Тілдік бірліктердің сақталуы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

Болатбек Аяулым
Қазақ және түркі халықтары тіліндегі наным-сенімге байланысты этномәдени бірліктер

КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ және түркі халықтары тарихында тәуелсіздік кезеңге аяқ басып, бел жазғаннан бастап өзіңдік өркендеуімен, көркемдік ізденістерімен ерекшелінеді. Тәуелсіздік әкелген тың өзгерістерді, наным-сенім мен салт-сананының, әдет-ғұрыптың қалыптасып бірте-бірте белгілі бір жүйеге түсіп, қарқынды дамығанын күнделікті тұрмыста-ақ аңғарып жүрміз. Әрине, ұзақ жылдардан бері азаттық таңын аңсау мен оған жету жолындағы күрестердің, тарихи оқиғалардың өзгерісі наным-сенімдердің қарыштап дамуына тигізген әсері ерекше екендігі сөзсіз. Осы орайда түркі халықтар тілінде және қазақ тілінде наным-сенімдерге байланысты этномәдени бірліктер жүйелі түрде зерттеліп келеді. Халықтың наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Наным-сенім - руханияттың өзекті саласы. Наным мен сенімнің тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы сенім секілді жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Ежелгі руханиятта наным-сенім оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі наным мен сенім өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын қамтып жатты. Көптеген мәдениеттанушылар наным-сенімді мәдениеттерді бір өркениетке біріктіретін фактор ретінде қарастырады. Н. Данилевскийдің, К. Ясперстің, О. Шпенглердің, П. Сорокиннің еңбектерінде тарихи-мәдени типтердегі ерекшеліктер бітім құрастырушы және мәдени айрықшалықты білдіретін нышан ретінде баяндалады. Үлкен өркениеттердің қалыптасуында ұлттық сенімдер тар шеңберден шығып, рухани-мәдени тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын қалыптастыруы ерекше маңызды. Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар өркениетке ор - тақ сенімді, ортақ нанымды, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында, дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол себепті қазақтардың наным-сенім көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-сенімдерден ауысуы бірнеше ғасырларға созылды және бұл қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.
Бітіру жұмысының деңгейі мен өзектілігі. Диплом жұмысында қазақ және түркі тектес халықтар тіліндегі наным-сенімдерге байланысты этномәдени бірліктермен қатар олардың күнделікті тұрмыста қолданылуы, соның ішінде мифтік сенім мен магиялық ырымның идеялық-мазмұндық ізденістері жан-жақты талдау нысанының көзіне айналған. Наным-сенімнің адам өмірінде айтарлықтай рөл атқара бастаған шағы сонау 15 ғасырдан бастап-ақ бастау алған. Неге десеңіз, сол заманның халқының жүрегінде үрей мен қорқыныш жиі болатындықтан наным-сенім ойлап табылған. Мәселен, жан-жануарларға қатысты наным-сенімдерді мысалға алсақ, ежелден-ақ түркі тектес халықтар малымыз ашаршылықта қырылып қалып, аш қаламыз деп қорыққандықтан, түрлі сенімдерді алға тартқан. Түркі халықтары соның ішінде қазақ халқы төрт-түлік малдың өсіп-өнуі, көбеюі үшін малға ен салуды жиі жасаған. Әлі күнге дейін жасап келеді. Үйде әкемізбен ағамыздың пышақпен бұзаудың құлағын қанатып тұрып, ай іспеттес текше ретінде кесіп алып, үстіне ақ құйып, құмырсқаның илеуіне тастағанына тамсана қарайтын едік. Сөйтсек бұлда бір сенімнің түрі екен. Бір қызығы бұл сенім ғана емес әдетке айналып кеткен. Жалпы дипломдық жұмыста наным-сенімдердің түрлері көп болғандықтан негізгі қарастыратын 3 түріне толыққанды тоқталулар жүргізілді. Сезіммен пайымдайтын эмоциялық наным-сенім, ақылмен пайымдайтын интеллектуалдық наным-сенім, өз ерік-күшімен қабылдайтын жігерлік наным-сенім. Жоғарыда келтірілген мысал жігерлік наным-сенімге түбегейлі түрде жатады. Ал эмоцияға байланысты наным-сенім адам баласы өзі ойлап табатын сенімді келтірсек болады. Мысалға, сыртқа шығарда ақ қолғабымды алып шықпасам жолым болмайды деп бір рет қабылдап алсақ, ол шынымен жүзеге асуы мүмкін. Ал ақыл-ойға қатысты наным-сенім белгілі бір болған жәйтқа көзің бірнеше рет жетіп барып, өздігіңмен тоқтамға келетін этномәдени бірлік. Бітіру жұмысының өзектілігін фразеологизмде, архаизмде т.б тілдік терминдерде жиі кездесетін мысалдармен жан-жақты талдап қарастыруымен сипаттап көрсетуге болады.
Бітіру жұмысының басты мақсаты. Түркі тектес халықтар мен қазақ наным-сенімінің көркемдік сипаты мен тарихына көз жүгіртуіне жан-жақты салыстырмалы зерттеу жүргізу. Наным-сенімдердің тілдік фольклорда алатын орнын анықтау. Культтік саным-сенімдерді толыққанды қарастыру мен түрлеріне көз жүгірту. Наным-сенімдерге байланысты этномәдени бірліктерге шолу. Осы мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер алға қойылды. Дәстүрдің негізгі өзегі- ұлағат. Мұның өзі рухани мұраны игеріп, оны жаңа қоғамдық-тарихи жағдайға сәйкес етіп жетілдіріп отыруы тиіс. Сонда ғана қоғам дамуының рухани мүмкіндіктері обьективті түрде жүзеге асады. Бұрын соңды толыққанды зерттеліп, зерделенбеген. Сондықтан осы мақсаттарды айқындау үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
Бітіру жұмысының басты міндеттері.
Біріншіден, наным-сенімдердің рухани тұрғыда да, қоғамдық тұрғыда да жоғары деңгейде екенін дәлелдеу.
Екіншіден, қазақ халқы мен түркі тектес халықтардың өмір сүру салтында, әдет-ғұрпында, сөйлеу стилінде, мәтін талдауында ғасырлар бойы үзілмей, жалғасып келе жатқан байланыс бар екенін ашып көрсету.
Үшіншіден, наным-сенімдердің тілдік бірлікте, шығармаларда, ауызекі сөйлеу стилінде де жиі қолданатынын қазақ тілінің деректері негізінде талдап айту.
Төртіншіден, наным-сенімдерге қатысты тілдік бірліктердің мақал-мәтелдерде, нақыл сөздерде, тұрақты тіркестерде қалай қолданатынын көрсету.
Бесіншіден: тіл білімі этномәдени бірліктер арқылы жетіле түсуіне едәуір ықпал еткен назира дәстүрін, осы дәстүрде жазылған бірқатар дастандарды талдап, наным-сенімнің осы проблемасы бойынша өзіндік пікір айтуды мақсат еткен.
Бітіру жұмысының әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысында алға қойылған мақсат міндеттерді шешу, негізгі дерек көздерді жинау басрысында жаппай сұрыптау, жүйелеу, талдау, тілдік бірліктердің ұқсастықтарын, ерекшеліктерін баяндаудағы мағыналық сипаттама сынды - әдіс-тәсілдер қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымын атап өтсек, жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда қазақ және түркі халықтарының наным-сеніміне байланысты этномәдени бірліктерге анықтама беріліп, маңыздылығы туралы айтылады. Екінші тарауда діни және табиғат құбылыстары мен жан-жануарларға қатысты наным-сенімдердің түрлері айтылады.

1. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ТІЛІНДЕГІ НАНЫМ-СЕНІМГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЭТНОМӘДЕНИ БІРЛІКТЕР
1.1 Қазақ және түркі халықтары тіліндегі наным - сенімдердің зерттелуі.
Тіл біліміндегі этнолингвистика, фонетика, фонема, лексикология, грамматика, синтаксис секілді салаларында дәстүрлі мәдени бірліктердің проблемасын зерттеу, жүйелеу, талдау барысында шетел тілшілері Г. Генри,
Э. Сапир, М. Бреал, Г. Гумбольд сияқты зерттеушілердің еңбектері тиісінше пайдаланылды. Сондай-ақ, ежелгі қыпшақ, түркі тектес халықтардың материалдық және рухани шежіресін зерттеген ғалымдардың еңбектері де ескерілген. Түйіндеп айтқанда, оқырман қауымға ұсынылып отырған осы зерттеу жұмысының негізгі мақсаты лингвомәдениет, лингвомәдениеттану терминдерінің негізгі арналарын, көркемдік сипатын, тарихи кезеңдері мен өзіндік белгілерін айқындай түсу болып табылады. Ең бастысы қазақ халқы мен түркі тектес халықтардың наным-сенімінің этномәдени бірліктерін тереңнен зерттелуін ғылыми негізде дәлелдеп шығу.
Қазақтың наным-сенімге қатысты ұғымына әлемдік этнография мен фольклортануда әбден қалыптасып бекіген бірнеше терминдері сәйкес келеді. Бұл терминдердің әсіресе мол қолданылған кезі XIX ғасырдың соңы мен үстіміздегі ғасырдың басы. Одан кейінгі уақытта да сенім үстем бола бастайды, бірақ наным да қатардан қалмады. Дегенмен екеуін бөліп-жаруға да келмейді. Бертін келе екеуінің ара-жігін ашып, жеке-жеке ұғымда қолданайық дейтін пікірлер де туған. Біз де осы соңғы көзқарас жағындамыз.
Жалпы наным деп белгілі бір дүниетанымдық түсініктер жиынтығын, діни жүйені ұғынсақ, сенім деп бақсы мен оның ойынына қатысты атрибуттарды айтамыз. Қалай болғанда да екеуінің төркіні бір-ақ ұғымнан сендіру сөзінен тарқайды. Мұның ау бастағы тұлғасы: тұңғыс-манчжур тобына енетіне эвенк тіліндегі семен (естен тана буырқану, булығу) сөзі.
Көне түркілер де одан бергі қыпшақ ата-бабаларымыз да наным-сенімге қатысты түрлі пікірлерін білдіріп кеткені белгілі. Олар наным мен сенімді өз тілдерінде наним деп атайды. Алтай-саян төңірегіндегі түркі тұқымдары мен сібір татарлары күні бүгінге дейін солай атайды. Наним сөзін гүндер де қолданған, олар өзінің бас бақсысын ата наним деген. Сол дәстүрді бойында сақтаған туыстарымыз тубалар ірі, күшті бақсыларын ұлуг наним дейді. Онысы Нанымның ең ұлық адамы яки басқарушысы деген мағынаны білдіреді. Ал наным-сенімге қатысты арбау әдістерін жасайтын адамды жоғарыда келтіргендей бақсы дейді. Бақсысыз наным-сенім, наным-сенімсіз бақсыны елестету мүмкін емес.
Тұңғыстарда бақсы ұғымын беретін саман (шаман, хаман) сөзі мен нивхлардағы чам сөзі түркілердің қамынан ауысса керек деген болжам да жоқ емес.Бұл пікір әлі де зерттей, дәлелдей түсуді қажетсінсе, орыс тіліндегі камлание, камлать тұлғаларының қамнан шыққаны талас тудырмайды. Камланиені қазақтар бақсының ойыны десе, сахалар ойын деп бақсының өзін айтады. Екі ұғымның ағайындас, төркіндес екені байқалады. Долғандардың ойуны туралы әңгіме басқа: бақсы ұғымын беретін бұл сөзді олар сахалардан алған.
Ал біздегі бақсы немесе наным сөзі қайдан шыққан? Ол жөнінде кезінде Ш. Уәлиханов, Л. Будагов, В. Бартольд, В. Радлов, А. Диваев т. б. көрнекті ғалымдар пікір білдірген. Наным этимологиясы туралы сөз болғанда қазақ зерттеушілерінің көбі аталған ғұламалардың беделіне жүгінеді, солардың пікіріне арқа сүйейді. Қөзден таса, көңілден қалыс қалған бір пікір және бар. Ол - бақсы түбірін кәдімгі бағу (күту, емдеу) сөзімен байланыстырған И. Чеканинский түйіні. Ал наным сөзі әлденеге деген яки бір ғажайып күшке деген сенімді білдіреді. Шаман мағынасындағы наным сөзі іргелес отырған қырғыз, ұйғыр, өзбек жұртында да қолданылады. Түркмендердегі нанимының мағынасы бөлек (ақын-импровизатор). Олар бақсыны порхан, нанымды начан, сенімді сечен дейді: перімен байланыстырады. Жасалу жолы өзбектегі дуохан (дуагер) сөзі сықылды.
Қазақ наным-сенімін бүтін құбылыс ретінде арнайы қарастыратын ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Бұл саладағы ең алғашқы және ең күрделі жұмыс К. Бердышовтың Қазақтағы сенімнің селкеуі атты еңбегі еді. Одан соңғы маңызды еңбектер қатарына Керімбекова Аяулымнан Қазақ наным-сенімдері не дейді? (2001-2004), К.С. Отаровтың Бақсылық және шамандық: қазақтың көне наным-сенімдерінің бастауы атты зерттеулерін ғана жатқыза аламыз.
Қазақ бақсылыры жөніндегі жекелеген пікірлер Қазан төңкерісіне дейінгі орыс баспасөзінде едәуір кездеседі. Көбінше экзотикалық қызықтаулар төңірегінен әрі аспаса да олардың деректік тұрғыдан пайдасы тиері сөзсіз. Ғалым Қ.Ш. Шүлембаев наным-сенімді революцияға дейінгі Қазақстанда кең тараған айрықша формасы деп санайды. "Наным-сенім - анимизм мен магия элементтері басым "пұттық" діндердің күрделі қоспасы". Бұған қарама-қарсы көзқарасты Ғ. Есімнің Наным деген не?" атты мақаласынан кездестіреміз. Автор сенімшілдерді, нанымшылдарды және бақсылықты әр түрлі, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын құбылыс деп қарастырып, наным туралы былай дейді: "...наным деген дін де жоқ, көзқарас, дүниетаным да жоқ... Наным-сенім діндердің синкретизмінен туған, қолдан жасалған түсінік" .
Наным-сенімді зерттеген қазақ ғалымдарының бір тобы оны адамның виртуалдық, тылсымдық дүниесіне әсер етудің ерекше дәстүрі деп санайды. М.С. Орынбековтің пікірінше, бақсы адам мен әлем арасындағы ажыраған байланысты қалпына келтіреді. Мистикалық желігу, зікір салу практикасы арқылы адам мен әлемді біріктіріп, сананың тұтасуына ықпал етеді. "Наным дүние түйсінуінің негізі бұл дүниедегі сананың толымдылығы, үйлесімділігі, кең ауқымдылығы болып табылады. Ол сырқат адам мен дүние арасындағы үйлесімділіктің бұзылуының салдары". Бақсылық қасиет адамға рухтың қалауымен қонады, бақсы зікір салардың алдында рухтарын көмекке шақырады. Көңіл аударатын тағы бір нәрсе шамандық тұқым қуалаушылық, тегіне тартушылық арқылы мұраланады. Барлық шамандар өз әулетінде, ата-бабаларының бірінде осындай қасиет болғандығын айтады. Осыны ескере отырып, біз нанымды генотиптік сипаттағы діни жүйе деп санаймыз және оның төмендегідей ерекшелігін атап өтейік: наным-сенімде өлі табиғат ұғымы жоқ, табиғат жанданған, барлық құбылыстың, жер мен судың киелі иесі бар. Адам мен әлем тұтас. Оларды бөліп тұрған құз-жартас жоқ. "Адам - табиғат патшасы", - дейтін еуропалық ұран шамандыққа жат. Адам қанша құдіретті болса да табиғаттан жоғары емес, ол тіршіліктің ерекше бітімі. Дүниедегінің барлығы бір-бірімен тығыз байланыста. Бұл байланыс наным-медиум арқылы іске асады. Ғарышты мекендейтін рухтар адамның күнделікті тұрмысына жақын араласып отырады, қолдайды немесе жазалайды. Рух ниетін, әмірін адамдарға жеткізуші тұлға - шаман, бақсы, сенушілер, нанымшылар. Наным-сенімді ұстанудың өзі бір қасиет. Ол қасиет тұқым қуалау, тегіне тарту, рухтың қонуы арқылы дариды. Наным-сенім рулық қоғамның діни идеологиясы ретінде қалыптасады, нанымшы бір әулеттің немесе рудың абызы қызметін атқарады. Ол діни әдет-ғұрыптарды өткізеді, әулеттің немесе рудың болашағын болжайды, сол арқылы шаруашылық әрекетін, тұрмыс-тіршілігін айқындайды. Қазақ халқының арасында наным атауына қарағанда бақсы атауы кең таралды. Біздің пайымдауымызша, бақсылық сенімнің инварианттылығы, яғни халық тұрмысына икемделген нұсқасы болып табылады. Бақсылар - ислам діні таралғанға дейін ру-тайпалардың саяси-әлеуметтік өмірінде өте маңызды рөл атқарған. Олардың негізгі қызметі адам мен әлеумет өміріне қауіпті құбылыстарды залалсыздандыру, алдын алу болса керек. Бақсылар өз ойыны арқылы ұжымда қордаланып қалған жағымсыз психикалық қуатты бейтараптандырып, әлеумет өмірін үйлестіріп отырған. Орталық Азия мен Қазақстанда ислам діні таралу барысында шамандық көне наным- сенім ретінде шеттетіле бастайды. Енді олар жын-шайтандармен байланысқа түсе алатын адамдар ретінде қабылданады. Қоғамда шамандарға қатысты екі ұшты ұстаным қалыптасады. Бір жағынан, олардан қорқады, өйткені олар адамға кесір келтіруі мүмкін. Сондықтан бақсылар ауылдың шетіне оңаша қоныстанады. Күнделікті тұрмыста мұқтаждықсыз оларға бара бермейді. Екінші жағынан, сыры беймәлім сырқатты тек бақсы ғана емдей алады деп саналады. Сондықтан бақсысыз аурудың алдын алу мүмкін емес. Ислам үстемдік еткен дәуірде шамандар қоғам өмірін үйлестіруші, реттеуші қызметінен айырылып, тек бақсы-балгерлік қызметін ғана сақтап қалады.
Ежелгі түркі жерінде көне түркілердің дәстүрлі наным-сенімдерімен қатар басқа да түрлері таралды. Солардың ішінде ең байырғысы зуванди болды. Зуванди наным-сенімнің үшінші түрі. Кеңес дәуірінің шығыстанушы ғалымдары В. Струве, В. Абаев және т.б. бұл сенімнің Орталық Азия мен Қазақстан жерінде б.з.д. VІІ ғасырда таралғандығын атап көрсетеді.
"Қазақстан жеріне әлемдік наным-сенімдердің ішінде алғашқысы болып діни сенімдер келді. Бумынның ұлы Мұхан қаған осы сенімге иланып, қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған "Нирвана-сутрадан" бастап наным-сенім әдебиетін түркі тіліне аударуға жарлық берді. ...Наным-сенім Шығыс Түркістандағы соңғы ғұн мемлекеттеріндегі түркілер арасында тарала бастады, ал ашин тайпасы олармен тектік тарихи байланыста болған еді". Бұл деректер М.С. Орынбековтің "Қазақ сенімдерінің бастаулары" кітабынан алынды. Орталық Азиядан шыққан көшпенділер Үндістанға дейін барып, осы жерлерде Құшан, Ұлы Моғолдар мемлекетін құрғаны тарихтан белгілі. Наным-сенімнің бұл жерлерде таралуы империяны бір билік аясында біріктіру мүддесіне байланысты болса керек. Яғни, наным-сенім- Мемлекетті өз қарамағында ұстайтын ұлы күш ретінде пайдаланылды. Алайда түркілер бұл сенімді жаппай жақын тартты десек, тарихқа қайшы келер едік. Әрине, сенімнің моральдық қағидалары олардың руханилығына жақын болғанмен, оның жарық дүниені тәркілеу, "әрекет етпеу" қағидаты көне түркілердің дүниетанымы мен өмірлік ұстанымдарына үйлесе бермеді. Түркілерге таныс болған сенімдердің де тағдыры қазақтардікіне ұқсас болды. Мани ілімі баяндалған "Болжаулар кітабы" түркі тіліне аударылғанымен, бұл сенім де түркілер арасында терең тамыр жаймады.
Жалпы қазақ тілінде наным мен сенім фразеологизм, мақал-мәтел, нақыл т.с.с негізінде туындайды. Профессор Г.Н. Смағұлованың топшылауынша тілдегі фразеологизмдер ұлттың әдет-ғұрпына, мәдени ахуалына, салт-санасынан қалыптасып, ары қарай жалғасын таппақ [1, б. 7] - дейді. Осы орайда әр халықтың өз наным-сенімі бар екенін ескере келе, төмендегі мысалдарды алға тартайық. Тілімізде қуану сөзін біз бірнеше сөздермен жеткізе аламыз. Әкесінің келгеніне жанұшыра жүгіру, бөркін аспанға ату, көзі оттай жану, қуанғаны соншалық секіріп-секіріп жіберу, төбесі көкке екі қарыс жетпеу, алып ұшу сияқты сөздерді наным-сенім негізінде жерден жеті қоян тапқандай тұрақты тіркесін алсақ болады. Мәселен, осы бір фразеологизге қатысты түркі тілдес халықтарда мынандай аңыз бар. Кезінде бір шынашақ балаға зар болып жүрген отбасының отағасы жолда арып-ашып келе жатып, қоянның бас сүйегін тауып алады. Оған өзі айрықша сеніп, сүйекті беліне байлап алып, үйіне қарай тартқан екен. Араға аз уақыт салып, бала сүйе алмайды деген әйелінің бойына нәресте біткен көрінеді. Осы аңыз-оқиғадан кейін, жерден жеті қоян тапқандай тұрақты тіркесі дүниеге келген. Сондай-ақ, жоғарыда келтірілген оқиғаның наным-сенімге тікелей қатысы бар екенін ескерте кетеміз. Осы сынды топырақ шашу еркін тіркесінің наным-сенімге нендей байланысы бар екенін айта өтейін. Кезінде қос елдің ханы тайталасып, сөзге келіп қалғанда бір хан екінші ханды қаралап тұрып, ақыры сөзбен жеңуге әл-дәрмені жетпейтінін білгеннен кейін бетіне бір уыс топырақты шашып жіберіпті. Соның салдарынан көзі зақымдалған хан қу соқырға айналады. Содан бері топырақ шашу тіркесі жиі қолданылатын боп жүр. Шын мәнінде топырақ шашылды ма, жоқ па біз бейхабармыз. Дейтұрғанмен халық осы оқиғаға сенгеннен маған топырақ шашуды доғар деген сөздерді жиі айтуда. Қазақтардың ғасырлар бойы бақсы-балгерлерге деген халықтың наным сенімі ұзақ уақыт сақталды. Ашулану ұғымында айтылатын жыны ұстау (ойнау), (келу), (қозу), жынын шақыру, жынына тию, жынына міну, жын буған бақсыдай, бүліну (күйіп-пісу) сияқты мағыналас фразеологизмдер бар. Бұларға қосымша түрлі мағыналық реңте айтылатын жын ойнағы - астанкестеңі шыққан, ойын - сауықты орта, жынын қағу - желігін басу, жынынан айырылған бақсыдай - беті қайту, не істерін білмеу, т.б. фразеологиялық тіркестер кездеседі және актив қолданысқа ие. - Осы сенің мен дегенде қозатын жының бар ма? (О. Бөкеев. І - 149). -Әй жын қағып кетті ме баланы неге ұрдың? - деді әйелі түкке түсінбей (Д.Исабеков. 2 - 394). - Жыным келді-ау, терісін басына қаптап, үйден қуып шығайын деп ойладым да, қайта айныдым (О. Бөкеев. І - 158). - Пенденің басына қиыншылық іс түскенде, бойындағы барлық қадір қасиеттері біртіндеп сөніп, жынын алған бақсыдай, өз-өзінен жүдеп жүні жығылары бар (О. Бөкеев. І - 149). Бұл тұрақты тіркестердің осы күнге дейін тілімізде ұзақ сақталып келген себебі бір кездердегі көпшілік алдындағы көріністен ситуациядан туған. Санада ұзақ қалып қойған бақсылардың ойынының былайғы жұрттың эмоциясына қатты әсер етуінен. Көшпелі халықтар ерте заманнан тәңірге сиынды. Ал бақсылар тәңірді аспанда деп түсінгендіктен, жындарын көкке қарап шақыратын болған. Бақсылық өнердің негізгі қағидасы бойынша әр нәрсенің өз иесі бар деп түсінеді. Тәңірге жалбарыну түркі-монғол тайпаларына ортақ құбылыс екендігі, кейбір түркі монғол тектес тайпаларда күні бүгінге дейін жеткен тәңірге cиыну қалдықтары бар. Бақсылар жын шақырып ойнайды. Мұны бақсы ойыны деп атайды. Бақсылардың ерекше мінез қылықтары болды. Ойыннан кейін бақсылар шаршап, құр сілдері қалды. Соған қарап, жынын алдырған бақсыдай деген тіркес қалыптасса, ал жын шақыру кезіндегі жыны жиналғанда бақсылардың тағатсыз, ашуланғанына қарап, жыны ұстау, жыны келу, жынын шақыру сияқты бақсылық өнерінен қалған тіркестер айтыла келе, тұрақтанып, фразеологизмдерге айналған. Демек наным-сенім деп белгілі бір құбылыстарды, пайымдауларды, дүниетанымдарды өз көзқарасы бойынша қабылдап санасына сіңіруді айтамыз. Сол сенім бойынша күн кешу, өмір сүру, тұрмыста қолдану. Сенім- адамның өміріне аса қажетті ұлы дүние. Ол болмаса ғұмырымызда мәнде жоқ, сәнде жоқ. Ал наным оның баламасы, ажырамас бөлігі. Нанымның мәйегін келтіретін сенім, сенімді толықтыратын наным. Жалпы наным-сенім түркі тектес халықтарда 11 ғасырдың орта шенінде алғашқы көріністері байқалса, кейіннен толығымен қолданыла бастаған шағы 16 ғасыр. Нақты осыған наным мен сенім деп ат беріп, айдар тағылған шағы 18 ғасыр. Қазақтың наным-сеніміне тілші ғалымдар, тіл жанашырлары ортақ келісіммен адастыру деп бір ауыз сөзбен ғана атаған. Бір қызығы адастыру десе атының өзі-ақ айтып тұрғандай ойға бірінші атау, мифтік сенім, ырым-тыйым, магиялық тәсілдер түседі. Атау- атың тура айтуға тыйым салынатын сөздер екенін мектеп кезінен ақ білеміз. Мысалы, жеңгелеріміз қайныларымен, қайынсіңілілеріне Мырза бала, ерке тотай, сырғалым секілді атаулармен атаған. Ал мифтік сенімге жарым жартылай рас, жарым жартылай өтірікке құрылған оқиғадан туындаған аңызды жатқызамыз. Магиялық тәсіл де соның бір бөлшегі. Ырым мен тыйымды айтпаса да түсінікті. Қазақ шаманизмін бүтін құбылыс ретінде арнайы қарастыратын ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Бұл саладағы ең алғашқы және ең күрделі жұмыс Ш. Уәлихановтың Қазақтағы шамандықтың іздері атты еңбегі еді. Одан соңғы маңызды еңбектер қатарына И.А. Кастаньенің Қазақ наным-сенімдерінен (1912-1913), И.А. Чеканинскийдің жоғарыда аталған Бақсылық: қазақтың көне наным-сенімдерінің сілемдері атты зерттеулерін ғана жатқыза аламыз.
Не болмаса Шеше, кеше, неше кесе, сынды кеше?! деген көпшілікке танымал жаңылтпашты мысалға алайық. Шын мәнісінде, сынған, сылдырлаған, қираған ыдыс-аяқ қиындықтың, ұрыс-керістің бастауы екені белгілі. Баласы бұл жаңылпашта анасына деген уайымын көрсеткен секілді. Сондай-ақ, Қайтып келген қыз жаман тіркесін мысалға алайын. Қазақ халқында кеткен қыз келмейді деген түсінік қалыптасқан. Ал ол қайтып келетін болса, қыз қанша жерден ақылды, хас сұлудың нақ өзі болса да төркінінің соры ғана болып қалған. Сондықтан қалың жұртшылық осы сөздің мән-мағынасына терең бойлап, барынша сенген. Кеткен қызды келтірмеуге тырысқан. Ал Кесенің ернеуіне ернің тимесін деген тәмсілді естіп кеше құлап қала жаздадым. Құдай-ау, адам кесенің ернеуіне ернің тигізбей шәй іше алушы ма еді?! Сөйтсек бұл үйде әке-шешеміз күнделікті айтып отыратын сынық кеседен шәй ішпе дегені екен. Бұл да наным-сенім. Әйтпегенде кесенің сынық ернеуінен жын-шайтандар ғана ішеді деген наным қалыптасқан. Сондықтан кесенің ернеуіне ерін тигізбес бұрын, сынық па, бүтін бе, жақсылап қарап алғанымыз абзал.
Қазақ бақсылыры жөніндегі жекелеген пікірлер қазан төңкерісіне дейінгі орыс баспа сөзінде едәуір кездеседі. Көбінше экзотикалық қызықтаулар төңірегінен әрі аспаса да олардың деректік тұрғыдан пайдасы тиері сөзсіз.
Соңғы жылдары В.Н. Басилов Оңтүстік Қазақстан өңірінен өзі жиған мәліметтер негізінде екі мақала жариялады (1975,1978). Жындардың таңдаулысы (1984) кітабында да ол қазақ бақсылығына тиісінше көңіл бөліп отырады.
Қазақ этнографтары бақсы турасында қазан төңкерісіне дейін бірен-саран пікір білдіргені болмаса (Қ. Қостанаев, О. Әлжанов, Б. Дауылбаев), одан кейінгі кезеңде ат басын суытып алды. Рас, таяуда жарық көрген бірер еңбектерде (К. Шүлембаев, Ә. Төлеубаев) бақсы жөніндегі кейбір деректер кездеседі .
Бақсылар мен бақсы творчествосына қажетті мөлшерде мән берілмеуінің басты себебі қазақ зиялыларының үстем саясатқа тым берілгіштігінен, ескі мәдени мұраға немқұрайлы қараушылығынан ғой дейміз. Әйтпесе сібір шаманизмі туралы кеңес уақытында жүздеген еңбектер жарық көріп жатты емес пе. Шолақ белсенділік нәтижесінде қазақ совет фольклорының гүлдене дамуы хақында шөмеле-шөмеле, мая-мая мақалалардың астында қалыппыз да, қоғамдық санамыздың көне дәуіріне тән асыл мұрамыз ұмыт қалуға айналыпты.
Сарын терминін ғылыми әдебиетте тұңғыш қолданған Шоқан Уәлиханов болатын. Ол бақсының ойыны кезінде қобыздың сүйемелімен орындалатын өлеңді сарын дейтінін 1854-1855 жылдар шамасында жазған [2, б. 9]. Алайда сарын сөзі халықтық терминологияда бақсыға қатыссыз да қолданыла беретінін ескерген жөн. Айталық осы термин үйлену салтына қатысты фольклор құрамында да, ақындар поэзиясында да кездеседі, бүгінгі фольклортану ғылымында мотивтің баламасы ретінде де пайдаланылады.
В. Радлов өзі жазып алып, жариялаған тексін Бақсының сөзі деп атаған. Ә. Диваев пен А. Байтұрсынов - Жын шақыру [3, б. 9], деп атаған Сарын терминін ғылыми әдебиетте қайта жандандырған -- Мұхтар Әуезов. Ол бақсылар поэзиясындағы бірден-бір жанрды жай ғана Сарын деп қоймайды, Бақсылардың сарыны деп айқындайды. Автор бұл терминологиялық тіркесті көктен алмаған, халықтың өз аузынан алған .
В. Радлов, М. Миропиев, Ә. Диваев, А. Байтұрсынов, С. Сейфуллин терминдері туралы да соны айтуға тура келеді, яки бақсы сарынымен қатар ел ішінде бақсының сөзі, бақсының жын шақырғаны, бақсының өлеңі, бақсының жыры дегендер де жарыса қолданылған. Мәселен халық аузынан жиналған Е. Құлсариев тексі Бақсының сарыны [4, б. 9] деп аталса, енді кейбірі Бақсының өлеңі, Бақсының жын шақырғаны делінсе, тағы бірі Бақсының кісілерін шақырғаны [5, б. 9] деп те айтылады. Мұндағы кісілер деп отырғаны - жындар.
Қырқыншы жылдардан бергі әдебиетте (Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, М. Сильченко, Б. Уахатов, Е. Тұрсынов, Қ. Қалиасқарұлы) бақсы сарыны жанр атын білдіретін термин ретінде тұрақталып, бекіді деуге болады. Аталған термин Қазақ совет энциклопедиясына да енді (Алматы, 1973, 2-т. 111-6.).Орыс тіліндегі еңбектерде Шаманская поэзия, Шаманская песня, Шаманское призывание, Шаманское заклинание деген терминдер қолданылады. Бұлар бақсының жырлары, бақсының өлеңдері, бақсының жын шақыруы, бақсының арбаулары дегенімізге келеді. Аталған терминдер екі тілде де көбінше синонимдік қатарда жұмсалынады (егер қайсыбір мағыналық реңктерін еске алмасақ), оларға жеке-жеке жанрлық ұғым жүктелмейді.
Бақсылар поэзиясының әу бастан-ақ салт сарынды (А. Байтұрсынов), сөздерге, оның ішінде дін салтынан туған өлеңдерге (М. Әуезов, С. Сейфуллин) жатқызылуы бекер емес.
А. Байтұрсыновтың Сауықтама, Сарындама атты терминдері өміршең бола алмағанмен, фольклорды функциясына қарай (А. Байтұрсынов бойынша: жұмсалатын орнына қарай) екі салаға бөлуінің ерекше маңызы болатын. Себебі фольклордың белгілі бір жанрларын халықтың ескілікті наным-сенімдерінен, салттарынан, әдет-ғұрыптарынан айыра қарау мүмкін емес. Мәселен, естіртудің немесе жоқтаудың айтылу реті өлік жөнелту салтына қатысты ғана болады, одан бөлек жерде ешкім де жоқтау айтпаса түсінікті немесе беташар, жар-жар өлеңдері үйлену салты үстінде ғана айтылады, соған қатысты ырым-жырымдармен бірге орындалады. Жоқтау немесе сыңсу дегеніміз - ең алдымен комплексті ғұрып. Ол ғұрыптық әрекеттен (обрядовое действие) және ғұрыптық сөзден (обрядовое слово) тұрады. Бұған ғұрыптық киім (жоқтау айтқан адам мен сыңсу айтқанның киімдері бірдей болмайды ғой), ғұрыптық ас ерекшеліктерін қосыңыз. Сол сияқты бақсының сарыны да ең алдымен белгілі бір ғұрыптық функцияларға негізделеді. Оның сөз өнеріне қатыстылығы ертегіден немесе батырлық жырдан мүлде бөлек.
Ғұрып фольклоры әдетте үй-іші ғұрпының фольклоры, маусымдық ғұрып фольклоры және наным-сенімдер ғұрыпының фольклоры деп үш топқа жіктеледі десек, міне осындай үшке бөлу принципі қазақ фольклористикасында А. Байтұрсыновтан басталғанмен (салт сөзі, ғұрып сөзі,қалып сөзі), әлгідей орныққан халықаралық жіктеу түріне түсіп бола қойған жоқ. Айталық, Б.Уахатовтың Қазақтың халық наным-сенімдері деп аталатын көрнекті монографиясында бақсылардың сарыны әдет-ғұрып өлеңдерінен бөлек қарастырылады.
Автордың әдет-ғұрыпқа байланысты туған өлеңдер, деп отырғаны (балалар өлеңі, үйлену салт өлеңдері, мұң-шер өлеңдері) ғұрыптық фольклордың бір саласы ғана. Ал зерттеуші жеке бөліп қарастыратын Халықтың ескілікті наным-сенімдерінен туған өлеңдер (бақсылар сарыны, арбау-байлау өлеңдері, бәдік) [6, б. 10] дегені де ғұрыптық фольклордың бір саласы екендігі анық. Сол сияқты Бекеңнің еңбек-кәсіппен байланысты туған наным-сенімдерге қатысты тобына қосқан наурыз өлеңдері үшінші салаға маусымдық, ғұрып фольклорына жатады.

1.2. Тілдік бірліктердің сақталуы
Наным-сенімдерге қатысты тілдік бірліктер -- қазақ тіл білімінің және әдеби тілдің тілдік жүйесінде әртүрлі мағынаға және қызметке ие болатын бірліктер. Наным-сенімдердің мыңғасырлық тарихы бар болса да, құрамында әр түрлі тілдік бірліктердің сақталуы өте қызық құбылыс. Феномен десек те болады. Оны тіл білімінде төмендегідей түсіндіреді.
Тілдік бірліктер тілдік жүйенің белгілі деңгейін қалыптастырады: фонема-фонемалық, морфема-морфемалық, сөз-лексикалық деңгейдің бірліктері болады. Тілдік бірліктер терминін кең мағынасында тілдің зерттеу объектісіне қатысты яғни наным-сенімге қатысты әртүрлі мәселелерді қамтитын белгілеуші ретінде де түсінуге болады. Осы орайда наным-сенімдер тақырыбына келгенде тілдік бірліктердің сақталу мен даму мәселесі тіл біліміне аса қажет. Тілдік бірліктер жай және күрделі болып бөлінетінін ескерсек, Жай тілдік бірліктер мүлде бөлінбейді (фонема, морфема), күрделі тілдік бірліктер тек өздері енетін тілдік деңгейде ғана бөлінбейді (күрделі және туынды сөз, сөйлем т. б.). Күрделі тілдік бірліктер басқа тілдік деңгейлердің құрамындағы сыңарларға бөлініп кетеді (Мысалы, сөз -- морфемаларға, сөйлем -- сөзге). Әлемдік тіл білімі теориясында қалыптасқан әртүрлі мектептер мен бағыттар наным-сенімдерге қатысты тілдік бірліктерге әртүрлі анықтама береді (Д. Джоунз, Л. В. Щерба, Н. С. Трубецкой, Л. Блумфильд, Бодуэн де Крутенэ т. б.). Қазақ тілі білімінде т. б. тілдік ярустарда зерттелгенімен, оның жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктері айқындала қойған жоқ. Наным-сенімдердің тілдік бірліктері жалпы сипатта парадигматикалық, синтагматикалық және иерархиялық қатынастарда айқындалады. Солардың ішінде қазіргі заманның наным-сенімдердің тірлік бірліктерде алатын орны ерекше. Мәселен, қара мысық - әлем түсінігінде жақсы мәнге ие емес. Тіпті орта ғасырларда қара мысықтарды әзәзілдің сыбайласы деп сенген. Жойып жібермек те болған. Қара мысықтарды жоямыз деп шуласып жүргенде тышқандар мен кеміргіштер көбейіп, олардан жұғатын аурулар тараған. Ал бүгінде көп халық түсінігінде алдыңнан қара мысық өтсе, жолың болмайды деген түсінік бар. Оған қарсы арнайы нанымы да бар. Мәселен, жолыңды қара мысық кессе, қара түйме ұстау керек, жолдан айналып өту керек, өзгенің өткенін күту керек, жан-жағыңа түкіру керек, т.б. айта берсең таусылмайды. Тек Ұлыбританияда ғана қара мысықтар сәттіліктің белгісі, ал Шотландияда есік алдыңнан үйсіз жүрген қара мысықты көрсең - өмірің жақсарады, жұмысың алға басады[7, б. 12] - деп сенеді екен жергілікті халық. Бұл наным-сенімдегі қосымша морфемаға жеке лексикалық мағынасы болмайтын, тек грамматикалық мағынаға ие қосымшаға айналған. Екі адам бір сәтте бір сөзді айтып қалғанда екеуі де жылдам қызыл түс ұстау керек деген де наным бар. Гректерден таралған бұл түсінік бойынша, екі адам қызыл түсті ұстамаса түбі бір жаға жыртысатын көрінеді. Бұлардан өзге де танымал наным-сенімдер мен ырымдар жетерлік. Мысалы, есімі бірдей екі адамның ортасына отырсаң тілегің орындалады, бір іс алдында қырынбай, шаш алмай барсаң жолың болады, т.б бар. Бұл жерде зат есім тұлғаларының жалғануы түбір морфема + көптік + тәуелдік + септік жалғаулары арқылы жалғанып келеді.
Мысалы:
Бір іс ал-дын-да қы-рын-бай,
Шаш ал-май бар-саң жо-лың бо-ла-ды(Н-С) дегенді көрсетілген бөлшектерге бөлуге болады, өйткені олардың әрқайсысының контексте білдіретін грамматикалық мағыналары бар, сол жердегі тұрғысына байланысты белгілі қызмет атқарып тұр. Бір іс алдында деген сөзде бір лексикалық мағына бар, ол - нақтылы іс амалы, оны білдіріп тұрған сөздің іс бөлшегі, ол - тілдің сөздік құрамына енетін жеке сөз, сөйлеу процесіне түсудің арқасында (лексикалық мағынаның жалпылануы арқасында) бұл сөзде қимылды білдіру сияқты жалпы яғни грамматикалық мағына қалыптасқан. Сөздің бұл бөлшегінде басқа да грамматикалық мағына бар, ол - сабақтылық мағына яғни бұл қимылдың тура объектіні талап етуі. Бұл мағынамен бірге осы сөздің басқа бөлшектері (іс дегенге үстелген тұлғалар) сөзге түрлі грамматикалық мағына үстеп отыр: -бір - қимылдың белгілі мезгілде болуын яғни шақтық (ауыспалы осы шақ және сөйлемнің модальдылық сипатын белгілеп тұр), - іс - қимылдың қандай субъект арқылы іске асуын яғни жақтық (1 жақ, жекеше) мағыналы білдіріп, өзі сол жалғанған сөзін (сүйе) предикаттық қатынаста, мендеген сөзбен байланыста жұмсалуға дәнекер болып тұр. Тіліндеген сөзде де бір лексикалық мағына, нақтылы зат атауы бар, оны білдіріп тұрған - сөздің тіл деген негізгі бөлшегі, сөйтіп, грамматикалық тұрғыдан жалпы зат атауын білдіру мағынасы бар, Сонымен бірге бұл бөлшекке алдында дегендегі -а деген қосымша бөлшек қосылу арқылы тәуелдік мағына (жақтық мағына тағы бар) үстелген. Сөйтіп, барып бұл сөз осы -ы бөлшегі арқылы қырынбай сөзімен (болымсыздық етістігі арқылы: анамның тілі: байланысқа түсіп тұр. Ал -н бөлшегі сөзге тура объектілік мағына үстеп, оны сүйемін деген сөзбен байланыстырады және бұл сөздің (тілін) сөйлемде толықтауыш қызметін атқаруына негіз болады[8, б. 13]...
Біздің ойымызша, наным-сенімдер функциясына қатысты тілдік бірліктер кейіннен пайда болған дейтін пікір жаңсақ. Себебі мамандану процесі әрқашан да жалпыдан жалқыға қарай дамитыны белгілі. Әубаста бақсыға тән көп функциялар кейіннен арнайы мамандарға көше бастайды. Соның бірі - болжаушылық міндет. Қазақта ол бірте-бірте жауырыншыға, ырымшыға, балгерге ауысқан. Келтірілген мысалдар бақсы бойындағы болжаушылық функцияны айқындайды. Бұл - бір. Екіншіден, бақсының басты функциясы емшілікке келетін болсақ, бақсы сырқатты емдеп қана қоймайды, оның өткені мен болашағына міндетті түрде болжам жасайды:
Науқастанып қария,
Кез болыпсың аранға.
Жалғыз жатып ұйықтапсың,
Күзді күні сабанға.
Балаңменен екеуің,
Бидай қаптап алғанда. .
Ашық қалып бетіңіз,
Қірбіңдеп содан қалыпсың.
Тамақ жұқпай бойыңа,
Етің кетіп арыпсың.
Бола ма деп бір себеп,
Әр тәуіпке барыпсың..
Дүниеде жан тәтті,
Өлемін деп налыпсың.
Мен айтайын дауасын,
Ақала можын мүсәтір.
Талқандап бәрін аласың,
Бір қойыңды соясың.
Басқа тамақ қоясың,
Дәріменен боласың.
Өлемін деп қорықпа,
Айтып отыр жындарым
Сексен беске барасың,-
[9, б. 15]дейді. Болжам магиялық тәсілдерді қолданумен ғана шектелмейді. Бақсылар көбінше тамырдың бүлкіліне қарап-ақ аурудың себебі неден болғанын және неге апаратынын айырады. Жоғарыда берілген наным-сенімге қатысты өлең жолдарында ең алдымен түбір морфемалар мен қосымша морфемалардың қосылуында кездейсоқтық болмайды, ол белгілі заңдылыққа сүйенеді де, жүйе құрап тұр. Бір тектес қосымша морфемалар грамматикалық қасиеттері бірыңғай, біркелкі түбір морфемаларға жалғанады. Мысалы, болымсыздықты білдіретін -ма, -ме, ба-, -бе, -па, -пе, шарттылықты білдіретін -са, -се, шақтық мағынаны білдіретін -ған, -ғен, -қан, -кен, -ды, -ді, -ты, -ті, т.б. қосымша морфемалар тек қимылды білдіретін сөздерге және қимылды білдіретін сөздердің баршасына (етістіктерге), ал меншіктік-тәуелдікті білдіретін -ым, -ім, -м, -ың, -ің, -ы, -і, -сы, -сі, тура объектіні білдіретін -ды, -ді, -ты, -ті, -н, т.б. зат атауын білдіретін және барлық зат есімдерге, тағы сондай сөздерге ғана жалғана алады, керісінше жалғанбайды. Өлеңнің алғашқы жолдарындағы ал-ған-да, а-ран-ға, са-бан-ға ұйқастары тілдің талай ғасыр даму барысында негізгі сөздің мағыналық топталу ерекшеліктеріне байланысты, олардың өзгеруі, түрлену жүйесі қалыптасып, тұрақталуы, сол жүйелердің көрсеткіштері болып саналатын, грамматикалық мағынаны білдіретін тұлғалар мағыналық жағынан сұрыпталып, белгілі топтағы, грамматикалық қасиеті жағынан бірыңғай, бір тектес сөздерге жалғануға икемделіп қалыптасып тұр. Негізінен алғанда, мысалдағы түбір морфема жалқы болып келетіндіктен оған қанша қосымша морфема қосылса да, сыртқы тұлғасын өзгертпейді, ал керісінше, қосымша морфема түбірдің тұлғалық ерекшелігіне сай формасын өзгертіп отырады: бар-ған, айт-қан, көр-ген, бала-ның, хат-тың, іні-нің т.б. Кейінді ықпал заңы бойынша қ, к, п, дыбыстарына біткен сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанғандақ дыбысы ғ-ға, к дыбысы -г-ге, п яб-ға, яу-ға айналып кетуі түбірдің тұлғалық дербестік сипатына, қосымша морфеманың дербестігі жоқтығына нұқсан келтірмейді. Тек кейде тілдің даму барысында негізгі түбірдің өлі түбірге айналуына байланысты кейбір дыбыстық өзгерістер, деформациялар болуы мүмкін, бірақ олардың өзгерісінде қосымша морфемалар тікелей рөл атқармайды. Ал өлеңнің екінші жолындағы қосымша морфема қай түбірге және қанша түбірге жалғанса да, олардың әрқайсысына жаңа - әр түрлі мағына үстемейді, жалпы бір түрлі грамматикалық мағына үстейді: кел-ді, көр-ді, сөй-ле-ді, оқы-ды, және мал-дар, үй-лер, ауыл-дар. Бұлардың әрқайсысы әр мағынадағы сөз болғанмен және оларға үстелген қосымшалардың дыбыстық ерекшеліктері болғанмен, оларға қосымша бір түрлі грамматикалық мағына үстеген, ол - қимылдың жаңа ғана болуы (шақтық мағына) және заттың көптігі.
Жоғарыдағы мысалдарға сәйкес тіл білімінде сандар киесіне қатысты да наным-сенімдер жетерлік. Мәселен, ит-жеті қазынаның бірі яки төрт санына қатысты мысалдардан: Төрт мүлікке қатыстылардан: бас сандық, тіл кілт, қол мүлік, аяқ-табақ десек, Төрт халифа: Әбубәкір, Омар, Оспан, Әли, Төрт қылыш: Хәм хам, Сәм сам, Зұлпхар, Зулқажа, Төрт періште: Жебірейіл, Әзірейіл, Мекейіл, Исрафил, Төрт кітап: Тәрат, Зәбур, Інжіл, Құран, Төрт тұлға: от, су, жел, жер, Төрт құбыла: Шығыс, батыс, оңтүстік, солтүстік, Төрт маусым: көктем, жаз, күз, қыс, Төрт бұрыш: Шын-машын, Мысыр, Рим, Еуропа елдері, Төрт түлік:
Түйе пірі - Ойсылқара, Жылқы пірі - Қамбар ата, Сиыр пірі - Зеңгі баба, Қой, ешкі пірі - Шопан, Шекшек ата. Қарап тұрсаң, бұл сандық атауларға қатысты наным-сенімдер тіл біліміндегі сан есімнің орасан зор рөл атқарып тұратындығынан хабар береді.
Бір түбір морфемаға кейде бір емес бірнеше қосымша морфема қосыла алады. Мәселен, өлең жолдарындағы Айтып отыр жындарым, сексен беске барасың деген жолдарындағы сөздерге (түбірге) қосымша морфемалардың жалғану тәртібі белгілі қалыптасқан дәстүр бойынша және тілдің тұрақтанған негізінде болады. Бұндағы қосымша морфемаларды керісінше етіп тізбектеуге бола бермейді, өйткені бұл мағынаны білдіретін осы сөзді құрауда әрбір қосымша морфемалардың өзіне тән тиісті мән-мағынасы, алатын орны, атқаратын қызметі бар. Қосымшалардың тұлғалық сипаты келесі тақырыпта арнайы сөз етіледі.
Түбір морфеманың мағынасы нақтылы, ол мағына түбірдің тікелей өз бойында және өзі дербес болса, қосымша морфеманың мағынасы тым жалпы, тек сөздің құрамында ғана анықталады, түбір білдіретін мағынаға ғана негізделеді, олар дербес қолданылмайды. Осымен байланысты тілімізде түбір морфемалар сан жағынан қосымша морфемадан әлдеқайда көп.
Тарихи жағынан наным-сенімдердің тілдік бірліктері сақталып қана қоймай, жетіліп те отырады, олар көбейіп, өзгереді. Наным-сенімдердің кейбір морфемалары тілімізден шығып қалса, кейбір морфемалар екінші бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.