Ұлттық әдебиеті кезеңіндегі түрік ақындар шығармашылығы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Нусипхан Гүлнәз

Қазақ және түрік ақындарының шығармаларындағы өзара үндестік

Кіріспе
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Академик С.Қирабаевтың: ХХ ғасыр адам баласының тарихында ең бір күрделі, қайшылығы да, қалдырар ғибраты да мол дәуір болып табылады. Ендігі жерде біз өз тарихымызды бұрынғыдай көп ұлтты мемлекеттің құрамында емес, дербес зерттеп, ұлтымыздың тарихтың ұзақ жолында ұтқаны мен ұтылғанын, жеткені мен жете алмаған тұстарын кең ашып, бүгінгі егемендікке жетуіміздің заңды жолын көрсетуге тиіспіз [1] деген пікірі ұлы өзгерістерге, қайшылықтарға толы уақыт демін тап басуымен құнды. Сан ғасырлар бойы тағдыр тәлкегіне түсіп бір-бірінен көз жазып қалған түбі бір түркі халықтары енді XX ғасырдың соңына келіп қайта қауышқандай болып отыр. Ұлттың рухани жаңғыруы оның рухани көздерімен үндестігіне байланысты болатындығын дана халқымыздың тәжірибесі айқындап отыр. Сондай рухани бастау болып табылатын түркі әлемі қазақ мәдениетін толықтыра жаңғырту тұрғысынан да маңызды орынға ие. Қазақ халқы, жалпы түркі жұрты әлемдік өркениет арасынан өз бітім-болмысын, дербестігін сақтай отырып та орын ала алады. Халқымыздың бай мұрасы елімізді рухани жаңғыртудың бағыт-бағдарын анықтайды. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаев ...Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақыт құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн. Осыған барар жол халық даналығының негізінде жатыр [2] деп, мемлекеттіліктің басты тұғыры ретінде руханилықтың қайнар бастауларында жатқан даналардың бай мұрасын зерттеуге шақырып отыр.
Түркістан түркі халықтарының отаны болған - рухани орталығы болған десек, сол атауды жалау еткен қазақ-түрік халықтарының тамыры тым тереңде жатыр. Әсіресе, олардың тарихы мен әдебиетіндегі ұқсастық пен үндестік мәні тым бөлек. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті уақыт жағынан алғанда аз ғана жылдарды қамтиды. Әйтсе де, осы аз уақыт ішінде қазақ және түрік әдебиеті ақын-жазушыларының қатары молаюы жағынан да, жанрлық өсу, көркемдік баю тұрғысынан да кемелденген, жан-жақты байыған әдебиет, әдеби кезең болды. Бұл кезең жаңа идеялық, тақырыптық, көркемдік салада өсе бастаған ақындық поэзияның, ағартушылық әдебиеттің заңды жалғасы болды. Сол себепті де, ХІХ ғасырда шығармашылық еткен ұлы ағартушылық ой-идея, Шоқан, Ыбырай, Абай салған сара жол ХХ ғасыр басында Шәкәрім Құдайбердіұлы, Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Мұхаметжан Сералыұлы, Сұлтанмахмұт Торайғырұлы секілді көптеген ағартушы ақын-жазушылар шығармашылығы арқылы жалғастықта дамыды. Бұлар демократтық ағартушылық, сыншыл-реалистік бағыттағы ақындар болды. Олардың қатарын Мағжан Жұмабайұлы, Спандияр Көбейұлы, Сәбит Дөнентайұлы, Тайыр Жомартбайұлы т.б деп соза беруге болады. Алаш ұранын ту еткен, ұлттық идеологияны, тілді, дінді, жерді жыр маржанына қосқан осынау әдеби кезең - түріктердің ХХ ғасыр басындағы Ұлттық әдебиет кезеңімен сарындас, сабақтас. Ұлттық әдебиет кезіңінің өкілдері: Өмер Сейфеттин, Али Джанып, Зия Гөкалп, Мехмет Емин Юрдакул, Якуп Кадри Караосманұлы, Халиде Алип Адывар, Яхия Кемал Бейатлы, Халит Фахри Озансой, Енис Бехич Корюрек, Юсуф Зия Ортач, Орхан Сейфи Орхон, Фарук Нафис Джамлыбел т.б.
XX ғасыр -- әлемдік деңгейде ұлы өзгерістер мен тынымсыз толқуларды әкелген толымды дәуір болды. Саяси-экономикалық тұрғыдан ол көптеген елдердің тағдырын тәлкіге салып, санасын өзгертті. Бұл, әрине, мәдениет пен әдебиетке де әсер етпей қоймады. Тұраншылдық, түркішілдік көзқарас, Батыстық, Еуропалық сарын ықпалындағы жаңашылдық, сергелдеңге салған соғыс ұшқыны, еркіндік, бұрмаланған тіл тағдыры, мұсылмандық дині наным-сенім, қаһармандық т.б. тақырыпты қозғаған қазақ және түрік әдебиетінің өзара нәзік үйлесімі, ақындар поэзиясында анық байқалады.
ХХ ғасырдың басындағы әдеби дамудың осындай озық деңгейде болуында, әрине, қазақ және түрік даласының Еуроазиялық кеңістіктері бұрынғы дербес мемлекеттік географиялық тұрақты орнының болғандығы, сонымен бірге ғасырлар бойы бірнеше құрлықтарды байланыстырып келген мәдени қарым-қатынастардың да ықпалы болды. Ақындар шығармаларындағы мазмұн мен пішін сипатынан қазақ және әлем халықтары әдебиеттеріне тән үздік, көркемдік сапа жинақталуын аңғарамыз.
Бітіру жұмыстың зерттелу деңгейі мен өзектілігі:ХХ ғасырдың басындағы қазақ және түрік әдебиеті түрлі саяси-идеологиялық көзқарастардың, көркемдік-эстетикалық талғамдардың тоғысқан толымды кезеңі. Ол бір-біріне қарсы, кейде бір-бірін қолдайтын, енді бірде өзінікіне де, өзгенікіне де қарсы шығып, қасиетті өлең өңірінде толайым талай пікірлер туғызған тартысты кезең.
Түрік әдебиетінің тарихы қазақ қоғамына әлі де беймәлім болып келеді. Кеңестік кезеңдегі социалистік көзқарастағы ақын-жазушылар болмаса, сайып келгенде, түрік әдебиетінің даму сатылары, кезеңдік қатпарлары, түрік әдебиетінің даңқты өкілдері, әдеби-эстетикалық көзқарастары қазақ оқырманына толыққанды жете қоймады. Бұл қазақ мәдениетінің, жалпы, қазақ және түрік халықтарының мәдени-әдеби байланысының кенжелеп келе жатқан тұсы деуге болады. Кеңестік кезеңде жалпақ жұртқа аты мәлім болған Назым Хикмет, Әзиз Несин, Сабахаддин Әли, Иззеддин Динамо т.б. шығармашылығы XX ғасыр түрік әдебиеті турасында толымды түсінік бере алмасы хақ. Сондықтан, ұлттық кезең түрік әдебиетінің жаңаша даму кезеңдері, оның әдеби-эстетикалық бағыты, идеялық-көркемдік көкжиегі тиянақты талдауды қажет етеді. Түріктің Ұлттық әдебиет кезеңіне байланысты жалпылама зерттеу жұмыстары, яғни тарихы, кезеңдері, бағыттары, ұстанымдары, мәдениеті, әдебиеті, театры мен өкілдері жөнінде еңбектер, мақалалар мен дисертациялар көптеп кездеседі. Мысалы: Аран Бериннің Милли әдебиет, Хащым Нюзхеттің Милли әдебиет жөнінде т.б. еңбектерде. Ал, сол кезеңдегі поэзия өкілдерінің шығармашылығы жөнінде Түрік поэзиясының онтологиясы еңбегінде жалпылама шолып өткені болмаса, тақырыптық жағынан жіктеген, зерттелген жұмыстар өте аз.
Осы диплом жұмысымда сол кезеңдегі түрік ақындарының өлеңдерін жаңаша көзқараспен талдай отырып, қазақ ақындарының шығармаларымен өзара үндестігін қарастырамыз.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті жөнінде Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, Ə.Қоңыратбаев, Қ.Ергөбек т.б. ғалымдарымыздың, зерттеушілеріміздің құнды еңбектері жетерлік.
Ал, түріктердің Ұлттық әдебиет кезіңі мен қазақ әдебиетінің Алаш ұранды әдебиет өкілі ақындарының поэзия жанрын салыстыра зерттеген еңбектер мүлдем жоқтық қасы. Осы дипломдық жұмысым ХХ ғасырдың басындағы қазақ және түрік поэзия өкілдері туындыларының да өзара үндесетіндігін зерделей түсуге шақыратыны анық. Бітіру жұмысының өзектілігі де осында.
Бітіру жұмысының мақсаты: ХХ ғасырдың басындағы қазақ және түрік поэзия өкілдерінің еңбектерін өскелең ұрпаққа насихаттай отырып, шығармаларына талдау жасау, өзара үйлесімін айқындау, маңыздылығын анықтау. Сондай-ақ қазақ және түрік ақындары шығармашылығындағы рухани үндестік пен дәстүр жалғастығын мысалдар арқылы дәлелдеу. Осы мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
oo ХХ ғасырдың басындағы қазақ және түрік поэзия өкілдерінің өлеңдерінде ұлттың тарихи, саяси, мәдени хал-ахуалының көркем тілмен шебер өрнектелуі;
oo Қазақ және түрік ақындарының шығармаларындағы ой-толғамдардың ұлттық поэзиямен астасуын зерделеу.
- Қазақ және түрік ақындарының шығармашылығындағы рухани үндестікті, әр тақырыптар бойынша олардың ұлттық, түрікшілдік, тұраншылдық, тіл, жер, махаббат лирикаларындағы сабақтастықтан іздеп, саралау, мысалдар арқылы дәлелдеп талдау.
Бітіру жұмысының зерттеу нысыны ретінде Халиде Едиптің Жаңа Тұран, Аида Адиленің Яхия Кемальдің пікір мен өлең дүниесі, Хащим Нюзхудың Милли әдебиет, Құлбек Ергөбектің Түркістан, Түрік поэзия Алаш әдебиеті өкілдерінің кітаптары пайдаланылды.
Бітіру жұмысының теориялық және методологиялық негізіне Көпүрүлі, Бурсалы Мехмет Тахир, Хусейн Вассаф, Абдулбаки Гөлпынарлы, Хусейін Бал сынды түрік ғалымдары мен М.Мырзахметов, Ш.Қ.Сәтбаева, Д.Кенжетай, А.Ахметбекова, Т.Шапай, Ғ.Доскенов, Н.Сыздықбаев, т.б. қазақ ғалымдарының пайымдаулары мен пікірлері басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Қазақ және түрік ақындарыныңшығармаларын салыстыру, жинақтау, талдау, аудару, жүйелеу және оны түсіндіру түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысыныңқұрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ПОЭЗИЯСЫ

1.1 Алашшыл ақындар мұрасының зерттелуі және ондағы ұлттық идея

Ұлттық өлең өнерінің ұзақ көркемдік-эстетикалық тәжірибесінің барша сөлі мен нәрін, түрлі мазмұны мен ерекшеліктерін, түр үлгілерін сіңіре жинақтаған ұлы әдебиеттің поэзия жанры ХХ ғасырда да көкжиегін кеңейте дамығаны аян. Поэзия- барлық қуат, мүмкіндігімен ел жүрегіне жол тауып, дәстүрлі тынысы мен өз ырғағынан жаңылған жоқ. Оны ХХ ғасырдың басындағы аумалы-төкпелі тарихи оқиғалар тұсындағы поэзияның озық үлгілерінен де байқауға болады.
Жаңа реалистік әдебиет пен ағартушылық-халықтық бағыттағы әдебиеттің ерекшеліктері мен жаңашылдық сипаты ХХ ғасыр басындағы шығармалар мен әдеби басылымдарда айрықша көзге түседі. Бұл тұстағы әдебиеттің даму заңдылықтарынан байқалған негізгі екі бағытты бөле-жара айтқан жөн. Біріншіден, ХІХ ғасырда, әсіресе, ғасырдың екінші жартысында қазақ әдебиетінде берік тамыр жайған, өзіндік орны бар Шығыс әддебиетінің тегеурінді әсері мен дәстүрі терең іздері, діни сипатты әдебиеттің таралуы өзінің белгілі бір билігіне жеткендей еді де, саябыр тартқан.
Кітаби ақындар деп аталған қарқынды бағыттың өзіндік беті айқындалды да, жаңа әдеби процесте өзіндік орын, жөн-жосығымен бейтарап қалып танытты. Енді әдебиеттің даму үрдісі, бағыты, басты-басты қайраткерлерінің ой-назары батыс, орыс мәдениетінің, жаңа заманның ғылым жаңалықтарына дем қойған таным дүниесіне ауа түскендей еді. Мағжан Жұмабаевтың өзі мақалаларымен аударма, оқулықтарында, оқу ісі туралы еңбектерінде ғылым дүниесіне негізделген білімге, Еуропа мәдениетіне ден қоятын көзқарасын ашық жазды. Бұл, Мұхтар Әуезовтың Мағжанды сүйемін, Еуропалылығын, жарқырыған әшекейін сүйемін. Қазақ ақындарының қара қордалы ауылында туып, Еуропадағы мәдениет пен сұлулық сарайына барып, жайлауы жарасқан арқа қызын көріп сезінгендей боламын. Мағжан - культурасы зор ақын , -- дейтін. Мағжан Уфада, Омбыда, Мәскеуде білім алып, В. Я. Брюсовтың аузынан қазақтың Пушкиніатанған тұс. Дәл сол кезде Шығыс мәдениеті қайраткерлерінің ішіндегі ең күшті, ең асқан білімпаздарының бірі де Мағжан болып саналады., (Хайрулла Махмудов).
Дүние таным мен руханият дүниесіндегі бұл бағыттың тууы мен белең алуы даму заңдылығының айқын бейнесі болатын. Сол тұстағы ұлтшыл қайраткерлер мен қазақ оқығандары, зиялы қауымның тұлғалы өкілдері түгелге жуық бәрі еуропаша білім алып, Ресейдің кәсіби білім орталықтарында оқығандар еді. Ғасыр басындағы саяси тіршілікке де белсене араласқан болатын. Алашорданың батысында да, шығысында да ой тізгінін солар қолға алған-ды.
Міне, дамудың осындай сәттерінде әдебиеттің жаңа бітімі түзілді, көркем публицистика белең алды, азаматтық үнді ұлттық көркем сөздің мүше-мүшесі дараланып, мүсінделе түсті. Бұл - екінші бағыт. Бұл бағыттың сипаты халыққа ең алдымен ең жақын саналатын өлең, жырда барынша айқын көрінді. Жыраулық поэзия одан әрі жалғасын тауып, түрлене дамыса да, заман тынысына лайықты уақыттың өзі әкелген жаңа дәуір поэзиясы тез буын бекітті. Көтеш, Шал ақын шығармаларынан бедерленіп басталған ақындық поэзия Абай дәстүрімен бір биік белеске шықты да, онда әрі біржолата мектеп қалыптастырылды. Яғни, осы тұста ақындық жаңа мектеп біржолата қалыптасып үлгерді. Соған орай поэзия жанрының бітімі де, мазмұны да жаңғырды.
Кейін ХХ ғасыр әдебиетінің басты тұлғалы қаламгерлері болған талантты тұлғалардың алғашқы, екінші-үшінші кітаптары осы тұста көп жарық көрді. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы үш бірдей жинағы (Қазан, Хал-ахуал, тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз, Сарыарқа кімдікі екендігі) оқырмандар қолына тиді. Бостандық туралы ашық көзқарастары, ақынның 1905 жылғы орыс революциясы әсерімен айтқан пікірлері үшін үш кітапты шығарған баспаға он екі мың сом ақшалай айтып салынды. 1905 жылы Сәбит Дөнентавтың Уфада Уақ-түйек деген атпен тұғңыш жинағы шықты. Сәкен Сейфуллинннің Өткен күндер (1914), Мағжан Жұмабаевтың Шолпан (1912), Нұржан Наушабевтың Алаш (1910), Міржақып Дулатовтың Оян, қазақ! (1909), Бекет Өтетілеуовтың Жиған - терген (1914), жинақтары, тағы басқа жоғарыда аталған кітаптар осы тұстағы әдебиет тынысы мен бағытын барынша толымды көзге елестете алады.
Небәрі жиырма жеті жыл ғана ғұмыр кешіп, шығармашылыққа шыңдап ден қойған оншақты жылдың ішінде орасан зор маңызды көркем әдеби мұра қалдырған Сұлтанмахмұт Торайғыровтың осы кезеңдегі туындылары өмірінің өзінше бір белесін білдіреді. Ақынның алғашқы тырнақалды кітабы өзі көз жұмғаннан кейін, 1922 жылы ғана жарық көрді. Оған дейін шығармалары мерзімді баспасөз беттерінде, ел аузында таралды. Түсімде, Бұлар кім?, Қымыз, Итаршыға, Шәкірт ойы, Жас жүрек, Неге жасаймын, Алты аяқ, т.б. өлеңдері мен мақала, толғаулары жарық көрді. Қазақ газетінің шығуына қуанып, құттықтаған Міне, алақай! өлеңі ( Қазақ, 1913, 1 наурыз, №4) ақынның азаматтық көзқарасын айқын жеткізген шығармасы еді. Қараңғы түнек түнде еді, қара қазақ баласы деп, жиырмасыншы ғасыр басында айы туып, күні туып, жарық көрді алашы!деп, алғы күнге үміт арта сөйлейді. Сұлтанмахмұт қаламынан шыққан Алаш ұран (1917) ұлттық-азаттық идеясының ашық үніндей естілді. Жалпы, ақынның барлық шығармалары негізінен ХХ ғасырдың басындағы жиырма жыл ішінде жазылды да, сол кезеңдегі қазақ әдебиетінің ахуалын, мүмкіндіктері мен бағыт-бағдарын айқын танытты. Адасқан өмір қазақ әдебиетінің поэма жанры өшпес рухты үлгілерінің қатарына қосылады. Кедей поэмасы да аса бір зерлі, көркем әрі тарихи мәнді шығарма. Өлеңмен жазылған тұңғыш роман Қамар сұлу - реалистік қазақ әдебиетінің көш басындағы ірі шығармашылық құбылыстардың бірі. Ақынның шығармашылық өмірінің айтулы үш кезеңін (1907 -1911 жылдарды қамтитын шәкірттік өлеңдері, 1912 -1913 жылдардағы Айқапта қызмет істеп жүрген тұстағы өлеңдері, 1917 -1918 жылдардағы Семейдегі шығармашылық тағдыры) бөле-жара қарастырған академик Серік Қирабаев ақын табиғатын лапылдап тұрған ақындық мінездің қайсарлық пен табандылыққа үлесуін көреміз деп сипаттайды. С. Торайғыров ақындығы жаңа қазақ өлеңінің жарқын беттеріне айналды, жігерлі, әсерлі, мұңды да сазды азаматтық поэзиясы өзгеше бітімді, келісті кестелі зерімен санаға тез жатып отырды. Бірқатар өлеңдері Абай мақамының өрнектерін қайталай жаңғыртса, енді бірқатар өлеңдері көзі көрген аласапыран заманның суреттерін қаз-қалпында түсіріп отырғандай. Сарыарқанның жаңбыры 1917 жылғы қазақ өмірін тереңнен ақтара жеткізген, психологиялық жарыстары баламалауды шебер қолданған шығарма.
Көп уақыт жаңбыр көрмей қурап, күйіп,
Жоқ еді Сарыарқада көрер сиық.
Сол қатарлы шөлдеген жан-жнуар,
Аузына тұра алмаған тілі сиып.
Айналған Сарыарқамен қоштасуға,
Бір жаңбыр жібермесе Құдай иіп , --
деп басталатын өлең үмітке, арманға толы, ақын Сарыарқаның жаңбырын бостандықтан лебіндей сезінді.
Көрсетсен қара шекпен еккен ісін,
Қиналып жан аямай жеккен күшін , --
деп аталатын небәрі алты тармақтық Итаршыға өлеңінде де уақыт бедері қалың түскен.
Сұлтанмахмұт Торайғыров 1) Қазақ әдебиет тарихында тұңғыш роман жазулардың бірі болды; тұңғыш рет өлеңмен роман жазды; 2) қазақ әдебиетінде сюжетсіз, философиялық-лирикалық поэма жанрын туғызды; 3) қазақ әдебиетінің шын мағынасындағы публицистика жанрын жазушылардың бірі болды. Бұл ақындық ғұмыры ХХ ғасыр басындағы он-он бес жылға сәйкес келе қалған Сұлтанмахмұд Торайғыров (1893-1920) жомарт та қайсар талантының жемісіне берілген әділ тұжырым.
ХХ ғасырдың басындағы әдебиеттің белбаласы Бернияз Күлеев (1899-1923 ж.ж.) - өзіндік дара бітімдік суреткерлігімен қоса, қазақ өлеңіні тарихында Абай ақындық мектебінің жарқ еткен жаңа жас өркені ретінде қалатын ақын. Жиырма беске де жетер-жетпесте қайғылы қазаға ұшыраған, үзілген үміттің тұзағына ілініп, ақындық жүректің дертті күйігіне күйіп кеткен Бернияздың өлең тынысында, сөз орамдары мен ырғақ-бунақтарында Абай поэзиясының адастырмас пернелерінің мақамы сөйлеп тұр. Абайдың өлең өрнегіне (Бостандық күнінде), сөз сынына (Жырла да зарла, көңілім..) барынша жақындап барған, уақыт тынысына сай рухы жаңа, дәстүрі берік тарпаң да балаң шабыт иесі сол тұста осы Бернияз Күлеев болды. Ол заманының сөзін айта алды және Абай сынды ұлы тұлғаның мектебін одан әрі бекітіп, жаңғыртты.
Қазақтың сан ғасырлық тарихының ең жарқын беттерін жазған Алаш қозғалысы - тарихи-саяси, айрықша құбылыс ретінде ұлтымыздың мәдени- рухани даму жолын жаңа арнаға бұрғаны сөзсіз. ХХ ғасырдың басында зиялы тұлғалар қазақтың тілі мен мәдениеті Кеңес Одағы саясатының салдарынан бұғауланып, тұншығып жатқанын сезген болатын. Сондықтан да олар жан-жақтан идеялары үндес адамдарды жинап, бір ортаға жинала бастады. Қазақ баласы ұлт ретінде дербес әрекет етсе, көптеген жаңашылдықты қабылдай алатын, өз қолы аузына жететіндей қауқары бар екенін ұқты. Бұл ұлы идеялар кеңестік идеялогия тарапынан қысым көргенімен, қазақ халқының осылай үлкен ойларды іске асыра алатыныны таң қалдырғаны рас. Елін сүйген нағыз елжанды азаматтар сол ғасырда өте көп болғанын аңғаруға болады.
Алаш қайраткерлерінің ұлы идеялары олардың санасында, үлкен жүрегінде сақталып келді. Тіпті бүгіндері алаштық идея саналы қазақ баласын, елжанды қазақ азаматын қайтадан баурап алу үстінде деуге болады. Мұның басты себебі, Алаш қозғалысының ең ұлы мақсаты - ұлттық тәуелсіз мемлекет құру идеясымен сабақтасып жатқанында еді. XX ғасырдың басында ұлтының теңдігі үшін қауымдасумен де, қаламмен де, қарумен де күреске түскен Алаш қайраткерлерінің пәрменді еңбегі Алаш баласының есінен еш кетпек емес. Оның дәлелі - тәуелсіз Қазақстанның барлық түкпіріндегі қазақ зиялы қауымының ісіндегі, ойындағы алашшылдық сана. Бұл алашшылдық сана уақыт жылжыған сайын қазіргі қазақ қоғамында тереңдей түссе, халқымыздың ұлттық өресі де биіктей бермек. Алаш зиялыларының Қазақ даласында ұлттық идеяны негіздегені жөнінде Елбасы Н.Назарбаев өзінің Тарих толқынында кітабының Алаш мұрасы және осы заман атты тарауында: XX ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан рухани-зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыққандар, әрі ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді. XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамында зиялы қауым қалыптасуының ұрпақтар эстафетасы сияқты сипаты болғанын атап айтқан абзал - деп атап көрсеткен болатын.
Дала ақсүйектері деп Елбасы сипаттаған алашордалық тұлғалардың еліміз үшін атқарған еңбектері орасан зор. Солардың ішінде Мұстафа Шоқайдың еңбегін атап өтпеске болмайды. Алаш қозғалысының төл перзенті Мұстафа тек қазақ халқының ғана емес, өзбек және басқа да түрік халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. Білімін Ресейдің беделді оқу орындарында шыңдаған тұлғаның дүниетанымы тың, ерекше болатын. 1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі жастарының бастарын қосып, патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Аталмыш үндеу Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Мұстафа Шоқайдың ойын ашық айта білетін қасиеті мен мықты жігері көптеген жастарға үлгі бола алатыны сөзсіз.
Елбасының Рухани жаңғыру идеялогиясының төл ұғымын ХХ ғасырдың басында Алаш қайраткерлері алғаш рет алып келді. Батыстық ғылым мен ілімнің, мәдениеттің бір кезеңде алдыңғы қатарға шығып, ұлттың жаңғыру дәуірі басталған еді. Өйткені қазақ халқына Ұлы Абайды таныстырған да дәл осы Алаш зиялылары болатын. Елінің тәуелсізідігі мен азаттығы жолында алаштықтар өздері іздене отырып, қазақтың тіл, әдебиет,ғылым-білім, мәдениет салаларының дамуына да сүбелі үлес қосты. Алаштың Әлиханы-фольклоршы, саясаткер, Ілиясы-қазақ тіл білімінің атасы, Мағжаны- түрікшілдігі, сыршыл ақын, Міржақыбы-тұңғыш романының авторы ретінде танымалдығы артты. Алаш қайраткерлері шығармашылығының негізінде халықты бірлікке шақыра алды, елін еркіндікке сендіре алды. Бұл нағыз ұлттық жаңғыруды туғызған ұлы істер толқыны еді.
Әлихан Бөкейханов- Алаш партиясының негізін қалаушы қайраткерлердің бірегейі. Ол алғаш рет демократиялық жолмен екінші съезде сайлауға түсіп, қазақ автономиясын жариялады, халық кеңесін сайлады. Алаш қозғалысының жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, публицист, ғалым, аудармашы Әлиханның қазақ халқына жасаған еңбектері орасан. Атақты билеуші Шыңғысханның тікелей ұрпағы болып саналатын оның қанында хан-төрелік әу бастан болғанын білдіреді. Әлихан да білімін Ресейдің Санкт-Петербург қаласында шыңдап, экономика факультетін аяқтап келеді. Экономист Әлихан өз білімін саяси үлкен істерге бағыттайды. Омбы қаласында мықты көсем, саясаткер атанады. Атақты Қарқаралы петициясын ұйымдастырған да дәл осы Әлихан Бөкейханов еді. Тұңғыш Қазақ Республикасының төрағасы (президенті) сайланды. Қазақ ауыз әдебиетінің зерттелуі мен жиналуына, хаттың бетіне түсуіне ат салысқан Әлиханды фольклортанушы ғалым ретінде бағалап жүрміз. Батырлық эпос Қобыланды батырдың кейпкерлерін жан-жақты талдаған алғашқы зерттеуші. Ол Жаңа энциклопедиялық сөздіктің 4-21 томдарына автор ретінде қатысып, тіл саласына да өз үлесін қосты.
ХХ ғасырдың басында жазба әдебиетіміздің өкілдеріне Алаш қозғалысы қатты әсер етті. Алаш қозғалысы тұсында олардың қайраткерлігімен бірге шығармашылығы да сан қырынан ашылды. Қозғалыстың бастапқы кезінде халықты оятуда, елдікке шақыруда әдебиет, оның ішінде поэзия ерекше рөлге ие болғаны белгілі. Өлең сөз қазақ баласын рухтандыруда, өзін-өзі тануда, санасын жаңғыртуда ғаламат қуатқа ие екендігі белгілі. Азаттық қозғалысындағы өлеңнің осындай қуатты қару болғандығын сол тұстағы тұлғалардың өздері де терең сезінген, оны сол үшін де күрестің қуатты құралы ретінде пайдаланған. Бұл жөнінде: Қазақ елінің әр түрлі тұрмыстың жұмбақтарына кездесіп, даң болып тұрған кезінде Қырық мысалмен Оян қазақ! деп келіп, әлеумет жұмбақтарын шешкендіктен, елді оятқан үлкен күш болды. Өлең сүйер қазақ бұл екі кітапты үлгі орнында ұстап, мысал орнында айтатын болды десе, Алаш қозғалысына атсалысқан Қ.Кемеңгерұлы, Алаш қозғалысын да, оның қаламгерлерінің еңбектерін де коммунистік идеология тұрғысынан бағалаған кітабында С.Мұқанов: Ұлтшылдардың ұлтшылдығын көркем әдебиеттен бастауы - көркем әдебиеттің бұқараға әсері тез жайылатындықтан болды деп жазыпты. Ілгеріде айтылған А.Байтұрсынұлының Қырық мысалы, М.Дулатовтың Оян, қазағы!, оларға қоса сол Ахметтің Масасы, Шәкәрімнің Қазақ айнасы, Мәшһүр-Жүсіптің Хал-ахуалы мен Сарыарқаның кімдікі екендігі, Ғ.Қараштың Бала тұлпары мен Аға тұлпары, М.Жұмабаевтың Шолпаны және Айқап журналында, Қазақ, Сарыарқа, Бірлік туы газеттерінде жарияланған сандаған әдеби туындылар қозғалыс идеяларының халық арасына тарап, санасына орнығуына, қазақ даласының бар түкпіріне азаттық пен теңдік ұрандарының жетуіне айрықша ықпал етті. Сол себепті де осы кезеңнің әдебиетін Алаш әдебиеті деп атап жүрміз. Бұған қоса қазақ баспасөзінің дүниеге келуі мен қалыптаса бастауын, жазба әдебиеттің бұғанасы бекігендігін, алғашқы әдеби-мәдени кештерді, театрлық қойылымдарды айтсақ, онда Алаш қозғалысының ауқымында саяси күреспен бірге мәдени-рухани жаңғырудың да қатар жүргендігін көреміз. Осы ұлт-азаттық қозғалыстың тарихымыздағы осындай аса іргелі маңызына бойласақ, онда Алаш қозғалысының шын мәніндегі Қазақ Ренессансы болғанына көз жеткіземіз.
Алаш арыстарының қазақ халқы үшін жасаған, жанын пида еткен ерліктері мен еңбектерін санап жеткізу мүмкін емес. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Рухани жаңғыру мақаласында: Біз жаңғыру жолында бабалардан мирас болып, қанымызға сіңген, бүгінде тамырымызда бүлкілдеп жатқан ізгі қасиеттерді қайта түлетуіміз керек. Биыл Еуразия құрлығының ұлан-ғайыр аумағын астаң-кестең еткен 1917 жылдың қазан айын - дағы оқиғаға 100 жыл толады.
Күллі ХХ ғасыр революциялық сілкіністерге толы болды. Бұл осы аумақтағы барша ұлттарға мейлінше әсер етіп, бүкіл болмысын өзгертті. Өткен ХХ ғасыр халқымыз үшін қасіретке толы, зобалаң да зұлмат ғасыр болды. ХХ ғасыр Қазақстанға бірқатар игіліктерін де берді. Бұл кезеңде елімізде белгілі бір жаңғыру болды. Бірақ, бұл - ұлттың емес, аумақтың жаңғыруы еді. - деген құнды пікірлері біздің рухани жағынан жаңғыруымызға Алаш қозғалысы мен ұлы тұлғалардың әрбір ісі, ақтық қаны, ел үшін соққан риясыз жүрегі дәлел болады деп ойлаймын.
(3)

0.1 Ұлттық әдебиеті кезеңіндегі түрік ақындар шығармашылығы

Ұлттық әдебиет кезеңіндегі түрік поэзиясы -- түрлі саяси-идеологиялық көзқарастардың, көркемдік-эстетикалық талғамдардың тоғысқан толымды кезеңі. Ол бір-біріне қарсы, кейде бір-бірін қолдайтын, енді бірде өзінікіне де, өзгенікіне де қарсы шығып, қасиетті өлең өңірінде толайым талай пікірлер туғызған тартысты кезең.
Ұлттық әдебиет кезеңіндегі түрік поэзиясын сөз еткенде, біз алдымен, түрік әдебиетінің кезеңдері деген мәселені қарастырып алғанымыз жөн. Түрік әдебиетінің алғашқы тізбелік классификациясын жасаған XX ғасырдың әйгілі әдебиеттанушы ғалымы -- Мехмет Фуат Көпрүлү болды. Оның тізбесі классикалық тізбе деп есептеледі. М.Ф.Көпрүлү түрік әдебиетін Исламға дейінгі түрік әдебиеті (ежелгі дәуір), Ислами түрік әдебиеті (орта дәуір) және Батыстық түрік әдебиеті (соңғы дәуір) деп, үш үлкен дәуірге бөледі Ahmet Kabaklı. Türk Edebіyatı, İstanbul-1994, s.2, 2.cіlt.. Бұл үш дәуір өз ішінде кезеңдерге жіктеледі. Тақырыбымызға қатысты болғандықтан біз тек батыстық түрік әдебиетінің жіктелуін, соның ішінде ұлттық әдебиет кезеңі, яғни Милли әдебиет кезеңінің поэзиясын ғана саралап өтпекпіз. Батыстық, яки европалық түрік әдебиетін Фуат Көпрүлү былайша жіктейді:

1. Танзимат әдебиеті (1839-1896);
2. Сервет-и фүнун әдебиеті (1896-1901);
3. Феджр-и ати әдебиеті (1909-1912);
4. Милли (ұлттық) әдебиет (1911-1923);
5. Джумхурийет әдебиеті (1923-тен қазірге дейін) (5)

Түріктің жаңа әдебиеті түсінігіне біз алғашқы төрт кезеңді жатқызсақ, қазіргі түрік әдебиетіне біз Жумхурийет, яки республикалық әдеби кезеңін жатқызамыз. Енді, біз осы Жумхурийет әдебиеті кезеңі поэзиясының маңызды мәселелеріне тоқталайық.
Әр ұлттың тарихи тағдырына сай, туған топырағына, өскен ортасына лайық мінез-құлқы, әдет-ғұрпы, салт-санасы қалыптасатыны мәлім. Мұның бәрі әр ұлттың өзіне тән өзгешеліктерін - сыртқы түріндегі ғана емес, ішкі сырындағы айырықша сипаттарын да белгілейтіні хақ.(4) Осындай таным тұрғысынан келгенде түрік халқының да өзіндік мінез-құлқы, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы оның өнерінде де айқын көрініс тапқан.
XX ғасыр -- әлемдік деңгейде ұлы өзгерістер мен тынымсыз толқуларды әкелген толымды дәуір болды. Саяси-экономикалық тұрғыдан ол көптеген елдердің тағдырын тәлкіге салып, санасын өзгертті. Бұл, әрине, мәдениет пен әдебиетке де әсер етпей қоймады.
XX ғасыр Анадолы түріктері үшін де ұлы өзгерістер ғасыры болды. Өйткені, алты ғасыр билік құрған ұлы Осман империясының саяси-экономикалық тұрғыдан шатқаяқтай бастауы, оны түрік халқы тез түсініп, жылдам іске кірісуінің арқасында жаңа саяси сипаттағы мемлекеттің құрылуы, ол мемлекеттің Түркия Республикасы деп аталуы, оның жаңашыл идеологиясын жасауда жасампаз түрік халқының жанкешті күрес жүргізуі, ұлттық күрестің түрік халқының жеңісімен аяқталуы Анадолы жерінде, жалпы алғанда, Таяу Шығыста жаңа геосаяси мәселелердің қалыптасуына негіз болды. XX ғасырдың ұлы қолбасшысы Мұстафа Кемал Ататүрік құрған жаңа мемлекет, осылайша, Анадолы жерінде жаңа саяси кезеңнің басталғанын әлемге жария етті.
Бұл кезең қоғамның қай саласында болмасын Жумхурийет кезеңі деген атпен атала бастады. 1923 жылы түрік халқының ұлы жеңісімен аяқталған соғыс әдебиетте де Жумхурийет әдебиеті деген кезеңді тудырды, өнерде де солай. Бұл әдеби кезең жаңа идеологияға - Ататүрікшілдік, яки Кемализм атты саяси ұстанымға негіз артты. Сондықтан, бұдан былайғы өмір өрімдері осы идеологияның шегінен шықпауды талап етті. Ал, осы кезеңнің қалыптасуына ықпал еткен ұлттық әдебиет кезеңі, Түркияның қоғамдық құлқы, мемлекеттік мінезі - ұлтшылдыққа негіз артты.

Асылында, түрік әдебиетінің тарихы қазақ қоғамына әлі де беймәлім болып келеді. Кеңестік кезеңдегі социалистік көзқарастағы ақын-жазушылар болмаса, сайып келгенде, түрік әдебиетінің даму сатылары, кезеңдік қатпарлары, түрік әдебиетінің даңқты өкілдері, әдеби-эстетикалық көзқарастары қазақ оқырманына толыққанды жете қоймады. Бұл қазақ мәдениетінің, жалпы, қазақ және түрік халықтарының мәдени-әдеби байланысының кенжелеп келе жатқан тұсы деуге болады. Кеңестік кезеңде жалпақ жұртқа аты мәлім болған Назым Хикмет, Әзиз Несин, Сабахаддин Әли, Иззеддин Динамо т.б. шығармашылығы XX ғасыр түрік әдебиеті, соның ішінде, қазіргі түрік әдебиеті турасында толымды түсінік бере алмасы хақ. Сондықтан, қазіргі түрік әдебиетінің жаңаша даму кезеңдері, оның әдеби-эстетикалық бағыты, идеялық-көркемдік көкжиегі тиянақты талдауды қажет етеді.

1923 жылы демократиялық Түркия Республикасы құрыла сала оның ұлттық идеологиясы жасала бастайды. Бұл идеология бірнеше саяси бағыттардың: кемализм, ұлтшылдық, панисламизм және социализмнің бір қоғамда бір мезетте дамуы түрлі құбылыстардың туындауына себеп болды. Ол әрине қазіргі түрік поэзиясында да әртүлі бағыттардың, көзқарастардың пайда болуына тікелей әсер етті.

Сервет-и фүнун, Феджр-и ати кезеңінде өмір сүріп, әдеби һәм қоғамдық қызметін жалғастырған ақын-жазушылар ұлттық әдебиет кезеңінің алғашқы жылдарында өздерінің толасқан шығармашылық шыңына жеткен тұсы еді. Мұның ішінде Әбдүлхақ Хамит секілді Танзимат дәуірінен кейінгі барлық қоғамдық, мәдени-әдеби жаңалықтарды өз көзімен көріп, соған тікелей атсалысқан тұлға ретінде өз еңбектерін жазып жатты. Ал Ахмет Хашим, Яхия Кемал Бейатлы және Якуб Қадри Қараосманоғлы секілді классиктер өткен дәуірдің тезінен сүрінбей өтіп, өнер турасындағы толымды танымдарымен ұлттық әдебиет кезеңінің негізгі тірегі бола білді, өздерінің шедевр туындыларын осы кезеңде берді.

Бұл кезең әдебиетінің ең маңызды ерекшелігінің бірі - Ұлттық әдебиет кезеңінде алғаш рет қарастырылған Анадолы адамының кең мағынасында қолға алынып, әдебиетке арқау болғандығы, оның ішкі психологиясы мен түрлі таным иірімдерінің кең тыныстауы еді. (6)

Тек Түркияда емес, әлемде болып жатқан әлеуметтік өзгерістердің нәтижесінде Осман-Ислам тарихы мен мәдениеті және түрік зиялылары арасында пайда болған нақты бір белес рухани алаңда бос кеңістік тудырып, рухани жұтаң жаңа буын қалыптастыра бастады. Сондықтан мұндай материалистік бағытқа қарсы рухани құндылықтарды алға тартқан мистикалық ағым пайда болды. Поэзияда -- Неджип Фазыл Кысакүрек, прозада -- Пеями Сафа бастаған мистицизммен қатар, шыңдалған шымыр шығармашылығына жеткен Ахмет Хашим мен Яхия Кемал туындыларындағы символизм де өзінің бар екендігін көрсетті.

Ұлттық әдебиет кезеңінің басталуы мен аяқталу тарихын кезеңдестіру жөнінде зерттеушілер арасында әр түрлі пікірлер мен тартыстар бар. Орхан Окай, Садык Турал мен Кенан Акюз ұлттық әдебиет кезеңінің басталу тарихын 1908 жыл деп қабылдайды. Орхан Окай милли әдебиет кезеңінің аяқталуын жаңа әдебиет кезеңінің басталу тарихымен тұспа тұс деп көрсетсе, Садык Турал 1922 жыл, Кенан Акюз 1923 жыл деп жіктейді. Кейін біраз уақыттан соң Кенан Акюз аяқталу тарихын 1938 жылға дейін деп ұзартады. Ахмет Кабаклы зерттеулерінде ұлттық әдебиет кезеңінің басталу тарихын 1908ж , аяқталуын 1940ж деп көрсетеді. Әр түрлі пікірлер мен жіктеулерді қарастыра келе, милли әдебиет кезеңін 1911-1923 жылдар аралығы деп кезеңдейді.

Фуат Көпрүлү өзінің Рущен Ещреф дейтін еңбегінде, Милли әдебиет жөнінде мынадай пікір білдіреді: Қай әдебиет негізіне бойлай алса, оның тереңдігіне үңіле алатын болса, онда ол нағыз жеке, ұлттық әдебиет дейді.
Осы айтылғандарды іс-жүзінде қолданған ұлттық әдебиет өкілдері:
1.Тақырыбын халық өмірінен, ұлттық түсінік пен ойлардан алынған
2.Халық тілімен жазылған
3.Жаңаша буын өрнегімен өрнектелген
4.Тілі мен құрылымы терминологиялық жағынан сәйкес келетін
5.Ежелгі дәуір әдебиетінің қайнар көзін шығармаларына арқау еткен -
әдебиеттің бір түрі деп ортақ пікірге келеді.

Түрікшілдік пікірмен құрылған және ұлттық әдебиетті жалау еткен ұйымдар:
1) Түрік қауымдастығы:
Түрік қауымдастығы, түрік ұлтшылдарынан құралған алғашқы ұйым. 1908 жылының қараша айында Юсуф Акчура мен достары тарапынан құрылған. Қауымдастықтың қаймағы - айына бір рет Түрік қауымдастығының атынан шығып тұратын газет.
Қауымдастықтың мақсаты, Түрік деп танылған барлық түркі жұртының тарихын, келешектегі істері мен еңбектерін, шығармалары мен жағдайларын, географиялық аймақтарын анықтау мен айқындау, яғни Түріктердің ескі туындыларын, тарихын, тілін, ауызша және жазба әдебиетін, этнографиясы мен этнологиясын, әлеуметтік хал-ахуалы мен мәдениетін, Түрік өлкесінің ескі және жаңа географиясын зерттеп оны бүтін әлемге жариялау, және тіліміздің ашық, таза, әсем ғылым тілі бола алатынын жаңа әдебиет арқылы дәлелдеу. (7)
2) Түрік жұрты
Түрік жұрты ұйымы Мехмет Емин Юрдакулдың басшылығымен құрылды. Бұл қауымдастық 1911жылы Түрік жұрты атымен алғашқы газетін жариялайды. Ахмет Хикмет, Ахмед Агаұлы, Хусейнзаде Али, Акил Мұхтар мен Юсуф Акчура осы қауымдастықты құрушылар болып табылады.
Түрік жұрты түрік балаларына пана болатын, өмірі мен мәдениетінің жоғары деңгейге жетуіне атсалысатын түрік газетін шығаруды көздеді. (8)

Осы сияқты Түрік ошақтары, Түрік бірлігі газеті, Балалар бақшасы, Түрік газеті, Түрік сөзі т.б. журналдар сол кезеңде халыққа қызмет етті. Солардың арасындағы Жас қаламдар газеті Ұлттық әдебиеттің бастауы болып табылған маңызды басылым.
Жас қаламдар газеті 1911 жылы сәуірдің 11-і Селаникте Али Джанып, Өмер Сейфеттин мен Зия Гөкалптың бастамаларымен жарияланады. Газеттің бастапқы атауы Хюсюн және өлең болған, кейін Али Джаныптың пікірімен Жас қаламдар болып өзгертіледі. Газеттің бас редакторы Али Джанып болады. Али Джанып газеттің алғашқы бетіне Өмер Сейфеттиннен бір мақала сұрайды. Соған орай Өмер Сейфеттин Жаңа буын мақаласын жазады және бұл мақаламен қоса тілде жасалу керек реформаларды бірге жариялайды.
Онда:
1.Арапша және парсыша сөздерді тілде ендігәрі қолданбау
2.Кейбір сөйлесімге енген араб, парсы сөздерінен басқаларын қолданбау
3.Араб, парсы тілдерінен енген сөздерді өз тілімізге жатқызып қолдану
4.Жазу тілінде ұлттық мүддені дәріптеу
5.Көркем әдебиет тілі ретінде жалпыға ортақ, түсінікті Ыстанбул түрікшесін қолдану (9)

Сөйтіп, ұлттық әдебиет алғаш осы Жаңа буын әркетінен бастау алады. Тіл тазалығы, жоғары мәдениеттің қалыптасуы, ұлтшылдықты көздеген ұлттық әдебиет өкілдері:
Өлең өңірінде: Мехмет Емин Юрдакул, Зия Гөкалп, Яхия Кемал Бейатлы, Мехмет Акиф Ерсой, Мидхат Джемал Кунтай, Али Джанып Йөнтем, Халит Фахри Озансой, Орхан Сейфи Орхон, Енис Бехич Көрюрек, Юсуф Зия Ортач, Фарук Нафиз Джамлыбел, Неджип Фазыл Кысакюрек, Щюкюфе Нихаль, Иксан Ральф.
Роман мен хикая алаңында: Өмер Сейфеттин, Халиде Едиб Адывар, Ахмет Хикмет Мюфтиұлы, Якуп Кадри Караосманұлы, Рещат Нури Гюнтекин, Ака Гюндюз.
Әдебиет тарихында: Мехмет Фуат Көпрүлү.

Әдебиеттанушы-ғалым Ахмет Кабаклы қазіргі кезең поэзиясын, оның дамуы, саяси-әлеуметтік мәселелері, өнер бағыттарының иілімдерін ескере отырып, әдеби-эстетикалық тұрғыдан былайша саралайды:

А) Ғаріпшілер немесе бірінші жаңа;
Ә) Тәуелсіздер;
Б) Жаңа дәстүршілер;
В) Екінші жаңа;
Г) Социалист-қоғамшылдар;
Ғ) Жаңа панисламистер;
Д) Соңғы жаңалар .

Бұлайша тұспалдау қазіргі поэзиядағы түрлі әдеби топтардың, бағыттардың, мектептердің аражігін ажыратып қарастыруда өте-мөте жеңілдік туғызады және мұны көптеген әдебиет зерттеушілері мақұлдайды. Әрине олардың өз жіктеулері бар, қалай десек те, олардың пікірі Ахмет Кабаклынікінен алшақтай қоймайды. Бұл топшылау поэзияға ғана тән. Енді осыларға қысқаша жеке-жеке тоқталамыз.

2 Қазақ және түрік поэзиясының өзара үндестігі
2.1 Ақындар өлеңдерінің тақырыбы, идеялық мұраты

Ұлтшылдардың ұлтшылдығын көркем әдебиеттен бастауы - көркем әдебиеттің бұқараға әсері тез жайылатындықтан болды.
Ұлтшылдардың ұрандары
Саяси бетін ашқаннан кейін ұлтшылдардың басты ұрандары мыналар болды:

Өткенді дәріптеу:

Ұлтшылдар ең алғаш қолына ала салысымен қазақтың отарға бағынбаған, өз алдына хандық құрған дәуірін дәріптей бастады.

Ертедегі еркің қайда?
Еркіңдегі көркің қайда?
Айдын шалқар көлің қайда?
Көлге қонған елің қайда? - (Маса)
деп Ахмет жырлады.

Ол заман үш жүз бірге араласқан,
Бағынып еш патшаға қарамастан.
Хан шығып өз ішінен халықты билеп,
Билері хүкім етіп, өрнек шашқан. - (Оян, қазақ, 8-бет)
деп Міржақып жырлады.

Ханың бар еді асылдан,
Жарлығы халыққа шашылған,
Ақсақал билер бар еді,
Биленген шешіп түйінді,
Бай мырзалар бар еді,
Салтанат түзеп, тұрмысын
Хан ұлынан асырған.
Батырларың бар еді,
Жауға қарсы барарға
Арғымақ тұлпар еді,
Жібектей жалын тарарға.
Шешен шайыр бар еді,
Әрбір айтқан сөздерін
Мың ділдаға аларға. - (Бала тұлпар, 4-бет)
деп Омар Қарашұлы жырлады.

Халық едің сақара еркін өскен,
Жаз қырда, қысқа қарап құмға көшкен.
Қара жер қайыстырып, қаптаған мал
Жарасып жүруші еді еріп көшпен.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Аз уақыт осылайша болған күнің
Тең болды бұл заманда көрген түспен. - (Кеңес, 41-бет)
деп Ахмет Мәметұлы жазды.

Ах, өттің кешпен палуан шыққан күнім,
Алысып, бірін-бірі жыққан күнім.
Ақсақал ақыл айтса, аузын ашып,
Ләппәй деп, жас жігіттер ыққан күнім.
Ах, өттің мұнар болып жанған күнім,
Қылды қырыққа әділдікпен жазған күнім. - (Ұран, 6-бет)
деп Кенжеғали Ғабдолин жазады.

Енді біз осылай ұлтшылдардың жаңа байдың тілегінен туып отырып, жаңа өмірге қайшы келетін ескі хандық дәуірді неге дәріптегеніне келейік. Оған себеп мынау: қазақты патша үкіметіне қарсы салу үшін, қарсы қозғау үшін ұлтшылдар кешегі күнің қандай еді, отарға кіргесін қандай болды? деп, қазақтың көзіне өткен күнін әдейі елестетіп отыр. Ондағы ойлары - хандық дәуірді қайта құру емес, хандық дәуірді қазіргі қазақтың алдына тартып, өткен отар емес күнін сағындыру. Сөйтіп, отардан бөлініп, өз алдына мемлекет құрған ел қылуға жетектеу. Бірақ, қазақ отарға қарсы шығып, өз алдына ел болса, ондағы ұлтшылдардың құратын үкіметі мен хандықтың арасында көп айырма бар. Оны февральдан кейін құрылған Алашорда айқын көрсетті. Болашақта құрғалы отырған ұлтшылдардың ол кездегі үкіметінің хандық үкіметке аты жанаспайды. (10)

Түркиядағы Ұлттық әдебиет кезеңініңкөрнектіақыны, малдəрігері, ұстаз, қари, ҚұранКəрімніңаудармашысы, халыққалаулысы - МехметАкифЭРСОЙ. Ұлт-азаттықсоғысыкезіндеелдібірлікк е, ерліккешақырғанайтулытұлғалардыңбір і.
Торығу деген өлеңінде:
Қолымнаннекеледі?
Тілбайлаулы,
Ешқашанкешпепедім, мұндайқəлді.
Мұсылмандық - оянбаса, Исламдыкімбілер?
Топыраққаайналғанба, біркездегігүлдіжер?
Ауырқайғы, намыс, ождан - жүрегімдітілгілер...
Халқымқайда, өлгенбе, біріқалмайқырылып,
Қолымдағыкебінім - қызылқанғажуылып.
Мыңғабөліп, паршалап, бөлшектегенкімеді?
Селдейбасып,таудыжарып,күндейқаттык үркірер.
Ұлтрухыбіркүніжертеңселтіп, күркірер.
Бірзамандатұншығып, үнсізаққамақырын,
Жетпегенбесолкездедеайғайлауғабатыл ым?..

Жер жұмысы:

Ұлт қозғалысының әлді-әлсіз болуы оған сол ұлттан шыққан пролетариат, қара шаруаның қалай қатынасуынан. Пролетариаттың байларды жақтауы - санасының, ұйымшылдығының қандай түрде тұрғандығына байланысты. Саналы пролетариаттың өзіне арнаулы мақсаты бар. Олар ұлт байларының тууына еш уақытта қосылмайды.

Қара шаруаны алсақ, оның ұлт қозғалысына қатынасуы, оған істелетін қысымшылыққа карайды. Егер қысымшылық жер жағынан болса, Ирландияның крестьяны сықылды қара шаруа ұлт орнына белсенді қатынасады.

Қазақстанда ол кезде пролетариат саны аз еді. Ал қара шаруаны алғанда, олардың көкейінде жер мәселесі - нағыз ауыр мәселе. Шынында қазақ даласында ол кезде қара шаруаға жететін жер қалған жоқ. Жер болды, бірақ орыс қалалары кеп түскен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.