Байзақ ауданның топалаң жағдайларына талдау

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«Ветеринария» факультеті

5В120100 - «Ветеринариялық медицина» мамандығы

«Биологиялық қауіпсіздік» кафедрасы

Дипломдық жұмысты орындау ТАПСЫРМАСЫ Студент Амангелді Жанна Қанатқызы

Жұмыс тақырыбы: «Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы топалаң көмінділерінің мониторитингі және шаралары»

Университет бойынша 2018 ж. « 26 » 10 № 510-К бұйрығымен бекітілген.

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2019 ж. «24» мамыр.

Жұмыстың бастапқы деректері

Топалаң дегеніміз қауіпті жануарға өте кең аймаққа таралған, қатерлі жұқпалы ауру. Топалаң қоздырушысының споралары сыртқы ортада бірнеше ондаған жылдар бойы ұзақ уақыт сақталады, өзінің өсіп - өну қабілеттілігін, уыттылығын жоймайды, мүмкіншілік пайда болған кезде жануарлар мен адамдарға жұғады да, ауруға ұшыратады.

Қазақстан Респубикасы аумағында статистикаға сәйкес 3562 қолайсыз санатта пункттер тіркеліп отыр. Осыған байланысты топалаңның таралуына себепкер болатын жағдайлар ескеріліп отыруы керек. Сондай жағдайдың бірі кеңінен орын алатын мәселе, жер қазу жұмыстары, соның барысында топалаң ошақтарының тұтанулары болуы мүмкін.

Сондықтан да топалаңның ресми тіркелген орында қазу топырақты қопару жұмыстары ветеринария және эпидемиологиялық санитарлық қызметінің ресми түрдегі рұқсатынсыз жер бедерін қазу топырақты қопару жұмыстарын жүргізуге тиым салынады.

Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтар (көкейкестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар тізімі)

Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, қолданылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, негізгі бөлімде топалаң туралы әдеби деректер, зерттеу материалда топалаң ауруға эпизоотологиялық жағдайларына сараптама, топырақ сынамасын бактериологиялық зерттеулердің нәтижесі, топалаңға алдын алу және эпизотияға қарсы іс шара ұйымдастыру, жүргізіліп отырған жұмыстың экономикалық тиімділігі, қортындылар мен ұсыныстар берілді.

Графикалық материалдардың тізімі

Дипломдық жұмыста барлығы 10 кесте, 13 сурет пен фотосуреттер берілген, сондай-ақ жұмыста 40 ғылыми әдебиет беттері пайдаланылды.

Ұсынылған негізгі әдебиет: 1. Ипатенко К. А Изучение культурально-мофологияческих /Ветеринария. 1967. Скворцов В. А, Киктенко В. Р, Кучеренкова В. А. Выживаемость и индикация патогенных микроорганизмов в Москва, 1966. 1964, 33, 5; Сибирская язва и меры ее предупреждения М. 1980; 5. 7. Особо опасные болезни животных в Республике Казахстан: напряженность эпизоотической ситуации, оценка риска и прогнознизование на 2010 год (рекомендации), Астана, 2009. С 135; 8. Омарбеков У. Е и др. Методические указания о проведении противоэпизоотических мероприятий против сибирской язвы сельскохозяйственых животных. (профилактика и меры борьбы) .

Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

Кафедра меңгерушісі, профессор Ж. К. Төлемісова

Дипломдық жұмыстың жетекшісі, Н. П. Иванов

профессор

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент Амангелді Ж. Қ

Дипломдық жобаны орындау

КЕСТЕСІ

Кафедра меңгерушісі, профессор Ж. К. Төлемісова

Дипломдық жұмыстың жетекшісі, Н. П. Иванов

профессор

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент Амангелді Ж. Қ.

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Дипломдық жұмыста төмендегі стандарттарға сілтемелер қолданылды:

МЕМСТ 4233-77 Натрий хлориді Техникалық шарттары

МЕМСТ 6709-72 Дистилденген су. Техникалық шарттары

МЕМСТ 4233-77 Натрий хлористый. Техникалық шарттары

МЕМСТ 596-2-67 Этил спирті

МЕМСТ 12. 1. 008-76 ССБТ Биологиялық қауіпсіздік. Жалпы талаптары.

МЕМСТ 9284-75; 25336-82 Е Ыдыстар және лабораториялық шыны құралдар Типтері, негізгі параметрлері мен көлемі

МЕМСТ 42-5108-91 Таза жабдықтар;

АНЫҚТАМАЛАР

Дипломдық жұмыста төмендегі анықтамалар қолданылды:

ТОПАЛАҢ - организмнің ауыр улануымен, септицемия белгілерімен, ісік пен көршиқандар пайда болатын, ішектің, сирегірек өкпенің зақымдануымен сипатталатын жіті өтетін инфекциялық ауру.

БАКТЕРИЯ СПОРАСЫ - дөңгелек немесе сопақша келген, бірнеше қабат тығыз қабығы бар, қолайсыз жағдайға төзімді құрылым

БАКТЕРИЯ КАПСУЛАСЫ - бактериялардың ауру организмде және қоректік ортада микробты қоршалай кілегейлі қабықша түзуі

БАКТЕРИЯ ШОҒЫРЫ - белгілі бір тығыз қоректік ортаға себілген бактериялардың жиналуы

ВАКЦИНА - жұқпалы ауруларды дауалау үшін қолданылатын биопрепарат

ИММУНИТЕТ - иммунитет, әлует, организмнің бөгде заттарға қарсы тұру қабілеті

ШТАМММ - генетикалық жағынан біркелкі микроорганизмдер өсіндісі

ЭПИЗООТОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ - эпизоотологияға тән ғылыми- зерттеу тәсілдерінің жиынтығы. Зерттеу барысында малдың жұқпалы ауруларының таралуы, әртүрлі табиғи және шаруашылық жағдайда індетті құбылыстың сипатын анықтау

ЭПИЗООТИЯ - індет, жұқпалы аурудың кеңінен таралуы

ТОПАЛАҢ ЭПИЗООТИКАЛЫҚ ОШАҚ - инфекция қоздырушысы берілу факторлар ауруға бейім жануар тұрған, індет қоздырғышын одан тарату қаупі бар мал өнімдерін өңдейтін орын

ЭПИДЕМОЛОГИЯЛЫҚ ОШАҚ - эпизотоологиялық ошақтарда адамда топалаң қоздырғышы жұқтырса мұндай жер эпидемологиялық ошақ болып саналады.

ЭПИЗООТОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ - эпизоотиялық процестің деңгейі мен динамикасын сипаттау үшін пайдаланылатын әдістемелер мен әдістерінің жиынтығы.

ЭПИЗООТОЛОГИЯЛЫҚ МОНИТОРИНГ - адамның шаруашылық қызметінің салдарынан белгілі бір аумақтардың эпизоотиялық жағдайын қадағалау (деректерді жинау), бағалау және болжау.

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР МЕН БЕЛГІЛЕР

Бұл дипломдық жұмысты төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылады

ВДМ - ветеринария дезинфекция машина

АДА - автомобильді-дезинфекция агрегат

ТАН - турбуляцияланған азрозолдік ұштама

КІРІСПЕ

Тақырып өзектілік тәжірибиелік маңыздылығы. Қолданылған эпизоотология әдістер топалаң бойынша індеттік жағдайдын және індет процессінің өрбімеуіне топырақ-географиялық аймақтың алатын орнын анықтауға, қоздырушысының берілу факторының әлеуетті қауіптілігін бағалауға және топалаңға қарсы жүргізілетін індет қарсы шара тиімді жүйесін әзірле мүмкін берді.

Топалаң балау негізінде індеттану, клиникалық, бактериологиялық әдістерді қолдана отырып жүргізіледі. Бірақ әдістерді жеке-дара емес кешенді түрде қолданған өте тиімді болып саналады.

Індеттанулық талдау дегеніміз - белгілі бір уақыт аралығында (ай, жыл) нақты аймақта (шаруашылық, ауылдық аймақ, аудан, облыс, республика) індеттік үрдістің динамикасын, деңгейін, сипатын арнайы әдістер кешенін қолдана отыра зерттеп, белгілі-бір қорытындылар шығару.

Індеттанулық талдау барысында салыстырмалы-тарихи және салыстырмалы-географиялық мәліметтерді белгілі-бір жүйеге келтіріп, оларды математикалық әдістер арқылы өңдеуден өткізеді.

Жануарлардың өлуіне, ауруына және аурудың таралуына себепші болатын факторлар талдаудан өтеді. Бұл талдауларда әрбір факторды сандық және сапалық жағынан қарастыру керек. Сапалық сипаттамасы бар факторлардың ауру жұқтыру немесе өлім-жітімге ұшырау көрсеткіштерімен корреляциялық байланысы да анықталуы қажет.

Індеттанулық талдау үшін, індет үрдісінің дамуын сипаттайтын интенсивті және экстенсивті көрсеткіштер пайдаланылады.

Індеттанулық талдау және болжаулар негізінде шаруашылықта, ауданда, облыста, республикада нақты жерге лайықтандырылған, ғылыми-негізделген іс-қимылдарды жоспарлауға мүмкіндік туады.

Індеттанулық зерттеулердің негізгі мақсаты, індеттік үрдістің жалпы заңдылықтарын және оның нақты жағдайдағы ерекшеліктерін, сондай-ақ, індеттанулық талдау және осыдан туындайтын қорытынды, нақты ұсыныстарды айқындау болып табылады.

Жекелеген шаруашылық, ауылдық бөлімдер, аудандар, облыстар және республика аймағындағы індеттанулық үрдісті сипаттау үшін, мұрағат жадығаттарын қолданады.

Топалаң қоздырушысының таралу себебінің бір, мал соятын пункттер, арнаулы орындар толығымен жабдықталмаған, сондықтан да тұрғындар өз аулаларында, мал дәрігерінінің тексеруінсіз сояды, малдың етін сатуға жөнелтіледі немесе көршілерге таратады. Егер сойылған мал ауруға шалдыққан болса, осы келтірілген дәлелдер, аурудың таралуының нағыз себепшілері болып табылады.

Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама. Дипломдық жұмысты орындау барысында топалаң бойынша республикадағы індеттік жағдайға талдау жасалды. Жамбыл облысы және тіркелген ошақтарда мониторинг жүргізіп. Мойынқұм ауданында тіркелген індеттер ошақтарына топырақ сынамасын зерттей отырып және ветеринария шараларды ұйымдастыру мәселелері қарастырды. Жұмыс атқару барысында ветеринариялық лаборатория қызметкерлері және аудандық ветеринариялық инспекторлар көмек көрсетті.

Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы. Дипломдық жұмыс 2017-2018 жылдары Жамбыл облысы Мойынқұм ауданының қарасты ауылдық округінің секторында және Мойынқұм аудандық малдәрігерлік зертханасында мамандарының қатысуымен жүргізілді. Дипломдық жұмыстың нәтижелерін талдау «Биологиялық қауіпсіздік» кафедрасының «Вироздарға қарсы биотехнология» зертханасында орындалды.

Зерттеу мақсаттарь және міндеті. Жұмыстың мақсаты Топалан эпизоотология жағдайь талдау және ветеринария шараларды жүргізу.

Жұмыстың міндеттері:

- Мойынқұм ауданы топалаңының стационар қолайлы пункттерінде талдау жүргізу;

- Мойынқұм ауылдық округтерінде тіркелген топалаңға тұтану қауіптіліктерің талдау жүргізу;

- топалаңға көмінді қауіпті аймақтары бар жерлерден сынама алу және зерттеу жүргізу

- жүргізіліп болған жұмысты қортынды жасау және тәжірибие ұсыныс.

2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ТОҚТАЛУ

2. 1 Топалаң қоздырушысънън сипаттама

Топалаң ауруы ауыл шаруашылығы жануарлары мен адамдар арасында септицемия, ауыр улану және зақымданған жерінде карбункулалар пайда болуымен сипатталынатын, жіті, зооантропонозды індет. Қазақта оны әр түліктің түріңе қарай әртүрлі. Жануар организмге табиғат белоктары жеткілікті қоректік орталарда қауашақ түзеді. Оттеглер еркін кіріп спора түзілп, ал сойып зерттеген өлекседе спора түзілмейді, өлекселер шіріп кеткен кезде кезде микроб өліп қалады. Топалаң ауруларынын спорадиялық түрлерде өтулері мен мүмкіндігі өте жоғары. Ол ауру қоздырушысының биологиялық ерекшеліктеріне, топырақта ұзақ сақталу қасиетіне, әлі де болса ескі індет ошақтарының толық зерттелінбеуіне байланысты.

[1] деректері бойынша аурудың таралуында бірінші орында тері бұйымдарының өндірісі - 40 %, екінші орында - қадағалаусыз сойылған малдан жұғу 18 %, үшінші теріден - 7 %, төртінші қылшық пен қылшық өнімдерін шығару өндірістері - 7 %, бесінші жүнді өңдеу - 7%, алтыншы мал бағу - 4%, жетінші басқа да өндіріс салалары - 4 %, сегізінше зерттелмеген жағдайлар - 13 % алады. Осыған тері шикізатын дайындауларды, сақтауды және оны тексеруді дұрыс ұйымдастырулардың маңызы өте зор.

Топалаң қоздырушысын микроскоппен бірінші рет 1875ж. Полиндер көрді. 1853 ж. француз оқымыстысы Давин мен Райе топалаңнан ауырып өлген қой қандарынан қозғалмайтын денешік тапқан. Алайда бұл таяқшылар қасиеті біразға дейін белгісіз болған. 1852 жылы Давэн таяқшыларда топалаң қоздырғышы болған анықтаған. Сондықтан сібір жарасы ашылу жылы деп есептелінеді.

Топалаң қоздырушыларын бөліп алуда ғалымдар біраз жұмыстар жасады. Таза топалан қоздырушыларн 1878 жыл Р. Кох, сосын Л. Пастер бөлді. Олар бірінен бұл өсіндіні қолданып, оларды жануарлармен жасанды түрде топалаңнан ауыртқан.

Ресейде топалаң өсіндісін 1889 жылъ В. И. Высокович алды. Кейін топалаң қоздырушысына биологиясымен Ценковский Я. С., Андреев П. Н., Покишевский Н. Ы., Михин Н. С., Вышелесский АИ., , Рево О. В., Коляков З. Е., Тереньтев Ф. М. және т. б. айналып көрді.

Bacillus - туыстықтары 30 түр аэробты және факультативті -аэробты бактерияларды біріктіреді.

Бұлардың ішінде антракс бацилласына жақындары Бацилла,

(балауыз тәрізді бацилла), (тамыр тәрізді бацилла) . Бұлардың ішінде антракс бацилласына жақындары, (балауыз сияқты бацилла), (тамыр тәрізді бацилла) Қоректік орталардың түріне және өзінің жағдайына байланысты R, S, L, M колониялар түрінде өседі. Топалаң таяқшалар грамм оңға боялады. Негізгі анилинді боялаулардың барлығымен жақсы боялады. Көбінесе Романовский-Гимза, метилді көк және әртүрлі арнаулы бояу әдістері қолданылады.

Капсула түзілулері. Жануарларға ағзасында және нативті белоктары көп қоректік ортада өсіргенде бациллалар капсула түзеді. Ауадағы оттек бар кезде капсула түзілмей қалады. Капсула - бацилланың сыртқы кілегей қабаттары, оны эктоплазмалық қабат ретінде қарастырылаады. Ультра кесінділерде торша қабырғасынан жақын орналасқандар қалың қабат ретінде көріне бастайды. Капсуланың өзі бірнеше қабаттан тұрады. Оның ішкі жақтары мукополисахарид, ортаңғысы белокты- полисахарид кешендерінен, сыртқысы мукопептидтер мен полипептидтерден тұрып тұр. Капсуланың сыртқы қабатшасы мен клетка қабығындағы мукопептидтердің өзара айырмашылығы бар. Капсула 98 % судан тұрғаннан соң бацилланы осматикалық жағдайларға, сусызданулардан және ағзаның әртүрлі иммундық механизмдермен қорғайды. Капсула-фагоцитоз әсерлерінен қорғап, микроорганизмік торшаларға бекітуге әсерін тигізеді [2] . Сонымен қатар олар бацилланың зардаптылықтарын айқындай түседі. Капсуласыз топалаң бациллаларна бұл қасиеті болмайды. Капсула сұйық құрамында қан сарысуы бар қоректік ортада түзіле береді. Гладстон және Филдстің қоректік орталарында кейбір бациллаларда капсула 3 сағат инкубациялаудан байқала, 14-16 сағаттан соң барлықтарында болады.

[3, 4] .

Шефер әдісімен әзірленген жылқы қан сарысуында, қан сарысуы бар агарда СО-ның көп болуы кезінде және протективті антиген алу үшін қолданылатын белокты қоректік ортада да капсула. Зардап штамм бациллалар көбеюінін жақсаруына гипокситин, метионин, ориптофанның әсері жоғары Зардапты белсенділік бацилланы өсіру жағдайларына және қоректік орталардың құрамына байланысты амин қышқылдары қажет. Зардапты вакцинді штаммдар өсіндерінің экспотенциалдық фазасында капсулды бациллаларна қатар капсуласыздарын байқаймыз. Бұл штаммдардың популяциясыларында кезінде басқа да генетика қасиеттерге, глутамин қышқылдарының полипендігінен тұратын капсуласыздары мутанттардың пайда болғандығының дәлелдері.

Жануарлар ағзасындағы капсуласы бар бациллалардылар соң зардаптанғаннан кейін 2-3 сағаттан соң кейін кездестіруге болады да, бірақ тек егілген жерделерде және шеткі лимфа түйіндеріндеглерде. Иммунды ағзаға бацилла түскенде ғана капсула түзу процессі баяу жүреді де сосын және кейде капсула түзілмейі. Иммунды ағзаларда мен қоректік орталарда жіне өсірілген бацилла капсулалалары морфологиялық ерекшеліктері жоқ, тек соңғыларының капсуласы үлкендеу, ірірек болады. Капсула бациллаға қарағанда шіру процесстеріне төзімі, сондықтан топалаңнан өлген, өлексені зерттегенде тек микробтардың көлеңкесін ғана кездестіреміз

Спора түзулер. Спораларның биологиялық рөлдері бациллаларды сыртқы қоршаған ортаның зиянды әсерінен қорғауда. Табиғатта споралар ұзақ уақыт сақталады, осыған байланысты өзі шыққан клетканың генетикалық ақпаратын да ұзақ сақтап, ары қарай жоғалмауына себеп болады. Спора түзу бейтарап немесе сәл сілтілі реакциясы бар, белогы аз қоректік ортада жүреді. Сонымен қатар физиологиялық ерітіндіде, дистилденген суда, бекітілген жұғындыларда түзіледі. Бұл процесстің таза оттегі бар қоректік ортада, ауадағы оттегі бар ортаға қарағанда жақсы жүретіні анықталған. В. И. Егоров, Н. А. Сицилин деректері бойынша спора түзілу қоректік ортада белок көлемі азайып минералды азот көбейе бастаған кезде басталады. Қоректік орталарда бейтараптану щавел қышқылдары натрийді қосулармен спора түзілулермен арттырады отырып, ал 1 % хлорлы калийлердің ерітінділері керісінше төменделедіі. Құрамында белоктары көп қоректік ортада спора түзілмейді. Мысалы, қанда және қан сарысуларында, тірі ағзаларда, сойылмаған өлекселерде. Егер өлекселердің тұтастығы бұзылса, олар спора түзілуі мүмкін. Спора жарықты күшті сындырып - сопақша домалақ тәрізді денешіктер. Қалыпты споралардың ұзындығы 1, 2-1, 5 мкм, ені - 0, 8-1 мкм, толық қалыптаспағандары сосын бұдан кішірек келе береді. Спора түзілудің басталуы штаммның жеке қасиетінен де қоректік ортаның құрамдарымен мен қоршаған ортаның температурасына байланысты. 30-37 ⁰ С - 1-2 сағат, 24 ⁰ С- 16 сағат, 18 ⁰ С - 70 сағат спора түзілу жүреді. 15 ⁰ С төмен және 42 ⁰ С жоғары спора түзілмейді. Тығыз қоректік орталарда сұйық қоректік орталарға қарағанда спора тез түзіледі. Олардың қалыптасуы ЕПА -да 48-72 сағаттарға созыла бастайды

2. 2 Топалаң әлемде және ТМД елдерінде таралулары.

Халық эпизоотологиялық қызметтердің мәліметіне қарап 1955-1956 жылдаръ Европа елдерінде - мысалы, Греция - 7881, Италия - 1835, Испанияда - 1214, Болгария - 1444, Югославия-1284, Норвегия - 81, Швеция - 26, Финляндия - 32 топалаңның тұтанулары ошағы тіркелген.

Азияның елдеріне топалаң Индия, Ирак, Иран, Турция, Шығыс Пакистанда, Африкада - Оңтүстүк Африка Республикаларында, Ганада, Судан ғана және Мароккода да көптеп орын ала береді.

1962-1966 жылдар топалаң ошақтарларда Грецияда - 8919, Италияда - 1958, Испания - 968, Болгария - 1025, Югославия - 1097, Норвегияд - 23, Швеция - 29, Финляндия - 25 жерлерде.

Азия мен - Индия, Иран, Турция, Сирияда топалаңнан 14542 қолайсыз ошақтары тіркелді.

Халықаралық және эпизоотиялық бюролардың 1875-1590 жылдардағы мәліметтеріндегі Европада барлығы да 3915256 тұтану ошағы тіркеліп келеді, бұл әлемдік деңгейдегі көрсеткіштің 41, 12%-ын құрады. Бұл көрсеткіш Азияда - 37306 (39, 17%), Америкада - 9534 (10, 01%), Африкада - 9221 (9, 68%) және Австралияда 342 (0, 35%) деңгейінде болды.

Он сегізінші ғасырдың соңында топалаң Ресейдің Вологодск, Новгород, Оленецк, Петербор, Тверь және Ярославск губернияларында кеңінен етек алды. Осы губернияларда 1861-1869 жылдары топалаңнан 20627 бас (58, 8%) мал өлсе, Ресейдің басқа губернияларында бұл көрсеткіш 14443 бас (41, 1%) болып, барлығы 35070 бас мал өлім-жітімге ұшырады.

Топалаң әсіресе Сібір аймағында, Байкал, Амур өңірінде етек алды. Мысалы 1848 жылы Печерск аймағында 1 бұғы топалаңнан өлді.

Бұрынғы Кеңес Одағы елдерінде топаланнын едеуір және деңгейлерде кездескені де арнайы әдебиеттен белгілі.

Украин ССР Халық комиссариаттары ветеринарияның бөлімінің мәліметіне қарағанда 1921-1924 жылдар аралығындағы Кеңес Одағында топалаңға шалдыққан 46051 бас малдың 30893 басы, яғни 67, 1 пайызы Украинада тіркелген [20] .

Б. Л. Черкасский [21] топалаңның жер бедеріне байланыстылығын зерттей отырып, Белоруссия, Литва, Эстония және Молдавияда жиі тіркелетіндігін көрсетті. А. Б. Бояхчан [22] Арменияда, Т. Г. Кухалишвили [23, 24] Грузияда В. Я. Скляров [25] Солтүстік Кавказда, В. П. Шуляк [26] Тәжікстанда, Л. Т. Шиманская [27] Азербайжанда, Э. Н. Шляхов [28] Молдавияда топалаңның таралуын сипаттаған.

Ресей және қазіргі ТМД мемлекеттерінде топалаңнан таралуынан зерттегеннен кейін Н. Г. Ипатенко [29] мынадай оларды үш аймақтарда бөледі.

... жалғасы

Бастауыш білім беру жүйесінде білім сапасын мониторинглеу

Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылы мен оның аурулары

Кадастр жұмыстарын геодезиялық қамтамасыз ету

Жұқпалы аурулар мен ветеринариялық санитария әдістері

Жамбыл облысы Байзақ ауданы ауыл шаруашылық қызанақ дақылын өсіру

Көкорайлы көрікті аймақ сақтаған алтын, ертеңі жарқын ырысты елдің тұрағы

«Індеттану және инфекциялық аурулар» пәнінен дәрістер жинағы

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫ ЖАЙЫЛЫМ АЛҚАПТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ

Жамбыл облысының туристік географиясы

Жамбыл облысына тарихи тұрғыдан сипаттама

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс