Байзақ ауданның топалаң жағдайларына талдау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Ветеринария факультеті
5В120100 - Ветеринариялық медицина мамандығы
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент Амангелді Жанна Қанатқызы

Жұмыс тақырыбы: Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы топалаң көмінділерінің мониторитингі және шаралары

Университет бойынша 2018 ж. 26 10 № 510-К бұйрығымен бекітілген.

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2019 ж. 24 мамыр.

Жұмыстың бастапқы деректері
Топалаң дегеніміз қауіпті жануарға өте кең аймаққа таралған, қатерлі жұқпалы ауру. Топалаң қоздырушысының споралары сыртқы ортада бірнеше ондаған жылдар бойы ұзақ уақыт сақталады, өзінің өсіп - өну қабілеттілігін, уыттылығын жоймайды, мүмкіншілік пайда болған кезде жануарлар мен адамдарға жұғады да, ауруға ұшыратады.
Қазақстан Респубикасы аумағында статистикаға сәйкес 3562 қолайсыз санатта пункттер тіркеліп отыр. Осыған байланысты топалаңның таралуына себепкер болатын жағдайлар ескеріліп отыруы керек. Сондай жағдайдың бірі кеңінен орын алатын мәселе, жер қазу жұмыстары, соның барысында топалаң ошақтарының тұтанулары болуы мүмкін.
Сондықтан да топалаңның ресми тіркелген орында қазу топырақты қопару жұмыстары ветеринария және эпидемиологиялық санитарлық қызметінің ресми түрдегі рұқсатынсыз жер бедерін қазу топырақты қопару жұмыстарын жүргізуге тиым салынады.

Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтар (көкейкестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар тізімі)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, негізгі бөлімде топалаң туралы әдеби деректер, зерттеу материалда топалаң ауруға эпизоотологиялық жағдайларына сараптама, топырақ сынамасын бактериологиялық зерттеулердің нәтижесі, топалаңға алдын алу және эпизотияға қарсы іс шара ұйымдастыру, жүргізіліп отырған жұмыстың экономикалық тиімділігі, қортындылар мен ұсыныстар берілді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдардың тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыста барлығы 10 кесте, 13 сурет пен фотосуреттер берілген, сондай-ақ жұмыста 40 ғылыми әдебиет беттері пайдаланылды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұсынылған негізгі әдебиет: 1.Ипатенко К.А Изучение культурально-мофологияческих Ветеринария.1967. Скворцов В.А, Киктенко В.Р, Кучеренкова В.А. Выживаемость и индикация патогенных микроорганизмов в Москва, 1966. 1964, 33, 5; Сибирская язва и меры ее предупреждения М.1980; 5. 7. Особо опасные болезни животных в Республике Казахстан: напряженность эпизоотической ситуации, оценка риска и прогнознизование на 2010 год (рекомендации), Астана, 2009. С 135; 8. Омарбеков У.Е и др. Методические указания о проведении противоэпизоотических мероприятий против сибирской язвы сельскохозяйственых животных. (профилактика и меры борьбы).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Өзіндік зерттеулер және зерттеулердің нәтижелері

Н.П.Иванов
10.04.2019

Еңбекті қорғау және экологиялық мәселелер
Ибашев О.
27.04.2019

Кафедра меңгерушісі, профессор ____________ Ж.К.Төлемісова

Дипломдық жұмыстың жетекшісі, Н.П.Иванов
профессор
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент Амангелді Ж.Қ

Дипломдық жобаны орындау
КЕСТЕСІ

Реттік саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Ғылыми жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
20.02.2019
Орындалды
2
Негізгі бөлім
23.02.2019
Орындалды
3
Ғылыми әдебиетке шолу
26.03.2019
Орындалды
4
Өзіндік зерттеу материал әдістер
12.04.2019
Орындалды
6
Байзақ ауданның топалаң жағдайларына талдау
16.04.2019
Орындалды
7
Топалаң қауіп аймақтан топырақ сынамасын алу
17.04.2019
Орындалды
8
Топырақ сынамаларын зерттеу
20.04.2019
Орындалды
10
Ауыл шаруашылық жануарлары топалаңының алдын алу және эпизоотияға қарсы іс шаралар ұйымдастыру
23.04.2019
Орындалды
11
Қорытынды
29.04.2019
Орындалды
12
Практика
28.04.2019
Орындалды
13
Жұмыстың экономикалық тиімділігі
27.04.2019
Орындалды
14
Еңбек қорғау және экологиялық
27.04.2019
Орындалды
15
Пайдаланылған әдебиет
28.04.2019
Орындалды

Кафедра меңгерушісі, профессор ____________ Ж.К.Төлемісова

Дипломдық жұмыстың жетекшісі, Н.П.Иванов
профессор

Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент Амангелді Ж.Қ.

МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
6
АНЫҚТАМАЛАР
7
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
8
1.
КІРІСПЕ
10
1.1
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
10
1.2
Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
11
2
ҒЫЛЫМ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
2.1
Топалаң қоздырушьсь сипаттама
12
2.2
Топалаң әлемде ТМД елінде таралуъ
14
2.3
Жануар топалаңында індет процестің ерекшелігіі
15
2.4
Қазақстан аумағындағы топалаң ауруының эпизоотикалық және эпидемологиялық жағдайы
20
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
23
3.1
Қолданылған материалдар мен әдістер
23
3.2
Өзіндік зерттеу нәтижелері
24
3.2.1
Жамбыл облысын тіркелген топалаңъын ошақтарын талдау
24
3.2.2
Мойынқұм ауданньн ауыл округтері топалаң көміндісіне талдау
27
3.2.3
Мойынқұм ауданына жануар топалаңға алдын алу шарасының жүргізілуі
33
3.2.4
Жамбыл облысының Мойынқұм ауданы жерлерінен алынған топырақ сынамасын топалаңға зерттеу
34
3.2.5
Ауыл шаруашылық жануарлары топалаңының алдын алу және эпизоотияға қарсы іс шаралар ұйымдастыру
37
3.2.6
Топалаңның ошағындағы ветеринариялық санитариялық шаралар
38
3.3
Экономикалық тиімділікті есептеу
39
4
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
42
5
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
43
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
44
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
45

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста төмендегі стандарттарға сілтемелер қолданылды:

МЕМСТ 4233-77 Натрий хлориді Техникалық шарттары
МЕМСТ 6709-72 Дистилденген су. Техникалық шарттары
МЕМСТ 4233-77 Натрий хлористый. Техникалық шарттары
МЕМСТ 596-2-67 Этил спирті
МЕМСТ 12.1.008-76 ССБТ Биологиялық қауіпсіздік. Жалпы талаптары.
МЕМСТ 9284-75; 25336-82 Е Ыдыстар және лабораториялық шыны құралдар Типтері, негізгі параметрлері мен көлемі
МЕМСТ 42-5108-91 Таза жабдықтар;

АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста төмендегі анықтамалар қолданылды:

ТОПАЛАҢ - организмнің ауыр улануымен, септицемия белгілерімен, ісік пен көршиқандар пайда болатын, ішектің, сирегірек өкпенің зақымдануымен сипатталатын жіті өтетін инфекциялық ауру.
БАКТЕРИЯ СПОРАСЫ - дөңгелек немесе сопақша келген, бірнеше қабат тығыз қабығы бар, қолайсыз жағдайға төзімді құрылым
БАКТЕРИЯ КАПСУЛАСЫ - бактериялардың ауру организмде және қоректік ортада микробты қоршалай кілегейлі қабықша түзуі
БАКТЕРИЯ ШОҒЫРЫ - белгілі бір тығыз қоректік ортаға себілген бактериялардың жиналуы
ВАКЦИНА - жұқпалы ауруларды дауалау үшін қолданылатын биопрепарат
ИММУНИТЕТ - иммунитет, әлует, организмнің бөгде заттарға қарсы тұру қабілеті
ШТАМММ - генетикалық жағынан біркелкі микроорганизмдер өсіндісі
ЭПИЗООТОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ - эпизоотологияға тән ғылыми- зерттеу тәсілдерінің жиынтығы. Зерттеу барысында малдың жұқпалы ауруларының таралуы, әртүрлі табиғи және шаруашылық жағдайда індетті құбылыстың сипатын анықтау
ЭПИЗООТИЯ - індет, жұқпалы аурудың кеңінен таралуы
ТОПАЛАҢ ЭПИЗООТИКАЛЫҚ ОШАҚ - инфекция қоздырушысы берілу факторлар ауруға бейім жануар тұрған, індет қоздырғышын одан тарату қаупі бар мал өнімдерін өңдейтін орын
ЭПИДЕМОЛОГИЯЛЫҚ ОШАҚ - эпизотоологиялық ошақтарда адамда топалаң қоздырғышы жұқтырса мұндай жер эпидемологиялық ошақ болып саналады.
ЭПИЗООТОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ - эпизоотиялық процестің деңгейі мен динамикасын сипаттау үшін пайдаланылатын әдістемелер мен әдістерінің жиынтығы.
ЭПИЗООТОЛОГИЯЛЫҚ МОНИТОРИНГ - адамның шаруашылық қызметінің салдарынан белгілі бір аумақтардың эпизоотиялық жағдайын қадағалау (деректерді жинау), бағалау және болжау.

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕР
Бұл дипломдық жұмысты төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылады

ВДМ - ветеринария дезинфекция машина
АДА - автомобильді-дезинфекция агрегат
ТАН - турбуляцияланған азрозолдік ұштама

КІРІСПЕ
Тақырып өзектілік тәжірибиелік маңыздылығы. Қолданылған эпизоотология әдістер топалаң бойынша індеттік жағдайдын және індет процессінің өрбімеуіне топырақ-географиялық аймақтың алатын орнын анықтауға, қоздырушысының берілу факторының әлеуетті қауіптілігін бағалауға және топалаңға қарсы жүргізілетін індет қарсы шара тиімді жүйесін әзірле мүмкін берді.
Топалаң балау негізінде індеттану, клиникалық, бактериологиялық әдістерді қолдана отырып жүргізіледі. Бірақ әдістерді жеке-дара емес кешенді түрде қолданған өте тиімді болып саналады.
Індеттанулық талдау дегеніміз - белгілі бір уақыт аралығында (ай, жыл) нақты аймақта (шаруашылық, ауылдық аймақ, аудан, облыс, республика) індеттік үрдістің динамикасын, деңгейін, сипатын арнайы әдістер кешенін қолдана отыра зерттеп, белгілі-бір қорытындылар шығару.
Індеттанулық талдау барысында салыстырмалы-тарихи және салыстырмалы-географиялық мәліметтерді белгілі-бір жүйеге келтіріп, оларды математикалық әдістер арқылы өңдеуден өткізеді.
Жануарлардың өлуіне, ауруына және аурудың таралуына себепші болатын факторлар талдаудан өтеді. Бұл талдауларда әрбір факторды сандық және сапалық жағынан қарастыру керек. Сапалық сипаттамасы бар факторлардың ауру жұқтыру немесе өлім-жітімге ұшырау көрсеткіштерімен корреляциялық байланысы да анықталуы қажет.
Індеттанулық талдау үшін, індет үрдісінің дамуын сипаттайтын интенсивті және экстенсивті көрсеткіштер пайдаланылады.
Індеттанулық талдау және болжаулар негізінде шаруашылықта, ауданда, облыста, республикада нақты жерге лайықтандырылған, ғылыми-негізделген іс-қимылдарды жоспарлауға мүмкіндік туады.
Індеттанулық зерттеулердің негізгі мақсаты, індеттік үрдістің жалпы заңдылықтарын және оның нақты жағдайдағы ерекшеліктерін, сондай-ақ, індеттанулық талдау және осыдан туындайтын қорытынды, нақты ұсыныстарды айқындау болып табылады.
Жекелеген шаруашылық, ауылдық бөлімдер, аудандар, облыстар және республика аймағындағы індеттанулық үрдісті сипаттау үшін, мұрағат жадығаттарын қолданады.
Топалаң қоздырушысының таралу себебінің бір, мал соятын пункттер, арнаулы орындар толығымен жабдықталмаған, сондықтан да тұрғындар өз аулаларында, мал дәрігерінінің тексеруінсіз сояды, малдың етін сатуға жөнелтіледі немесе көршілерге таратады. Егер сойылған мал ауруға шалдыққан болса, осы келтірілген дәлелдер, аурудың таралуының нағыз себепшілері болып табылады.
Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама. Дипломдық жұмысты орындау барысында топалаң бойынша республикадағы індеттік жағдайға талдау жасалды. Жамбыл облысы және тіркелген ошақтарда мониторинг жүргізіп. Мойынқұм ауданында тіркелген індеттер ошақтарына топырақ сынамасын зерттей отырып және ветеринария шараларды ұйымдастыру мәселелері қарастырды. Жұмыс атқару барысында ветеринариялық лаборатория қызметкерлері және аудандық ветеринариялық инспекторлар көмек көрсетті.
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы. Дипломдық жұмыс 2017-2018 жылдары Жамбыл облысы Мойынқұм ауданының қарасты ауылдық округінің секторында және Мойынқұм аудандық малдәрігерлік зертханасында мамандарының қатысуымен жүргізілді. Дипломдық жұмыстың нәтижелерін талдау Биологиялық қауіпсіздік кафедрасының Вироздарға қарсы биотехнология зертханасында орындалды.
Зерттеу мақсаттарь және міндеті. Жұмыстың мақсаты Топалан эпизоотология жағдайь талдау және ветеринария шараларды жүргізу.
Жұмыстың міндеттері:
- Мойынқұм ауданы топалаңының стационар қолайлы пункттерінде талдау жүргізу;
- Мойынқұм ауылдық округтерінде тіркелген топалаңға тұтану қауіптіліктерің талдау жүргізу;
- топалаңға көмінді қауіпті аймақтары бар жерлерден сынама алу және зерттеу жүргізу
- жүргізіліп болған жұмысты қортынды жасау және тәжірибие ұсыныс.

2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ТОҚТАЛУ
2.1 Топалаң қоздырушысънън сипаттама
Топалаң ауруы ауыл шаруашылығы жануарлары мен адамдар арасында септицемия, ауыр улану және зақымданған жерінде карбункулалар пайда болуымен сипатталынатын, жіті, зооантропонозды індет. Қазақта оны әр түліктің түріңе қарай әртүрлі.Жануар организмге табиғат белоктары жеткілікті қоректік орталарда қауашақ түзеді. Оттеглер еркін кіріп спора түзілп, ал сойып зерттеген өлекседе спора түзілмейді, өлекселер шіріп кеткен кезде кезде микроб өліп қалады. Топалаң ауруларынын спорадиялық түрлерде өтулері мен мүмкіндігі өте жоғары. Ол ауру қоздырушысының биологиялық ерекшеліктеріне, топырақта ұзақ сақталу қасиетіне, әлі де болса ескі індет ошақтарының толық зерттелінбеуіне байланысты.
[1] деректері бойынша аурудың таралуында бірінші орында тері бұйымдарының өндірісі - 40 % , екінші орында - қадағалаусыз сойылған малдан жұғу 18 % , үшінші теріден - 7 % , төртінші қылшық пен қылшық өнімдерін шығару өндірістері - 7 % , бесінші жүнді өңдеу - 7% , алтыншы мал бағу - 4% , жетінші басқа да өндіріс салалары - 4 % , сегізінше зерттелмеген жағдайлар - 13 % алады. Осыған тері шикізатын дайындауларды, сақтауды және оны тексеруді дұрыс ұйымдастырулардың маңызы өте зор.
Топалаң қоздырушысын микроскоппен бірінші рет 1875ж. Полиндер көрді. 1853 ж. француз оқымыстысы Давин мен Райе топалаңнан ауырып өлген қой қандарынан қозғалмайтын денешік тапқан. Алайда бұл таяқшылар қасиеті біразға дейін белгісіз болған. 1852 жылы Давэн таяқшыларда топалаң қоздырғышы болған анықтаған. Сондықтан сібір жарасы ашылу жылы деп есептелінеді.
Топалаң қоздырушыларын бөліп алуда ғалымдар біраз жұмыстар жасады. Таза топалан қоздырушыларн 1878 жыл Р.Кох, сосын Л.Пастер бөлді. Олар бірінен бұл өсіндіні қолданып, оларды жануарлармен жасанды түрде топалаңнан ауыртқан.
Ресейде топалаң өсіндісін 1889 жылъ В.И.Высокович алды. Кейін топалаң қоздырушысына биологиясымен Ценковский Я.С., Андреев П.Н., Покишевский Н.Ы., Михин Н.С., Вышелесский АИ., , Рево О.В., Коляков З.Е., Тереньтев Ф.М. және т.б. айналып көрді.
Bacillus - туыстықтары 30 түр аэробты және факультативті - аэробты бактерияларды біріктіреді.
Бұлардың ішінде антракс бацилласына жақындары Бацилла,
(балауыз тәрізді бацилла), (тамыр тәрізді бацилла). Бұлардың ішінде антракс бацилласына жақындары, (балауыз сияқты бацилла), (тамыр тәрізді бацилла) Қоректік орталардың түріне және өзінің жағдайына байланысты R, S,L,M колониялар түрінде өседі. Топалаң таяқшалар грамм оңға боялады. Негізгі анилинді боялаулардың барлығымен жақсы боялады. Көбінесе Романовский-Гимза, метилді көк және әртүрлі арнаулы бояу әдістері қолданылады.
Капсула түзілулері. Жануарларға ағзасында және нативті белоктары көп қоректік ортада өсіргенде бациллалар капсула түзеді. Ауадағы оттек бар кезде капсула түзілмей қалады. Капсула - бацилланың сыртқы кілегей қабаттары, оны эктоплазмалық қабат ретінде қарастырылаады. Ультра кесінділерде торша қабырғасынан жақын орналасқандар қалың қабат ретінде көріне бастайды. Капсуланың өзі бірнеше қабаттан тұрады. Оның ішкі жақтары мукополисахарид, ортаңғысы белокты- полисахарид кешендерінен, сыртқысы мукопептидтер мен полипептидтерден тұрып тұр. Капсуланың сыртқы қабатшасы мен клетка қабығындағы мукопептидтердің өзара айырмашылығы бар. Капсула 98 % судан тұрғаннан соң бацилланы осматикалық жағдайларға, сусызданулардан және ағзаның әртүрлі иммундық механизмдермен қорғайды. Капсула - фагоцитоз әсерлерінен қорғап, микроорганизмік торшаларға бекітуге әсерін тигізеді [2]. Сонымен қатар олар бацилланың зардаптылықтарын айқындай түседі. Капсуласыз топалаң бациллаларна бұл қасиеті болмайды. Капсула сұйық құрамында қан сарысуы бар қоректік ортада түзіле береді. Гладстон және Филдстің қоректік орталарында кейбір бациллаларда капсула 3 сағат инкубациялаудан байқала, 14-16 сағаттан соң барлықтарында болады.
[3, 4].
Шефер әдісімен әзірленген жылқы қан сарысуында, қан сарысуы бар агарда СО-ның көп болуы кезінде және протективті антиген алу үшін қолданылатын белокты қоректік ортада да капсула.Зардап штамм бациллалар көбеюінін жақсаруына гипокситин, метионин, ориптофанның әсері жоғары Зардапты белсенділік бацилланы өсіру жағдайларына және қоректік орталардың құрамына байланысты амин қышқылдары қажет. Зардапты вакцинді штаммдар өсіндерінің экспотенциалдық фазасында капсулды бациллаларна қатар капсуласыздарын байқаймыз. Бұл штаммдардың популяциясыларында кезінде басқа да генетика қасиеттерге, глутамин қышқылдарының полипендігінен тұратын капсуласыздары мутанттардың пайда болғандығының дәлелдері.
Жануарлар ағзасындағы капсуласы бар бациллалардылар соң зардаптанғаннан кейін 2-3 сағаттан соң кейін кездестіруге болады да, бірақ тек егілген жерделерде және шеткі лимфа түйіндеріндеглерде. Иммунды ағзаға бацилла түскенде ғана капсула түзу процессі баяу жүреді де сосын және кейде капсула түзілмейі. Иммунды ағзаларда мен қоректік орталарда жіне өсірілген бацилла капсулалалары морфологиялық ерекшеліктері жоқ, тек соңғыларының капсуласы үлкендеу, ірірек болады. Капсула бациллаға қарағанда шіру процесстеріне төзімі, сондықтан топалаңнан өлген, өлексені зерттегенде тек микробтардың көлеңкесін ғана кездестіреміз
Спора түзулер. Спораларның биологиялық рөлдері бациллаларды сыртқы қоршаған ортаның зиянды әсерінен қорғауда. Табиғатта споралар ұзақ уақыт сақталады, осыған байланысты өзі шыққан клетканың генетикалық ақпаратын да ұзақ сақтап, ары қарай жоғалмауына себеп болады. Спора түзу бейтарап немесе сәл сілтілі реакциясы бар, белогы аз қоректік ортада жүреді. Сонымен қатар физиологиялық ерітіндіде, дистилденген суда, бекітілген жұғындыларда түзіледі. Бұл процесстің таза оттегі бар қоректік ортада, ауадағы оттегі бар ортаға қарағанда жақсы жүретіні анықталған. В.И.Егоров, Н.А.Сицилин деректері бойынша спора түзілу қоректік ортада белок көлемі азайып минералды азот көбейе бастаған кезде басталады. Қоректік орталарда бейтараптану щавел қышқылдары натрийді қосулармен спора түзілулермен арттырады отырып , ал 1 % хлорлы калийлердің ерітінділері керісінше төменделедіі. Құрамында белоктары көп қоректік ортада спора түзілмейді. Мысалы, қанда және қан сарысуларында, тірі ағзаларда, сойылмаған өлекселерде. Егер өлекселердің тұтастығы бұзылса,олар спора түзілуі мүмкін. Спора жарықты күшті сындырып - сопақша домалақ тәрізді денешіктер. Қалыпты споралардың ұзындығы 1,2-1,5 мкм, ені - 0,8-1 мкм, толық қалыптаспағандары сосын бұдан кішірек келе береді. Спора түзілудің басталуы штаммның жеке қасиетінен де қоректік ортаның құрамдарымен мен қоршаған ортаның температурасына байланысты. 30-37 0 С - 1-2 сағат, 24 0 С- 16 сағат, 18 0 С - 70 сағат спора түзілу жүреді. 15 0 С төмен және 42 0 С жоғары спора түзілмейді. Тығыз қоректік орталарда сұйық қоректік орталарға қарағанда спора тез түзіледі. Олардың қалыптасуы ЕПА - да 48-72 сағаттарға созыла бастайды

2.2 Топалаң әлемде және ТМД елдерінде таралулары.
Халық эпизоотологиялық қызметтердің мәліметіне қарап 1955-1956 жылдаръ Европа елдерінде - мысалы, Греция - 7881, Италия - 1835, Испанияда - 1214, Болгария - 1444, Югославия-1284, Норвегия - 81, Швеция - 26, Финляндия - 32 топалаңның тұтанулары ошағы тіркелген.
Азияның елдеріне топалаң Индия, Ирак, Иран, Турция, Шығыс Пакистанда, Африкада - Оңтүстүк Африка Республикаларында, Ганада , Судан ғана және Мароккода да көптеп орын ала береді.
1962-1966 жылдар топалаң ошақтарларда Грецияда - 8919, Италияда - 1958, Испания - 968, Болгария - 1025, Югославия - 1097, Норвегияд - 23, Швеция - 29, Финляндия - 25 жерлерде.
Азия мен - Индия, Иран, Турция, Сирияда топалаңнан 14542 қолайсыз ошақтары тіркелді.
Халықаралық және эпизоотиялық бюролардың 1875-1590 жылдардағы мәліметтеріндегі Европада барлығы да 3915256 тұтану ошағы тіркеліп келеді, бұл әлемдік деңгейдегі көрсеткіштің 41,12%-ын құрады. Бұл көрсеткіш Азияда - 37306 (39,17%), Америкада - 9534 (10,01%), Африкада - 9221 (9,68%) және Австралияда 342 (0,35%) деңгейінде болды.
Он сегізінші ғасырдың соңында топалаң Ресейдің Вологодск, Новгород, Оленецк, Петербор, Тверь және Ярославск губернияларында кеңінен етек алды. Осы губернияларда 1861-1869 жылдары топалаңнан 20627 бас (58,8%) мал өлсе, Ресейдің басқа губернияларында бұл көрсеткіш 14443 бас (41,1%) болып, барлығы 35070 бас мал өлім-жітімге ұшырады.
Топалаң әсіресе Сібір аймағында, Байкал, Амур өңірінде етек алды. Мысалы 1848 жылы Печерск аймағында 100000 бұғы топалаңнан өлді.

Бұрынғы Кеңес Одағы елдерінде топаланнын едеуір және деңгейлерде кездескені де арнайы әдебиеттен белгілі.
Украин ССР Халық комиссариаттары ветеринарияның бөлімінің мәліметіне қарағанда 1921-1924 жылдар аралығындағы Кеңес Одағында топалаңға шалдыққан 46051 бас малдың 30893 басы, яғни 67,1 пайызы Украинада тіркелген [20].
Б.Л.Черкасский [21] топалаңның жер бедеріне байланыстылығын зерттей отырып, Белоруссия, Литва, Эстония және Молдавияда жиі тіркелетіндігін көрсетті. А.Б.Бояхчан [22] Арменияда, Т.Г.Кухалишвили [23,24] Грузияда В.Я.Скляров [25] Солтүстік Кавказда, В.П.Шуляк [26] Тәжікстанда, Л.Т.Шиманская [27] Азербайжанда, Э.Н. Шляхов [28] Молдавияда топалаңның таралуын сипаттаған.
Ресей және қазіргі ТМД мемлекеттерінде топалаңнан таралуынан зерттегеннен кейін Н.Г.Ипатенко [29] мынадай оларды үш аймақтарда бөледі.
Бірінші - топалаңнан сирек кездесетіндер аймақ. Бұғанда Ресейлердің кейбіреулерде облыстарының және автономия республикаларыда, ТМД мемлекеттері Эстония, Латвия Литва кіреді.
Екіншісі - топалаңның кей-кезде кездесетін аймақтары. Оған Ресейде кейбір облыстарылар Автономиялы Республикаларында ТМД мемлекеттер Белорусия кіреді
Үшіншісі - топалаңнан тұрақты кездесетіндер. Бұған Ресейлердің кейбір облыстарынан Автономиялылар Республикалары және Грузия, Әзербайжан, Армения, Молдавия, Тәжікстан, Өзбекстан және Қазақстан кіреді.

2.3 Жануарлар топалаңындағы індеттік процестің ерекшеліктері
Әр түрлі аумақтарда топалаңның эпизотикалық процесінің өзінің ерекшелігі болатынын біршама ғалымдар зерттеді [49,50,51,52].
Топалаңның ауруы бірегей бір табиғилау - географиядағы аумақтарда байланыстылығынын алғашқыларда бірінде болып зерттеген В.Ф.Ногорский болды. Оның мәлімдемесі бойынша вакцина еккенге дейін топалаң Ресейде солтүстік губерниясына көбінесе, европа жағында орын алған. 60 - 65 Солтүстік ендіктегі мал басының 10 мың басқа шаққанда топалаңмен ауырғандары: жылқы 19,4, ірі қара 5,2 болды. 45 - 50 Солтүстік ендік шегінде жатқан Губернияда 10 мың мал басына шаққанда 2,6 жылқы, 2,3 ірі қара ауырды [53].
Кейбір зерттеушілердің ойынша топалаң ауруы бір пунктен бір пунктке ауыспайды, бірақ эпизотикалық ошақтың көзі болып табылады. 1900 - 1970 жылдары топалаң ауруын жұқтыру қауіпі туралы хабарлама болды, осы уақыттар аралығында ауырған жануарларда 65.9% Чувашия елді мекенінде тіркелген [54].
1960 - 1970 жылдарда Қызылорда және Солтүстік Қазақстанда облыстарының топалаңнан 8 қауіпті пункт тіркелген, сол уақыттарда Оңтүстіктерде (Жамбыл және Оңтүстік Қазақстанда) олардың саны 128-ден 146-ға дейін жетті.
Украина аумағында географиялық зерттеу жүргізгенде топалаң ауруының таралу көрсеткіші, орманды және далалы жерлерде көп кездеседі, ал тауда және тау маңында аз кездеседі [55,56].
С.И.Джипиннің мәлімдеуінше СССР-дің тек қана жеті табиғи - экономикалық аудандары Украина, Қазақстан, Молдавия, ОртаАзия республикалары, Орталығының Қаражер, РФРСР-де Паволжье мен Солтүстік - Кавказ аудандарының, әр бес жылдарда топалаңнан ауруының тұтану көздерінен өршуі 78,9 - 90,4% болса ғана, топалаң ауруылары спорадия түрлерінде тіркелген, қалған 10 аудандарында шекарасы анағұрлым көп болған [57].
Көптеген зерттеушілердің аурудың тұтану көзідерінің қайталануынан зерттегеннен. Украинада топалаңнан тіркелгендер 156 пунктті отыз жыл бақылағанда, топалаң ауруларын 76 пунктте бір рет (48,7%), екі рет 42 де (26,92%), үш 17 де (10,9%), төрт - 9 да (5,77%), бес рет 4 те (2,56%), алты рет - 5 (3,21%), 7 рет - 2 (1,28%), 1 пункте 12 рет (0,64%) қайталанған [58].
Тула облысында 1952 жылы топалаң ауруымен ауырған жануарлар 239 пунктте анықталса, оның ішінде 22-сі екі реттен қайталанып тұтанған,6 - үш рет, екеуінде - төрт рет, ал бір ошақта бес рет тұтанған [59].
Көптеген зерттеушілердің айтуынша топалаң ауруының тұтану көзі бірнеше рет тіркелген пункт, қауіпті пункт деп саналады [50,60,61].
Жоғарыда айтылғандай аурудың таралуы белгілі бір ландшафты, табиғи және шаруашылық ортаға бейімділігі және оны зерттеуді қажет ететіндігінің дәлелі.
Топалаң ауруының қай маусымда, пайда болатыны туралы мәліметтер де бар. Татар автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы 1931 - 1940 жылдары аралығында ауруды зерттеп, шілде - тамыз айларында ауру күшейе түсетіні анықталған. С.Н.Вышелеский мәлімдемесінде СССР шекарасында топалаң ауруымен маусым - шілде - тамыз айларында, жаппай ауырып өлгені туралы атап өтті. Бір жылдық тексеру барысында, жазғы маусымда аурудың 80-90% анықталған [62].
1946 - 1964 жылдары Ставрополь өлкесінде маусым, қыркүйек айларында ауруға шалдыққандар 74% болды [63]. Молдавия ССР-де топалаң ауруының қатты өршіген кезі, шілде-қыркүйек айлары болды [64]. Осы айларда Қазақстанның Оңтүстігінде [65,66] және Алтай өлкесінде [51,67] аурудың таралуы өршіді.
Жайылымдықтарда шектеулігі және жануарды вакцинациялау топалаң ауруларының өзгеруіне әсер береді[68]. Орынбор облыстарында жануарларды топалаң ауруына тамыз айында иммундеген кезде топалаңмен ауырған малдардың 85 - 93% мамыр - қазан айларында шықты. Жалпы жылдық егудің 45,2% қаңтар - маусым айларында болғанда, ауру тамыз - қыркүйек айларында көбірек анықталды.
Воронеж облысында 1943 - 1965 жылдары жануарлардың ауруға шалдығуы мамыр, маусым, қыркүиек айларында көтеріледі,1966 - 1977 жылдары ол маусым айында басталып, шілде-қыркүйек айларында оның өсу деңгейі жоғарылады. Бұл жағдайды да жаппай екпе егу уақытысының өзгеруімен байланыстырады [69]. Украин ССР-інде топалаңның жазбен күз маусымында айқындалуына қарамастан,20% ошақ көздері қыстық кезеңге келді, автор бұл өзгерістердің себебін айтпайды, бірақ аурудың иммундық деңгейінің ірі қарада 97,7%, ұсақ малда 97%, жылқыда 82,8%, шошқада 2,8% екенін атап көрсетеді [70]. Джупина С.И. ауруға шалдыққан әр түрлі жануарлардың клиникалық белгілерін зерттеді. 1961 - 1970 жылдары аралығында маусымдық индексі қойларда 14,93, шошқада 1,75 байқалады [71].
1951 - 1975 жылдарда Семей облысында топалаң маусымдық анықталу үдерісін Е.Сарымсақов зерттеп, қойлар арасындағы ауру ошақтарының жоғарылауы маусым, қыркүйек, айларында болғанын байқады. Сәуір - тамыз айларында ол жоғары деңгейде болды. Мамыр - қыркүйек айларында жылқылар, қаңтар, мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек айларында шошқаның ауруға шалдығуы жиілеген, жалпы жаздық маусымда ауру жиілейді, көптеген зерттеушілердің пікірінше ауру жұғуының салдары, ауру малдардың жайылуынан деп көрсетеді [61,64,72].
Жаздың орта шеңіне қарай ауру жұғуы жоғарылайды, себебі шөп пен жер құрғайды да, шаң тозаңның көбеюуі, жануарлардың тыныс алуы арқылы ауру коздырушысын жұқтырады, құрғақ шөп ауыздың кілегей қабықшасын зақымдайды, сол арқылы жануарлардың ағзасына ауру қоздырушысы енеді, күзде ауа - райына байланысты бацилалар топырақта тез өледі, сол себепті аурудың таралуы азайды.
Зерттеушілердің тағы бір тобы топалаң ауруының жайылымдық фактормен ғана емес, сонымен қатар жылдың осы мезгілінде жануарларды қан сорғыш жәндіктердің шағуымен байланыстырады, әдебиеттерде эпизотикалық үрдістінің циклдық өсумен және түсумен, араға жыл салып қайталануы туралы мәліметтер кездеседі, бұл деректер екпеге дейінгі кезеңде нақты айқындалады [73]. Ресейдің Европалық бөлігіндегі топалаңның таралуының жоғарғы деңгейіндегі кезеңі 1890 - 1898 жылдары, ал төменгі деңгейі 1886 - 1894 жылдарда болды. Бұл деректердің нақты екендігін революцияға дейінгі Ресей аумағындағы эпизотикалық жағдайдың өзгерісін зерттеген ғалымдар да құптады [74]. Олардың мәліметтері бойынша 1890 жылғы эпизоотия уақыттында 91869 бас ауырып,65174 бас әр түрлі жануарлардың ауырып өлгендері туралы мәліметтер тіркелген, ол эпизотияаралық кезеңде 5 мыңнан 9 мың басқа дейін жануарлар ауырған эпизоотия әр түрлі кезеңде үзіліс салып қайталанған, ол 1876 - 1884,1889 - 1891,1887 - 1888,1901 - 1993,1906 - 1907,1910, осы жылдар жылдар аралығында ауру қайталанып отырған, сонымен қатар екпеге дейінгі кезеңдері үдерістің тұрақсыздығы топалаңның эпизотикалық жағдайын сипаттайтын мәліметтер кездеседі [43,75]. Жануарларға салынған жаппай екпенің арқасында топалаң ауруының эпизоотиясы тоқтады, циклдік тұрақсыздығы мен ауру деңгейі төмендеді. 1952,1958,1961,1966 жылдары Эстон ССР-да жануарларының ауруға шалдығуы үдеді [76]. Өзбек ССР-де топалаң ауруының ошақтары кезеңмен (интервалмен) араға уақыт салып 3 - 5 - 10 жылдар арасында анықталған көптеген жерлерде қайталанып отырды. Грузин ССР-де (интервал) 3 - 4 жылдай болып ауырған адамдарда қайтадан ауырғаны байқалды [77]. Войтаника Л.И. мәліметтерінде Ақтөбе облысында 1925,1927,1933,1938,1940,1943 - 1944,1950,1963,1966 - 1967 жылдары ауырған адамдар мен жануарлар саны айтарлықтай өсті [34]. А.И.Колетодович Ақмола облысында 1851 - 1969 жылдары, адамдардағы аурудың динамикасын зерттеді, шын мәнінде 1954 және 1968 жылы ауру ең жоғарғы дәрежеге дейін болған (100 мың тұрғынға шаққанда ауру жағдайы 1,9) [78]. Топалаң ауруының эпизоотиялық процесінің көрсеткіштерінің қарқындылығы (Қазақстан бойынша) барынша жоғарлаған жылдар 1945,1951,1958 және 1971, осыдан кейін ірі қарада және ұсақ жануарларда, аурудың өршіп кетпеуі қадағаланып отырды, әсіресе Оңтүстік Қазақстан және Семей облыстарында. Топалаң ауруының ошағының таралуын, Н.И. Огнев айтуынша биосфераның күннің әсерін ескере отырып қарастыру керек деп санайды [79,80]. С.И. Джупина да бұл пікірді қолдайды, басқалардың ойларын жоққа шығармай солардың ойларымен келіседі, эпизоотиялық аурудың мерзімді қайталану себебі инфекция қоздырушыларының тасымалдаушылардың көбеюіненде болады дейді. Топалаң ауруының эпизоотиялық процессінің ерекшеліктері онымен ауыратын жануарлардың әр түрлі екендігінде. Эпизоотияны мерзімдік күшеюі кезінде жылқылар ауруы әр кез басым болды, қалған уақытта осы түр жануарларының ауруы біршама аз болды. Тобольск қаласындағы 1907 жылы болған Ветеринарлар жиналысында, топалаң аурумен негізінен жылқылар ауырғанын атап көрсетті [81]. Осы уақытта қоздырушысының таралуы қан сорғыш жәндіктермен таралады, масалар және соналар сияқты жәндіктер көбінесе шаруа жылқыларға көп шабуыл жасайды. Чуваш республикасы 1936 - 1945 жылдарда эпизоотологиясында зерттеуде, топалаң аурулармен ауырған барлық жануарларда 60% жылқыларда құраған. 1940 - 1960 жылдардағы топалаң ауруыларының тұтану көздердің талдаулар бойынша, осы аурумен ауырған жылқылар 16,6% құрады, ал ірі қаралар 47,5% құрады, топалаң ауруы күшейген жылдары, жылқылар арасында ауру таралуы басым болғанын басқаларда айтып кеткен [82].
Алайда егу басталғаннан кейінгі соңғы он жылда, топалаң ауруының эпизотикалық жағдайын анықтағанда, ірі қара жануарларының басым бөлігі ауырғандары белгілі болды. 1977 жылдардың РСФСР-де топалаң аурунан ауырған жануарды талдау нітижелеріңде, барлық топалаңдардан қолайсыз пункттерден, әр түліктер малдың үлесі: ірі қараларда 67,6%, ұсақ мүйізділерде малдарда 18,6%, жылқыда 1,5%, шошқада 8,6% болды.
Эстония ССР - інде 1945 - 1950 жылдары 66 пунктен топалаң ауруы тіркелген [83], онда ауырған жануарлар саны 65 бас ірі қара, 10 жылқы, 8 қой,7 шошқа, яғни ірі қараның басым бөлігі ауырғандығы белгілі болды. Бұрынғы СССР-дің басқада республикаларында топалаң ауруымен ауырған ауыл шаруашылық жануарларының үлес салмағы жөніндегі тағы да мәліметтер бар [84,85].
Кей кездері кейбір шаруашылықтарда, негізінен қой шаруашылығын бақылау барысында біруақытта көптеген қойлардың ауырғандығы байқалды. Осындай жағдайлар Қазақстанда сипатталған [42].
Әдебиеттерде берілген мәліметтерде көрінгендей, шаруашылықтың және табиғат жағдайы, профилактикалық іс шараның деңгейі, топалаң ауруымен ауырған жануарлардың түрлерінің біртіндеп өзгеріп отыруына себеп болған [34].
Топалаң ауруының эпизоотикалық процессіне, табиғи - шаруашылық факторлары әсер етеді. Аурудың жазғы уақыттағы тұрақтылығы, белгілі бір территорияда кездесуі, эпизоотияның аумақтағы мерзімді қайталануы осының дәлелі бола алады.
Аурудың таралуы құрғақшылық кезімен дәлме дәл келуі туралы деректер әдебиеттерде аз емес. Ресейде төңкеріске дейін уақытта топалаң ауруының эпизоотиясы құрғақшылық болған жылдары тіркелген [86]. Топалаң ауруының көптеп таралған жылдар, қатты құрғақ жерлерде ауаның ылғалдығының төмендеуімен сипатталған [87]. Топалаң ауруының қарқындылығы, жаздың ыстық шаң боранды айларында байқалған [88]. Шетелдік зертеушілердің мәлімдеуінше, Луизиана және Техас штаттарында (АҚШ), Мали және Нигерия Республикаларында жануарлардың топалаңмен ауруы қатты құрғақшылық кезінде көбейгені айтылады. Мадагаскарда топалаң ауруының көздері қатты жауыннан кейін қозған, ол аймақтарда да ең басында құрғақшылық болған. Эпизотикалық жағдайға әсер ететін факторлары көптүрлі және олардың бір-бірімен байланысы жағынан да зерттеу қажет. Сол себепті әр түрлі әкімшілік аумақтарындағы эпизотикалық кешенді бағалау жұмыстарының пайда болуы заңды екенін қабылдау қажет. Зертеушілердің айтуынша топалаң ошақтары белсенділігі, сол аудандағы топырақтың ауыр механикалық құрамы, ландшафтармен сәйкестілігі, елді мекендердің орналасу жиілігімен тікелей байланысты. Сонымен қаттар жауын-шашының жиілеуі, тоғандардың толуы, былтырғы жылдың ыстық кезеңі, топырақтың ылғалдылығының көрсеткіші осы жылғы су деңгейінің көтерілуі де топалаң ошақтарының пайда болуына әсер етеді. Бұнымен қоса ошақтардың белсенділігі өртенген ағаштардың аймағындағы, топырағы қышқыл ортада, күн сәулесі тікелей тусу себебінен ауру таралу қауіпі ұлғаяды. Топырақтағы гумыстың пайызының жоғарылауы, жылдық жауын-шашының орташа мөлшері, ауаның құрамы мен желдің жылдамдығы деңгейі, эпизоотикалық үдерістің пайда болуымен коррелятивтік байланыста болады. Түркімен ССР - інде топалаң аурумен зақымдалған пункттер саны сулы эрозияға ұшыраған топыраққа байланысты екені анықталды. Кейбір зерттеушілердің көрсетуінше [89] жануарлардың топалаңмен ауруының асқынуы, күннің белсенділігінің төмендеуімен сәйкес келеді (Вольфтың минималды сандық көрсеткіші). Көптеген шетел ғалымдары табиғи - шаруашылық факторлардың топалаң ауруының эпизоотикалық үрдісіне әсері бар екенін айтады.
Әлемнің бірқатар елдерінде мұнай және газ құбырларын тарту жұмысы кезінде жерді қазу, топырақты бір орыннан екіншісіне аудару барысында жіберілген техногенді қателіктерге байланысты, он мыңдаған адамдар мен жануарлардың өліміне алып кеп соққан жағдайлар тіркелген [8,9,10]. Жоғарыда айтылғандарға байланысты, мемлекет аймағын транспортық және өндірістік игеру жағдайында кешенді мониторинг жүргізіп, топалаңның алдын алу қажетілігі туындайды.
Әдеби деректерден көріп отырғанымыздай, Қазақстан секілді кең өлкеде топалаңның туындауына әсер ететін басқада табиғи және шаруашылық әсерлерін одан әрі зерттеу қажеттілігі бар.
Сонымен, топалаң ауруының эпидемиялық үдерісінің көріністері сан алуан, сондықтан оларды мұқият зерттеп, алынған нәтижелер топалаңға қарсы профилактикалық немесе сауықтыру шараларының жоспарында ескерілер.

2.4 Қазақстан аумақтарында топалаң ауруынан эпизоотикалық эпидемологиялық жағдайылары.
Өзінің аса қауіптілігінен және кең таралғандығыменен топалаң ауруынан Қазақстан аумақтарында ежелдерден белгілі. Бұл инфекция орын алған уақыттарда мал шаруашылығына орасан зиянын тигізіп және мыңдаған адамның өліміне себепкер болды [90].
Ветеринариялық ғылыми мұрағатында Торғай облысында, топалаң ауруымен үй жануарларының барлық түрі жапай ауырды, жануарлар арасында аурудың қарқындылығы әсіресе жазда күшіне ене түсті. Бұл жағдай аурудың пайда болуына климатық және топографиялық шарттардың қолайлы екендігіне және топалаңмен ешқандай күрес шараларының жүргізілмегендігіне байланысты болды деген жазба бар [91].
Жазғы маусымдарда Қазақстаның шеткі жайылымдарына ауылшаруашылық жануарларының көршілес елдерден өтуі, сол жерлердегі сауда саттық топалаң ауруының тарату қаупін тудырады. Қазақстанда бүгінгі күнге деиін жыл сайын әр түрлі аймақтарда топалаңнан адамдар мен жануарлар ауырғаны тіркеледі [92].
Топалаң ауруымен жеңіл ауырғанның өзі елеулі материалды шығынға алып кеп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.