек потенциалы сапасын сипаттау үшін маңызды белгі, бұл білім және оның деңгейі.
Кадрларды даярлау деңгейіне туа біткен ақыл-ой қабілеті, таланты, жігер және көшбасшылық қасиеті әсер етеді. Интелектуальды қабілетті көтеру үшін ұжымға жеке адамдарды біріктіруде еңбек бөлінісі мен оны жоғары деңгейде ұйымдастыру арқылы қол жеткізуге болады.
Тұрғындардың жұмыс күшінің білім беру потенциалы тікелей білім деңгейі көрсеткіштерімен сипатталады. Бұл көрсеткіштер әр елде халықаралық салыстырулар үшін кеңінен қолданылады.
Еңбек потенциалының әлеуметтік құрамы. Адамның еңбек потенциалы әлеуметтік ортаға, әлеуметтік әділеттілік және әлеуметтік қорғаныс саласынан тікелей тәуелді.
Реформаға дейінгі кезеңдерде әлеуметтік кепілдіктер төмен деңгейде болды, бірақ олар сенімдірек еді. Қажет еткендер жұмыспен қамтылды, білім берудің ақысыз түрі, ақысыз медициналық көмек және тұрғын үймен қамтамасыз етілді, зейнеткерлік қамтамасыз ету жүйесі тұрақты, мектепке дейінгі ұйымдардың кең түрдегі жүйесі болды. Ең өзекті мәселе ретінде теңдік және қаржыландырудың қалдық принципі қарастырылды.
Экономикалық реформалар игілік пен қызметтердің теңдей бөлінуін жойып, азаматтарға лайықты өмір деңгейін өз бетінше қамта-масыз етуге мүмкіндік берді. Нарық, оның ішінде еңбек нарығы, тұрғын үй нарығы, медицина және білім беру қызметтері нарығындағы қалыптасқан күрделі мәселелерді өз бетінше шешеді деп күтілген. Алайда тәжірибе жүзінде олай болмады. Аталған мәселелерге жаңа қиындықтар қосылды азаматтардың дүние - мүлікке байланысты шектен тыс деңгейде жіктелуі, табыстар деңгейі бойынша жоғары жіктелуі, кедейліктің үлкен масштабы, тұрғындардың мемлекеттік әлеуметтік көмекке тәуелді бөлігінің өсуі, жұмыссыздықтың көбеюі, еңбек ақы бойынша қарыздардың өсуі, демографиялық жағдайдың төмендеуі. Мұның барлығы еңбек потенциалы сапасын және келешекте оның көтерілу мүмкіндігін төмендетті.
Бұл аталған теріс бағыттарды жою үшін кешенді шараларды орындауды қажет етеді. Олардың бір бөлігі жүзеге асырылуда. Кейбір бөліктері мемлекеттің белсенді араласуын күтеді. Ондай шараларға табыстарды реттеу, қалыптасқан жағдайда кедейлік шегінде тұрған тұрғындарға материалдық ынталандыру мен жақсы жағдайды қамту қажет.
Қазіргі үйлесетін әлеуметтік сфера институттары мен мекен-жайға бағытталған тұрғындарға қызмет көрсетудің жаңа тиімді жүйесін құру қажет. Мұндай қызмет көрсету түрлеріне мысалы: көп балалы, толық емес және жас отбасыларға, қараушысы жоқ мүгедектерге және қарт адамдар, және басқа топтарға кіретін тұрғындарға ақысыз және жеңілдікпен қызмет жасау жатады.
Сонымен қатар бұрыннан қалыптасқан станционарлық мекемелер (интернат үйлері, медициналық ұйымдар) кешенін сақтап оларды күшейту және стандарттарға сай келмейтін жаңа әлеуметтік қызмет формаларын еңгізу (аймақтық әлеуметтік орталықтар, жанұяларға әлеуметтік көмек орталықтары) т.с.с
Нарықтық экономикада "халықтың экономикалық белсенділігі" ұғымы, еңбек ресурстарының басты құрамдас бөлігі болып табылады, осы санатты жан - жақты қарастырамыз.
Экономикалық белсенді тұрғындар - қоғамдық пайдалы қызметпен айналысатын, табыс әкелетін және жұмыссыздар, белсенді түрде жұмыс іздеп жүрген және жұмысқа қабілеті бар тұрғындардан құралады. Бұл түсінік ғылыми және тәжірибелік айналымға көптеген елдерде XX ғ. 60 жылдары енді, ал Қазақстанда 1993 жылы енгізілді.
Батыстың экономикалық әдебиеттерінде "экономикалық белсенді тұрғындар" түсінігін "жұмыс күші" түсінігімен байланыстырды. Мұндай жағдай бізде де қалыптасқан. Алайда оларды тереңірек қарастыратын болсақ, арасындағы ерекшеліктерді байқауға болады. Экономикадағы "жұмысбасты" түсінігіне екі топ қызметкерлерін біріктіруге болады.
Бірінші топ - кәсіпкерлер, шаруалар, фермерлер, жеке еңбек қызметімен айналысатындар. Бұл топтағы индивидтер (жеке-адам) - өздерінің кәсіпкерлік қабілеттерін пайда табу мақсатымен және өз қамын қамтамасыз ету үшін өндірістік істі ұйымдастыруға жұмсайды.
Екінші, қыруар тобы, бұл топтар жалдамалы жұмысшылар өзінің еңбек қабілеттерін жұмыс берушілерге сататын қызметкерлер.
Жоғарыда аталған топтардың түрлі экономикалық роліне байланысты жеке екі категорияға бөлуге болады. Нақты жұмыс күшіне, тек жалдамалы жұмысшылар мен жұмыссыздарды жатқызуға болады, олар жұмыс күшін сату негізінде жұмыс іздейді.
Нарықтық экономикада экономикалық белсенді халық түсінігі жұмыс күші түсінігінен кеңірек.
Экономикалық белсендi халық - экономикалық қызметпен қамтылған (барлық жұмыс iстейтiн) және жұмыссыздар. Сонымен экономикалық белсенді халық саны есеп мерзіміндегі жұмысбастылар мен жұмыссыздар санымен анықталады.
Экономикалық белсенді халықты анықтау үшін оның деңгейін қарастырады. Ол экономикалық белсенді халық санының үлесін, халықтың жалпы санына бөлгенге тең.
Еңбекке қабiлеттi жастағы экономикалық белсендi емес халыққа жұмыс iстемейтiн және жұмыс iздемейтiн халық санаттары жатады. Олар: жоғары сынып оқушылары, студенттер, үй iшiндегi шаруамен айналысатындар, ауруларды күтетiндер.
Экономикада қамтылмағандарға жалданып жұмыс iстейтiндер (жұмыстың бiр жолғы, кездейсоқ, маусымдық, уақытша, тұрақты болғанына қарамайды), жалданбай iстейтiндер.
Қамтылғандарға кәсiпорын, мекеме, ұйымдарда (меншiк түрiне қарамай), шаруа (фермер) қожалықтарында жұмыс iстейтiндер, сонымен қатар жеке тұлғалардың немесе өз қосалқы шаруашылығында жеке еңбек қызметiмен қамтылған тұлғалар жатады.
Жұмыс күші адамдардың материалдық және рухани игіліктерді өндіру барысында қолданылатын еңбекке деген физикалық және ойлау қабілеттері. Жұмыс күші қоғамның формасы мен даму кезеңіне тәуелсіз кез-келген қоғамға тән, Алайда қоғамның тарихи дамуының нақты бір қадамында өзінің экономикалық мәніне ие болады. Еңбекке деген қабілет - жұмыс күші - тауар болды. Бұл жаңа қоғамдық жүйенің қалыптасуын білдірді, жаңа өндіріс тәсілі - капитализм [9].
Капитализмнің дамуымен жұмыс күшін сату мен сатып алу мүмкіндігінің жағдайы орын алды. (Алғашқы кезеңдерде жеке адамдар сатылды - еңбек қабілеті бар құл немесе шаруалар). Қандай жағдайлар? Бірінші, жеке (шаруаларға) бостандық жағдайы, яғни өз қабілеттерін өздері пайдалану құқығы және өз еріктерінше ел территорияларында орын ауыстыру. Екінші, жұмысшылар жұмыстан босаған жағдайда жер үлестері мен өндіріс құралдарына ие болу құқы болмайды. Бостандық алғанымен, олар өндіріс құралдары мен өмір сүруге қажетті құралдардан айырылады. Үшінші - өндіріс құралдарының меншік иелері тобының қолында қалуы және нығаюы, бірақ олардың тұрақты жұмыс күшінен айрылуы (шаруалардан).
Еңбек заңдылығының дамуымен еңбеккер жұмыс күшінің меншік иесі ретінде, тең құқылы болуға көбірек кепілдік алды, тараптардың келіссөздер процесінде жалдау жағдайы туралы, жұмыс берушімен келісті. Жалдау туралы келсім - шарттың қорытындысында, өндіріс құралдарына қол жеткізу, жұмыс күштерінің қызметіне қол жеткізу мүмкін болды, яғни еңбек процесін жүзеге асырады. Мұнда еңбеккер толығымен өз жұмыс күшіне деген меншік құқығынан айырылмайды, өзіне соңғысын иелену, жұмсау және пайдалану құқығын алады. Келісім-шарттың шарт бойынша, ол еңбек уақытысында өз жұмыс күшін пайдалану құқығын ғана береді.
Еңбеккер жеткілікті түрде заңмен қорғалмаған және күніне 12-14 сағат жұмыс істегенде (XVIII-XIX ғғ.), оның жұмыс күшіне меншік құқығы формальды түрде қалды. Іс жүзінде ол барлық өз уақытын және күшін еңбекке берді, оның нәтижесі негізінен өндіріс құралдарына меншік иесі иеленді. Еңбек процесіне қайта-қайта түсу үшін, еңбеккерге оның жұмыс күшін болар болмас қайта қалпына келтіруге ғана мүмкіндік беретін өнімнің ең төменгі бөлігі берілді.
XX ғ. жағдай өзгере бастады. Бұл кезде қуатты ұйымдасқан күшке айналған жұмысшы табының күресінің ықпалымен еңбек саласында еңбеккердің құқығы едеуір кеңейді, еңбек күні 8 сағатқа дейін (жұмыс аптасында 40 - 44 сағат) қысқарды. Ғасырдың соңында бірқатар индустриалды - дамыған елдерде жұмыс аптасында 37-38 сағат белгіленді; жұмыссыздыққа әлеуметтік сақтандыру енгізілді, өндірістегі төтенше жағдайға, ауырғанға, т.б. сол сияқты. Еңбеккерлер өздерінің еңбекке қабілетін дамыту үшін, жеткілікті түрде көп бос уақыт алды. Бұл жағдайда жұмыс күшіне меншік нақты сипат алды. Еңбеккер белгілі бір уақыт ішінде өз жұмыс күшін пайдалану құқығын ғана шын мәнінде пайдалана бастады. Сонымен бірге жұмыс берушілер жеке және ұжымдық келісім-шарт іс-қимылының қысқа мерзім ішінде жұмыс күшін (ең иелігінде оның бөлігін) пайдалануға мүдделі болды. Ғылыми-техникалық прогресс, тұтынушылықтың кеңеюі, сәннің ықпалы өндірісті тұрақты жетілдіруді, оның жаңа түрлерін жасауды талап етті, олар жұмыс күшіне көтеріңкі талап ұсынды. Еңбеккерлердің барлығы бірдей мейлінше күрделі техниканы игеруге қабілетті емес, және олардың бәрі бірдей қазіргі өндіріске керек етілген жоқ. Бұл жағдайда жұмыс берушілер оларға қажет емес жұмыс күштерінің бөлігін босатуға ұмтылды. Неғұрлым оңай жасаса, соғұрлым еңбек келісім-шартының мерзімі қысқа болды. Мұның бәрі еңбек процесінде еңбеккер мен жұмыс берушінің арасындағы жұмыс күшіне меншікті мейлінше айқын шектеу құқығына әкелді, мұндай құқық келісім-шарт мәтінінде белгіленбесе де. Еңбеккер өз жұмыс күшінің иесі болып қалады, ал жекелей жұмсау құқығы және оны пайдалану еңбек уақытысында жұмыс берушіге беріледі.
Жұмыс күшін пайдалану уақытын қысқарту, тиімді заңнама қалыптастыру жаңа жағдай жасап, "жұмыс күші" ұғымының мазмұнын анықтау қажеттігіне әкеледі. Қазіргі таңда адам қабілетінің барлық жиынтығын айыра білу керек, және оның кәсіби еңбекке, яғни ақы төленетін еңбекте пайдалантын бөлігін айыра білу керек. Еңбекке қабілеттіліктің барлық жиынтығы - бұл нақты адамның еңбекке жалпы қабілеттілігі. Еңбек процесінде пайдаланатын қабілеттер - бұл бастауыш, немесе кәсіби қабілеттер сатып алу-сатудың тауарына, затына, тауар-ақша қатынастарының нысанына айналуда [10]. Адам оған басқа қызмет, өз жолдастарымен әріптестерімен, қоршаған адамдармен қатысу үшін қажет бастауыш қабілетті жетілдіру және екінші қабілетті (жаңа білім, біліктілік) дамыту үшін керекті бос уақытқа ие. Бұл қабілеттіктер сондай-ақ, тауар-ақша қатынастарының нысаны бола алады. Демек, қазіргі уақытта жұмыс күші тек еңбекке қабілеттіліктің, нақты еңбекке кәсіби қабілеттіліктің бөлігі болып табылады. "Кәсіби" термині еңбеккер ақы төленетін еңбекпен қамтылғанын білдіреді. Бұл қабілеттіліктерді іріктеуді жүзеге асыру бойынша өлшем болып, нақты еңбек көрінеді. Қандай да бір нақты еңбекке тұтынушылық, қоғамда осы еңбектің өніміне сұраныспен анықталады.
Әлдебір тауарға сұраныстың болмауы екінші және бастауыш қабілеттіліктің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz