Балалар үйіндегі балалар
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУТІЛІН ДАМЫТУДЫҢПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫ ҚАСПЕКТІЛЕРІ ... ... 6
1.1. Балалар үйі жағдайындағы балаларды зерттеулердің теориялық негіздері...6
1.2. Қазақстандағы балалар үйі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3.Балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілінің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2. БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1.Баланың сөйлеу тілін дамытудың зерттеу жолдары,бағыттары ... ... ... ... .. ... 24
2.2.Балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілін дамыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... 3 0
2.3. Сөйлеу тілінің дамытудағы зерттеудің нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Зерттеудің жұмысының өзектілігі. Бақыт деген сенің бала күндерің деп Мұқағали Мақатаев айтқан. Балалық шақ - қамсыз, мұңсыз, қызықпен өтетін бақытты балалық болуы тиіс. Бірақ та балалық шағында ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар сол бақытты сезініп жүрген жоқ. Үкімет тарапынан түрлі қолдаулар көрсетілгенімен, ата-анасының орнын алмастыра алмайтыны белгілі. Елімізде балалығында қуанып күле алмаған, ата-анасына еркелей алмаған сәбилер көбейіп барады. Бізде жетім балалар саны көп. Туған перзентіне тасбауыр, ата-аналардың кесірінен жетімдер үйінде өсіп жатқан балалардың тағдыры ешкімді де немқұрайлы қалдырмайды. Бұл бүгінгі күннің ащы шындығы. Әрине, жетімдер үйі барлық мемлекеттерде бар. Алайда қазақ - ежелде жетімін қаңғыртпаған, жесірін тентіретпеген халық. Өркениет дамығаннан бері біздің елде де жетімдер үйі, қариялар үйінің саны артып кетті. Әрине, бұл тек жеке бастың емес, қоғамның қасіреті, балалық шақта қатыгездікке жол, зорлыққа орын жоқ болуға тиісті. Бірақ та мына жарық дүниеге келмей жатып, тастап кеткен анасының қатыгездігін сезінген бала мына жалған дүниеде зорлық, жауыздықтың да орын алатындығын ерте сезініп өседі. Қорғансыз баланың отбасында, қоғамдық орында қорлық не зорлықты көріп, бұл өмірден алыстап қалуы, әлемнің барлық елдерінде жиі орын алатын қауіпті құбылыс. Адамзат санасын уақыт билеген қазіргі нарық заманында үлкендер баланың ішкі сырына көңіл бөле бермейді. Еліміздің саяси-экономикалық және әлеуметтік жедел жаңаруында Қазақстан Республикасының Қазақстан - 2030 даму стратегиясы бағытына сәйкес әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында ұлттық тәрбиенің шешуші факторы болуы заңдылық.Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007ж) оқу үдерісін ұйымдастыратын қазіргі балалар үйі - толық мемлекеттің қармағындағы ұйым. Балалар үйінде негізінен жетім балалар,жалғызбасты аналардың баласы, жағдайы төмен отбасы балалары немесе денсаулығы нашар, кемтар балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған тәрбиеленетіні айтылса. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде әлеуметтің көмектің мөлшері мен көздері туралы 17.05.2000 жылғы №1738 қаулысының жалпы бөлімінде: Мемлекет сәбилер үйіндегі жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды олардың білім алу кезінде ұстауға арналған шығыстарды толық көтереді. Толық мемлекеттік қамтамасыз ету: тұруды, тамақтандыруды, киім-кешектерді, медициналық көмектер алуын, оқулықтармен, жұмсақ жабдықтармен қамтамасыз етуді қамтиды, - деп көрсетілген.Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы бойынша 18 мыңнан астам ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған жетім балалар мен тастанды балалар тәрбиеленуде. Тәрбиеленушілердің 80 пайызы - қазақ балалары. Олардың 4 пайызы ғана әртүрлі тағдыр тауқыметтерімен ата-анасынан айрылғандар болса, 96 пайызы ата-анасынан тірідей айрылғандар, әлеуметтік жетімдер (әке-шешелерінің ішімдікке салынуынан, өз балаларын перзентханаларға немесе өзге орындарға тастап кетулеріне байланысты сәбилер үйі мен балалар үйлеріне қабылданғандар). Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің 78 пайызынан астамында физиологиялық, педагогикалық, психологиялық жағынан дамуында ауытқушылықтар байқалады. Оған себеп ата-ана өлімі, отбасының ұрыс-керістері, күнделікті күн тәртібінің балалар үйіне келгенге дейінгі уақытта дұрыс болмауының әсерінен болады. Мұның барлығы балалар үйіндегі тәрбиеленушілермен жүйелі де, бірізді жылы қарым-қатынасты жағдай жасауды талап етеді. Себебі, аналарының ақ уыз сүтін бір тойып еме алмаған, ананың аяулы алақаны, әкенің жүрек жылуын сезіне алмаған, төңіректеріне тосырқап қарайтын, жандары жабырқау,көкіректері шерменде қаракөз бүлдіршіндердің тағдырын ел болып бір жақты реттейтін уақыт келген сияқты. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктері мен оқу тәрбие жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген Тәуелсіздік Мемлекеттер Достастығы елдері ғалымдары: Т.А.Баласанян, А.А.Виноградова, Е.В.Виногродова, Т.М.Землянухина, А.А.Лобанов, О.Д.Мукаева, Л.И.Рюмшина, Т.И.Тарабарина, С.П.Юняева, А.А.Ярулов өз еңбектерінде балаларды жан-жақты қалыптастырып, тәрбелеу мәселелерін зерттеп, ғылыми әдістемелік жолдарын ұсынған.Қазақстандағы арнаулы балалар үйі мен мектеп интернаттарында тәрбиеленетін балалардың дамуы мен тарихы зерттеген педагогтар Л.Г.Ақжаркенова, Ж.И.Намазбаева, А.К.Сатова, М.Ж.Смайлова арнаулы балалар үйі мен мектеп интернаттарда білім беру мен тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өз үлестерін қосты.
Интернат типтес мекемелерде күн тәртібін қатаң регламенттеумен, тәрбиенің авторитарлық стилінің үстемдігіне балалар үйі тәрбиеленушілерінің психикалық, әлеуметтік-эмоциялық және сөйлеу дамуының ерекшелігіне негізделеді, бұл когнитивтік процестердің, коммуникативті белсенділіктің және уәждемелік саланың, бір түрліліктің, қарым-қатынастың эмоциялық-экспрессивті құралдарының, қорқынышқа, үрейлікке, мазасыздыққа, агрессивтілікке, эмоциялық суыққа жоғары бейімділіктің дамымағандығынан көрінеді.Жабық үлгідегі мекемелерде тәрбиеленетін балалар сөйлеуді дамытудан артта қалып отыр, бұл сөз сөйлеуге дейінгі вокалдау кезеңінде көрінеді: балалар үйінің тәрбиеленушілерінде 7 айдан 10 айға дейінгі кезеңде пайда болады [1, c.76].
Зерттеушілер отбасыдан тыс тәрбиеленетін балалардың сөйлеуін түсіну өмірдің екінші жартысында атап өтілетіндігін атап өтті. Бұл ретте ол нақты және қарапайым нұсқаулықтарға негізделген. Белсенді сөйлеуді дамыту екі шартты сөйлем құрумен шектеледі, сөз ересектердің назарын аудару және онымен жанама-эмоциялық байланыстарды орнату мақсатында ұзақ қолданылады. Бұл балаларда ересектермен эмоционалдық қарым-қатынас шамадан тыс және экзальтация сипатында болады. Ересектермен жағдаяттық-жеке немесе тікелей-эмоциялық қарым-қатынас жағдайлары коммуникативті қарым-қатынас орнату үшін сөзді қолдану қажеттілігін, сондай-ақ оны пайдалану саласын шектейді, сөз функциясын ересектердің назарын тартумен, оны өз жанында ұстаумен шектейді [2, c.13].
Балалар үйінен балалардың белсенді сөйлеуін сипаттай отырып, М. И. Лисина дамудың бірнеше деңгейлерін бөліп көрсетті: бірінші деңгей қарым-қатынас кезінде күрделі сөйлеу құрылымдарын пайдалануды болжады, ал екінші деңгей екі шартты сөйлемдерді басым пайдалануымен ерекшеленді: бастауыш-баяндауыш, бастауыш-сілтемелік есімдік. Белсенді сөзді меңгерудің қарғыс деңгейі тұтас сөйлем рөлінде сөз сөйлейтін жеке сөздерді (етістіктер, зат есімдер, есімдік) айту тән болды. Төртінші деңгейге баланың белгілі бір затты немесе бетті білдіретін қайталанатын буындармен жеке сөздерді айту сәйкес келді. Лисина М. И. көптеген жағдайда балалар үйі тәрбиеленушілерінің сөзі белсенді сөйлеудің 4 деңгейіне сәйкес келетінін анықтады [4, 65].
Ғылым зерттеулерде, Отбасында тәрбиеленетін балалар 2 жасқа 6 айға қарай көп жағдайда сөйлеуді белсенді меңгереді. Балалар үйінде мұндай балалар аз. Отбасы тәрбиеленушілерінің және балалар үйлерінің сөйлеу түсінігін түсіну өмірдің екінші жарты жылдығында байқалады,бірақ отбасының балаларында бұл басқа жағдайларда өсіп келе жатқан құрдастарына қарағанда екі есе жиі орын алады. Балалар үйінің тәрбиеленушілері тілді меңгерудің бастапқы кезеңдерінде ұзақ уақыт бойы ересектердің сөзін түсіну кезеңінде ғана кідіріп, оны белсенді пайдалануға көшетіндігі анықталған. Сондықтан балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілін отбасында тәрбиеленген балаланың сөйлеу тілімен бірдей деңгейде дамытудипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетіп, тақырыпты Балалар үйі жағдайындағы балалардың сөйлеу тілін дамыту деп көзделді.
Зерттеу мақсаты: Балалар үйіндегі жетім балалардың сөйлеу тілін дамытудың психологиялық-педагогикалық қолдауды ұйымдастыру, түзету және ғылыми дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: Балалар үйіндегі балалар.
Зерттеу пәні: Балалар үй жағдайындағы балалардың сөйлеу пәні.
Зерттеу болжамы: егер, балалар үйіндегі балалармен түзету-дамыту жұмыстарын психологиялық-педагогикалық жағынан дұрыс өткізген жағдайда, олардың сөйлеу тілін дамытуға қол жеткізуге болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Балалар үйі жағдайындағы балалар туралы түсініктерді
анықтау;
Балалар үйіндегі балаларды зерттеу және толық теориялық талдау
жүргізу;
Балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілін дамытудың педагогикалық
психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
Балалар үйіндегі балалардың сөздік қорын дамыту жолдары мен
бағыттарын талдау;
Балалар үйіндегі балалардың сөйлеуі тілін дамытуын эксперимент
түрінде көрсету;
Зерттеу жұмысының теорялық және әдіснамалық негіздері:
Қазақстандағы арнаулы балалар үйі мен мектеп интернаттарында тәрбиеленетін балалардың дамуы мен тарихы зерттеген педагогтар Л.Г.Ақжаркенова, Ж.И.Намазбаева, А.К.Сатова, М.Ж.Смайлова арнаулы балалар үйі мен мектеп интернаттарда білім беру мен тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін.
Зерттеу жұмысының базасы: Талдықорған қаласындағы балалар үйі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: диплом жұмысын орындау барысында жинақталған теориялық материалдар,балалар үйінде өскен балалардың сөйлеу тілін дамытуға ықпал етеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: ұсынылған мәліметтер балалар үйінің мұғалімдері мен тәрбиешілеріне арналған ұсыныстар ретінде қолданылуы мүмкін. Балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілін дамыту жолдарын анықтау арқылы балалардың қоршаған ортамен қарым-қатынас тілдерін дамытуға қол жеткізу.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ТАРАУ. БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ.
1.1.Балалар үйі жағдайындағы балаларды зерттеудің теориялық негіздері
Жетімдер мәселесі шетелдік және еліміздегі әлеуметтік педагогтардың, психологтардың, социологтардың және сондай-ақ, дәрігерлердің зерттеу нысанына да айналған. Мысалы, Д.Янхольц, И.В.Дубровина, Ю.В.Василькова және т.б. ғалымдар жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін және олардың педагогикалық-психологиялық даму өзгешеліктерін қарастырса, А.М.Прихожан, Н.Н.Толстыхтың Дети без семьи атты еңбегінде: Көптеген елдерде жүргізілген зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, отбасынсыз өскен балалардың дамуы, оның ішінде баланың мінез-құлық дағдылары мен жеке тұлға қасиеттерінің қалыптасуы отбасында өскен балаларға қарағанда ерекшеленіп тұрады, - деген тұжырымға келеді. Ал, отандық ғалымдардың арасында А.Қ.Құсайынов, Ж.И.Намазбаева, А.Т.Құнанбаева, Ә.Б.Садықова өз еңбектерінде жетім балалар мен ата-ананың қамқорынсыз қалған балаларға арналған білім беру мекемелерінде балаға достық ортаны қалыптастырудың технологияларын ұсынды. Жетім балалардағы мінез-құлықтың ауытқуын Г.А.Уманов, В.В.Трифонов, Л.К.Керимов және т.б. педагогикалық тұрғыдан қарастырған. Мысалы, Л.К.Керимов "Трудные ученики и их перевоспитание" атты еңбегінде қиын оқушыны жеке-дара қайта тәрбиелеу тұжырымдамасын көрсетіп, оның шешу жолдарын ұсынған болатын. Белгілі психологтар Б.Г.Ананьев, А.Т.Асмолов, А.А.Бодалев, В.В.Давыдов, М.Кле, А.Н.Леонтьев, отандық ғалымдар З.У.Кенесарина, М.М.Мұқанов, Ж.Н.Намазбаева т.б зерттеулерінде жалпы жасөспірімдердің әлеуметтік және жеке даралық білімдері мен өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез-құлқын, дүниетанымын қалыптастырып, күнделікті жүріс-тұрыстарын басқарып отыруға өз биліктері мен бостандығының алатын орнын айқындаған. Ю.И.Юричка жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың диагностикасын қарастырған.
Ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау нәтижесінде жалпы білім беретін мектептердегі оқушылар мен жетім балалар үйіндегі жетім балалардың әлеуметтік дамуының ерекшелігі олардың біреулері отбасында, ал екіншілері отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленуінде ғана емес, сондай-ақ олардың қоғамдағы белгілі бір орынды иеленулеріне де байланысты екені байқалды. Ал, бұл жайлы жинақталып, бір жүйеге келтірілген мәліметтер өте аз. Осыған байланысты отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленіп жатқан жасөспірім тұлғасының педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік- педагогикалық даму мәселелеріне тоқталып, жан-жақты зерттеу қажеттілігі байқалды. Біз зерттеу барысында жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін, даму өзгешелігін зерттеген психолог ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, балалар үйінде тәрбие алып жатқан жетім балаларға тек психологиялық ғана емес, сонымен қатар оларды әлеуметтендіруде "әлеуметтік-педагогикалық" білімдермен, жұмыстар жүйесінің, ақпараттық көмектің қажетті екендігін көрдік. Бұл мәселенің нақты зерттелуіне келер болсақ, А.Лиханов, Е.В.Стребелова, Н.М.Михайлицкая және т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Әлеуметтендірудің нәтижесі, қоғам талабын қанағаттандыратын әлеуметтену үдерісі болып табылады. Бірақ та, бұл үдеріс жетім балаларды әлеуметтендіруде өзіндік қиындық туғызады. Көптеген теориялық деректерді талдау барысында біздің тарапымыздан қазіргі жағдайда жетім балаларға көмек көрсету жүйесінде жетім балалар тәрбиеленетін мекемелер қызметінің бірнеше жұмыс бағыттары айқындалды. Атап айтар болсақ, әлеуметтік, медициналық, психологиялық, ұйымдастырушылық-тәрбиелеушілік. Мұндағы тәрбиелену-шілердің қоғамдық ортаға бейімделуі баланың әлеуметтік статусына сай емес, медициналық тұрғыдан бұл типтегі балалар тұқым қуалаушылық тұрғысынан дертке шалдыққан немесе нерв жүйкелері тозу арқылы ашушаң, ызақор болып келеді. Мұның барлығы айналып келгенде олардың әлеуметтенуіне кедергі келтіріп, әлеуметтендірудің тиімділігін төмендетеді яғни, балалар шынайы өмірге даярланбайды. Оларды қоғамдық өмірге даярлауда өздерімен қатар бірге алып жүретін адамдардың қажеттігі туындайды. Балалар үйі - мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды қоғам талабына сай тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол демократиялық қоғамның тұлғаларын даярлайды. Бұл арнаулы ұйымдар - жетім балалардың дағдыларын қалыптастырып, әлеуметтік тұрғыда бейімделуін қамтамасыз етеді.
Осыған орай, Қазақстанда ұлттық психология ғылымының негізін салған психолог, ғалымдар: Ә.Алдамұратов, С.Балаубаев, Қ.Жарықбаев Т.Тәжібаев Г.А. Урунтаева, Х.Т.Шерьязданова, т.б. өздерінің ғылыми еңбектерін балалардың психологиялық даму ерекшеліктеріне арнады.
Сонымен қатар, балалар үйіндегі жетім балалардың психологиялық даму ерекшеліктері, тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы және оқу-тәрбие жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері ғалымдары Т.И.Дьяконова, И.М.Михайлицкая, С.В.Яосева еңбектерінде балаларды тәрбиелеу мен жан-жақты дамыта қалыптастыру мәселелерін зерттеп, ғылыми-әдістемелік жолдарын ұсынған.
Ал, С.А.Дзенушкайтенің Біздің үй атты еңбегінде: Балалар үйінің педагогикалық ұжымы денелері мен психикасы дұрыс дамыған балалар үшін қажетті жағдай жасауға міндетті. Ол үшін жоғарғы ұрпақтардың бай тәжірибесін қолдана отырып, әлеуметтік жағдайда адамгершілігі мол, еңбекке бейім етіп, тәрбиеленушілерді өз беттерімен өмір сүруге жан-жақты дайындау - деп ой түйіндеген.
Жетім балалардың дамуында психологиялық ерекшеліктер байқалады. Олар:
-психикалық процестердің дамуындағы ерекшеліктер: қабылдауының төмендігі, түйсінудің әлсіздігі, есте сақтаудың, қиялдың баяу дамуы, көрнекілік-бейнелік ойдың толық жетілмеуі, ерік-жігері әлсіз, зейіннің тұрақсыздығы, т.б.;
-мінез-құлық дағдыларындағы ерекшеліктер: жиі көңіл-күйдің өзгеруі мен тұрақсыздық, ашушаңдық, өзін-өзі ұстай алмаушылық, сабырсыздық, сенбеушілік, ызақорлық, тұйықтық, енжарлық, қатыгездік, ұқыпсыздық секілді жағымсыз мінез-құлық дағдылардың басымдылығы;
қарым-қатынастағы ерекшеліктер: құрдастарымен жиі келіспеушілік, құрдастарымен бірігіп ойнай білмеуі, үлкендермен сөйлесе алмау, оқшаулануы.
Осыған орай, жетім балалардың психологиялық дамуындағы сәтсіздікті анықтайтын себептер мынадай:
-тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынас пен оқу-тәрбие үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауы;
- әлеуметтік мәдени ортамен қарым-қатынастың шектеулілігі;
-балалар үйі тәрбиешілерінің психологиялық-педагогикалық дайындығының жеткіліксіздігі;
- тәрбиеленушілерді тәрбиелейтін үлкендердің, маман педагогтардың жиі ауысуы;
-жетім балалардың қарапайым мұқтаждықтарының шектелуі.
Отбасы жағдайында, өз үйінде бала өзін еркін ұстап, қалаған қажеттілігін қанағаттандырып отырады. Мысалы, қыз бала әжесі мен анасының үй жұмыстарына қатысып, ұл бала ата, әкесімен үй шаруашылығына қажетті заттарды, нәрселерді жасауға қатысып, көзімен көріп, іс-әрекеттерді бөлісуге, жоспарлауға ат салысады. Әрбір еңбек іс-әрекеттері үлкендер тарапынан қадағаланып, бала еңбекке баулынады. Ал, балалар үйлеріндегі ұл-қыздардың мұндай мүмкіндіктері жоқ. Сол себептен, тұрмыстық қарапайым жұмыстарға икемсіздік көрсетеді. Қазіргі психологиялық зерттеулерде балалар үйлері тәрбиеленушілерінің дамуында болатын негізгі кедергі (депривационные условие), қолайсыз күй деп білеміз.Жетім балалардың мұқтаждықтарының шектелуі, жеке тұлға ретінде қалыптасуда қажетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен аналық жылылықтың болмауынан деп тұжырымдауға болады. Балалардың ақыл-ой, адами ізгілік қасиеттері мен психологиялық процестердің бағдарлы дами алмауы - өз қажетін өтей алмаудың басты сипаттамасы болмақ.
Қорыта айтқанда, жетім балардың тұлғалық сапаларының тежелуі әлеуметтік-мәдениет орталықтарына сирек баруынан, эстетикалық тәрбиенің әлсіздігінен, айналасындағы адамдармен қарым-қатынастардың аздығынан болады. Ал, Жетім балалардың ең басты талап-тілектерін қанағаттандырмайтын іс-әрекеттер құрамы қимыл-қозғалыс, айналасындағы қарым-қатынас мұқтаждығы, әлеуметтік қарым-қатынас күйі, бала жасындағы әлеуметтік шектелу, өз-өзін әлсіз сезінуі, т.б. әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан алғанда, қарым-қатынастың кедейленуі, әсіресе, олардың сезіну, түйсіну, есте сақтау, қиялдау, т.б. процестерінің дамуының тежелеуінен болады деп ой түйіндейміз. Біздің жетім балалардың психологиялық ерекшеліктерін анықтаудағы мақсатымыз - жетім балалардың тұлғасын қалыптастыру мен оларды әлуметтендіру жолдарын іздестіру, бағыт-бағдарын айқындау болды. Қазіргі дидактикада Л. А. Аристова, Ю. К. Бабанский, Л. В. Занков, И. Я. Лернер, М. И. Махмутов, К. А. Половникова сияқты педагог-әдіскерлер тілді дамыта оқытудың құрылымдық-жүйелілік мәселелерін негіздесе, ал Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Л. С. Рубинштейн, А. Р. Лурия, Л. И. Божович, А. Я. Галыперин, Д. Б. Эльконин, Ж.Аймауытов, М. Мұқанов, Қ. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов т.б. ғалымдар сөйлеудің психологиялық іс-әрекет арқылы даму теориясын жасады.
Ресейде балалардың сөйлеу тілінің дамуы мәселесімен Н. И. Жинкин, М.И.Лисина, А.В.Запорожец, Л.Г.Соловьева, Е.Д.Дмитриева, В.И.Лубовский, Л.П.Носкова, Е.А.Миронова, А.М.Бородич, Э. Г. Пилюгина, Г. В. Грибанова, А. М. Прихожан және т.б. айналысты.Сонымен қатар, шетелдік зерттеушілер де бұл мәселені назардан тыс қалдырмайды. Бұндай жұмыстардың көптеген саны Ш.Бюлардың, Г.Гетцердің, У.Голдфарбтың, Д.О.Хеббаның, Б.М.Фосстың, Э.Л. Фрухттың және т.б. еңбектерінде кездеседі.Соңғы жылдары балалар логопедиясында сөйлеу тілінің дамуындағы бұзылыстарды ерте анықтау және кешенді түзетушілік жұмыстарды ерте бастауға зерттеулер назары көбірек шоғырланып келеді.Ерте жас көптеген психикалық атқарымдардың дамуы үшін жағымды кезең болып табылады. Бұл жас - психологиялық-педагогикалық әсер ең тиімді болатын мезгіл деп саналады. Осыған байланысты психикалық, қимыл-қозғалыстық және сөйлеу тілдік дамуын ерте жастан тексеру, анықтау мүмкін болатын даму бұзылыстарын алдын алуға және болған жағдайда дер кезінде түзетуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге дер кезінде басталған және дұрыс жүзеге асырылған жұмыс ерте жастағы балалардың толыққанды дамуының маңызды шарты болып табылады.Сөйлеу тілі қызметі қалыптасуының ерте кезеңдеріндегі логопедиялық әсер ету аталған жаста сөйлеу тілінің негізгі қызметтерін (номинативті, коммуникативті, когнитивті және т.б.) меңгеру ерекшеліктерін ескере отырып, ақыл-ойының және әлеуметтік - эмоционалды дамуының сұрақтарын өзара байланысты қарастыруға сүйенеді.Сонымен қатар, қазіргі таңда ата-аналары балаларының сөйлеу тілін дамыту мәселесі бойынша кеңеске жүгінетін, ерте жастағы балалар саны айтарлықтай өсіп келеді және тексеру жүргізу үшін арнайы дидактикалық оқу құралдарын жасауға қажеттілік туындап отыр. Бір жастан үш жасқа дейінгі кезеңде балалардың әлеуметтік дамуы мен жетекші әрекеті өзгереді. Ерте жастағы баланың жетекші әрекеті заттық әрекет болып саналады, ал ересек адаммен жағдаяттық-іскерлік қарым-қатынас балаға заттармен әрекеттенудің қоғамдық-таңдамалы тәсілдерін меңгеретінін заттық әрекетті ұйымдастырудың түрі және құралы бола бастайды.Ерте жаста баланың сөйлеу тілі де қарқынды дамиды. Баланың автономиялық сөйлеу тілі (әдетте жарты жыл ішінде) жоғалады. Бала өз ана тілін меңгеруде айтарлықтай табыстарға жетеді, ол оның фонетикалық, семантикалық жақтарын меңгереді. Дыбыстары айтуы дұрыстала бастайды. Бұл жастағы баланың сөйлеу тіліндегі ең үлкен өзгеріс, ол үшін сөз заттық мағына ала бастағанында болады. Ерте жаста баланың енжар сөздігі жылдам өседі. Бала екі жасқа келгенде ересек адам айналасындағы заттарды атап сөйлегенде, бала шамамен барлық сөзді ұғады. Енжар сөздігімен қоса белсенді сөздігі де молая бастайды. Ата-ана қамқорлығынан айырылған әрбір бала отбасында тәрбиеленуі тиіс. Бұл тұрғыда жетім балаларға жаңа мүмкіндіктер мен жаңа отбасын сыйлайтын отбасы үлгісіндегі балалар үйінің маңызы зор.
Мұхтар Әуезовтың Жетім әңгімесі 1925 жылы жазылса да әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ. Әке шешесінен 10 жасында жетім қалған Қасымды қатыгез тағдыр,қатал заман аямады. Мұхтар Әуезов қазақтың шағын ауылының жүдеу тұрмысы мен панасыз жетім баланың өмірін дәл суреттеп берген.Осыдан 80 жыл бұрын жазылған әңгіменің құндылығы осында. Мен осы әңгімені оқып отырып әр бір адамның балаға мейіріммен қарап,қамқорлық жасауы кез келген адамдардың қолдарынан келмейтіндігі туралы ой түйдім .Қасым Қайсеновтың Жау тылындағы бала повесіндегі панасыз жетім қалған 10жасар Серіктің соғыс кезіндегі басынан өткен қиындықтарын, халықтың ортақ жауға күресін, бірлігін қимылды бейнені көз алдыма елестеттім.
Ендігі кезектегі Мұхтар Мағауиннің Бір атаның балалары повесімен Сайын Мұратбековтың Жусан иісі шығармасы. Бұл шығармаларды оқығанда әр түрлі балалардың іс әрекеттерін,мінездерін танып білдім. Соғыс кезінде жетім қалған әр ұлт балаларының қилы қилы тағдырларын талдап,ауыл адамдарының оларға деген қамқорлығын байқадық. Зигфрит, Нартай мен Ертайдың ауыр тағдырларына көз жеткіздім, сонымен бірге Жусан иісі повесіндегі Аянның төзімділігі, ұстамдылығы маған қатты әсер етті.Аянның ұқыпты,ақылды,зерек,қайсар бала екендігіне көзім анық жетті. Әр қоғамда балалар тағдырын білу үшін әр шығарманың өзіндік сипаты бар. Жазушы өзінің айтпақ ойын, көтерген мәселесін,заман тынысын,балалардың өсу жолына танымдық тұрғыдан қарады. Мұның тәрбиелік маңызы өте зор.
Мемлекеттің негізі жер болса, оның болашағы балалар, жастар деген ұлағатты сөз бар. Қазақ халқы ежелден бала саны мен тәрбиесіне айрықша көңіл бөліп келген. Алайда, бүгінде елімізде түрлі себептермен ата - ана қамқорлығынсыз өсіп жатқан балалар саны артып, осыған байланысты балалар үйлері де көбеюде. Бейбіт өмірдің өзінде бізде мыңдаған жетімдер бар - балалар үйлері толы. Бұл өкінішке қарай, жалпыәлемдік үрдіс және жаһанданудың сынағы. Бірақ біз бұл үрдіспен күресуіміз керек. Мемлекетіміз бен қоғамымыз жетімдерді асырап алуды және отбасы типіндегі балалар үйлері салынуын көтермелеуі қажет. Балалар - қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі және олар құқықсыз болуға тиіс емес деген Елбасымыздың жолдауынан бұл еліміздің шешімі күрделі де өзекті мәселелерінің біріне айналып отырғанын көреміз. Ұлы ағартушы, ұлт ұстазы А.Байтұрсынов ашына жазғандай: ұлым дейтін ел болмаса, елім дейтін ұл қайдан шықсын?!. Тіпті құран сүрелері мен пайғамбардың хадистерінде балаларға қамқорлық жасау барша мұсылман қоғамының парызы екені ескертілген. Жетім атауының өзі соғыс заманында ата - аналары қайтыс болған кезде, ашаршылық, қиын - қыстау кезеңдерде баланың қараусыз қалып отырғанынан пайда болған. Бірақ, оның өзінде Тәуке ханның Жеті Жарғы, Есім ханның Ескі жолы сияқты заңдары бойынша жетімдерді бай, қауқарлы адамдарға асырап алуға беріп отырған. Балалар бал - бұлақ балалық шағында ел қатарлы ойын - ойнап, қапысыз күн кешудің орнына, жетімдер үйінен тәрбиеленіп шыққан соң қайда барып, өзінің қоғамда қандай орын алатынын ойлайды. Ата - ана қамқорлығынсыз қалған балалардың даму ерекшеліктері шетел зерттеушілерінің (А.Адлер, А.Фрейд, Дж.Баулби, С.Порванс, Р.Липтон, М.Айнсворс, Р.Жеках, Р.Шпиц, Э.Пиклер, Р.Хаарр, М.Винце және т.б.) еңбектерінде баяндалған.
Сонымен қатар, ресейлік зерттеушілер де бұл мәселеге байланысты зерттеулер жүргізіп, көптеген еңбектер жазған. Мәселен, әлеуметтік ортаны баланың тұлғалық қалыптасуындағы өте маңызды детерминант ретінде қабылдауға бағытталған педагогикадағы әлеуметтік - рөлдік тұжырымдама (Н.М.Таланчук, В.П.Созонов), жетім балаларды өмірге бейімдеуде қолданылатын әлеуметтік - психологиялық қолдауды ұйымдастырудың басты психологиялық жағдайларының әдістемелік негіздерінде әзірленген әлеуметтік - психологиялық қолдау мен жәрдем теориясы (Л.И.Аксенова, А.В.Мудрик, Х.Т.Шерьязданова, Ю.Н.Галагузова, Б.А.Расчетина), жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін және олардың педагогикалық - психологиялық даму өзгешеліктерін Е.М.Рыбиновский, Д.Янхольц, И.В.Дубровина, А.Г.Рузская, Дж.Боулби, И.М.Бгажнова, С.А.Беличева, Ю.В.Василькова және т.б. ғалымдар қарастырды. Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін Н.И.Пономарев, В.И.Жолдак, С.Б.Тихвинский, И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева және т.б. ғалымдар өзіндік тұрғыдан ашқан. Бұл мәселені зерттеуде А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых және О.Ажнина отбасында және отбасынан тыс тәрбиеленетін жасөспірімдердің психикалық дамуындағы ерекшеліктерін қарастырған.
Бақыт Мырзағалиеваның "Балалары жетім елдің болашағы да жетім" сынды мақаласында тұңғыш рет осы мәселенің бір шеті көрінеді. Қазақстанда өтпелі кезеңнің қарлығаштары болған панасыздардың шығу тарихына үңіледі. Автор: жетім бала, тастанды бала деген жағымсыз көріністер бір күнде жойылып кетпейді. Сондықтан бұл сорақы құбылыс мемлекет, қоғам деңгейінде шешілетін нәрсе. Егер азамат соғысынан кейін, 30- жылдардағы ашаршылық салдарынан елде қаптап кеткен қара домалақтарды құтқаруға шамамыз келгенде, енді қазіргі дәрменсіздігіміз елдігімізге үлкен сын,- деп мақаласын аяқтайды.
Сонымен, әдебиеттерге талдау жасай келе, шетел, ресей, отандық ғалымдар мен педагог - психологтардың жетім балалар мен ата - анасынан айырылған балалар жайында зерттеген еңбектеріне тоқталып өтіп, қазіргі таңда өзекті болып отырған ата-ана мейірімінен айырылған балалардың мәселесінің дүние жүзі бойынша шешімі табылмаған көкейкесті проблемаға айналғанын, қоғамның басты мәселелерінің бірі екеніне көз жеткіздік.
Ата - ана қамқорлығынсыз қалған балалардың негізгі бөлігі білім беру және әлеуметтік қорғау органдарының интернат мекемелерінде тәрбиеленуде. Қазақстан Республикасының интернаттық білім беруді ұйымдастыру тәртібі туралы ережесінде интернаттық ұйымдар ата - ана қамқорлығынсыз қалған жетім, панасыз балаларға тұратын орын беріп, білім алу құқығын қамтамасыз ететіні туралы баяндалған. Мұндай интернаттық мекеменің қазіргі кезде төрт түрі бар:
- жалпы типті мектеп - интернат (жетім балаларға, көп балалы және тұрмысы төмен отбасылары мен жалғыз басты аналар мен әкелердің балаларына тұратын орын беріп, білім алуға мүмкіндік беретін білім беру жүйесінің мекемесі);
- санаториялық типтегі мектеп - нтернаттар, мұнда денсаулықтарына байланысты, мысалы, туберкулез - өкпе ауруына душар болған балалардың емделуі, оқуы, тәрбие алуы қамтамасыз етіледі.
- девиантты мінез - құлықты балаларға арналған мектеп - интернаттар (кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөнінде комиссияның шешімімен балаларды әлеуметтік оңалту, жалпы білім беретін мектеп жанындағы интернаттар;
- жетім балаларға арналған ұйымдар - білім беру мен тәрбие алуда қолайлы жағдай жасап, мамандық таңдауға көмек көрсететін және оларды өз бетінше өмір сүруге дайыдауды қамтамасыз ететін білім беру мекемелері [4]. Интернат қызметкерлері уақыттың шектеулігіне байланысты және бала санының көптігіне орай әр балаға тиісті көңіл бөлуге қауқарсыз. Мұндай мекемелерде балалар ата - анасының қамқорлығына зәру болып келеді. Бұл оның дамуына кері әсер етіп, нәтижесінде ауыр психологиялық салдарларға әкелуі мүмкін. Балалар еркін қоғамдағы жауапты өмірге дайын болуға тиіс. Ата - ана қамқорлығынан айырылған әрбір бала отбасында тәрбиеленуге тиісті. Себебі, оларға өзін қоршаған ортада өзін - өзі танытуы үшін тек отбасылық орта ғана мүмкіндік бере алады. Басқа балалар қалай отбасында өмір сүрсе, қорғансыз балаларымыз да отбасы үлгісіндегі үйлерінде тұруы қажет. Сонымен қатар өздерінің отбасы махаббатын сезіне алмаған жетім балаларымызға сол ыстық отбасы махаббатын сезіндіру керек. Соған байланысты кейінгі жылдары балалар үйінде, интернаттарда патронат жүйесі енгізілді. Барлық дамыған мемлекеттерде, Ресейде де бұл асырап алу түрінің жүзеге асқанына біраз жыл болды. Ал, біздің елде жақында ғана тәжірибе жүзінде қолданыла бастады. Яғни, баланы жанұя уақытша қамқорлыққа алып, тәрбиелейді. Оларға үкімет тарапынан әлеуметтік көмек көрсетіледі [5]. Көп жағдайда отбасы балаға бауыр басып қалғандықтан, оны асырап алуға тілек білдіріп жатады. Алайда, патронат жүйесінің бір кемшілігі -- бала асырап алушы отбасында қалмай, балалар үйіне қайтарылса, оның жүйкесіне, жан дүниесіне кері әсер ететіндігі туралы ескерілмеген. Жетімдер үйінен жаңа отбасына келген бала жаңа ортаға үйреніп, өзін ата - анасымен, бауырларымен тұратындай сезіне бастайды. Негізі патронаттық тәрбиенің жетімдіктің алдын алуға, баланың айналасындағы адамдармен тұрақты қарым - қатынас жасап отыруына және олардың психикасының дұрыс дамуына әсері мол. Патронат ата - ананың өзінің де дүниетанымы кең болып, баланы дүниені танып білуге, байқампаз болуға, білімге қызығушылығын, өмір сүруге деген құштарлығын арттыруға күш салып, алда кездескен өмірдің талай қиындықтарына мойнымай, олармен күресіп және оларды жеңудің жолдары мен амалдарын үйрету керек. Бала көңілі сезгіш, оның өмір жолын өзі таңдауға құқы бар. Сондықтан біз оларға үлкен өмірдің таңдауын жасарда көмек қолын созсақ, бағыт - бағдар көрсетсек, сонда ғана баланың бақытты болуына, өмірде өз орнын табуға септігімізді тигізер едік. Бала жаны әрқашан жылу мен мейірімді қажет ететінін естен шығаруға болмайды. Біздің өзіміздің адамгершілігіміз, өз жұмысымызға берілуіміз, баланы сыйлап - қадірлеуіміз, баланың ойымен бөлісіп, оның шешімдерін құрметтеуіміз, әділ шешім шығару арқылы қатаң да дұрыс талап қоя білуіміз бала тәрбиесінде маңызды рөл атқарады.
Әлеуметтік жетімдіктің проблемалары мен салдары, қараусыздықтың алдын алу шаралары, сәтсіз құрылған отбасылармен жұмысты ұйымдастыру И.Ф. Дементьев, А.А. Шульгин, Л.Я. Олиференко, Е.М. Рыбинский, В.М. Целуйко, Ослон В.Н., Овчарева Р.В., Казанская В.Г., Ауталипова У.И., Садвакасов З.М. және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Әлеуметтік жетімдіктің салдары балалар үшін өте ауыр және олардың кейінгі өмірлерінде де көрініс береді. Тұқым қуалаушылық, биологиялық және жағымсыз әлеуметтік факторлар - ата-ананың қарауынсыз қалған балалардың дамуындағы түрлі ауытқушылықтардың себептері болып табылады. Психологиялық, дәрігерлік, педагогикалық және әлеуметтік проблемалар балалар үйінің тәрбиеленушілеріне тән болып келеді.
Әлеуметтік жетімдіктің тағы бір себептеріне: халықтың материалдық жағдайының күрт төмендеуі, ата-аналардың жұмыссыздығы, елдегі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстар, білім беру мен тәрбие жүйесіндегі өзгерістер, білім беру мен мәдениет салаларының жекеменшікке айналуы және төлемақысының өсуі, экологиялық, стихиялық апатты жағдайлар және т.б. Бұл фактілер адамның санасына жағымсыз әсер етіп, нәтижесінде отбасылық қарымқатынастарға кері ықпалын тигізеді. Оның салдарынан демографиялық көрсеткіш төмендейді, ажырасу жағдайлары, толық емес отбасылар көбейеді, үй-күйі жоқ кезбе балалар пайда болады.Осы мәселелерге қатысты мемлекет те өз шамасы келгенше қолдаулар көрсетуде. 2012 жылғы 10 тамыздағы жағдай бойынша республикада 87 мектеп (3-еуі балалардың құқықтарын қорғау департаменттерінің, 33-і білім бөлімдерінің, 26-сы жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардың, 25-і жалпы орта білім беретін мектептердің жанында) пен 58 қызмет (4-еуі білім бөлімдерінің, 20-сы жетім балалар мен атаанасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардың, 34-і жалпы орта білім беретін мектептердің жанында) жұмыс істейді. 2012 жылғы 1 қаңтар мен 10 тамыз аралығында мектептер мен қызметтер 9763 адамды қамтыған 297 түрлі іс-шара мен 2902 кеңес өткізді. Соның ішінде 551 тұрақты тыңдаушы қатысқан 116 сабақ өткізілді. 104 оқыту семинарларына 1645 адам, оның ішінде, 402 (24 %) өз отбасына бала қабылдауға ниетті азаматтар қатысты. 4304 қамқоршыға, қорғаншыға, патронаттық тәрбиешіге және бала асырап алуға тілек білдірген азаматқа заңдық, психологиялық және педагогикалық (заңдық сұрақтар бойынша 1079 (36%), педагогикалық және психологиялық сұрақтар бойынша 1828 (61%) адамға) көмек көрсетілді.
1.2. Қазақстандағы балалар үйі туралы түсінік
Әлеуметтік жетімдік ұғымы және оның себептері.
Кез-келген мемлекетте, кез-келген қоғамда қандай да бір себептермен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар бар және болады. Бұл жағдайда мұндай балаларға қамқорлық жасауды қоғам мен мемлекет өзіне алады. Қазіргі уақытта қарапайым сөйлеу мен теориялық зерттеулерде екі ұғым-жетім(жетімдік)және әлеуметтік жетімдік(әлеуметтік жетімдік) кеңінен қолданылады. Бұл ұғымдарды ажыратуға тырысамыз. Жетім балалар-ата-анасының екеуі де немесе жалғыз ата-анасы қайтыс болған кәмелетке толмаған балалар. Әлеуметтік жетім-бұл биологиялық ата-анасы бар, бірақ олар қандай да бір себептермен баланы тәрбиелеумен айналыспайды және оған қамқорлық жасамайды. Бұл ата-анасы заңды түрде ата-ана құқығынан айырылмаған, бірақ іс жүзінде өз балаларына қамқорлық жасамайтын балалар.
Әлеуметтік жетімдік-бұл қоғамда ата-ана құқықтарынан айыру салдарынан ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың болуына, ата-анасын әрекетке қабілетсіз, хабар-ошарсыз кеткен деп тануға және т. б. себеп болатын әлеуметтік құбылыс.
Қазіргі уақытта жетімдіктің келесі түрлері бар:
1.ата-анасы ерте қайтыс болған балалар (өз жетімдер)
2.ата-аналары ата-ана құқығынан айырылған балалар(айырылғандар))
3.ата-аналары ата-ана құқықтарынан бас тартқан балалар(бас тартушылар))
4.интернатта тәрбиеленетін балалар ата-аналардан алыс,сондықтан ата-аналар олардың тәрбиесіне іс жүзінде қатыспайды(интернаттық жетімдер)
5. ата-анасының толық жиынтығы бар балалар және бала олармен бірге тұрады, бірақ оларға-балаға дейін емес(жетім). Бұл жағдайда ата-аналар мен балалар не бір-біріне бөтен немесе антагониялық қатынаста болады.
Барлық осы жағдайларда ,біріншіден басқа, әңгіме әлеуметтік жетімдік туралы болып отыр. Қамқоршылық пен қорғаншылық өте маңызды ұғымдар болып табылады. Оларға анықтама.
Қамқоршылық-бұл кәмелетке толмағандардың(және кейбір басқа санаттағы адамдардың) жеке және мүліктік құқықтары мен мүдделерін қорғау нысаны. Қамқорлық ұғымына жақын.
Қорғаншылық-бұл "әрекетке қабілетсіз адамдардың(ата-аналарынан айырылған балалардың,жаны ауыратын балалардың) жеке және мүліктік құқықтарын қорғау нысаны". Демеу - бұл бақылау жүктелген адамдар мен мекемелер. Сонымен, қамқоршылық пен қорғаншылық арасындағы айырмашылық неде? Балалардың неғұрлым кең санаты қамқорлыққа алынады. Бұл ата-аналары қайтыс болған,ата-ана құқығынан айырылған,ата-ана құқықтары шектелген,хабар-ошарсыз кеткен деп танылған,әрекетке қабілетсіз(әрекет қабілеті шектеулі), атқару колонияларында жазасын өтеп жүрген,қылмыс жасады деп айыпталған және қамауда болған,балаларды тәрбиелеуден жалтарған,балаларды уақытша орналастырылған емдеу,әлеуметтік мекемелерден алудан бас тартқан балалар.
Қазіргі уақытта әлеуметтік жетімдік айтарлықтай кеңеюде,оның жаңа сипаттамалары пайда болады. "Жасырын" әлеуметтік жетімдік пайда болды. Ол отбасының едәуір бөлігінің өмір сүру жағдайының нашарлауы,отбасының адамгершілік деңгейінің төмендеуі нәтижесінде таралады. Және осының салдарынан балаларға деген қарым-қатынас өзгеріп,оларды отбасыдан толық ығыстыруға дейін балалар мен жасөспірімдердің үлкен санының панасыздығы өсуде, әлеуметтік жетімдіктің өсуіне және балалар үйлері мен мектеп-интернаттар сияқты ерекше мекемелер санының артуына әкеп соқтыра отырып, елде әлеуметтік жетімдіктің өсуіне және балалар үйлері мен мектеп-интернаттар сияқты ерекше мекемелер санының артуына алып келеді. Алғаш рет мәселе олардың тығыздануы болды. Елдің әлеуметтік-экономикалық, саяси өмірінің тұрақты тұрақсыздығы жағдайында ерекше қиын жағдайларға тап болған балалар саны өсуде. Олардың ішінде жетім, әлеуметтік бейімделмеген балалар мен жас қылмыскерлер, мүгедек балалар, босқын балалар мен мәжбүрлі қоныс аударушылар, қолайсыз экологиялық жағдайларда тұратын балалар бар. Балалар сәтсіздігінің себептері өте кең. Елеулі факторлардың қатарында отбасындағы дағдарыстық құбылыстарды атап өткен жөн: оның құрылымы мен функцияларының бұзылуы, ажырасу санының және толық емес отбасылар санының өсуі, бірқатар отбасылардың әлеуметтік өмір сүру салты; өмір сүру деңгейінің төмендеуі, балаларды күтіп-бағу жағдайларының нашарлауы, балаларға тікелей әсер ететін ересек халықтың психоэмоциялық шамадан тыс жүктелуінің артуы; отбасыларда және интернаттық мекемелерде олардың тағдырына жауапкершілік төмендеген кезде балаларға қатал қараудың таралуы. Қоғамда болып жатқан құндылық бағдарларының күрт өзгеруі,халықтың едәуір бөлігінің психологиялық бейімсіздігі, адамгершілік нормалардың төмендеуі балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтенуі үдерісіне теріс әсер етеді. Ересектер арасында бейәлеуметтік мінез-құлықтың өсіп келе жатқан ауқымы дамуды ынталандырады.Әлеуметтік жетімдіктің тікелей себептерінің қатарында келесілерді атаймыз:
ата-анасының (анасынан жиі) өзінің кәмелетке толмаған баласынан ерікті түрде бас тартуы, көбінесе бұл жаңа туған нәрестеден перзентханадан бас тартуы. Заң тұрғысынан баладан бас тарту-арнайы заң құжатымен ресми расталатын құқықтық акт. 3 ай ішінде ата-аналар (анасы) өз шешімін өзгерте алады және бала отбасына қайтарылуы мүмкін. · баланың құқықтарын, өмірін және мүдделерін қорғау мақсатында ата-ана құқығынан айырған жағдайда,баланы отбасынан мәжбүрлеп алып қою. Негізінен бұл ата-аналар зардап шегетін тұрмысы нашар отбасылармен жүреді ата - аналарды ата-ана құқықтарынан айыру-бұл сондай-ақ сот шешімі бойынша жүзеге асырылатын және арнайы заң құжаттарымен ресімделетін құқықтық акт, ата-анасының қайтыс болуы. Бұған халықты мәжбүр ететін қандай да бір табиғи немесе әлеуметтік катаклизмдерден айырылған балалар жатқызылуы мүмкін. Өкінішке орай, отбасылық өмірде оң тәжірибесі жоқ,мемлекеттік мекемелерде тәрбиеленетін, тәрбиелеу жүйелері кемелденуден алыс жетім балалар өздерінің ата-аналарының тағдырын жиі қайталайды, олар кейіннен ата-ана құқықтарынан айырылып, сол арқылы әлеуметтік жетімдік өрісін кеңейтеді.
Жетім балалардың әлеуметтік-психологиялық-педагогика лық портреті.
"Егер педагогика адамды барлық жағынан тәрбиелегісі келсе,
Ол оны барлық жағынан да білуге тиіс".
К. Д. Ушинский.
Әлеуметтік жетімдер-балалардың көпшілігі ерте жастан бастап олармен қатыгез қарым-қатынас жасамаған, қолайсыз отбасылардан шыққан мемлекеттік мекемелерге түседі. Осындай көптеген балалардың ата - аналары-маскүнемдер, нашақорлар, бейәлеуметтік және аморальды өмір салтын жүргізетін. Мұндай отбасылар өзінің негізгі функцияларын орындамайды. Көптеген авторлар Л. И. Божович, М. және Лисина және т.б. отбасы тұлғаны әлеуметтендірудің маңызды институты болып табылатынын, ал отбасы ішіндегі қарым-қатынастар өскелең ұрпақты қалыптастыруда ерекше рөл атқаратынын атап өтті. Ересектермен қарым-қатынас-баланың белсенділігінің негізгі жолы. Ересектермен қарым-қатынас барысында бала адами қарым-қатынас ережелерін танып, меңгереді, қоғамның нормаларын, түсініктері мен құндылықтарын қабылдайды.
Л. И Божович, И. В. Дубровина, М. И. Лисина және т.б. жүргізген көптеген зерттеулер мемлекеттік мекемелерде балаларды тәрбиелеудің қолайсыз салдарларын талдауға арналған. Отбасыдан тыс балада мінез - құлықтың, жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері қалыптасады, олар туралы айтуға болмайды, олар отбасында тәрбиеленуші баладан гөрі нашар немесе жақсы-олар жай басқа. Бұған балалар үйінің ерекше жағдайлары ықпал етеді:
1. Баланың қарым-қатынасы мен тәжірибесінің үздіксіздігін үзетін мекемеде ересектердің жиі ауысуы;
2. Сыртқы әлеммен шектеулі байланыс;
3. Бала күту, тәрбиелеу және оқыту объектісі болып табылатын педагогтардың ерекше ұстанымы отбасындағы ересек адамның "оқиғалық" позициясына қарағанда;
4. Балаларға топтық көзқарас және эмоциялық қарым-қатынастың болмауы, бұл өз "Мен"дегеннің дифференциалданбауына және білмеуіне әкеп соқтырады.
5. Баланың мекемедегі барлық әрекеттерін қатаң регламенттеу, таңдау мен жауапкершілік мүмкіндігін қалдырмайды. Балалар үйінің ерекше жағдайлары балалардың эмоционалдық дамуына айтарлықтай әсер етеді. Туғаннан бастап балалар үйіне түскен балаларда ерекше айырмашылықтар байқалады. Балалардың басым бөлігі аналардан бас тарту салдарынан перзентханада жетім болып отыр. Қазіргі уақытта болашақ ана мен жеміс арасындағы ақпараттық байланыстардың болашақ баланың психикалық функцияларын қалыптастыруға әсері туралы деректер бар. Баланың дамуына кері әсер ету тек соматикалық емес, сонымен қатар жүкті әйелдің психикалық саласында да бұзылуы мүмкін. Болашақ ана үшін ең қуатты психотравляциялаушы факторлардың бірі-қажетсіз жүктілікті көтеру. Бұл көптеген балалар бас тартқан себептердің бірі, тіпті жақсы күтім кезінде мінез-құлқында ауытқулар өседі, зияткерлік және невротикалық бұзылулар болады. Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың психикалық дамуын зерттеу нәтижелерін жинақтау, Е. О. Смирнова, Л. Н. Галигузова, яғни Ермолова және т. б. бір жастан үш жасқа дейінгі балалар үйінің тәрбиеленушілерін отбасы құрдастарынан ерекшеленетін қосымша ерекшеліктер бар деп есептейді:
төмен білім алу;
сөйлеу дамуының артта қалуы;
пәндік іс-әрекеттерді меңгерудегі кідіріс;
ересек адамның эмоционалдық сезімталдығы;
дербестікке ұмтылудың болмауы;
ойын қызметіндегі серіктестік үрдістерінің болмауы.
Балалар үйлеріндегі балаларды психиатриялық, неврологиялық және психологиялық тексеру бірінші жылы анасымен бөлу баланың депрессивті бұзылуына әкеп соқтыратынын көрсетеді. Депрессия клиникалық белгілері үш саланы қамтиды: эмоциялық, моторлы және танымдық. Эмоциялық бұзылулар қайғы, апатия, қатысусіздік түрінде депрессивті көңіл-күйде көрінеді. Эмоциялық тапшылықтың біртіндеп тереңдеуі орын алады. Депрессивті бұзылулар шеңберіндегі қозғалыс бұзылыстары мимиканың аз мәнерлігімен сипатталады. Стереотиптік және әдеттегі әрекеттер - саусақтарды ему, еріндерді, саусақтарды тістеу, шашты жұлып алу, сызып алу орын алады. Танымдық реакциялардың тежелуі жалпы белсенділіктің төмендеуінен, ойын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУТІЛІН ДАМЫТУДЫҢПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫ ҚАСПЕКТІЛЕРІ ... ... 6
1.1. Балалар үйі жағдайындағы балаларды зерттеулердің теориялық негіздері...6
1.2. Қазақстандағы балалар үйі туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3.Балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілінің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2. БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1.Баланың сөйлеу тілін дамытудың зерттеу жолдары,бағыттары ... ... ... ... .. ... 24
2.2.Балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілін дамыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... 3 0
2.3. Сөйлеу тілінің дамытудағы зерттеудің нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Зерттеудің жұмысының өзектілігі. Бақыт деген сенің бала күндерің деп Мұқағали Мақатаев айтқан. Балалық шақ - қамсыз, мұңсыз, қызықпен өтетін бақытты балалық болуы тиіс. Бірақ та балалық шағында ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар сол бақытты сезініп жүрген жоқ. Үкімет тарапынан түрлі қолдаулар көрсетілгенімен, ата-анасының орнын алмастыра алмайтыны белгілі. Елімізде балалығында қуанып күле алмаған, ата-анасына еркелей алмаған сәбилер көбейіп барады. Бізде жетім балалар саны көп. Туған перзентіне тасбауыр, ата-аналардың кесірінен жетімдер үйінде өсіп жатқан балалардың тағдыры ешкімді де немқұрайлы қалдырмайды. Бұл бүгінгі күннің ащы шындығы. Әрине, жетімдер үйі барлық мемлекеттерде бар. Алайда қазақ - ежелде жетімін қаңғыртпаған, жесірін тентіретпеген халық. Өркениет дамығаннан бері біздің елде де жетімдер үйі, қариялар үйінің саны артып кетті. Әрине, бұл тек жеке бастың емес, қоғамның қасіреті, балалық шақта қатыгездікке жол, зорлыққа орын жоқ болуға тиісті. Бірақ та мына жарық дүниеге келмей жатып, тастап кеткен анасының қатыгездігін сезінген бала мына жалған дүниеде зорлық, жауыздықтың да орын алатындығын ерте сезініп өседі. Қорғансыз баланың отбасында, қоғамдық орында қорлық не зорлықты көріп, бұл өмірден алыстап қалуы, әлемнің барлық елдерінде жиі орын алатын қауіпті құбылыс. Адамзат санасын уақыт билеген қазіргі нарық заманында үлкендер баланың ішкі сырына көңіл бөле бермейді. Еліміздің саяси-экономикалық және әлеуметтік жедел жаңаруында Қазақстан Республикасының Қазақстан - 2030 даму стратегиясы бағытына сәйкес әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында ұлттық тәрбиенің шешуші факторы болуы заңдылық.Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007ж) оқу үдерісін ұйымдастыратын қазіргі балалар үйі - толық мемлекеттің қармағындағы ұйым. Балалар үйінде негізінен жетім балалар,жалғызбасты аналардың баласы, жағдайы төмен отбасы балалары немесе денсаулығы нашар, кемтар балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған тәрбиеленетіні айтылса. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде әлеуметтің көмектің мөлшері мен көздері туралы 17.05.2000 жылғы №1738 қаулысының жалпы бөлімінде: Мемлекет сәбилер үйіндегі жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды олардың білім алу кезінде ұстауға арналған шығыстарды толық көтереді. Толық мемлекеттік қамтамасыз ету: тұруды, тамақтандыруды, киім-кешектерді, медициналық көмектер алуын, оқулықтармен, жұмсақ жабдықтармен қамтамасыз етуді қамтиды, - деп көрсетілген.Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы бойынша 18 мыңнан астам ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған жетім балалар мен тастанды балалар тәрбиеленуде. Тәрбиеленушілердің 80 пайызы - қазақ балалары. Олардың 4 пайызы ғана әртүрлі тағдыр тауқыметтерімен ата-анасынан айрылғандар болса, 96 пайызы ата-анасынан тірідей айрылғандар, әлеуметтік жетімдер (әке-шешелерінің ішімдікке салынуынан, өз балаларын перзентханаларға немесе өзге орындарға тастап кетулеріне байланысты сәбилер үйі мен балалар үйлеріне қабылданғандар). Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің 78 пайызынан астамында физиологиялық, педагогикалық, психологиялық жағынан дамуында ауытқушылықтар байқалады. Оған себеп ата-ана өлімі, отбасының ұрыс-керістері, күнделікті күн тәртібінің балалар үйіне келгенге дейінгі уақытта дұрыс болмауының әсерінен болады. Мұның барлығы балалар үйіндегі тәрбиеленушілермен жүйелі де, бірізді жылы қарым-қатынасты жағдай жасауды талап етеді. Себебі, аналарының ақ уыз сүтін бір тойып еме алмаған, ананың аяулы алақаны, әкенің жүрек жылуын сезіне алмаған, төңіректеріне тосырқап қарайтын, жандары жабырқау,көкіректері шерменде қаракөз бүлдіршіндердің тағдырын ел болып бір жақты реттейтін уақыт келген сияқты. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің даму ерекшеліктері мен оқу тәрбие жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген Тәуелсіздік Мемлекеттер Достастығы елдері ғалымдары: Т.А.Баласанян, А.А.Виноградова, Е.В.Виногродова, Т.М.Землянухина, А.А.Лобанов, О.Д.Мукаева, Л.И.Рюмшина, Т.И.Тарабарина, С.П.Юняева, А.А.Ярулов өз еңбектерінде балаларды жан-жақты қалыптастырып, тәрбелеу мәселелерін зерттеп, ғылыми әдістемелік жолдарын ұсынған.Қазақстандағы арнаулы балалар үйі мен мектеп интернаттарында тәрбиеленетін балалардың дамуы мен тарихы зерттеген педагогтар Л.Г.Ақжаркенова, Ж.И.Намазбаева, А.К.Сатова, М.Ж.Смайлова арнаулы балалар үйі мен мектеп интернаттарда білім беру мен тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін дамытуға өз үлестерін қосты.
Интернат типтес мекемелерде күн тәртібін қатаң регламенттеумен, тәрбиенің авторитарлық стилінің үстемдігіне балалар үйі тәрбиеленушілерінің психикалық, әлеуметтік-эмоциялық және сөйлеу дамуының ерекшелігіне негізделеді, бұл когнитивтік процестердің, коммуникативті белсенділіктің және уәждемелік саланың, бір түрліліктің, қарым-қатынастың эмоциялық-экспрессивті құралдарының, қорқынышқа, үрейлікке, мазасыздыққа, агрессивтілікке, эмоциялық суыққа жоғары бейімділіктің дамымағандығынан көрінеді.Жабық үлгідегі мекемелерде тәрбиеленетін балалар сөйлеуді дамытудан артта қалып отыр, бұл сөз сөйлеуге дейінгі вокалдау кезеңінде көрінеді: балалар үйінің тәрбиеленушілерінде 7 айдан 10 айға дейінгі кезеңде пайда болады [1, c.76].
Зерттеушілер отбасыдан тыс тәрбиеленетін балалардың сөйлеуін түсіну өмірдің екінші жартысында атап өтілетіндігін атап өтті. Бұл ретте ол нақты және қарапайым нұсқаулықтарға негізделген. Белсенді сөйлеуді дамыту екі шартты сөйлем құрумен шектеледі, сөз ересектердің назарын аудару және онымен жанама-эмоциялық байланыстарды орнату мақсатында ұзақ қолданылады. Бұл балаларда ересектермен эмоционалдық қарым-қатынас шамадан тыс және экзальтация сипатында болады. Ересектермен жағдаяттық-жеке немесе тікелей-эмоциялық қарым-қатынас жағдайлары коммуникативті қарым-қатынас орнату үшін сөзді қолдану қажеттілігін, сондай-ақ оны пайдалану саласын шектейді, сөз функциясын ересектердің назарын тартумен, оны өз жанында ұстаумен шектейді [2, c.13].
Балалар үйінен балалардың белсенді сөйлеуін сипаттай отырып, М. И. Лисина дамудың бірнеше деңгейлерін бөліп көрсетті: бірінші деңгей қарым-қатынас кезінде күрделі сөйлеу құрылымдарын пайдалануды болжады, ал екінші деңгей екі шартты сөйлемдерді басым пайдалануымен ерекшеленді: бастауыш-баяндауыш, бастауыш-сілтемелік есімдік. Белсенді сөзді меңгерудің қарғыс деңгейі тұтас сөйлем рөлінде сөз сөйлейтін жеке сөздерді (етістіктер, зат есімдер, есімдік) айту тән болды. Төртінші деңгейге баланың белгілі бір затты немесе бетті білдіретін қайталанатын буындармен жеке сөздерді айту сәйкес келді. Лисина М. И. көптеген жағдайда балалар үйі тәрбиеленушілерінің сөзі белсенді сөйлеудің 4 деңгейіне сәйкес келетінін анықтады [4, 65].
Ғылым зерттеулерде, Отбасында тәрбиеленетін балалар 2 жасқа 6 айға қарай көп жағдайда сөйлеуді белсенді меңгереді. Балалар үйінде мұндай балалар аз. Отбасы тәрбиеленушілерінің және балалар үйлерінің сөйлеу түсінігін түсіну өмірдің екінші жарты жылдығында байқалады,бірақ отбасының балаларында бұл басқа жағдайларда өсіп келе жатқан құрдастарына қарағанда екі есе жиі орын алады. Балалар үйінің тәрбиеленушілері тілді меңгерудің бастапқы кезеңдерінде ұзақ уақыт бойы ересектердің сөзін түсіну кезеңінде ғана кідіріп, оны белсенді пайдалануға көшетіндігі анықталған. Сондықтан балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілін отбасында тәрбиеленген балаланың сөйлеу тілімен бірдей деңгейде дамытудипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетіп, тақырыпты Балалар үйі жағдайындағы балалардың сөйлеу тілін дамыту деп көзделді.
Зерттеу мақсаты: Балалар үйіндегі жетім балалардың сөйлеу тілін дамытудың психологиялық-педагогикалық қолдауды ұйымдастыру, түзету және ғылыми дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: Балалар үйіндегі балалар.
Зерттеу пәні: Балалар үй жағдайындағы балалардың сөйлеу пәні.
Зерттеу болжамы: егер, балалар үйіндегі балалармен түзету-дамыту жұмыстарын психологиялық-педагогикалық жағынан дұрыс өткізген жағдайда, олардың сөйлеу тілін дамытуға қол жеткізуге болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Балалар үйі жағдайындағы балалар туралы түсініктерді
анықтау;
Балалар үйіндегі балаларды зерттеу және толық теориялық талдау
жүргізу;
Балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілін дамытудың педагогикалық
психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
Балалар үйіндегі балалардың сөздік қорын дамыту жолдары мен
бағыттарын талдау;
Балалар үйіндегі балалардың сөйлеуі тілін дамытуын эксперимент
түрінде көрсету;
Зерттеу жұмысының теорялық және әдіснамалық негіздері:
Қазақстандағы арнаулы балалар үйі мен мектеп интернаттарында тәрбиеленетін балалардың дамуы мен тарихы зерттеген педагогтар Л.Г.Ақжаркенова, Ж.И.Намазбаева, А.К.Сатова, М.Ж.Смайлова арнаулы балалар үйі мен мектеп интернаттарда білім беру мен тәрбие берудің теориясы мен әдістемесін.
Зерттеу жұмысының базасы: Талдықорған қаласындағы балалар үйі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: диплом жұмысын орындау барысында жинақталған теориялық материалдар,балалар үйінде өскен балалардың сөйлеу тілін дамытуға ықпал етеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: ұсынылған мәліметтер балалар үйінің мұғалімдері мен тәрбиешілеріне арналған ұсыныстар ретінде қолданылуы мүмкін. Балалар үйіндегі балалардың сөйлеу тілін дамыту жолдарын анықтау арқылы балалардың қоршаған ортамен қарым-қатынас тілдерін дамытуға қол жеткізу.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ТАРАУ. БАЛАЛАР ҮЙІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ.
1.1.Балалар үйі жағдайындағы балаларды зерттеудің теориялық негіздері
Жетімдер мәселесі шетелдік және еліміздегі әлеуметтік педагогтардың, психологтардың, социологтардың және сондай-ақ, дәрігерлердің зерттеу нысанына да айналған. Мысалы, Д.Янхольц, И.В.Дубровина, Ю.В.Василькова және т.б. ғалымдар жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін және олардың педагогикалық-психологиялық даму өзгешеліктерін қарастырса, А.М.Прихожан, Н.Н.Толстыхтың Дети без семьи атты еңбегінде: Көптеген елдерде жүргізілген зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, отбасынсыз өскен балалардың дамуы, оның ішінде баланың мінез-құлық дағдылары мен жеке тұлға қасиеттерінің қалыптасуы отбасында өскен балаларға қарағанда ерекшеленіп тұрады, - деген тұжырымға келеді. Ал, отандық ғалымдардың арасында А.Қ.Құсайынов, Ж.И.Намазбаева, А.Т.Құнанбаева, Ә.Б.Садықова өз еңбектерінде жетім балалар мен ата-ананың қамқорынсыз қалған балаларға арналған білім беру мекемелерінде балаға достық ортаны қалыптастырудың технологияларын ұсынды. Жетім балалардағы мінез-құлықтың ауытқуын Г.А.Уманов, В.В.Трифонов, Л.К.Керимов және т.б. педагогикалық тұрғыдан қарастырған. Мысалы, Л.К.Керимов "Трудные ученики и их перевоспитание" атты еңбегінде қиын оқушыны жеке-дара қайта тәрбиелеу тұжырымдамасын көрсетіп, оның шешу жолдарын ұсынған болатын. Белгілі психологтар Б.Г.Ананьев, А.Т.Асмолов, А.А.Бодалев, В.В.Давыдов, М.Кле, А.Н.Леонтьев, отандық ғалымдар З.У.Кенесарина, М.М.Мұқанов, Ж.Н.Намазбаева т.б зерттеулерінде жалпы жасөспірімдердің әлеуметтік және жеке даралық білімдері мен өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез-құлқын, дүниетанымын қалыптастырып, күнделікті жүріс-тұрыстарын басқарып отыруға өз биліктері мен бостандығының алатын орнын айқындаған. Ю.И.Юричка жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың диагностикасын қарастырған.
Ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау нәтижесінде жалпы білім беретін мектептердегі оқушылар мен жетім балалар үйіндегі жетім балалардың әлеуметтік дамуының ерекшелігі олардың біреулері отбасында, ал екіншілері отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленуінде ғана емес, сондай-ақ олардың қоғамдағы белгілі бір орынды иеленулеріне де байланысты екені байқалды. Ал, бұл жайлы жинақталып, бір жүйеге келтірілген мәліметтер өте аз. Осыған байланысты отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленіп жатқан жасөспірім тұлғасының педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік- педагогикалық даму мәселелеріне тоқталып, жан-жақты зерттеу қажеттілігі байқалды. Біз зерттеу барысында жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін, даму өзгешелігін зерттеген психолог ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, балалар үйінде тәрбие алып жатқан жетім балаларға тек психологиялық ғана емес, сонымен қатар оларды әлеуметтендіруде "әлеуметтік-педагогикалық" білімдермен, жұмыстар жүйесінің, ақпараттық көмектің қажетті екендігін көрдік. Бұл мәселенің нақты зерттелуіне келер болсақ, А.Лиханов, Е.В.Стребелова, Н.М.Михайлицкая және т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Әлеуметтендірудің нәтижесі, қоғам талабын қанағаттандыратын әлеуметтену үдерісі болып табылады. Бірақ та, бұл үдеріс жетім балаларды әлеуметтендіруде өзіндік қиындық туғызады. Көптеген теориялық деректерді талдау барысында біздің тарапымыздан қазіргі жағдайда жетім балаларға көмек көрсету жүйесінде жетім балалар тәрбиеленетін мекемелер қызметінің бірнеше жұмыс бағыттары айқындалды. Атап айтар болсақ, әлеуметтік, медициналық, психологиялық, ұйымдастырушылық-тәрбиелеушілік. Мұндағы тәрбиелену-шілердің қоғамдық ортаға бейімделуі баланың әлеуметтік статусына сай емес, медициналық тұрғыдан бұл типтегі балалар тұқым қуалаушылық тұрғысынан дертке шалдыққан немесе нерв жүйкелері тозу арқылы ашушаң, ызақор болып келеді. Мұның барлығы айналып келгенде олардың әлеуметтенуіне кедергі келтіріп, әлеуметтендірудің тиімділігін төмендетеді яғни, балалар шынайы өмірге даярланбайды. Оларды қоғамдық өмірге даярлауда өздерімен қатар бірге алып жүретін адамдардың қажеттігі туындайды. Балалар үйі - мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды қоғам талабына сай тәрбиеленуін жүзеге асыратын ұйым, ол демократиялық қоғамның тұлғаларын даярлайды. Бұл арнаулы ұйымдар - жетім балалардың дағдыларын қалыптастырып, әлеуметтік тұрғыда бейімделуін қамтамасыз етеді.
Осыған орай, Қазақстанда ұлттық психология ғылымының негізін салған психолог, ғалымдар: Ә.Алдамұратов, С.Балаубаев, Қ.Жарықбаев Т.Тәжібаев Г.А. Урунтаева, Х.Т.Шерьязданова, т.б. өздерінің ғылыми еңбектерін балалардың психологиялық даму ерекшеліктеріне арнады.
Сонымен қатар, балалар үйіндегі жетім балалардың психологиялық даму ерекшеліктері, тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы және оқу-тәрбие жүйесіндегі қарым-қатынастар мәселесін зерттеген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері ғалымдары Т.И.Дьяконова, И.М.Михайлицкая, С.В.Яосева еңбектерінде балаларды тәрбиелеу мен жан-жақты дамыта қалыптастыру мәселелерін зерттеп, ғылыми-әдістемелік жолдарын ұсынған.
Ал, С.А.Дзенушкайтенің Біздің үй атты еңбегінде: Балалар үйінің педагогикалық ұжымы денелері мен психикасы дұрыс дамыған балалар үшін қажетті жағдай жасауға міндетті. Ол үшін жоғарғы ұрпақтардың бай тәжірибесін қолдана отырып, әлеуметтік жағдайда адамгершілігі мол, еңбекке бейім етіп, тәрбиеленушілерді өз беттерімен өмір сүруге жан-жақты дайындау - деп ой түйіндеген.
Жетім балалардың дамуында психологиялық ерекшеліктер байқалады. Олар:
-психикалық процестердің дамуындағы ерекшеліктер: қабылдауының төмендігі, түйсінудің әлсіздігі, есте сақтаудың, қиялдың баяу дамуы, көрнекілік-бейнелік ойдың толық жетілмеуі, ерік-жігері әлсіз, зейіннің тұрақсыздығы, т.б.;
-мінез-құлық дағдыларындағы ерекшеліктер: жиі көңіл-күйдің өзгеруі мен тұрақсыздық, ашушаңдық, өзін-өзі ұстай алмаушылық, сабырсыздық, сенбеушілік, ызақорлық, тұйықтық, енжарлық, қатыгездік, ұқыпсыздық секілді жағымсыз мінез-құлық дағдылардың басымдылығы;
қарым-қатынастағы ерекшеліктер: құрдастарымен жиі келіспеушілік, құрдастарымен бірігіп ойнай білмеуі, үлкендермен сөйлесе алмау, оқшаулануы.
Осыған орай, жетім балалардың психологиялық дамуындағы сәтсіздікті анықтайтын себептер мынадай:
-тәрбиеші мен тәрбиеленушілер арасындағы қарым-қатынас пен оқу-тәрбие үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауы;
- әлеуметтік мәдени ортамен қарым-қатынастың шектеулілігі;
-балалар үйі тәрбиешілерінің психологиялық-педагогикалық дайындығының жеткіліксіздігі;
- тәрбиеленушілерді тәрбиелейтін үлкендердің, маман педагогтардың жиі ауысуы;
-жетім балалардың қарапайым мұқтаждықтарының шектелуі.
Отбасы жағдайында, өз үйінде бала өзін еркін ұстап, қалаған қажеттілігін қанағаттандырып отырады. Мысалы, қыз бала әжесі мен анасының үй жұмыстарына қатысып, ұл бала ата, әкесімен үй шаруашылығына қажетті заттарды, нәрселерді жасауға қатысып, көзімен көріп, іс-әрекеттерді бөлісуге, жоспарлауға ат салысады. Әрбір еңбек іс-әрекеттері үлкендер тарапынан қадағаланып, бала еңбекке баулынады. Ал, балалар үйлеріндегі ұл-қыздардың мұндай мүмкіндіктері жоқ. Сол себептен, тұрмыстық қарапайым жұмыстарға икемсіздік көрсетеді. Қазіргі психологиялық зерттеулерде балалар үйлері тәрбиеленушілерінің дамуында болатын негізгі кедергі (депривационные условие), қолайсыз күй деп білеміз.Жетім балалардың мұқтаждықтарының шектелуі, жеке тұлға ретінде қалыптасуда қажетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен аналық жылылықтың болмауынан деп тұжырымдауға болады. Балалардың ақыл-ой, адами ізгілік қасиеттері мен психологиялық процестердің бағдарлы дами алмауы - өз қажетін өтей алмаудың басты сипаттамасы болмақ.
Қорыта айтқанда, жетім балардың тұлғалық сапаларының тежелуі әлеуметтік-мәдениет орталықтарына сирек баруынан, эстетикалық тәрбиенің әлсіздігінен, айналасындағы адамдармен қарым-қатынастардың аздығынан болады. Ал, Жетім балалардың ең басты талап-тілектерін қанағаттандырмайтын іс-әрекеттер құрамы қимыл-қозғалыс, айналасындағы қарым-қатынас мұқтаждығы, әлеуметтік қарым-қатынас күйі, бала жасындағы әлеуметтік шектелу, өз-өзін әлсіз сезінуі, т.б. әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан алғанда, қарым-қатынастың кедейленуі, әсіресе, олардың сезіну, түйсіну, есте сақтау, қиялдау, т.б. процестерінің дамуының тежелеуінен болады деп ой түйіндейміз. Біздің жетім балалардың психологиялық ерекшеліктерін анықтаудағы мақсатымыз - жетім балалардың тұлғасын қалыптастыру мен оларды әлуметтендіру жолдарын іздестіру, бағыт-бағдарын айқындау болды. Қазіргі дидактикада Л. А. Аристова, Ю. К. Бабанский, Л. В. Занков, И. Я. Лернер, М. И. Махмутов, К. А. Половникова сияқты педагог-әдіскерлер тілді дамыта оқытудың құрылымдық-жүйелілік мәселелерін негіздесе, ал Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Л. С. Рубинштейн, А. Р. Лурия, Л. И. Божович, А. Я. Галыперин, Д. Б. Эльконин, Ж.Аймауытов, М. Мұқанов, Қ. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов т.б. ғалымдар сөйлеудің психологиялық іс-әрекет арқылы даму теориясын жасады.
Ресейде балалардың сөйлеу тілінің дамуы мәселесімен Н. И. Жинкин, М.И.Лисина, А.В.Запорожец, Л.Г.Соловьева, Е.Д.Дмитриева, В.И.Лубовский, Л.П.Носкова, Е.А.Миронова, А.М.Бородич, Э. Г. Пилюгина, Г. В. Грибанова, А. М. Прихожан және т.б. айналысты.Сонымен қатар, шетелдік зерттеушілер де бұл мәселені назардан тыс қалдырмайды. Бұндай жұмыстардың көптеген саны Ш.Бюлардың, Г.Гетцердің, У.Голдфарбтың, Д.О.Хеббаның, Б.М.Фосстың, Э.Л. Фрухттың және т.б. еңбектерінде кездеседі.Соңғы жылдары балалар логопедиясында сөйлеу тілінің дамуындағы бұзылыстарды ерте анықтау және кешенді түзетушілік жұмыстарды ерте бастауға зерттеулер назары көбірек шоғырланып келеді.Ерте жас көптеген психикалық атқарымдардың дамуы үшін жағымды кезең болып табылады. Бұл жас - психологиялық-педагогикалық әсер ең тиімді болатын мезгіл деп саналады. Осыған байланысты психикалық, қимыл-қозғалыстық және сөйлеу тілдік дамуын ерте жастан тексеру, анықтау мүмкін болатын даму бұзылыстарын алдын алуға және болған жағдайда дер кезінде түзетуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге дер кезінде басталған және дұрыс жүзеге асырылған жұмыс ерте жастағы балалардың толыққанды дамуының маңызды шарты болып табылады.Сөйлеу тілі қызметі қалыптасуының ерте кезеңдеріндегі логопедиялық әсер ету аталған жаста сөйлеу тілінің негізгі қызметтерін (номинативті, коммуникативті, когнитивті және т.б.) меңгеру ерекшеліктерін ескере отырып, ақыл-ойының және әлеуметтік - эмоционалды дамуының сұрақтарын өзара байланысты қарастыруға сүйенеді.Сонымен қатар, қазіргі таңда ата-аналары балаларының сөйлеу тілін дамыту мәселесі бойынша кеңеске жүгінетін, ерте жастағы балалар саны айтарлықтай өсіп келеді және тексеру жүргізу үшін арнайы дидактикалық оқу құралдарын жасауға қажеттілік туындап отыр. Бір жастан үш жасқа дейінгі кезеңде балалардың әлеуметтік дамуы мен жетекші әрекеті өзгереді. Ерте жастағы баланың жетекші әрекеті заттық әрекет болып саналады, ал ересек адаммен жағдаяттық-іскерлік қарым-қатынас балаға заттармен әрекеттенудің қоғамдық-таңдамалы тәсілдерін меңгеретінін заттық әрекетті ұйымдастырудың түрі және құралы бола бастайды.Ерте жаста баланың сөйлеу тілі де қарқынды дамиды. Баланың автономиялық сөйлеу тілі (әдетте жарты жыл ішінде) жоғалады. Бала өз ана тілін меңгеруде айтарлықтай табыстарға жетеді, ол оның фонетикалық, семантикалық жақтарын меңгереді. Дыбыстары айтуы дұрыстала бастайды. Бұл жастағы баланың сөйлеу тіліндегі ең үлкен өзгеріс, ол үшін сөз заттық мағына ала бастағанында болады. Ерте жаста баланың енжар сөздігі жылдам өседі. Бала екі жасқа келгенде ересек адам айналасындағы заттарды атап сөйлегенде, бала шамамен барлық сөзді ұғады. Енжар сөздігімен қоса белсенді сөздігі де молая бастайды. Ата-ана қамқорлығынан айырылған әрбір бала отбасында тәрбиеленуі тиіс. Бұл тұрғыда жетім балаларға жаңа мүмкіндіктер мен жаңа отбасын сыйлайтын отбасы үлгісіндегі балалар үйінің маңызы зор.
Мұхтар Әуезовтың Жетім әңгімесі 1925 жылы жазылса да әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ. Әке шешесінен 10 жасында жетім қалған Қасымды қатыгез тағдыр,қатал заман аямады. Мұхтар Әуезов қазақтың шағын ауылының жүдеу тұрмысы мен панасыз жетім баланың өмірін дәл суреттеп берген.Осыдан 80 жыл бұрын жазылған әңгіменің құндылығы осында. Мен осы әңгімені оқып отырып әр бір адамның балаға мейіріммен қарап,қамқорлық жасауы кез келген адамдардың қолдарынан келмейтіндігі туралы ой түйдім .Қасым Қайсеновтың Жау тылындағы бала повесіндегі панасыз жетім қалған 10жасар Серіктің соғыс кезіндегі басынан өткен қиындықтарын, халықтың ортақ жауға күресін, бірлігін қимылды бейнені көз алдыма елестеттім.
Ендігі кезектегі Мұхтар Мағауиннің Бір атаның балалары повесімен Сайын Мұратбековтың Жусан иісі шығармасы. Бұл шығармаларды оқығанда әр түрлі балалардың іс әрекеттерін,мінездерін танып білдім. Соғыс кезінде жетім қалған әр ұлт балаларының қилы қилы тағдырларын талдап,ауыл адамдарының оларға деген қамқорлығын байқадық. Зигфрит, Нартай мен Ертайдың ауыр тағдырларына көз жеткіздім, сонымен бірге Жусан иісі повесіндегі Аянның төзімділігі, ұстамдылығы маған қатты әсер етті.Аянның ұқыпты,ақылды,зерек,қайсар бала екендігіне көзім анық жетті. Әр қоғамда балалар тағдырын білу үшін әр шығарманың өзіндік сипаты бар. Жазушы өзінің айтпақ ойын, көтерген мәселесін,заман тынысын,балалардың өсу жолына танымдық тұрғыдан қарады. Мұның тәрбиелік маңызы өте зор.
Мемлекеттің негізі жер болса, оның болашағы балалар, жастар деген ұлағатты сөз бар. Қазақ халқы ежелден бала саны мен тәрбиесіне айрықша көңіл бөліп келген. Алайда, бүгінде елімізде түрлі себептермен ата - ана қамқорлығынсыз өсіп жатқан балалар саны артып, осыған байланысты балалар үйлері де көбеюде. Бейбіт өмірдің өзінде бізде мыңдаған жетімдер бар - балалар үйлері толы. Бұл өкінішке қарай, жалпыәлемдік үрдіс және жаһанданудың сынағы. Бірақ біз бұл үрдіспен күресуіміз керек. Мемлекетіміз бен қоғамымыз жетімдерді асырап алуды және отбасы типіндегі балалар үйлері салынуын көтермелеуі қажет. Балалар - қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі және олар құқықсыз болуға тиіс емес деген Елбасымыздың жолдауынан бұл еліміздің шешімі күрделі де өзекті мәселелерінің біріне айналып отырғанын көреміз. Ұлы ағартушы, ұлт ұстазы А.Байтұрсынов ашына жазғандай: ұлым дейтін ел болмаса, елім дейтін ұл қайдан шықсын?!. Тіпті құран сүрелері мен пайғамбардың хадистерінде балаларға қамқорлық жасау барша мұсылман қоғамының парызы екені ескертілген. Жетім атауының өзі соғыс заманында ата - аналары қайтыс болған кезде, ашаршылық, қиын - қыстау кезеңдерде баланың қараусыз қалып отырғанынан пайда болған. Бірақ, оның өзінде Тәуке ханның Жеті Жарғы, Есім ханның Ескі жолы сияқты заңдары бойынша жетімдерді бай, қауқарлы адамдарға асырап алуға беріп отырған. Балалар бал - бұлақ балалық шағында ел қатарлы ойын - ойнап, қапысыз күн кешудің орнына, жетімдер үйінен тәрбиеленіп шыққан соң қайда барып, өзінің қоғамда қандай орын алатынын ойлайды. Ата - ана қамқорлығынсыз қалған балалардың даму ерекшеліктері шетел зерттеушілерінің (А.Адлер, А.Фрейд, Дж.Баулби, С.Порванс, Р.Липтон, М.Айнсворс, Р.Жеках, Р.Шпиц, Э.Пиклер, Р.Хаарр, М.Винце және т.б.) еңбектерінде баяндалған.
Сонымен қатар, ресейлік зерттеушілер де бұл мәселеге байланысты зерттеулер жүргізіп, көптеген еңбектер жазған. Мәселен, әлеуметтік ортаны баланың тұлғалық қалыптасуындағы өте маңызды детерминант ретінде қабылдауға бағытталған педагогикадағы әлеуметтік - рөлдік тұжырымдама (Н.М.Таланчук, В.П.Созонов), жетім балаларды өмірге бейімдеуде қолданылатын әлеуметтік - психологиялық қолдауды ұйымдастырудың басты психологиялық жағдайларының әдістемелік негіздерінде әзірленген әлеуметтік - психологиялық қолдау мен жәрдем теориясы (Л.И.Аксенова, А.В.Мудрик, Х.Т.Шерьязданова, Ю.Н.Галагузова, Б.А.Расчетина), жетім балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін және олардың педагогикалық - психологиялық даму өзгешеліктерін Е.М.Рыбиновский, Д.Янхольц, И.В.Дубровина, А.Г.Рузская, Дж.Боулби, И.М.Бгажнова, С.А.Беличева, Ю.В.Василькова және т.б. ғалымдар қарастырды. Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін Н.И.Пономарев, В.И.Жолдак, С.Б.Тихвинский, И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева және т.б. ғалымдар өзіндік тұрғыдан ашқан. Бұл мәселені зерттеуде А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых және О.Ажнина отбасында және отбасынан тыс тәрбиеленетін жасөспірімдердің психикалық дамуындағы ерекшеліктерін қарастырған.
Бақыт Мырзағалиеваның "Балалары жетім елдің болашағы да жетім" сынды мақаласында тұңғыш рет осы мәселенің бір шеті көрінеді. Қазақстанда өтпелі кезеңнің қарлығаштары болған панасыздардың шығу тарихына үңіледі. Автор: жетім бала, тастанды бала деген жағымсыз көріністер бір күнде жойылып кетпейді. Сондықтан бұл сорақы құбылыс мемлекет, қоғам деңгейінде шешілетін нәрсе. Егер азамат соғысынан кейін, 30- жылдардағы ашаршылық салдарынан елде қаптап кеткен қара домалақтарды құтқаруға шамамыз келгенде, енді қазіргі дәрменсіздігіміз елдігімізге үлкен сын,- деп мақаласын аяқтайды.
Сонымен, әдебиеттерге талдау жасай келе, шетел, ресей, отандық ғалымдар мен педагог - психологтардың жетім балалар мен ата - анасынан айырылған балалар жайында зерттеген еңбектеріне тоқталып өтіп, қазіргі таңда өзекті болып отырған ата-ана мейірімінен айырылған балалардың мәселесінің дүние жүзі бойынша шешімі табылмаған көкейкесті проблемаға айналғанын, қоғамның басты мәселелерінің бірі екеніне көз жеткіздік.
Ата - ана қамқорлығынсыз қалған балалардың негізгі бөлігі білім беру және әлеуметтік қорғау органдарының интернат мекемелерінде тәрбиеленуде. Қазақстан Республикасының интернаттық білім беруді ұйымдастыру тәртібі туралы ережесінде интернаттық ұйымдар ата - ана қамқорлығынсыз қалған жетім, панасыз балаларға тұратын орын беріп, білім алу құқығын қамтамасыз ететіні туралы баяндалған. Мұндай интернаттық мекеменің қазіргі кезде төрт түрі бар:
- жалпы типті мектеп - интернат (жетім балаларға, көп балалы және тұрмысы төмен отбасылары мен жалғыз басты аналар мен әкелердің балаларына тұратын орын беріп, білім алуға мүмкіндік беретін білім беру жүйесінің мекемесі);
- санаториялық типтегі мектеп - нтернаттар, мұнда денсаулықтарына байланысты, мысалы, туберкулез - өкпе ауруына душар болған балалардың емделуі, оқуы, тәрбие алуы қамтамасыз етіледі.
- девиантты мінез - құлықты балаларға арналған мектеп - интернаттар (кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жөнінде комиссияның шешімімен балаларды әлеуметтік оңалту, жалпы білім беретін мектеп жанындағы интернаттар;
- жетім балаларға арналған ұйымдар - білім беру мен тәрбие алуда қолайлы жағдай жасап, мамандық таңдауға көмек көрсететін және оларды өз бетінше өмір сүруге дайыдауды қамтамасыз ететін білім беру мекемелері [4]. Интернат қызметкерлері уақыттың шектеулігіне байланысты және бала санының көптігіне орай әр балаға тиісті көңіл бөлуге қауқарсыз. Мұндай мекемелерде балалар ата - анасының қамқорлығына зәру болып келеді. Бұл оның дамуына кері әсер етіп, нәтижесінде ауыр психологиялық салдарларға әкелуі мүмкін. Балалар еркін қоғамдағы жауапты өмірге дайын болуға тиіс. Ата - ана қамқорлығынан айырылған әрбір бала отбасында тәрбиеленуге тиісті. Себебі, оларға өзін қоршаған ортада өзін - өзі танытуы үшін тек отбасылық орта ғана мүмкіндік бере алады. Басқа балалар қалай отбасында өмір сүрсе, қорғансыз балаларымыз да отбасы үлгісіндегі үйлерінде тұруы қажет. Сонымен қатар өздерінің отбасы махаббатын сезіне алмаған жетім балаларымызға сол ыстық отбасы махаббатын сезіндіру керек. Соған байланысты кейінгі жылдары балалар үйінде, интернаттарда патронат жүйесі енгізілді. Барлық дамыған мемлекеттерде, Ресейде де бұл асырап алу түрінің жүзеге асқанына біраз жыл болды. Ал, біздің елде жақында ғана тәжірибе жүзінде қолданыла бастады. Яғни, баланы жанұя уақытша қамқорлыққа алып, тәрбиелейді. Оларға үкімет тарапынан әлеуметтік көмек көрсетіледі [5]. Көп жағдайда отбасы балаға бауыр басып қалғандықтан, оны асырап алуға тілек білдіріп жатады. Алайда, патронат жүйесінің бір кемшілігі -- бала асырап алушы отбасында қалмай, балалар үйіне қайтарылса, оның жүйкесіне, жан дүниесіне кері әсер ететіндігі туралы ескерілмеген. Жетімдер үйінен жаңа отбасына келген бала жаңа ортаға үйреніп, өзін ата - анасымен, бауырларымен тұратындай сезіне бастайды. Негізі патронаттық тәрбиенің жетімдіктің алдын алуға, баланың айналасындағы адамдармен тұрақты қарым - қатынас жасап отыруына және олардың психикасының дұрыс дамуына әсері мол. Патронат ата - ананың өзінің де дүниетанымы кең болып, баланы дүниені танып білуге, байқампаз болуға, білімге қызығушылығын, өмір сүруге деген құштарлығын арттыруға күш салып, алда кездескен өмірдің талай қиындықтарына мойнымай, олармен күресіп және оларды жеңудің жолдары мен амалдарын үйрету керек. Бала көңілі сезгіш, оның өмір жолын өзі таңдауға құқы бар. Сондықтан біз оларға үлкен өмірдің таңдауын жасарда көмек қолын созсақ, бағыт - бағдар көрсетсек, сонда ғана баланың бақытты болуына, өмірде өз орнын табуға септігімізді тигізер едік. Бала жаны әрқашан жылу мен мейірімді қажет ететінін естен шығаруға болмайды. Біздің өзіміздің адамгершілігіміз, өз жұмысымызға берілуіміз, баланы сыйлап - қадірлеуіміз, баланың ойымен бөлісіп, оның шешімдерін құрметтеуіміз, әділ шешім шығару арқылы қатаң да дұрыс талап қоя білуіміз бала тәрбиесінде маңызды рөл атқарады.
Әлеуметтік жетімдіктің проблемалары мен салдары, қараусыздықтың алдын алу шаралары, сәтсіз құрылған отбасылармен жұмысты ұйымдастыру И.Ф. Дементьев, А.А. Шульгин, Л.Я. Олиференко, Е.М. Рыбинский, В.М. Целуйко, Ослон В.Н., Овчарева Р.В., Казанская В.Г., Ауталипова У.И., Садвакасов З.М. және т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Әлеуметтік жетімдіктің салдары балалар үшін өте ауыр және олардың кейінгі өмірлерінде де көрініс береді. Тұқым қуалаушылық, биологиялық және жағымсыз әлеуметтік факторлар - ата-ананың қарауынсыз қалған балалардың дамуындағы түрлі ауытқушылықтардың себептері болып табылады. Психологиялық, дәрігерлік, педагогикалық және әлеуметтік проблемалар балалар үйінің тәрбиеленушілеріне тән болып келеді.
Әлеуметтік жетімдіктің тағы бір себептеріне: халықтың материалдық жағдайының күрт төмендеуі, ата-аналардың жұмыссыздығы, елдегі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстар, білім беру мен тәрбие жүйесіндегі өзгерістер, білім беру мен мәдениет салаларының жекеменшікке айналуы және төлемақысының өсуі, экологиялық, стихиялық апатты жағдайлар және т.б. Бұл фактілер адамның санасына жағымсыз әсер етіп, нәтижесінде отбасылық қарымқатынастарға кері ықпалын тигізеді. Оның салдарынан демографиялық көрсеткіш төмендейді, ажырасу жағдайлары, толық емес отбасылар көбейеді, үй-күйі жоқ кезбе балалар пайда болады.Осы мәселелерге қатысты мемлекет те өз шамасы келгенше қолдаулар көрсетуде. 2012 жылғы 10 тамыздағы жағдай бойынша республикада 87 мектеп (3-еуі балалардың құқықтарын қорғау департаменттерінің, 33-і білім бөлімдерінің, 26-сы жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардың, 25-і жалпы орта білім беретін мектептердің жанында) пен 58 қызмет (4-еуі білім бөлімдерінің, 20-сы жетім балалар мен атаанасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардың, 34-і жалпы орта білім беретін мектептердің жанында) жұмыс істейді. 2012 жылғы 1 қаңтар мен 10 тамыз аралығында мектептер мен қызметтер 9763 адамды қамтыған 297 түрлі іс-шара мен 2902 кеңес өткізді. Соның ішінде 551 тұрақты тыңдаушы қатысқан 116 сабақ өткізілді. 104 оқыту семинарларына 1645 адам, оның ішінде, 402 (24 %) өз отбасына бала қабылдауға ниетті азаматтар қатысты. 4304 қамқоршыға, қорғаншыға, патронаттық тәрбиешіге және бала асырап алуға тілек білдірген азаматқа заңдық, психологиялық және педагогикалық (заңдық сұрақтар бойынша 1079 (36%), педагогикалық және психологиялық сұрақтар бойынша 1828 (61%) адамға) көмек көрсетілді.
1.2. Қазақстандағы балалар үйі туралы түсінік
Әлеуметтік жетімдік ұғымы және оның себептері.
Кез-келген мемлекетте, кез-келген қоғамда қандай да бір себептермен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар бар және болады. Бұл жағдайда мұндай балаларға қамқорлық жасауды қоғам мен мемлекет өзіне алады. Қазіргі уақытта қарапайым сөйлеу мен теориялық зерттеулерде екі ұғым-жетім(жетімдік)және әлеуметтік жетімдік(әлеуметтік жетімдік) кеңінен қолданылады. Бұл ұғымдарды ажыратуға тырысамыз. Жетім балалар-ата-анасының екеуі де немесе жалғыз ата-анасы қайтыс болған кәмелетке толмаған балалар. Әлеуметтік жетім-бұл биологиялық ата-анасы бар, бірақ олар қандай да бір себептермен баланы тәрбиелеумен айналыспайды және оған қамқорлық жасамайды. Бұл ата-анасы заңды түрде ата-ана құқығынан айырылмаған, бірақ іс жүзінде өз балаларына қамқорлық жасамайтын балалар.
Әлеуметтік жетімдік-бұл қоғамда ата-ана құқықтарынан айыру салдарынан ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың болуына, ата-анасын әрекетке қабілетсіз, хабар-ошарсыз кеткен деп тануға және т. б. себеп болатын әлеуметтік құбылыс.
Қазіргі уақытта жетімдіктің келесі түрлері бар:
1.ата-анасы ерте қайтыс болған балалар (өз жетімдер)
2.ата-аналары ата-ана құқығынан айырылған балалар(айырылғандар))
3.ата-аналары ата-ана құқықтарынан бас тартқан балалар(бас тартушылар))
4.интернатта тәрбиеленетін балалар ата-аналардан алыс,сондықтан ата-аналар олардың тәрбиесіне іс жүзінде қатыспайды(интернаттық жетімдер)
5. ата-анасының толық жиынтығы бар балалар және бала олармен бірге тұрады, бірақ оларға-балаға дейін емес(жетім). Бұл жағдайда ата-аналар мен балалар не бір-біріне бөтен немесе антагониялық қатынаста болады.
Барлық осы жағдайларда ,біріншіден басқа, әңгіме әлеуметтік жетімдік туралы болып отыр. Қамқоршылық пен қорғаншылық өте маңызды ұғымдар болып табылады. Оларға анықтама.
Қамқоршылық-бұл кәмелетке толмағандардың(және кейбір басқа санаттағы адамдардың) жеке және мүліктік құқықтары мен мүдделерін қорғау нысаны. Қамқорлық ұғымына жақын.
Қорғаншылық-бұл "әрекетке қабілетсіз адамдардың(ата-аналарынан айырылған балалардың,жаны ауыратын балалардың) жеке және мүліктік құқықтарын қорғау нысаны". Демеу - бұл бақылау жүктелген адамдар мен мекемелер. Сонымен, қамқоршылық пен қорғаншылық арасындағы айырмашылық неде? Балалардың неғұрлым кең санаты қамқорлыққа алынады. Бұл ата-аналары қайтыс болған,ата-ана құқығынан айырылған,ата-ана құқықтары шектелген,хабар-ошарсыз кеткен деп танылған,әрекетке қабілетсіз(әрекет қабілеті шектеулі), атқару колонияларында жазасын өтеп жүрген,қылмыс жасады деп айыпталған және қамауда болған,балаларды тәрбиелеуден жалтарған,балаларды уақытша орналастырылған емдеу,әлеуметтік мекемелерден алудан бас тартқан балалар.
Қазіргі уақытта әлеуметтік жетімдік айтарлықтай кеңеюде,оның жаңа сипаттамалары пайда болады. "Жасырын" әлеуметтік жетімдік пайда болды. Ол отбасының едәуір бөлігінің өмір сүру жағдайының нашарлауы,отбасының адамгершілік деңгейінің төмендеуі нәтижесінде таралады. Және осының салдарынан балаларға деген қарым-қатынас өзгеріп,оларды отбасыдан толық ығыстыруға дейін балалар мен жасөспірімдердің үлкен санының панасыздығы өсуде, әлеуметтік жетімдіктің өсуіне және балалар үйлері мен мектеп-интернаттар сияқты ерекше мекемелер санының артуына әкеп соқтыра отырып, елде әлеуметтік жетімдіктің өсуіне және балалар үйлері мен мектеп-интернаттар сияқты ерекше мекемелер санының артуына алып келеді. Алғаш рет мәселе олардың тығыздануы болды. Елдің әлеуметтік-экономикалық, саяси өмірінің тұрақты тұрақсыздығы жағдайында ерекше қиын жағдайларға тап болған балалар саны өсуде. Олардың ішінде жетім, әлеуметтік бейімделмеген балалар мен жас қылмыскерлер, мүгедек балалар, босқын балалар мен мәжбүрлі қоныс аударушылар, қолайсыз экологиялық жағдайларда тұратын балалар бар. Балалар сәтсіздігінің себептері өте кең. Елеулі факторлардың қатарында отбасындағы дағдарыстық құбылыстарды атап өткен жөн: оның құрылымы мен функцияларының бұзылуы, ажырасу санының және толық емес отбасылар санының өсуі, бірқатар отбасылардың әлеуметтік өмір сүру салты; өмір сүру деңгейінің төмендеуі, балаларды күтіп-бағу жағдайларының нашарлауы, балаларға тікелей әсер ететін ересек халықтың психоэмоциялық шамадан тыс жүктелуінің артуы; отбасыларда және интернаттық мекемелерде олардың тағдырына жауапкершілік төмендеген кезде балаларға қатал қараудың таралуы. Қоғамда болып жатқан құндылық бағдарларының күрт өзгеруі,халықтың едәуір бөлігінің психологиялық бейімсіздігі, адамгершілік нормалардың төмендеуі балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтенуі үдерісіне теріс әсер етеді. Ересектер арасында бейәлеуметтік мінез-құлықтың өсіп келе жатқан ауқымы дамуды ынталандырады.Әлеуметтік жетімдіктің тікелей себептерінің қатарында келесілерді атаймыз:
ата-анасының (анасынан жиі) өзінің кәмелетке толмаған баласынан ерікті түрде бас тартуы, көбінесе бұл жаңа туған нәрестеден перзентханадан бас тартуы. Заң тұрғысынан баладан бас тарту-арнайы заң құжатымен ресми расталатын құқықтық акт. 3 ай ішінде ата-аналар (анасы) өз шешімін өзгерте алады және бала отбасына қайтарылуы мүмкін. · баланың құқықтарын, өмірін және мүдделерін қорғау мақсатында ата-ана құқығынан айырған жағдайда,баланы отбасынан мәжбүрлеп алып қою. Негізінен бұл ата-аналар зардап шегетін тұрмысы нашар отбасылармен жүреді ата - аналарды ата-ана құқықтарынан айыру-бұл сондай-ақ сот шешімі бойынша жүзеге асырылатын және арнайы заң құжаттарымен ресімделетін құқықтық акт, ата-анасының қайтыс болуы. Бұған халықты мәжбүр ететін қандай да бір табиғи немесе әлеуметтік катаклизмдерден айырылған балалар жатқызылуы мүмкін. Өкінішке орай, отбасылық өмірде оң тәжірибесі жоқ,мемлекеттік мекемелерде тәрбиеленетін, тәрбиелеу жүйелері кемелденуден алыс жетім балалар өздерінің ата-аналарының тағдырын жиі қайталайды, олар кейіннен ата-ана құқықтарынан айырылып, сол арқылы әлеуметтік жетімдік өрісін кеңейтеді.
Жетім балалардың әлеуметтік-психологиялық-педагогика лық портреті.
"Егер педагогика адамды барлық жағынан тәрбиелегісі келсе,
Ол оны барлық жағынан да білуге тиіс".
К. Д. Ушинский.
Әлеуметтік жетімдер-балалардың көпшілігі ерте жастан бастап олармен қатыгез қарым-қатынас жасамаған, қолайсыз отбасылардан шыққан мемлекеттік мекемелерге түседі. Осындай көптеген балалардың ата - аналары-маскүнемдер, нашақорлар, бейәлеуметтік және аморальды өмір салтын жүргізетін. Мұндай отбасылар өзінің негізгі функцияларын орындамайды. Көптеген авторлар Л. И. Божович, М. және Лисина және т.б. отбасы тұлғаны әлеуметтендірудің маңызды институты болып табылатынын, ал отбасы ішіндегі қарым-қатынастар өскелең ұрпақты қалыптастыруда ерекше рөл атқаратынын атап өтті. Ересектермен қарым-қатынас-баланың белсенділігінің негізгі жолы. Ересектермен қарым-қатынас барысында бала адами қарым-қатынас ережелерін танып, меңгереді, қоғамның нормаларын, түсініктері мен құндылықтарын қабылдайды.
Л. И Божович, И. В. Дубровина, М. И. Лисина және т.б. жүргізген көптеген зерттеулер мемлекеттік мекемелерде балаларды тәрбиелеудің қолайсыз салдарларын талдауға арналған. Отбасыдан тыс балада мінез - құлықтың, жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері қалыптасады, олар туралы айтуға болмайды, олар отбасында тәрбиеленуші баладан гөрі нашар немесе жақсы-олар жай басқа. Бұған балалар үйінің ерекше жағдайлары ықпал етеді:
1. Баланың қарым-қатынасы мен тәжірибесінің үздіксіздігін үзетін мекемеде ересектердің жиі ауысуы;
2. Сыртқы әлеммен шектеулі байланыс;
3. Бала күту, тәрбиелеу және оқыту объектісі болып табылатын педагогтардың ерекше ұстанымы отбасындағы ересек адамның "оқиғалық" позициясына қарағанда;
4. Балаларға топтық көзқарас және эмоциялық қарым-қатынастың болмауы, бұл өз "Мен"дегеннің дифференциалданбауына және білмеуіне әкеп соқтырады.
5. Баланың мекемедегі барлық әрекеттерін қатаң регламенттеу, таңдау мен жауапкершілік мүмкіндігін қалдырмайды. Балалар үйінің ерекше жағдайлары балалардың эмоционалдық дамуына айтарлықтай әсер етеді. Туғаннан бастап балалар үйіне түскен балаларда ерекше айырмашылықтар байқалады. Балалардың басым бөлігі аналардан бас тарту салдарынан перзентханада жетім болып отыр. Қазіргі уақытта болашақ ана мен жеміс арасындағы ақпараттық байланыстардың болашақ баланың психикалық функцияларын қалыптастыруға әсері туралы деректер бар. Баланың дамуына кері әсер ету тек соматикалық емес, сонымен қатар жүкті әйелдің психикалық саласында да бұзылуы мүмкін. Болашақ ана үшін ең қуатты психотравляциялаушы факторлардың бірі-қажетсіз жүктілікті көтеру. Бұл көптеген балалар бас тартқан себептердің бірі, тіпті жақсы күтім кезінде мінез-құлқында ауытқулар өседі, зияткерлік және невротикалық бұзылулар болады. Отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың психикалық дамуын зерттеу нәтижелерін жинақтау, Е. О. Смирнова, Л. Н. Галигузова, яғни Ермолова және т. б. бір жастан үш жасқа дейінгі балалар үйінің тәрбиеленушілерін отбасы құрдастарынан ерекшеленетін қосымша ерекшеліктер бар деп есептейді:
төмен білім алу;
сөйлеу дамуының артта қалуы;
пәндік іс-әрекеттерді меңгерудегі кідіріс;
ересек адамның эмоционалдық сезімталдығы;
дербестікке ұмтылудың болмауы;
ойын қызметіндегі серіктестік үрдістерінің болмауы.
Балалар үйлеріндегі балаларды психиатриялық, неврологиялық және психологиялық тексеру бірінші жылы анасымен бөлу баланың депрессивті бұзылуына әкеп соқтыратынын көрсетеді. Депрессия клиникалық белгілері үш саланы қамтиды: эмоциялық, моторлы және танымдық. Эмоциялық бұзылулар қайғы, апатия, қатысусіздік түрінде депрессивті көңіл-күйде көрінеді. Эмоциялық тапшылықтың біртіндеп тереңдеуі орын алады. Депрессивті бұзылулар шеңберіндегі қозғалыс бұзылыстары мимиканың аз мәнерлігімен сипатталады. Стереотиптік және әдеттегі әрекеттер - саусақтарды ему, еріндерді, саусақтарды тістеу, шашты жұлып алу, сызып алу орын алады. Танымдық реакциялардың тежелуі жалпы белсенділіктің төмендеуінен, ойын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz