Барлыбек Сыртановтың саяси және құқықтық көзқарастары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Ибрахимов А.Е.

Барлыбек Сырттановтың саяси-құқықтық көзқарасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В020300 - Тарих мамандығы

Қарағанды 2019

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент _____________Қ.С. Өскембаев

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Барлыбек Сырттановтың саяси-құқықтық көзқарасы

5В020300 - Тарих мамандығы

Орындаған: А.Е. Ибрахимов

Ғылыми жетекші,
PhD, доцент Ш.А. Ильясов

Қарағанды 2019

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6

1 1 Барлыбек Сыртановтың қоғам қайраткері ретінде саяси көзқарасының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

11
Барлыбек Сыртанов өскен орта және оның жастық шағы ... ... ... ... ... ..
11
Б.Сыртановтың қоғамдық-саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26

Барлыбек Сыртановтың саяси және құқықтық көзқарастары ... ... ... ... ...
37
2.1 Қазақ елінің Уставы: құрылымы мен мазмұны, жер мәселесі туралы айтқан ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

37
2.2 Мемлекеттік басқару жүйесі туралы ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Б. Сыртановтың Ынтымақ ережесі және ел басқару мәселесі ... ... ... ...
46
52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Барлыбек Сыртановтың өмірі, қызметі, саяси-құқықтық көзқарастарын зерттеуге арналған. Зерттеу жұмысында қайраткердің қоғамдық-саяси қызметінің қалыптасуы, қазақ мемлекеттілігін құру, басқару жүйесіне қатысты ойлары қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Алаш қозғалысы қазақ халқының тарихи-саяси, рухани дамуында ерекше орын алады. ХХ ғасыр басында ұлттың саясат, мәдениет саласында жаңа сатыға көтерілгенін көрсете отырып, қазақтың өзге елдермен терезесі тең, азат ел ретінде дами алатынына халықты сендіре білген, соңынан ілестіре білген жаңашыл қозғалыс болды. Оның қарқындылығы сонда, қазақ қоғамы үшін қиын-қыстау кезеңде азаттық ұранын көтеріп, мемлекеттік билік институттары қалыптаспаған қазақ даласында дербес мемлекет құру жолында қызмет еткендігімен түсіндіріледі.
Қиын кезеңде амал тауып, халқының басын қосып, ертеңіне сендірген осындай көшбасшы топ бұл күнге дейін болмағаны тарихтан белгілі. Олар сол тұста кездескен қиындықтардың барлығын жеңе білді, түпкі мақсатқа жету үшін, қандай да болмасын, замана сауалының оңтайлы шешімдерін таба білді. Алаш қозғалысы кеңес билігі тарапынан терістелгенімен, оның идеялары ұлтжанды азаматтардың жүрегі мен санасында өмір сүріп келді. Оның жарқын әрі бұлтартпас мысалы - тәуелсіздіктің қарсаңында Алаш идеясының қайтадан жаңа күшпен жаңғыруы. Ес жиып, етек жапқан бүгінгі күнде алаштық идея саналы қазақ баласын, елжанды қазақ азаматын қайтадан баурап алу үстінде. Мұның басты себебі, Алаш қозғалысының ең ұлы мақсаты - ұлттық тәуелсіз мемлекет құру идеясымен сабақтасып жатқанында еді. ХХ ғасырдың басында ұлтының теңдігі үшін қауымдасумен де, қаламмен де, қарумен де күреске түскен Алаш қайраткерлерінің пәрменді еңбегі Алаш баласының есінен еш кетпек емес. Оның дәлелі - тәуелсіз Қазақстанның барлық түкпіріндегі қазақ зиялы қауымының ісіндегі, ойындағы алашшылдық сана. Бұл алашшылдық сана уақыт жылжыған сайын қазіргі қазақ қоғамында тереңдей түссе, халқымыздың ұлттық өресі де биіктей бермек.
Ата-бабаларымыздың қазақ елінің тәуелсіздігі мен азаттығы жолындағы күрестері, істері, ұрандары - бүгінгі ұрпаққа үлгі һәм аманат. Қазіргі қол жеткен еркін шағымызды баянды ету үшін біз азаттық жолы арман болған ата ұрпақтың аманатына берік болуды борышқа айналдыруымыз қажет. Ал бүкіл қазақ даласын осыдан бір ғасырдай уақыт бұрын Алаш рухына бөлеген ұлы қазақтар аманатының жөні бөлек. Біздің ата рухы алдындағы адалдығымыз бен перзенттік парызымыз Алаштың аманатын санамызға сіңіру, соған лайық еңбек ету, өткенге құрмет көрсету. Ал құрметтің көкесі - Алаш идеясын ұрпақ бойына сіңіру. Алаш идеясы - ұлтты біріктіруші, тұтастырушы идея ретінде қашан да қазақпен бірге жасайды десек, онда сол орасан мақсатты орындау үшін қазақтың тілі мен мәдениеті, өнері мен әдебиеті, тарихы мен салт-дәстүрі,

айналып келгенде, қазақты ел ететін, мемлекет ететін рухани олжасы Қазақстанда айрықша орынға ие болу керек. Сонда ғана ұлттығымызды әлемге әйгілейтін, жасампаздығымызды жаһанға жариялайтын тұрпатымыз бен тұлғамыз айқын көрінбек. Тағылымды істі аманат ретінде қабылдау - алаш баласының әуелгі қасиеті, дәстүрлі жоралғысы десек, Алаштың жолы, Алаш қайраткерлері қалыптастырған ұлттық санамызды жаңғырту сапары - бүгінгі тәуелсіздігімізді тұғырлы етер берік ұстындардың бірегейі болатынын естен шығармағанымыз абзал.
Алаш қозғалысы - бір жылдың немесе екі-үш жылдың жемісі емес, өзінің бастау көздерін 1917 жылдан әлдеқайда бұрын алатын ішкі эволюциялық жолы бар дайындалған, пісіп-жетілген ұлы қозғалыс еді. Оны Алаш тарихын зерттеген зиялы қауым өкілдері айтып жүр. Алаш қозғалысының басталу кезеңі жөнінде әңгіме болғанда, көбінесе, 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде дүниеге келген Қарқаралы құзырхаты айтылады. Біздің ойымызша да, Алаш қозғалысының өріс алуы осы тұстан басталады. Оның саяси-тарихи себептері ретінде, ең алдымен, осы тарихи кезеңде ұлт мәселесін көтере алатын, оны қалың бұқараға жеткізе алатын ұлттық зиялы қауымның қалыптаса бастағандығын айтамыз. Сондай-ақ оған Ресейдегі буржуазиялық төңкерісті, патша манифесін қосып айтуға болады. Ал жалпы қазақтың басын қосу, сол үшін сиез ашу, белгілі бір ұйым құру мәселесіне келсек, онда бұл мәселеде қазақ өкілдері қатысқан 1905-1906 жылдардағы Бүкілресейлік бірінші-үшінші мұсылман сиездерін, 1906-1907 жылдары Ресейдің бірінші-екінші мемлекеттік думаларына Ә.Бөкейханның, А.Бірімжановтың, А.Қалменовтың, Б.Қаратаевтың, М.Тынышбаевтың, Б.Құлмановтың, Ш.Қосшығұлұлының т.б. қазақтардың сайланғандығын айтуға болады. Міне, осы топ және оған қосылған алдыңғы қатарлы қазақ оқығандары қауымдасып, ортақ мүдде төңірегіне шоғырланды. Осы арада 1905 жылдың желтоқсан айында Орал қаласында Ә.Бөкейхан, Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев, Б.Сыртанов, Х.Досмұхамедұлы, М.Тынышбаевтардың қатысуымен болған бес облыс қазақтарының сиезін айтып өткен жөн. Әрине, бұл сиез, кейінірек өткен сиездер сияқты, іргелі мәселелер көтермесе де, қазақ зиялыларының топтаса алатын мүмкіндігін көрсете алған ең алғашқы басқосу болатын. Ал елдің басын қосып, халықтың мұң-мұқтажын айтуға тиісті және оны шешудің жолдарын айқындамақ сиез ашу мәселесі, әсіресе, 1913 жылдан бастап жүйелі түрде көтеріле бастағандығын байқаймыз. Тарихи деректерге сүйенсек, патша жандармериясының ақпарат хаттарында сиез өткізудің бастамашылары ретінде Жанша Сейдалин, Райымжан Марсеков, Бақытжан Қаратаев, Барлыбек Сыртанов көрсетіледі.
Туған елдің руханият әлеміндегі табысын күллі қазақ қауымына мәшһүр еткен ұлы тұлғалар тобының ғибратты ғұмырлары - ұрпақ үшін сабақ, қымбат қазына-мұра. Осындай топтың ішіне кіретін Барлыбек Сыртанов еді. Б. Сыртанов идеологиялық тар шеңберге илікпеген талантты шығыстанушы. Оның асқақ тұлғасы, әйгілі есімі қазақ көгінде алтын әріптермен мәңгіге жазылып қала бермек. Ол - біртуар ғажайып, данышпан ғалым. Бүгінгі әрбір ұрпақ оның есімін, еңбегін қадір тұтып өссе - өмірлеріне үлкен өнеге болары сөзсіз. Б. Сыртанов қысқа ғұмырында өзінің атын мәңгілік өшпейтін үлкен еңбектер жасады, үлкен ерліктер көрсетті. Қазақ халқы ұлы азаматтарының рухы өшпейді, олар ұлы аруақтарға айналып өзінің үрім-бұтағын, шәкірттері мен әріптестерін, ел-жұртын қорғап, желеп-жебеп жүреді деп сенеді. Біздің қазақ халқының қазіргі алған тәуелсіздігі Барлыбек Сыртанов сияқты күрескер аға-аталарымыздың, бабаларымыздың рухы бізді қолдағандығы.
Тарихнамасы және дерек көздері. Кеңестік дәуірде идеологиялық қыс жағдайында отаршылдыққа қарсы бағытталған қазақ халқының азаттық күресінің мәселелері тарихнамада жаңаша тұрғыда толыққанды зерттеу мүмкін болмады. Бұл кезеңде XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында өлкемізде болған отаршылдыққа қарсы күресті зерттеуге арналған арнайы монографиялық зерттеулер, анықтамалықтар, мақалалар жарық көрді.
Республикамыздың тәуелсіздік алуы, коммунистік идеологияның қыспағынан арылу, қоғамдық санадағы жаңа құбылыстар патша үкіметінің Қазақ өлкесіндегі отарлық саясатын жаңа талап тұрғысынан зерттеуге жол ашты. Бұл бостандық желінің есуі тарих ғылымында зерттеуге тиым салынған тарихи оқиғаларды жаңа деректерге сүйеніп мазмұнын ашуға мүмкіндік туғызды.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының ортасында Барлыбек Сыртановтың алатын орны ерекше. Қазақстанның саяси-құқықтық ойларының даму тарихында Б.Сыртанов қазақтардың тұңғыш конституциясының авторы ретінде ойып орын алады. Б.Сыртановтың өмірі мен қызметін тұңғыш рет зерттеп қолға алғандардың бірі-академик-заңгер Сәкен Өзбекұлы [1]. Зерттеуші Б.Сыртанов туралы деректерді жинақтап, оның мұрасын жинастырып, туған ауылы Арасандағы (Алматы облысы, Ақсу ауданы) орта мектептің Барлыбек Сыртановтың атымен аталуына ықпал етті. Сәкен Өзбекұлының және өзге де жазбалардың баянына сүйенсек, Барлыбек ағамыздың бабасы Қыдыралы көзі тірісінде-ақ қайырымды Қыдыралы би" атанып, көпшілік құрметіне бөленген ықпалды адам болғаны аңғарылады [1, 5 б.]. Бұл еңбектің құндылығы сол, отандық тарихнамада беймәлім болып келген Б.Сыртанов туралы құнды деректерді қамтыған алғашқы арнайы зерттеу болып табылады. Жалпы, Б.Сыртановтың өмірі мен қызметін зерттеуге С.Өзбекұлы салмақты үлес қосқан.
Б.Сыртановтың саяси-құқықтық көзқарасы туралы зерттеген Ш.В. Тлепинаның көрсетуінше, Б. Сыртановтың өмірі мен қызметін зерттеуді С.Өзбекұлына 1980 ж. С.Зиманов тапсырған [2, 66 б.]. Б. Сыртановтың қызметін зерттеу Қазақ КСР Ғылым Академиясының Философия және құқық институтының мемлекет пен құқық тарихы мен теориясы бөлімінің зерттеу тақырыбы аясында басталған, оны С.Зиманов басқарды. Жалпы ХІХ ғ. соңы-ХХ ғ. басындағы Қазақстанның саяси ойлар тарихын бұл бөлім 1950 жылдардан бастап зерттей бастаған, алайда жұмыс уақытша тоқтатылып, 1970 жылдары қайра жалғасын тапқан. Жалпы С.Зиманов ресейлік зайырлы оқу орындарында білім алған, ағарту ісі мен азаттықтың, гуманизм идеяларымен рухтанған, өлкедегі саяси қозғалыстың жандануына мүдделі болған қазақ зиялыларының көзқарастарын жоғары бағалап, XIX ғ. аяғы-XX ғ. басындағы қоғамдық және саяси қозғалыстың қазақ көшбасшыларының саяси қызметін тыңғылықты зерттеуге мән берген. С.Зимановтың шәкірті С.Өзбекұлының кандидаттық диссертациясы Қазақстанның саяси және құқықтық ой тарихындағы Петербург университетінің рөлін (XIX ғасырдың екінші жартысы - XX ғасырдың басы) зерттеуге арналған, ал оның түлегі Б. Сыртанов болғаны белгілі. С.Өзбекұлы Қазақстан мен Өзбекстанның орталық мемлекеттік мұрағаттарында, І.Жансүгіров атындағы Талдықорғандағы музей қорында деректі материалдарды іздеп тауып, зерттеген. Б.Сыртановтың қызы Ханифа (Қанифа) Барлыбековна Қадырбаевамен (1902 ж. туылған) кездесіп, одан 1981 ж. араб графикасымен жазылған Қазақ елінің Уставының қолжазбасын алған. Сонымен қатар, Б.Сыртановтың фотосуреттері және басқа да құжаттарды С.Өзбекұлына қайраткердің немерелері Т.А. Сыртанов, М.А. Қадырқызы, А.А. Сыртанова табыстаған.
Б.Сыртановтың шыққан тегі, өскен ортасы туралы мәліметтер М.Тынышбаевтың жазбаларында да кезедеседі. Б.Сыртановтың әкесі ел ішінде өзінің турашылдығымен, өткірлігімен көзге түскен батыр адам болған, атасы Қыдыралы би туралы да мәліметтер береді [3, 23-32 бб.]. Одан басқа егер деректерге сүйенсек, тұстастары көзі тірісінде-ақ Қазақ елінің тұңғыш Жарғысын (Конституциясын) жазған Барлыбек Сыртановқа өз бағаларын да, құрмет-ілтипатын да айрықша сезіммен білдіріп баққан екен. Мәселен, замандасы болған ірі қоғам қайраткері, ағартушы демократ, қазақ зиялыларының білімпаздарының бірі Бақытжан Қаратаев оған жазған бір хатында: "Меніңше жалғыз сен ғана халықтың сеніміне ие болдың. Жалғыз сенің ғана "халық үшін еңбек еттім" деп айтуға қақың бар" [4, 43-53 бб.] деп жоғары бағалағанын аңғарамыз деген екен.
С.Созақбаевтың Барлыбек Сырттанов атты мақаласында қайраткердің өмірі мен қызметі, тұлға ретінде қалыптасу кезеңдеріне тоқталып өтеді [5, 215-223 бб.]
Алаш мұраты - отандық білім мен ғылым негіздеуші күш атты еңбегінде Дихан Қамзабекұлы Барлыбек Сыртановты ұлт лидерлері қатарына қосып, Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Барлыбек Сырттан, Ахмет Байтұрсынұлы, Халел Досмұхамедұлы, Жаһанша Досмұхамедұлы, Міржақып Дулатұлы, Халел Ғаббасұлы, Мұхамеджан Тынышбайұлы. Алаш зиялыларының алдыңғы толқыны болып есептелетін осынау тұлғалардың әрбірі, бүгінгі тілмен айтсақ, мемлекет басқаруға қабілетті Президенттей еді деп бағалайды [6, 56-63 бб.].
Ербол Тілешов Алаштың жолы атты мақаласында Барлыбек Сыртановтың есімі 1905 жылдың желтоқсан айында Орал қаласында Ә.Бөкейхан, Ж.Сейдалин, Б.Қаратаев, Х.Досмұхамедұлы, М.Тынышбаевтардың қатысуымен болған бес облыс қазақтарының сиезінде айтылуы туралы айтып өту қажеттігін айтады. Тарихи деректерге сүйенсек, патша жандармериясының ақпарат хаттарында сиез өткізудің бастамашылары ретінде Жанша Сейдалин, Райымжан Марсеков, Бақытжан Қаратаев, Барлыбек Сыртанов көрсетіледі. Осындай бірнеше құжатта сиезді ұйымдастырушы ретінде Жанша Сейдалиннің есімі жиі кездеседі. 1913 жылы Айқап журналында сиез шақыру жөнінде Ж.Сейдалин Азып-тозып кетпеске не амал бар? атты үндеу іспетті хатын жариялайды. Бұл хатта сиез шақыру мәселесінде Б.Қаратаевтан, Б.Құлмановтан, Ә.Бөкейханнан, А.Байтұрсынұлынан, Р.Марсековтен, М.Тынышбаевтан, С.Лапиннен, Х.Досмұхамедұлынан, Ә.Алдияровтан, М.Сералиннен, Жанайдаровтан, М.Дулатовтан, Б.Есмахановтан, З.Сейдалиннен, Б.Сыртановтан, Ж.Ақпаевтан хат күтетінін жазады [7, 3-6 бб.].
Дипломдық жұмыс жазу барысында тақарып бойынша тиісті деректерге сүйендік, олар "Қазақ" газетіндегі Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Б.Қаратаевтың Б.Сыртанов туралы жазған мақалалары және Б.Сыртановтың жазған қазақ елінің уставы (Конституциясы) "Ынтымық ережесі"сонымен қатар С.Өзбекұлының зерттеулеріндегі мұрағат деректерін қосымша пайдаландық. Сонымен қатар, Қазақстандағы саяси-құқықтық ойлардың қалыптасу тарихына арналған арнайы зерттеулерді де қолдандық [8-9].
Мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты қазақ халқының бір туар азаматы Б. Сыртановтың өмірі мен саяси-құқықтық көзқарастарының қалыптасу кезеңдерін, қызметін зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста бірнеше міндеттер қойылды:
- Б. Сыртановтың өмірі мен қызмет жолын, заңгер болып қалыптасуына ықпал жасаған жағдайларға талдау жасау;
- Барлыбек Сыртановтың белгілі тарихи оқиғаларға баға берген көзқарастарын талдап, сараптама жасау;
- Б. Сыртановтың басты еңбегі Қазақ елінің Уставына тоқталу;
- Б. Сыртановтың қазақтың ежелгі әдет-ғұрыптық заңдарын зерттеудегі ұстанымдарын анықтау;
- Б. Сыртановтың өз көзқарастары үшін патша өкіметі тарапынан қуғынға ұшырағанын көрсету.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Хронологиялық шеңбері. Жұмыстың хронологиясы ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басын қамтиды.

1 Барлыбек Сыртановтың қоғам қайраткері ретінде саяси көзқарасының қалыптасуы мен дамуы

1.1 Барлыбек Сыртанов өскен орта және оның жастық шағы

Барлыбек Сыртановтың ғұмыры мен әр саладағы атқарған қызметі қазақ тарихындағы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталып, XX ғасырдың басқы кезеңіне тұспа-тұс келген еді. Тарихтың шындығына жүгінетін болсақ, қазақ қоғамының саяси және әлеуметтік өмірінде XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ірі тарихи өзгерістер бола бастады. Атап айтсақ, XIX ғасырдың 60 -шы жылдарында Қазақстанның Ресей құрамына қосылу процесі неше түрлі қарама-қайшылықтарына қарамастан заң жүзінде бекітілумен аяқталды. Қазақ жерінің Ресей құрамына қосылуы патша өкіметінің субьективтік мақсаттары мен мүддесіне және жүргізген отарлық саясатына қарамастан қазақ халқының тағдырына прогрессивтік ықпалын тигізді: Қазақстан демократиялық және революциялық Ресейдің экономикалық, саяси-құқықтық және бай мәдени өміріне тартылып, қоғамдық профессивтік ой-пікірінен сусындауға қолы жете бастайды.
Қазақстанның экономикалық дамуына Ресейде 1861 жылы крепостниктік құқықгың жойылуы тікелей әсерін тигізді. Бұл үлкен мәні бар процестен кейінгі уақытта Ресейде капиталистік қатынастардың дамуына серпіліс берілді, рынокты ұлғайтуға толығынан мүмкіндіктер туды.
Ресей капитализмінің кеңістік шеңберінде өсуі Қазақстанда тауар айналымының күшеюіне тікелей жағдайлар туғызып, қазақ қоғамының өзінде капиталистік қатынастардың дамуына ықпалын тигізді. Әрине, бұл процестің прогрессивтік ықпалы болды. Жалпы алып қарағанда Ресей империясының қазақ жерін отарлау саясаты негізінен үш бағытпен жүзеге асырылды:
1. Қазақ жерінің шекараларына әскери-стратегиялық маңызы бар бекіністер салу және оларға Орталық Ресей мен Сібір аймағын мекен еткен қазақтарды шоғырландыру.
2. Саяси-құқықтық реформа жасау арқылы қазақ халқын өзін-өзі басқару, билік жүргізу процесінен айырып, патша өкіметінің отарлық саясатын тиімді түрде іс жүзіне асыратын басқаруды енгізуі.
3. Экономикалық саясатпен, яғни салық салу жүйесі арқылы жергілікті халықты қанау.
Қазақ топырағына Ресей капиталының енуі негізінде сауда және өсімқорлық капиталдың кең өріс жаюы арқылы іс жүзіне асырылды. Орыс көпестері мен капиталистері қазақтардан малдың терісін, жүнін және басқа өнеркәсіп шикізаттарын өте төмен бағамен сатып алып, ал қазақ қоғамына Орталық Ресейдің өнеркәсіп орындарының өте төмен сападағы тауарларын жоғары бағамен өткізіп, пайдаға кенеліп жатты [10, 12-21 бб.].
Патша өкіметі саналы түрде Қазақстанды экономикалық, мәдени жағынан төменгі сатыда ұстап бағуға барлық саясатын іс жүзіне асырып отырды, сондықтан жергілікті өнеркәсіптін дамуына ешқандай жағдайлар жасамады. Ал, қайсыбір жеке адамдар тарапынан өлкеде өнеркәсіптік орындарды ашу хақында өтініш болғанда жергілікті патша өкіметінің органдары мен басшылары үзілді-кесілді қарсылық білдіріп отырды. Мысалы, Түркістан генерал-губернаторының атына осы аймақта тоқыма фабрикасын салуға рұқсат беруді өтінгенде қағаздың бұрышына мынадай бұрыштама қойған: "Түркістанда тоқыма фабрикасын салуға рұқсат берілмесін, неге десек, ол Ресейдің Иваново-Вознесенска, Москва және т.б. фабрикаларымен қажетсіз бәсекелес болады [10, 43-47 бб.]."
Бұл өлкеде негізінде техникалық жағынан әлсіз және тек қана ауылшаруашылық өнімдері мен пайдалы қазбаларды өңдейтін, жыл мезгілімен ғана жұмыс істейтін шағын жұмысшылары бар орындар құрылды. Мысалы, Қазан төңкерісіне дейін бүкіл Қазақстанда орыс империясының 0,7 процентін құрайтын мекемелер болып, онда небары 0,2 процент жұмысшылар болған және олар өнеркәсіп өнімдерінің небары 0,3 процентін ғана шығарды [11, 18-23 бб.].
Саны жағынан өте аз болған жұмысшылардың тұрмыстық жағдайлары өте ауыр жағдайда болды. Олар қатал және адам шыдағысыз отарлық-шовинистік езгіге ұшыраған еді. Кейбір зерттеулердің қорытындысына жүгінсек, жоғарыда көрсетілген орындарда жұмыс уақыты 17-18 сағатқа дейін жетіп отырды [11, 21-34 бб.]. Жұмысшыларды қанау барысында қазақтардың еңбегі ұлттық кемсітушілікке ұшыраудың нәтижесінде өте төмен ақымен бағаланды. Қазақ қоғамын зерттеуде құнды еңбектер жазып қалдырған орыс зерттеушілері былай деп жазды: "Бір жұмысты орындағандары үшін орыстар қазақтарға қарағанда екі, үш есе артық ақы алады" [12, 6-15 бб.]. Ал, Барлыбек Сыртановтың қоныс тепкен елінде -- Жетісуда жергілікті тұрғындардың еңбегі орыстарға қарағанда 7 есе кем бағаланғанын тілге тиек етіп, айта кеткен жөн.
Патша өкіметі көшпелі қазақ халқының тұрмыстық жағдайларын салық салу арқылы одан бетер ауырлата түсті. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ ауылының әрбір түтіні жеке меншігіндегі қойдың әрбір басына 50 тиын көлемінде салық төлеп отырған [11, 12-24 бб.]. Ал, ол кезде бір жасқа толған ісек немесе тұсақ қойдың құны 1,5 -- 2 орыс рублімен бағаланған болса, қазақтың аянышты хал-ахуалын айтпай-ақ түсінуге болады.
Орыс империясы саясатының қазақ жеріне кең қанат жаюы, негізінде, отарлық Ресей мен Сібір аймағынан казактар мен орыс шаруаларын көшіріп, қазақ жеріне қоныстандырумен күшейтілді. Бұл процесс басқа халыққа қарсы отарлық саясат жүргізген мемлекеттердің басты функцияларының бірі және заңдылығы болып табылатыны ақиқат. Себебі, империяның орталығынан шалғай, қашық жатқан кең даланы отарлық саясаттың шеңберінде ұстап тұру оңай шаруа емес. Осы мәселеге терең, көрегендікпен үңіле білген патша өкіметі қазақ жеріне орыстарды қоныстандыруды мемлекеттік маңызы бар іс ретінде таныды. Соның нәтижесінде қазақ жері жергілікті халықтың пайдалануынан тартып алынып, ақ патшаға жан-тәнімен беріліп қызмет істеген, отарлық саясатты жүргізуде берік тірегі болатын казактардың атамандарына, офицерлеріне ашық қолмен үлестірілді. Деректерге жүгінетін болсақ, 1917 жылға дейін патша өкіметі қазақ халқының тікелей пайдалануынан 45 млн десятина жерін тартып алған еді [13, 56-67 бб.]. Сол кездегі Жетісу қазақтарының әлеуметтік, экономикалық жағдайларын өте жетік білген А.Первушин деген орыс публицисі былайша ашына жазады: "Колонизация края русскими побудила правительство все лучшие места, которых очень немного, отобрать у киргизов. Плодоносные предгорья Алатау почти все заняты русскими и за места, бывшие 30 лет тому назад во владении у киргиз, последние вынуждены теперь платить аренду русским поселенцам и казакам... чуть только киргизский скот пройдет через казачью землю на летние стойбище (джайлау), составляется акт о потраве, об отолочке, и дело обращается к судье" [13, 34-45 бб.]. Жетісу қазақтарының өмірі, тұрмыс-тіршілігі және экономикасы хақында құнды еңбектер қалдырған ірі қоғам қайраткері, Каир университетінің заң факультетін бітірген Ғабдулғазиз Мұсағалиев жерден айрылған қазақтардың жағдайларын былайша суреттейді: "Жетісу қазағын басқан кедейліктің де зор себебі -- қоныстың тарылғандығы... Таудың, етектің егін үшін жарамды жерлері ойып-ойып казак-орыстарға кесіліп берілген... іліп алар жерлер... Россиядан көшіп келген мужиктерге беріліп жатыр... қазақтардың таудағы һәм етектегі көп қыстаулары, мың азаппен қазып шығарған арықтары, егіндік-пішендік жерлері бәрі де қолдан кетті... Жерге тоймайтын шын жалмауыздар казак-орыстар... Алдында қара-құрасы бар қазақтар осы күнде де тауға шыққан болады. Шыққанменен не пайда? Жолшыбай орыстың егіні мен пішендігі. Жуықтап кетсе қазақтың малын ұстап, өзін сабап, қырып-жойып өлтіре жаздайды [7, 23-25 бб.]."
Алашорда қозғалысы мен Алаш идеясының пайда болуына тікелей осы аталған тарихи жағдайлар себеп болды. Қазақтың алғашқы оқығандары қазақтың жеке өз алдына ел болып, дамыған елдермен терезе теңестіре алатындай жағдайға қол жеткізуін көкседі. Жалаң сөз, жадағай ұранға баспай, бұл ойларын нақты іспен негіздеді. Ең алдымен қазақ баласының бір-бірімен пікір алмасуын қамтамасыз ету үшін мерзімді баспасөз құралдарын шығарды. Қазақтың тұңғыш журналы Айқап пен Қазақ газеті ұлттың көзі, құлағы һәм үніне айналды. Бұлардың ұлттық сананы оятудағы маңызы орасан зор болды. Кішкентай жылғадан басталған бұл әрекет ұлғайып, арналанып зор халықтық қозғалысқа ұласты. Алаш қайраткерлері қазақ халқын азат ел ету бағытындағы мақсатты ойларын бес тұғырға негіздеді. Солардың ішіндегі ең бір маңызды тұғырының бірі - қазақ тілінің мәселесі болатын. Бұлай болатыны, А.Байтұрсынұлының сөзімен айтқанда тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Ұлттың ұлы ұстазы Ахаң бұл бағытта бос үгіт насихатқа салынбай нақты іске кірісіп, қазақ жоғының орнын толтыруға білек сыбанып кірісті.
Міне, осындай жағымсыз қанауды күшейткен патша өкіметінің отарлық саясаты қазақ қоғамын, оның шаруашылық жағдайларын күрт төмен түсіріп, әлеуметтік және экономикалық дағдарысқа ұшыратты. Мал жайылымы тарылған халық тыныш өмір іздеу мақсатында Қытай, Моңғолия сияқты мемлекеттерге қоныс аударуға мәжбүр болды.
Патша өкіметінің Қазақстанды Ресей империясының құрамына толық енгізуі саяси-құқықтық реформа жүргізу арқылы заң жүзінде матаумен аяқталды. Қазақстанда хандық билік 1822 жылы бекітілген "Сібір қазақтары туралы уставпен" мүлдем жойылып, қалыптасқан протекторлық-вассалдык қатынастардың орнына патша өкіметі құрған әкімшілік аппараттың қолында шоғырланды [14, 3-4 бб.].
Ал, 1867 жылы шілденің 11-ші жұлдызында бекітілген "Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша ереже" және 1868 жылы қазанның 21-ші жұлдызында қабылданған "Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторы дала облыстарын басқару туралы Уақытша ережені" енгізу арқылы патша өкіметі қазақ қоғамын шексіз билеп-төстеуге мүмкіндік алды. Ендігі уақытта патша өкіметі қазақ халқының дамуына, тіршілігіне қажетті барлық мәселелерді қазақ халқынан тыс шешіп отыру құзырына ие болды [15, 12-14 бб.].
"Уақытша ереже" Қазақстанның территориясын Түркістан, Орынбор және Батыс Сібір деп аталатын генерал-губернаторлықтарға бөлді. Жетісу және Сырдария облысы Түркістан, Орал және Торғай, Орынбор, ал Ақмола және Семей облыстары Батыс Сібір генерал-губернаторлығының құрамына енді. Бөкей ордасы Астрахань губернаторлығының құрамына берілді. Осылай территориялық басқару нәтижесінде облыстар уезге, уездер болысқа, болыс ауылдарға бөлінді [16, 23-34 бб.].
Бекітілген "Уақытша ереже" орыс әкімшілігіне генерал-губернатордан бастап, уезд бастығына дейін қазақ халқын шексіз билеп-төстеуге, орыс империясының үстемдік ету саясатын салтанатпен жариялап қана қоймай, жергілікті халық алдында ешқандай да есеп бермеуді және жауапкершілікті сезінбеуді әлеуметтік практикада түсіндіруді қажет етпейтін құқық берген еді. Халықтың санасына орыс әкімшілігінің алдында құлдық психологияны қалыптастыру күн тәртібінің ең өзектісі деп қабылданды. Мысалы, Жетісу облысының кейбір уезд бастықтары қазақтар орыс чиновиктері мен офицерлерін кездестірген жағдайда міндетті түрде аттан түсіп, бас киімін алулары міндет екені туралы өкім шығарған [17, 2-6 бб.]. Ашықтан-ашық ұлт намысын аяққа таптау деген осы емес пе?
Жаңа талаптар бойынша қазақ қоғамындагы жергілікті басқару болыс пен ауыл старшиналарының қолында шоғырланды. Оларды жергілікті халық үш жыл мерзімге сайлауға мүмкіндік алды. "Уақытша ереже" талаптары бойынша болыс пен ауыл старшиналарын сайлауды халықтың қалауына бергенмен, негізінде, олардың құрамына мүлдем дарынсыз, халық алдында беделі жоқ, тек ақшаның күшімен уезд бастықтарымен, облыс губернаторының чиновниктерімен ауыз жаласқандар ғана өте алатыны даусыз болды. Патша чиновниктерінің қанатының астында "қамқорлығын" сезінген ауыл ұлықгары халықтың қанын сүліктей соруды, зорлық-зомбылық жүргізуді әдетке айналдырып бақты.
"Уақытша ереже", сонымен қатар, қазақ қоғамының сот жүйесіне де біршама жаңалықтар енгізді. Реформа қазақ қоғамында ғасырлар бойы қалыптасқан билер сотын мүлдем жоққа шығарып, олардың орнына халық соты енді. Халық сотының судьясы болу үшін "құрмет пен сенімге ие болған", 25 жасқа толған, сот алдында бұрын жауапты болмаған адамдар ғана сайлану құқына ие болды.
Соттар жеке, болыстық және билердің төтенше съезі болып бөлінді. Жеке судьялар өздеріне берілген құзыры көлемінде маңызы жағынан шамалы, көп жағдайда шиеленіскен, күрделі емес некелік-отбасылық қатынастарды қарады. Дауды шешу әдеттік-құқык нормаларын қолдану негізінде іс жүзіне асырылды. Болыс соттарының съезі екінші инстанциядағы сот болып табылып, негізінде жеке судьялардың шығарған шешімдеріне берген арыздарын қарады. Ал, Төтенше съезд қажет болған жағдайда уезд бастығының өкімімен, егер қаралатын істе талапкерлер мен жауапкерлер әр болыстың өкілдерінен болғанда, губернатордың өкімімен шақырылып отырды. Төтенше съездердің жиылысына уезд бастықтарының қатысуы міндетті болды.
Қазақ даласына енгізілген "Уақытша ережелер" халық соттарының құзырларын және қызметтерін анықтауда оның тәуелсіздігін қамтамасыз ете алмады. Қазақ қоғамында әділ сот ісін жүзеге асыру отарлық әкімшіліктің тікелей бақылауында болған еді. Сот жүйесінің барлық сатыларында шексіз бассыздық, заңсыздық және пара алушылық кеңінен қанат жайып, адам құқы аяққа тапталды. Осы мәселелерден жетік хабары болған ірі қоғам қайраткері, ағартушы демократ, қазақ зиялыларының білімпаздарының бірі Бақытжан Қаратаев халық сотының қызметін былайша суреттейді: "Қазақ ішінде халық әдет деп жүргізілген сот закондарының әлдеқашан мезгілі өтіп кеткен... Бүкіл қазақ халқы әлдеқашаннан бермен қарай осы күнгі народный соттан ауырлап жүр. Ол сотта осы күндерде нақшыны әдет жоқ. Әдет орнына әлдеқашан зорлық һәм кейбір қапалы жүрген адамдардың қалағанын істеу қалған... [18, 25-37 бб.].
Сот органдарының құкық қолдану негізін Тәуке хан заманында қабылданған "Жеті жарғы" әдеттік-құқық жүйесі құрады. Бірақ, қазақ коғамының Ресей мемлекеті құрамында дамуының нәтижесінде, әсіресе, 1822 жылы қабылданған "Устав" іс жүзіне асырыла бастаған соң, аталмыш заң жүйесі және сапалық мағынамен, талаптармен өзгеріске ұшырап, қоғамдық қатынастарды реттеуге бейімделген еді. Бұл бағыт XIX ғасырдың соңында күшейе түсті.
Қазақ қоғамында шариғат яғни мұсылман құқық жүйелерінің нормаларын қолдану жоққа шығарылған жоқ. Халық соттарының күнделікті практикасында әдеттік-құқық жүйесін қолдану басымырақ болды, бірақ шариғаттың негізімен дауларды шешу -- әсіресе, некелік қатынастардан туатын істерде жиі кездесіп отырды. Бұл жерде бір ескеріп кететін мәселе: әлеуметтік өмірде қазақтың әдеттік-құқықтық нормаларын немесе шариғатты пайдалану негізінде дауды шешкен судьяның жалпы құқықтық сауаттылығына байланысты болғанын аңғарамыз. Соттардың тәжірибелерінде көп жағдайда дауды шешуде қолданылған әдеттік-құқық немесе шариғат нормаларына байланысты әр түрлі, тіпті, бір-біріне қарама-қайшы келетін шешімдер жиі-жиі шығарылып тұрған. Ал патша өкіметі болса, өзінің мүддесі мен билігін қазақ қоғамында күшейткен сайын ислам және шариғатты әлсірету шараларын жүйелі түрде іс жүзіне асырып отырды [18, 56-65 бб.].
Орыс әкімшілігі қазақ қоғамын өз тарапынан тиімді басқару үшін және отарлық саясатты күшейту мақсатында империя құқық жүйесін енгізуді негізгі саясатының санатына жатқызды. Бұл мақсатты іс жүзіне асыру барысында Қазақстанда әр мағынадағы құқық жүйелері бір-бірімен сапырылысып, өкімет органдарына бассыздық пен заңсыздыққа кең көлемде жол берулеріне жағдайлар туғызды. Өлкеде қазақ халқының санасына мүлдем жат, беймәлім, қабылдауға әлі дайын емес құқықтық жүйені пайдалану әділ сотты чиновниктер мен қалталылардың қолына шоғырландырды. Қазақтың аса көрнекті ғалымы Шоқан Уәлиханов осындай жағымсыз көріністерді дер кезінде болжай біліп, былайша жазған еді: "Өзіне етене таныс, сонымен тәрбиеленіп, өсіп-өнген заң ғана халық үшін жәйлі болмақ. Бұл заң қаншалық олпы-солпы болғанымен, сырттан телінген немесе жоғарыдан ұсынылған заңнан гөрі оған етене жақын, түсінікті де айқын екеніне ешқандай да күмән жоқ [19, 23-28 бб.]."
Патша өкіметі өз тарапынан бірнеше рет қазақтың әдеттік-құқықтық нормаларын жүйеге келтіруге әрекеттер жасаған еді. Осы мақсатта қазақ қоғамының қатынастарын реттейтін әдеттік-құқық нормаларын жинауға бірнеше дүркін ғылыми-зерттеу экспедициялары құрылды. Олар шын мәнінде қазактың әдеттік- құкық жүйелерін жинап, зерттеуде осы күні де құндылығын жоймаған еңбектер қалдырды [20, 44-49 бб.]. Бірақ, бұл материалдар негізінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде үлкен роль атқарғанмен, соттардың құқық қолдану практикасында судьялардың орыс тілін білмеуіне байланысты пайдаланылған жоқ және орыс зерттеушілерінің бұл мақсатта жазған еңбектері кемшіліктерге толы болғаны да құпия емес. Академик С.Зиманов осы мәселеге назар аудара, былай деп атап көрсетеді: "Қазақтардың қоғамдық қатынастарын түсіндірудегі жіберген қателіктер тек қана атүсті зерттегенмен байланысты болып түсіндірілмейді, сонымен қатар, буржуазия авторларының ғылыми методологиясында біршама терістік сипат болғанын байқатады. Олар, қоғамдық құбылысты тануда ғылыми тәсілдерге ие болмағандықтан ары кеткенде өздері байқағандарын адал ниетпен жазып алып отырды. Оларға қоғамдық өмірдің құбылыстарын басқаратын заңдар белгісіз болды [21, 11-16 бб.].
Бірақ, қазақ қоғамының қоғамдық қатынастарын реттелген тәртіпке салу патша өкіметінің назарынан тыс қалған емес еді. Мән-жайларға қанық болған отарлық әкімшілік билердің Төтенше съездерінің құзырына құқық нормаларын жасау құқы беріледі. Бұл съездер жылына бір немесе екі рет, ары кеткенде екі жылда бір рет шақырылып отырды және арнайы істерді қараумен, уезд сот практикасының қорытындысы бойынша Ереже қабылдады. Ережелерде құқық нормалары болғандықтан арнайы қылмыстық және азаматтық істерді қарауда уезд немесе бірнеше уезд аумағында қолданылып отырды.
Міне, осындай әлеуметтік жағдайлар мен саяси-құқықтық қатынастар қалыптасқан қазақ қоғамында Барлыбек Сыртановтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі өтті.
Архив деректеріне сүйенсек, Барлыбек Сыртанов 1866 жылы [22, 60-69 бб.] Жетісу топырағында Қапал уезінің Арасан болысындағы Қарашоқы деп аталатын жерде кедей әулетінде дүниеге келген. Елі жағынан алып қарағанда Найман тайпасынан шыққан Матай, оның ішінде Қаптағай. Мәліметтерге сүйенетін болсақ, Қаптағай XV ғасырда өмір сүріп, Ақ Орданы құруға қатысқан батыр және ірі қайраткер болған адам [23, 21-2 бб.]. Ол туралы Найман елінде осы күні де көптеген аңыздар мен батырлық істері туралы әңгімелер кездеседі. Сонымен қатар, оның есімі келе-келе бүкіл Найман тайпасының ұранына айналған. Қаптағай руы Қадірәлі, Құлжан, Төртқара, Толыбай, Төртсары, Ақтілес, Қолдай, Жұмай, Қаржау, Бөрте деп аталатын аталарға бөлінеді.
Барлыбек Сыртановтың арғы аталарының бірі -- Қадірәлі. Ол кісі Жетісу өңіріне танымал шешен, би болған, өзінің жеке даналығымен, ұшқыр ой деңгейімен халықтың сүйіспеншілігіне бөленген адам. Мұхамеджан Тынышбаев Қадірәлі бидің Жетісу топырағында үлкен абыройға ие болып, ел басқару ісіне өз беделімен атсалысқаны туралы жақсы сөздер айтқан. Ол 1807 жылы дүние салған. Бергі атасы Құлжан, одан Боқы, одан Барлыбектің әкесі Сыртан туады. Сыртаннан бес ұл, бір қыз тараған: Керімбек (1862 -- 1915), Тұрлыбек (1860-1906), Барлыбек (1866-1914), Бәтима (1868-1934), Молдахмет (1870-1919) және Кенжехан (1872 -- 1917) [24, 32-36 бб.]. Бұлардың ішінде Сыртанның екінші ұлы Тұрлыбек Верный қаласының ерлер гимназиясын аяқтаған, көп жылдар бойы Жетісу облысының әскери генерал-губернаторында тілмәш болып, Коллеждік регистратор дәрежесіне дейін көтерілген. Ауруына байланысты 1905 жылы сәуірдің 24-ші жұлдызында қызметтен босаған, 1906 жылы дүние салған. Сыртан кезінде жұртына жақсы танымал болған адам. Ол жиі-жиі шынжыр балақ, шұбар төс төрелер мен ақ патшаның миновниктеріне қарсы шығып, әлеуметтік және ұлттық қанаушыларға батыл түрде наразылық білдіріп отырған. Сыртан 1881 жылы Верный қаласында бір жиналыста ақын Жамбылмен кездескен. Сыртан әрекеттеріне ризашылығымен сүйсінген Жамбыл өзінің "Сырттанға" деп аталатын өлеңінде ол туралы ерекше сезім білдіріп, былай деп жырлаған:
Қадыралы, Құлшаннан,
Құлаш ұрған Сырттаным.
Жерді болжап күн шалған,
Жүрегіңді ұққанмын.
Қыдыралы, Есімбек,
Эрентальды сабаған.
Ер туған ұл десін деп,
Бір кәдеге жараған.
Маманының өрені,
Тиын-тебен санаған,
Құтылғалы кетіпсің,
Солар жапқан жаладан.
Енді ниет етіпсің,
Кім кірмеген қаладан.
Сендей қазақ аз шығар,
Үміт қылған баладан.
Екі балаң жетілсе,
Құтыларсың табадан.
Дәметемін жетімше,
Сендей білгір ағадан [25, 25-33 бб.].
Өлеңде Жамбыл бабамыз Сыртанның Барлыбек және Тұрлыбск балаларының орыс гимназиясында білім алғандығын айтып, олардың болашақта халқына адал қызмет ететіндігіне кәміл сенген. Шын мәнінде солай болды да. Барлыбектің әкесі Сыртан 1916 жылы 79 жасында, ал шешесі Бөлекбайқызы Күлдәрі 1921 жылы дүниеден өткен.
Барлыбек Сыртанов XIX ғасырдың 70-ші жылдарының соңында Верный қаласында ашылған ерлер гимназиясына оқуға түседі. Ол кезде негізі 1854 жылдың көктемінде қаланған Верный қаласы 20 мыңға жуық халқы бар, Қазақстанның оңтүстік аймағында мәдени, саяси және экономика жағынан дамыған орталыққа айналған еді. Патша өкіметінің бұл қаланың негізін қалағандағы мақсаты -- Ұлы жүз жерінде Құлжа мен Ташкент, Қоқан аралығындағы сауда қатынастарын нығайтып, бүкіл Алатау бектеріне орыс империясының билігін күшейту болды.
Қысқа мерзім аралығында Верный бекінісі салынып, мәдени ошақтарымен ерекше көзге түседі. Қалада 1871 жылы қолөнер училищесі және бағбандар мектебі бой көтереді. Татарлар орналасқан Слободкада мұсылманша оқытатын медресе тұрғызылады, қазақ, татар балалары сауат аша бастайды. Қалада ірі мәдениет ошақтары ретінде клуб салынып, онда демократиялық көзқарастағы орыс зиялыларының қатысуымен орыс классиктерінің пьесалары жиі-жиі қойылып тұрды. Сонымен қатар, қалада "Семиреченские областные ведомости" деп аталатын газет басылды.
Барлыбек Сыртанов оқуға түскен ер балалар гимназиясы негізінде ірі көпестердің, өнеркәсіп иелерінің, орыс армиясы офицерлерінің балалары оқитын элитарлық білім ордасы болған. Гимназияда озық ойлы, демократиялық көзқарастағы мұғалімдер дәріс берген. Олардың ішінде Орталық Ресейден саяси көзқарастары үшін қудаланып, жер аударылып келгендер де аз болған жоқ. Қысқа мерзім ішінде мұғалімдердің көмегімен гимназияның кітапханасы қалыптасып, өздері сары майдай сақтап жүрген құнды кітаптарын оның қорына табыс еткен еді. Сонымен қатар кітапханада "Восточное обозрение", "Русский вестник", "Вестник Европы", "Исторический вестник", "Русская мысль" сияқты құнды басылымдардың әр жылдарда басылып шыққан сандары болды.
Жас кезінен білімге құштар болып өскен Барлыбек Сыртанов гимназия қабырғасында орыс мәдениетінің кәусар бұлағынан сусындайды, бар күш-жігерін терең білім алуға жұмсайды, алдыңғы қатарлы оқушылардың сапынан айқын көрінеді. Оның архив қоймаларында сақталып қалған білімі туралы куәлігінде бір де бір "қанағаттанарлық" деген бағаны көрмейміз. Оқылған 15 пәннің төртеуінен ғана "жақсы", қалғанының бәрі "өте жақсы": орыс тілі -- 4, латын тілі -- 4, логика -- 4, арифметика -- 5, алгебра -- 5, геометрия және тригонометрия -- 5, физика -- 5, жаратылыс тарихы -- 4, космография -- 5, тарих -- 5, география -- 5, неміс тілі -- 5, зейін қою -- 5, ынтасы -- 5, тәртібі -- 5.
Қазақ ұлтынан шыққан шәкірттің өз тілдерінде оқыған орыс өкілдерінен қалыспай, тіпті, олардан да үздік оқуын оның білімге деген тамаша қабілеті мен ынтасын гимназияның директорының өзі Д. Новак байқап, Барлыбек Сыртановқа университетке оқуға баруға Жетісу облысының әскери губернаторынан арнайы қаражат бөлуді өтінген [1, 56-65 бб.] : "Сыртанов Барлыбек, ученик VIII класса желает продолжать свое образование в высшем учебном заведении, но так как нет у родителей его средств для продолжения высшего образования, то покорнейше прошу Ваше превосходительство, не найдете ли возможным пособлять ему из каких-нибудь средств, состоящих в Вашем распоряжении, тем более что Сыртанов Барлыбек весьма смиренного характера, вел себя в течение всего гимназического курса отлично, и, несмотря на затруднения, какие он, как инородец, должен был преодолеть, оказал очень хорошие результаты успехов, как приложенные при сем баллы, выставленные для допущения к испытанию зрелости, доказывают. Прошу покорнейше дать возможность кончить первому киргизу здешней страны высшее образование, что несомненно благодетельно отразится на все киргизское сословие".
Осы тұста басын ашып алар екі нәрсе бар. Оның біріншісі - Барлыбектің тегіне байланысты мәселе. Кейіпкеріміздің өз қолымен толтырған тарихи құжаттарда фамилиясы "Сыртанов" деп жазылғандықтан, біз де солай деп алуды жөн көрдік. Ал әкесіне қатысты құжаттарда "Сырттан" деп жазылғандықтан оны да сол күйінде қалдырдық. Мұны көпшілік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.