Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінің қағидалары
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзекітілігі. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы, атқарушы биліктің соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және басқару жүйесіндегі тиімділігімен тығыз байланысты.
Атқарушы билік органдарының нысаны объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады.
Тарихи түрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы атқарушы билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп берді.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер тұрғысыыан Қазақстандық атқарушы билік жүйесінің тәжірибесін, онын, өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
К.С.Бельскийдің еңбегіндегі, "Жалпы айтқанда, атқарушы билікке байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты анық зерттеуді қажет етеді" [1, 69 б] деген пікірі көңілге қонатындай.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Атқарушы билік органдарының мәселесі әртүрлі мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң арқылы монархтың, көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл идеялар XX ғасырдың басында М.М. Сперанский мен Н.И. Муравьевтің Ресейге арналган, М.Дулатов пен А. Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.
Еліміз егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары өздерінің еңбектерінде аталған мәселе жайлы көптеген ой-пікірлер жазды. Атап айтатын болсақ олар: С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, А.А. Таранов, Е.К. Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев және т.б.
Сонымен, А.Д.Керимов: Құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш тармағыда өздерінің қызметтерін атқара алатындай күшті болуы керек, деп, және заң шығарушы және атқарушы биліктерді байланыстыратын тек қана Президент болуы тиіс, деп атап көрсетті[2,26 б].
Ю.М. Козловтың пікірінше: Қазақстан Республикасының егемендігін мемлекеттік билік тармақтарының бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болуы айқындайды[3,8-9бб].
С.З.Зимановтың еңбегінде, Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік атты монографиясында, заң шығарушылық биліктің мәселелері, Парламенттің құқықтық жағдайы, оның құрылымдары, заң шығарушылық биліктің мазмұны жазылған[4, 130-134 бб].
В.Е.Чиркиннің ойынша: Мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне бөлінуі, бұл мемлекеттік биліктің тотаритарлық басқарудан айырылып, қазіргі кезеңдегі конституциализмнің принциптері біздің мемлекетте орнығуы[5, 167-169 бб].
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: А.А. Таранов, Е.К. Нурпеисов, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, Ғ.С.Сапарғалиев, еңбектері пайдаланды. Ғылыми әдебиеттермен қатар нормативтік құқықтық актілерімен Үкіметтің бағдарламалары пайдаланылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы проблеманың маңыздылығымен де, сондай-ақ, осы мәселені көтерудің тарихи мәнділігімен және өңдеу дәрежесін есепке ала отырып, оны зерттеуді кешенді түрде жүргізумен және ондағы мәселелерді талдаудың кешенді амалдарымен және осыған байланысты қол жеткен нәтижелермен анықта - ла - ды. Заң қабылдаушы және атқарушы биліктің жоғарғы органдарының өзара іс-қимыл жүйесінде болып жатқан саяси-тарихи процестердің дамуы, олардың Елбасымен өзара қарым-қатынасы, президенттің осы қарым-қатынасты үйлестіруі, президенттің мемлекет басшысы және мемлекеттегі жоғары лауазымды тұлға ретіндегі конституциялық ролінің басқа да мәселелері терең талдау жасауды және ой елегінен өткізуді қажет етеді.
Диплом жұмысының мақсаты. Атқарушы биліктің тарихы мен теориясы, атқарушы органдардың өкілеттіктері мен ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін өз бінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік құрылыс пен қазақстандық заңтану айналымында қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң шығармашылық және басқа да мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-практикалык кепілдемелер жасау болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Атқарушы биліктің қалыптасуы мен дамуының әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту және зерттеу, жаңа өзекті проблемаларды жарыққа шығару және зерттелінетін тақырыптың теориялық өңдеу деңгейі мен дәрежесін ашу негізінде олардың ғылыми шешім табуының жолдарын анықтау;
-Атқарушы билік органдарының пайда болуы, өкілеттік ерекшеліктерінің қалыптасуы және дамуының тарихи-қүқықтық аспектілеріне талдау жасау;
-Атқарушы биліктің тармақтары - Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің конституциялық-құқықтық рекешеліктерін көрсету;
Диплом жұмысының әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының заңдары, ережелері, шетелдік және отандық заңгерлердің ғылыми еңбектері, оқулықтар, мерзімді басылымдардың мәліметтері құрайды.
Диплом жұмысының объектісі мен пәні атқарушы билік органдар жүйесі дамуының тарихи- құқықтық тәжірибесі мен ерекшелігін көрсетуге арнаган.
Диплом жұмысының теориялық негізін негізгі ережелер, ондағы тұжырымдалған қорытындылар мен ұсынымдар атқарушы органдар жүйесінің сипаттамасын, жалпы, оны одан әрі же - тілдіре түсуге үлес қосатындығымен көрінеді.
Диплом жұмысының теориялық және тәжірибелік тұжырымдары мен ұсынымда - рын ғылыми зерттеулерде, ғылыми әдебиеттер, Әкімшілік құқық, Мемлекеттік басқару пәні бойынша оқулық және әдістемелік құралдар дайындау кезінде, заңгерлік жоғары және орта арнаулы оқу орындары мен құқық қорғау орган - да - ры қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының оқу процесінде пай - далануға болады.
Қазіргі заманғы мемлекеттердегі атқарушы органдар жүйесінің аспектілерін зерттеуде әртүрлі пәндердің методологиялық мүмкіндіктерін, оның сындарлы элементтерін, шетелдік және қазақстандық үлгісін салыстырмалы тұрғыда талдауға енгізу арқылы интеграциялауға ұмтылысы жүзеге асырылған.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы алға қойған мақсаттары мен міндеттеріне негізделген. Жұмыс кі - ріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
1. АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Атқарушы органдардың құқықтық сипаты: түсінігі мен қалыптасуы
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады, делінген[6].
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды Үкімет алады. Ол елді тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді дамытудың, бюджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды.
Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе мемлекет өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен үкімет алдында олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір бірімен ара қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі префектуралар коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық басқармалары жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға бағынатын басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады.
Олар өздерінің әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және жергілкті жердегі түйінді мәселелерді шешеді.
Біздің қоғамымыздағы болып жатқан реформалардың қазіргі құраушы бөлігі болып атқарушы органдардың алатын орны ерекше.
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, атқарушы органдардың сферасындағы қайта құрулар ең алдымен, демократия принциптеріне сәйкес келетін, әлемде территориалды қоғамдастықтарды дамытудың бірден-бір жолы ретінде мойындалған, адамдардың жақсы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін тиімді аймақтық экономика құру қажеттілігіне бағытталған.
Атқарушы билік - атқарушы органдардың мемлекеттік істердің маңызды бөліктерін регламенттеу мүмкіндігі және олардың заң шегінде өз жауапкершілігі мен халық мүддесі үшін басқаруды жүзеге асыратын билік тармағының бірі.
Атқарушы органдар мемлекетте негізгі мақсатты орындау үшін қызмет етеді, яғни:
1. Мемлекеттік басқаруда орталықсыздандыруды қамтамасыз етеді және ұйымдастырады;
2. Жергілікті мәнге ие мәселелерді шешудегі демократиялық бағдарларын дамыту және жергілікті істерді де жүргізуде тиімділігін жоғарылату бойынша әрекеттер жасайды (Қосымша А).
Осыған сәйкес атқарушы органдардың елдің конституциялық құрылымының негізі, халықтың жергілікті мәнге ие сұрақтарды шешуге қатысу хұқы және халық билігінің нысаны деп анықтауға болады.
Жоғарыда айтқандарды ескере отырып, атқарушы органдар - бұл азаматтардың жергілікті мәнге ие мәселелерді шешу үшін өздігінен территориалдық ұйымдасуы және бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігі мен тәуелсіздігі, қоғамның пікірінің жариялылық пен есептілігі, заңдылығы, жергілікті және мемлекеттік мүдделер сәйкестігі негізінде жүзеге асырылады.
Атқарушы билік органдарының теориясына келетін болсақ, бұл мәселеге назар аударған Т.С.Донаков өзінің еңбегінде: Қоғамдық институттардың тәуелсіздікті қалыптастыру үшін ойнайтын ролі ғылым үшін мектептің болуы сияқты роль ойнайды. Олар халықтың тәуелсіздікке деген жолын ашады және осы дербестікті пайдалануға үйретеді. Қоғамдық институттарсыз ұлт еркін үкімет құруы мүмкін, бірақ та нақты еркіндіктің рухын сезіне алмайды деп жазған болатын [7,26 б].
Атқарушы органдардың басқару теорияларын қалыптастыруға герман заң мектебі үлкен үлес қосты. Алғашында неміс ғалымдары жергілікті, атқарушы билік органдарының басқару мәні мен табиғатын негіздей отырып, еркін қауымдастық теориясын (қауымдастықтың табиғи құқықтары теориясы) алға шығарылды, оның негізін француз және бельгиялық құқықтан алған болатын.
Бұл теория көрсеткендей, қауымдастықтың өз істерімен шұғылдану құқығы адамның еркіндік хұқы сияқты табиғи сипатқа ие, немесе, қауымдастық мемлекеттен бұрын пайда болды және мемлекет қауымдық басқару еркіндігін сыйлауы керек.
Еркін қауымдастық теориясы атқарушы билік органдарымен басқарылуының ұйымдастырылуы келесідей бастауларды алға шығарады:
oo басқару органдарын қоғам мүшелерінің сайлауы
oo қауымдастықпен жүргізілетін істердің өзіндік жұмыстар және мемлекетпен берілген істерге бөлінуі
oo қауымдастықтың өз табиғаты бойынша мемлекеттік істерден ерекшеленетін өз істерін басқару
oo мемлекеттік емес, қауым органдары
oo мемлекеттік органдар қауымдастықтың жеке концепциясына араласуға құқы жоқ. Олар тек қауымдастықтың өз компетенциясына шегінен шығып кетпеуін қадағалауы керек.
Бұдан соң, еркін қоғамдық теориясының орнына өзін-өзі басқарудың қоғамдық теориясы келді. Ол да алдыңғы теориялар сияқты мемлекет пен қоғамдастықты қарама-қарсы қоюдан пайда болды және жергілікті қоғамдастықтардың өз мүдделерін жүзеге асыруда еркіндікті мойындау қағидасынан шығады. Өзін-өзі басқару, бұл теорияға сәйкес, жергілікті шаруашылық істерін жүргізу.
Постсоветтік кеңістіктегі атқарушы органдарды ұйымдастырудың советтік басқару кезіндегі ұйымдастырылуын реттеуді қарастырсақ, атқарушы органдарды орталықсыздандырылған биліктердің болуын негіздейтін жергілікті өзін-өзі басқару идеясы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тәуелсіздігі мен дербестігін қарастыруды мемлекеттің пролетариат диктатурасының тәжірибелік міндеттеріне сай келмеуі, себебі ол табиғаты бойынша орталықтандырылған мемлекет болып табылады.[8, 548 б].
Жергілікті жерлерде билікті ұйымдастыру негізіне мемлекеттік билік органдарының Кеңестік жүйедегі бүтіндік принципі қойылды. Жергілікті кеңестер және олардың атқарушы комитеті мемлекеттік биліктің және басқарудың жергілікті органдары ретінде қызмет атқарды және біртұтас орталықтандырылған мемлекеттік аппараттың құрылымдық бірлігі болып табылады.
СССР-ң 1936 ж. Конституциясын қабылдаған соң, өкілетті звеноның одақтың республикалық жүйелері жалпы, тең және тікелей құпия сайлау арқылы тағайындалды. Мемлекеттік атқарушы органдардың бәрі де Кеңес деп өзгертілді.[9, 312 б].
Жергілікті кеңестер жеке өздерінің атқарушы аппараттарына ие болды, ол Кеңес депутаттарынан құрылды және солардың басшылығымен жұмыс істеді. Бірақ Кеңестер жұмыс істеуші корпарациялар сапасына ие болмады, себебі нақты билік партия органдарының қолында болған еді.
А.Черботаев өзінің Мемлекеттік құрылымдағы биліктің бөлінуі деген еңбегінде тәуелсіз Қазақстандағы атқарушы органдардың қалыптасуына саяси талдау жасайды: Қазақстанда атқарушы органдары институттарының дамуы СССР өмір сүрген кезден бастау алған. Айта кететіні, 1991 жылдар, осы кез үшін атқарушы органдардың демократиялық және жеткілікті дамытылған жүйесі болды. Бірақ оның бірқатар кемшіліктері болды.[10,137 б].
Мұнда қоғамдық-территориалды өзін-өзі басқару институты белгілі дәрежедегі дамуға ие болған жоқ.
Бұл негізінен қызмет ету үшін қаржылық-эконмикалық негізінің жоқтығымен байланысты болды, себебі қоғамдық меншікті басқару әкімшілік басшыларымен жүзеге асырылды.
1.2 Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінің қағидалары
Атқарушы билік органдары - мемлекеттік биліктің осы тармағын жүзеге асыратын негізгі субьект. Онсыз мемлекеттік - басқарушылық қызметті іс жүзінде жүзеге асыру, әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік-құқыктық мәртебесі көпшілігінде нақ осындай мемлекеттік органдардың қызмет аясында шындыққа айналады.
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір дәрежеде ұйымы деген ұғымнан туындайды, ол тар мағынада бірлескен қызметтің қандай да болмасын түрін жүзеге асыру үшін құрылатын және осы мақсат үшін ең аз дәрежеде болса да адамдар ұжымының рәсімделген жекелеген бастауыш ұйымын білдіреді. Кең мағынада ол осындай бастауыш ұйымдардың жиынтығын білдіреді.
Ұйымдарды мемлекеттік және мемлекеттік емес сипатына қарай ажырату алынған. Біріншілері ресми түрде мемлекетпен рәсімделеді. Екіншілері олардың мүшелерінің еркімен рәсімделеді.
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және, соңында, мемлекеттік органдар енлзіледі.
Бұл кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіретін ортақ белгі мынаған салды. Олар өзінің қызметін, оларды құратын мемлекеттің атынан, бірақ қандай да болмасын биліктік өкілеттіктерсіз және өзінен сыртқары қандай болса да басқару функцияларын атқармай, жүзеге асырады. Кәсіпорындар мен мекемелердің ішінде басқару сипаты бар функцияларды тиісті ұжым емес, оның басшылары, яғный әкімшілігі жүзеге асырады.
Бұл келтірілген жағдайлар отқарушы билік органдарының ерекшелігін түсіну үшін қажет. Олар мемлекеттік ұйымдардын жүйесінде ерекше орын алады, ол өзінің тікелей көрінісін мыналардан табады.
Атқарушы билік органы заң шығарушы және сот биліктері органдарымен қатар мемлекеттік аппараттың бөлек буыны болып табылады.
Бұл, біріншіден, олардың мемлекет атынан тікелей өкілдік ететінін, шаруашылық, әлеуметтік-мәдениет және әкімшілік-саяси өмірдің әр түрлі салаларында оның саясатын жүзеге асыратынын білдіреді және, екіншіден, оларға мемлекет бұл үшін қажетті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің белгілі бір көлемін береді, бұлардың кәсіпорындар мен мекемелерде болуы мүмкін емес.
Атқарушы билік органдарына берілетін мемлекеттік биліктік сипаты бар өкілеттіктердің мәні олардың:
1. Мемлекет атынан ұйымдастыру бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан жеке және заңды тұлғаларға арналатын заңды түрде міндетті болатын құқықтық актілер шығару;
2. Құқықтық актілермен белгіленген талаптар мен ережелердің сақталуына мемлекет атынан байқап отыруды (қадағалауды) жүзеге асыру;
3. Заңды түрде міндетті болатын актілер талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оларды бұзушылықтан өзінің сипаты бойынша мемлекеттік иландыру, түсіндіру, мадақтау т.с.с. шараларды, ал қажет болған жағдайларда-мемлекеттік (әкімшілік) мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қорғау құқығынан көрініс табады.
Атқарушы билік органдарының мемлекеттік-биліктік өкілеттіктері тек мемлекеттік-басқарушылық қызмет мақсаттарына ғана пайдаланылады.
Бұл органдар заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді (олардың ішінде өздерінің актілерін де) орындау үшін құрылады. Атқарушы билік органдары өзінің қызметін заңға тәуелді негізде атқарады.
Бұл - мемлекеттік - басқарушылық кызметтің негізгі базасы заң екендігін білдіреді оның субъектілері осы мемлекеттік органдар болып табылады.
Республиканың да, сондай-ақ аймақтың да деңгейлерін - де болатын атқарушы билік органдары мемлекеттік әкімшіліктің бірыңғай жүйесін құрады. Осы жүйенің шегінде оның әрбір буынының яғный нақты атқарушы билік органының қажетті қолма-қолдық дербестігі болады. Ол өзінің көрінісін, сол сияқты осы органға тиісті өкілеттіктердің көлемі мен тапсырылған іс үшін оның жауапкершілігінің шарасында оның құзыретінен (міндеттері, функциялары, өкілеттіктері, жауапкершілігі) табады. Бұл органдардың құзыретінің негіздері жарым-жартылай Конституцияда және заңнамалық актілерде бекітіледі.
Азаматтық құқық қабілеттілік атқарушы билік органдарының құқықтық мәртебесінің белгісі болып табылмайды. Оларды сипаттау үшін Заңды тұлғаның санатын жалпы алуға болмайды, өйткені олардың жүзеге асыратын мемлекеттік-басқарушылық қызметінің сипатын да, сондай-ақ оларға тиісті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің ерекшелігін де білдіруге қабілетсіз.
Атқарушы билік органдары адамдардың белгілі бір ұжымы әкімшілік-басқарушылық персоналдың қызметкерлері немесе мемлекеттік қызметшілер (штаттар). Ұжымның шеңберінде белгілі бір ұйымдық-құқықтық байланыстар жасалынады, функционалдық міндеттер мен құқықтар бөлінеді, сондай-ақ тапсырылған жұмыстың бөлігі үшін жауапкершілік айқындалады.
Бұл мемлекеттік-қызметтік қатынастар, өйткені осы органның қызметкерлері мемлекеттік қызметшілер болып табылады.
Атқарушы билік органдарының ұйымдастыру құрылымы, яғный бағынышты құрылымдық бөлшектер құруын болжайтын ішкі құрылысы болады(мысалы, министрліктердің департаменттері). Олардың қызметі осы атқарушы билік органының өзінің сыртқары, яғный тікелей мемлекеттік басқару аясында міндетін тиімді орындауға қабілетті болу үшін қажет ішкі ұйымдастырудың (өзін-өзі ұйымдастырудың) көрінісі болып табылады.
Атқарушы биліктің әрбір органының мемлекеттік-басқарушылық қызметінің белгілі бір аумақтық немесе қызметтік көлемі болады. Біріншісі осы органның жүзеге асыратын өкілеттіктерінің не Қазақстанның бүкіл аумағында, не белгілі бір аймақта күші болатынын білдіреді. Екіншісі не жалпы басқарушылық функцияларды, не белгіленген қызмет аяларында арнаулы сипаты бар белгілі бір басқару функцияларын жүзеге асыруды болжайды. Олардың қатарында реттеу, рұқсат беру, бақылау және өкім ету функциялары. Бірақ олар да әртүрлі аумақтық көлемде жүзеге асырылуы мүмкін.
Сонымен, атқарушы билік органы деп мемлекеттік-биліктік механизмінің мынадай буыны түсініледі, билікті болу принципіне сәйкес мемлекет оған қоғамның шаруашылық, әлеуметтік-мәдениет және әкімшілік-саяси өмірінің әр түрлі облыстарында атқарушы-өкім етуші қызметін іс жүзінде жүзеге асыруды тапсырады.
Принциптер -- бұл атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінің аса маңызды саяси-құқықтық және ұйымдастыру-құқықтық негіздері.
1. Заңдылық мемлекеттік-басқарушылық қызметтің заңға тәуелсіздігі-нен, сондай-ақ Конституция мен заңдардың жоғары тұратындығынан туындайды. Атқарушы билік органдары заңнама талаптарын қатал сақтауға, оларға тапсырылған қызмет аяларында оны қамтамасыз етуге міндетті.
2. Мемлекеттік-басқарушылық қызмет объектілерінің ерекшеліктерің ескеру принципі. Мұның маңыздылығы мемлекеттік объектілермен қатар көптегсн мемлекеттік емес құрылымдардың, жеке меншік институттарының, әр түрлі қоғамдық бірлестіктердің пайда болуымен, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының одан әрі кеңейе түсуімен байланысты.
Осыған сәйкес басқарушылық ықпал етудің әр түрлі әдістерін таңдау, тікелей басқару құралдарын шектеу, мемлекеттік реттеу үйлестіру құралдарын кеңірек пайдалану, жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделерді, орталықтандыру мен орталықсыздандыруды үйлестіру қажеттілігі пайда болады.
3. Атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінде алқалық пен дара басшылықты дұрыс үйлестіру мемлекеттік-басқарушылық қызметтің негізгі мәселелерін шешкен кезде ұжымдық пікірді ескеруді қамтамасыз етеді. Осы мақсатпен атқарушы биліктің тиісті органдарының жанынан құрылатын әр түрлі консультативтік, үйлестірушілік, ақылдасатын кеңестер, комис сиялар кеңінен өріс алуда. Орталық және жергілікті атқарушы органдарда алқалар құрылады (Қосымша А).
Сонымен бірге, дара басшылық атқарушы-өкім ету сипаты бар қызмет үшін қажет тиісті тәртіпті қамтамасыз етудің, сондай-ақ дара басшының басшылығымен жауапты басқару режимін әр орнатудың құралы болып табылады.
Атқарушы билік органдары өз қызметінің мазмұны және нақтылы бағыты бойынша ажыратылады.
Оларды төмендегідей түрлі топтарға болуге болады.
1. Қызметінің аумақтық көлемі бойынша атқарушы билік орган дарының екі деңгейін бөлуге болады: республикалық және жергілікті. Бұл белгі унитарлық мемлекеттік құрылыспен және Қазақстан Республикасын әкімшілік-аумақтық бөліністерге бөлу мен байланысты. Қазақстанның бүкіл аумағына Үкіметтің, республика министрліктерінің және өзге де республикалық атқарушы билік органдарының қызметі таратылады. Республикалық атқарушы билік органдары жергілікті жерлерде өздерінің аумақтық органдарын (басқармалар, департаменттер және т.б. құра алады, бірақ олар жергілікті атқару органдары жүйесіне кірмейді. Мұның сыртында, кейбір республикалық атқарушы билік органдарының аумақ аралық органдары болады. Олардың қызметі бірнеше аумақтарды қамтиды мысалы, темір жол, әскери округтар және т.б.).
2. Ұйымдастыру - құқықтық нысандары бойынша, бұл ең алдымен олардың аттарынан көрініс табады. Республика деңгейінде мыналар ажыратылады: Қазақстан Республикасының Үкіметі, министрліктері, агенттіктері, комитеттері, ұлттық комиссиялары, өзге де атқарушы билік органдары. Жергілікті жерлерде мұндай нысандарға өкімдер, әкімдіктер, комитеттер, басқармалар, департаменттер, бөлімдер және өзге де органдар жатады.
3. Атқарушы билік органдары құзіретінің сипатына байланысты мыналарға бөлінеді:
1.Жалпы құзіретті, яғный мемлекеттік-басқарушылық қызметтің барлық немесе көпшілік бөлшектеріне таратылатын функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асыратын органдарға. Бұлар аса маңызды органдар: Үкімет, өкімдер, әкімдіктер;
2. Салалық құзіретті, яғный өздеріне тапсырылған басқару салаларының немесе қызмет аяларының шеңберінде функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асыратын органдар. Бұлар, әдетте, министрліктер, жергілікті атқарушы органдар.
3.Салааралық құзіретті, яғный барлық немесе бірнеше салалық жүйелерге жалпы бірдей болатын олардың қарастылығына жатқызылған арнаулы мәселелер бойынша функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асыратын органдарға (мысалы, стандартизаңиялау, қоршаған ортаны қорғау мәселелері бойынша т.с.с). Бұлар министрліктер де, агенттіктер де, ведомствалар да және т.б. болуы мүмкін.
Бұлардың арасынан кейде салалық және салааралық құзіретті органдар белгілерін қамтитын арнаулы және аралас құзіретті органдарды бөледі. Мұндай құзірет көпшілігінде әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы республикалық орталық атқарушы билік органдарына тәнді.
4. Өз ведомствосына қарасты мәселалерді шешу тәртібі бойынша мыналар ажыратылады:
1.Алқалы органдар, оларда құзіретінің негізгі мәселелері осы орган мүшелерінің көпшілік даусымен шешіледі;
2.Дара басшылық органдары, оларды негізгі мәселелерді шешу өкілеттіктері басшының қолына шоғырландырылған.
Қолданылып жүрген 1995 ж. Конституция бойынша Прзидент ресми түрде атқарушы биліктің басшысы болмаса да, шындығында оның бұл аядағы рөлі өте зор.
Конституцияға сәйкес [6], ол Парламенттің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды; оны қызметтен босатады; Премьер-Министрдің ұсынуымен оның орын басарларын және министрлерді қызметке тағайындайды әрі қызметтерінен босатады; Президенттің құзыретіне республика министрліктерін және басқа да Үкімет құру, мына кірмейтін орталық атқарушы билік органдарын құру тарату жатқызылған; Республикалық атқарушы билік органдарының жүйесі де Премьер-Министрдің ұсынуы бойынша Президенттің жарлықтарымен бекітіледі.
Қазіргі кезде биліктің барлық деңгейінде өкілетті органдардың құзырын арттырып, атқарушы билікті орталықсыздандыру қажеттілігінен туындады. Әсіресе атқарушы биліктің тиімділігін қамтамасыз ету ісінің қиын екендігі белгілі болып отыр.
Атқарушы билік тармағын реформалау қажеттігіне келетін болсақ, енді оған көз жұмып қарауға болмайды. Себебі өкінішке орай, Парламент қабылдаған, Президент қол қойған заңдар шенеуниктер тарапынан көп ретте орындалмай жатады. Сол үшін де қазір заңның ведомстволық актілердің үстінен қарауын қамтамасыз ету міндеті тұр. Себебі кей жағдайда үкіметтің қаулысы (тікелей басшының бұйрығы) шешуші роль атқарып кетеді.
Конституциялық реформа бойынша енді, бұрынғыдан өзгеше, үкіметке сенімсіздік Парламенттің қос палатасында емес, тек мәжілісте ғана көрсетіле алады. Енді ондай шешімнің қабылдануы үшін дауыстардың 23%-ы емес, 50% және 1 дауыс болса болды. Бұл деген үкімет іс жүзінде мәжілістің бақылауында болады деген сөз. Ендігі жерде үкіметтің есебі бекітілмесе, онда ол үкіметке сенімсіздік те болып саналады. Бірақ үкіметтің кетуін немесе кетпеуін Президент анықтайды, немесе Парламентті таратады, немесе оны таратпайды, бірақ үкімет өзінің жұмысын жалғастыра беретін болады.
Атқарушы биліктегілердің, әсіресе әкімдердің қазіргі өресінің өзі, демократиялық жолмен сайлау қажеттігін көрсетіп отыр. Қазақстанда әкімдерді сайлап қою әдісі алғаш рет 1999 жылы қолданылды. 2006 жылғы 20 қазанда біраз аудан мен қала әкімдері жаңадан сайланды. Сарапшылардың пікірінше, сайлау әсіресе оңтүстік өңірде тартысты өтті. Бұл сайлаулардың қаншалықты нәтижелі болғандығын социологиялық зерттеулер нәтижелерінен көруге болады. Сауалға жауап берушілердің әкімдерді сайлау аймақтардағы басқаруды жақсартады деп 58,6%, халықтың әлеуметтік мәселелерін шешуге жәрдемдеседі деп 55,4%, шенеуніктердің халық алдындағы жауапкершілігін арттырады деп 54% жауап берген. Сұрау салынғандардың жартысынан сәл азы (48,0%) әкімдердің сайлануы аймақтардың экономикалық дамуына екпін береді деген. Әкімдерді сайлап қою жолы жемқорлықты қаншалықты төмендетеді дегенге 38,3% оң, 36,5% күмән келтірген.
Жергілікті билікті сайлау әдісі басшылық орындарға білімді, халықтың жағдайын түсінетін беделді адамдарды әкеледі. Халықтың біразы (26,2%) әкімдерді сайлау олардың халық алдындағы жауапкершілігін, және аймақтың экономикалық жағдайын жақсартады деп есептейді. Әкімдерді сайлап қою ісі олардың іс-әрекеттерінің жариялылығын қамтамасыз етеді дейді (24,4%). Әкімдерді сайлау ісіне күмәнмен қарайтындардың үлес салмағы 5-14% аспайды. Сайланатын әкімдердің қандай қасиеттерінің болуы керек дегенде: мықты шаруагер (41,4 %); сауатты экономист және білгір бизнесмен (32,6%); мемлекеттік құрылымдарда жұмыс тәжірибесі барлар (24,0%); аймақтың тұрғыны (18,0%) қажет деген. Қазақтардың 13% әкімдікке өз ұлтынан болғанын, ал орыстар мен басқа этностардың 4,5% және 7,4% қалаған [11, 174 б].
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРДЫҢ ЖҮЙЕСІ: КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОДЕРНИЗАЦИЯСЫ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҮСІНІГІ
2.1. Қазақстан Республикасының атқарушы органдар жүйесінде Үкіметтің алатын орыны
Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғары органы болып табылады. Мұндай анықтама Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңдық табиғатын ашады, мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын көрсетеді және оның қызмет сипатын бағағалайды. Барлық атқарушы органдарды басқаратын, олардың қызметіне басшылык жасайтын жоғары атқарушы орган ретінде елде мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады [12,307 б].
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің бір тармағы болып табылады және мемлекеттің атқарушы билігін бейнелейді. Сондықтан Конституция Үкіметтің мемлекеттік билік жүйесіндегі орнын анықтайды, биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым-қатынасының нормативтік негіздерін белгілейді.
Конституция Үкімет пен Парламенттің, Үкімет пен Президенттің өзара қарым-қатынасын анықтап, тежемелік және тепе-теңдік механизмін белгілейді. Үкіметтің сот билігімен де белгілі бір құқықтық байланысы болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, Үкімет мемлекеттің аткарушы билігінің жоғары органы ретінде атқарушы органдар жүйесін баскарады. Конституцияның аталған кағидасында бірыңғай деген сөз болмағанымен, мазмұны атқарушы билік органдарының бірыңғай жүйе жасайтынына күмәндануға негіз жасамайды. Жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді. Үкіметтің атқарушы билік ретіндегі жоғары орган ретіндегі жағдайы оның Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жүзеге асырылатын және атқарушы биліктің жергілікті органдарын қамтитын өкілеттік-қамтамасыз етіледі.
Үкімет атқарушы биліктің бірыңғай жүйесіне кіретін министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен басқа да ведомстволардың жұмысын бағыттайды. Үкімет атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясымен, Президенттің конституциялық заң күші бар Жарлықтарымен, баска да нормативтік жарлықтарымен оның құзыретіне жатқызылған мәселелерді жеке шешеді.
Үкімет өзінің шегінде нормативтік және өзге де актілер қабылдайды, зандардың, Президент Жарлықтарының орындалуын ұйымдастырады, өзге де халықаралық шарттар жасасады, барлық атқарушы билік органдарын басқарады, олардың қызметін бақылайды және заңдардың бұзылуын болдырмау үшін тиісті шаралар қолданады.
Үкімет қызметінің құқықтық негізі Конституция, заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады.
Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Президент кұрады. Жоғарыда айтылғандай, Премьер-Министрге кандидатураны Президенттің өзі іріктейді және кандидатураға келісімін алу үшін оны Парламенттің қарауына енгізеді. Парламенттің келісімін алғаннан кейін Президент оны Премьер-Министр қызметіне бекітеді.
Президент құрамында Премьер-Министр, оның орынбасарлары, Үкімет Аппаратының басшысы, министрлер, Мемлекеттік комитеттердің төрағалары бар Үкіметті кұрады. Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсынысты Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі он күндік мерзім ішінде Премьер-Министр енгізеді. Үкімет мүшелері халыққа және Республика Президентіне ант береді.
Еліміздің тарихында, 1991 жылдан бері Қазакстан Республикасында бірнеше Үкімет ауысты:
1)1991-1992 жылдары - Төрағасы Ү.Қараманов;
2) 1992-1994 жылдары - Төрағасы С. Терещенко;
3)1994 -- 1997 жылдары -- Төрағасы Ә. Қажыгелдин;
4) 1997 -- 1999 жылдары - Төрағасы Н. Балғымбаев;
5) 1999-2002 жылдары - Төрағасы Қ. Тоқаев;
6) 2002-2003 жылдары - Төрағасы И. Тасмағамбов;
7) 2003 - 2007 жылдары -- Премьер - Министр Д. Ахметов;
8) 2007 жылдың қаңтар айынан бастап -- Қазақстан Республикасының Премьер - Министрі болып К. Мәсімов тағайындалды.
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс істейді және жаңа сайланған Президент алдында өзінің өкілеттілігін тоқтатады. Үкімет өз міндетін Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекігенше орындайды. Үкіметтің өкілеттігін тоқтату және оның кез келген мүшесін қызметінен босату туралы Президенттің өзінің жеке бастамасы бойынша шешім шығаруына құкығы бар. Премьер-Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігін тоқтатуды білдіреді.
Үкімет және онын кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген қызметті одан әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, өзінің орнынан түсетінін Президентке мәлімдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе оның жекелеген мүшесінің орнынан түсетінін мәлімдей алатындығы заңда көзделмеген.
Егер Үкіметтің орнынан түсуін Үкімет мәлімдесе, оған Парламентпен өзара қарым-қатынасына қатысты емес әр түрлі мән-жай негіз болуы мүмкін. Үкіметтің өз ішінде еңсерілмейтін әр түрлі көзқарастар, басқа да себептер болуы мүмкін. Үкімет мүшелерінің орнынан түсуіне олардың Үкімет Бағдарламасымен, Үкімет басшылығының жұмыс стилімен келіспеуі, сырқаты және тағы басқалары себепші болуы мүмкін.
Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын тек Конституцияда көзделген жағдайларда білдіреді:
1) егер Үкімет Бағдарламасын Парламент екінші мәрте қайтарса;
2) егер Парламент Үкімет енгізген заң жобасын қабылдамай тастаса Үкімет өзінің орнынан кететіні туралы Президентке мәлімдейді. Республика Президенті он күн мерзім ішінде орнынан кетуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені қарайды. Егер Президент орнынан түсуді қабылдаса, онда ол оның орнынан түсуі туралы мәлімдеген Үкіметтің немесе оның мүшесінің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Егер Премьер-Министр орнынан түсуді мәлімдесе, онда оның орнынан түсуінің қабылдануы бүкіл Үкімет өкілеттігінің тоқтатылғанын білдіреді.
Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі бір айдың ішінде Үкімет қызметінің бағдарламасы туралы мәселені шешеді. Осы мерзімде Премьер-Министр Үкімет қызметінің бағдарламасын әзірлейді және ол туралы Парламентке баяндама ұсынады. Нақ осы мерзім ішінде Үкіметтің жаңа құрамы Парламентке осының алдындағы Үкімет құрамының Бағдарламасын қолдау туралы және өз қызметтерінде соны басшылыққа алғысы келетіндері туралы Парламентке мәлімдей алады.
Егер Парламент Үкіметтің жаңа Бағдарламасын қабылдамай тастаса Премьер-Министр екі айлық мерзім ішінде Парламентке Бағдарлама туралы екінші баяндама ұсынады. Үкімет Бағдарламасын Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен тағы қабылдамай тастауына болады. Мұндай көпшілік дауыстың болмағаны Үкімет Бағдарламасының макұлданғанын білдіреді.
Конституция Үкімет құрамында болуға қатысты шектеуді көздейді. Республика Үкіметі мүшелерінің:
өкілді органның депутаттары болуға;
окытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерден басқа ақылы қызметтер атқаруға;
кәсіпкерлікпен шұғылдануға;
коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге хақы жоқ.
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке Қазақстан Республикасы Конституциясымен және Президенттің Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Заңмен оған кең өкілеттіктер берілген.
Экономика саласында:
2. Үкімет мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, оны жүзеге асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын әзірлейді;
3. Экономикалық бағдарламаларды, республикалық бюджетті әзірлейді және оның орындалуы туралы есебін құрады, оның орындалуын қамтамасыз етеді;
4. Республиканың қаржы жүйесін әзірлеп, оны нығайту жөніндегі шараларды жүзеге асырады;
5. Валюталық, қаржылық және материалдық ресурстарды құру және пайдалану кезінде заңдылықтың сақталуына мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етеді;
6. Құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асырады;
7. Бағаның құрылуы жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүргізеді, мемлекетпен реттелуші баға қолданылатын өнім, тауар және кызмет номенкулатурасын белгілейді;
8. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, онын корғалуын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік салада:
1. Үкімет мемлекеттік саясаттың, мемлекеттік бағдарламанын негізгі бағыттарын әзірлейді;
2. Еңбекке ақы төлеудің жүйесі мен шартын, азаматтардың әлеуметтік қорғалуын, мемлекеттік тұрғыдан әлеуметтік қамтамасыз етілуі мен әлеуметтік қамсыздандырылуын белгілейді;
3. Аймақтарды әлеуметтік дамыту мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді;
4. Жастар, дене мәдениеті мен спорт, туризм, әлеуметтік әріптестік проблемаларын шешуге ықпал етеді.
Ғылым, техника, білім мен мәдениет саласында:
1. Үкімет ғылыми-техникалык даму жоспарын әзірлейді және жүзеге асырады;
2. Ғылым мен техниканы, мәдениет пен білімді дамыту, жана технологияны еңгізу жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүзеге асырады.
Әкімшілік-саяси басқару саласында:
1. Үкімет консультативті-кеңесші органдарды құрып, таратады;
2. Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы органдардың қызметін басқарады;
3. Президент пен Үкіметтің актілерін орындауын бақылайды;
4. Министрліктердің орынбасарларын қызметке тағайындап, қызметтен босатады;
5. Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі қызметін басқарады, олардың заңдарды орындауын бақылайды.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту саласында:
1. Үкімет құкықтық реформанын жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді;
2. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау мен қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін, республиканың қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін, мемлекеттік шекараның аумақтық тұтастығы мен қорғалуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар әзірлеп, жүзеге асырады.
Сыртқы саясат саласында:
1. Үкімет келіссөз жүргізіп, Үкіметаралық келісімдерге қол қою туралы шешімдер кабылдайды;
2. Республиканың шет мемлекеттермен, халықаралық және аумақтық ұйымдармен өзара қарым-қатынасын дамытуды камтамасыз етеді;
3. Сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру жөнінде шаралар әзірлейді;
4. Сыртқы сауданы дамыту жөнінде шаралар қолданады; халықаралық қаржы ұйымдарымен өзара қарым-қатынас орнатады.
5. Үкіметке Премьер-Министр басшылық етеді, оның өкілеттігі Республика Конституциясымен және Президенттің Үкімет туралы Жарлығымен бекітіледі.
Премьер-Министрдің мынадай өкілеттігі болады:
1. Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінін орынбасарлары мен Үкімет мүшелері арасында қызмет міндетін бөледі;
2. Президентпен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас Прокуратурамен, басқа да мемлекеттік органдармен қатынаста Үкімет атынан сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады;
3. Халықаралық қатынастарда Үкімет атынан сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады және үкіметаралық шарттар мен келісімдерге қол қояды.
4. Республика Президентіне Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы, Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктерді, мемлекеттік комитеттер мен орталық атқару органдарын кұру, және тарату туралы, Үкімет Аппаратының басшысы, министр кызметіне тағайындалатын кандидатуралар туралы, мемлекеттік комитеттің төрағасы, облыс, республикалық маңызы бар қалалар және республика астанасы туралы, аталған тұлғаларды қызметгерінен босату туралы ұсыныс түсіреді.
5. Президентке республиканың мемлекеттік бюджетімен қаржыландырылатын барлық органдардың қызметкерлерін қаржыландырып, оларға еңбек ақы төлеудің бірынғай жүйесін бекітуге ұсынады.
6. Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары және оның барлық ең маңызды шешімдері туралы баяндайды. Үкімет мүшелерінің, орталық және жергілікті атқарушы органдар басшыларының есебін тындайды.
7. Премьер-Министр оған заң жүктеген және Үкімет қызметін ұйымдастыруға және оған басшылық жасауға қатысты баска да өкілеттіктерді орындайды.
Қазақстан Республикасынын Үкіметі туралы Заңға сәйкес, Премьер-Министр орынбасарларының өкілеттігі белгіленген. Олар лауазымы бойынша Үкімет құрамына кіреді және мынадай өкілеттіктерді атқарады:
1. Үкімет құрамына кірмейтін тиісті министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы органдардың, сондай-ақ жүктелген шекте мемлекеттік басқару салаларының (сфераларының) қызметін үйлестіреді;
2. Мемлекеттік басқарудың үйлестірілетін салаларының жай-күйіне жауап береді, оларда заңдардың, Президент және Үкімет актілерінің орындалуына бақылауды жүзеге асырады;
3. Премьер-Министрдің және Үкіметтің қарауына Үкімет құрамына кірмейтін тиісті орталық атқару органдарының басшылықтарын қызметіне тағайындау және қызметінен босату туралы ұсыныс енгізеді[13].
Премьер-Министрдің орынбасарлары Премьер-Министрдің тапсырмасы бойынша басқа да қызметтер атқарады.
Министрлер, мемлекеттік комитеттердің төрағалары Үкімет мүшелері болып табылады. Олар тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттерге басшылық жасайды және тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттердің қарауында болатын мемлекетгік басқару салаларындағы (сфераларындағы) қызметтің жай-күйіне жауап береді.
Сонымен бірге Үкімет мүшелері өз құзыреті шегінде шешімдер қабылдауда дербестікке ие әрі өздеріне бағынысты мемлекеттік органдардың жұмысы үшін Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің алдында жеке-дара жауап береді [13].
Республиканың Премьер-Министрінің жанынан Үкіметтің тұрақты жұмыс істейтін органы ретінде Төралқа құрылады. Үкіметгің Төралқасының кұрамына лауазымы бойынша Премьер-Министрдің орынбасарлары және Үкімет Аппаратының басшысы кіреді. Премьер-Министр Төралқа құрамына Үкіметтің басқа мүшелерін еңгізуге құқылы, Үкімет Төралқасының отырыстарын әзірлеу және өткізу тәртібін Регламент белгілейді.
Үкімет отырысы айына кем дегенде бір рет өткізіледі. Отырысты Премьер-Министр немесе Президент шақырады. Аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет қарауы кезінде оның отырыстарына Президент төрағалық етеді. Егер оған оның мүшелерінің кем дегенде үштен екісі қатысса ол құқылы болып есептеледі. Президенттің немесе Премьер-Министрдің бастамасы бойынша отырыс ашық өткізіледі, Үкімет отырысы жабық өткізілуі де мүмкін.
Үкімет пен Премьер-Министрдің қызметін ақпараттық-талдау, құқықтық, ұйымдық және материалдық-техникалық жағынан жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін өз Аппараты құрылады. Аппарат басшысын Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша Президент қызметке тағайындап, қызметінен босатады. Аппарат басшысы Үкімет аппаратының Президент Әкімшілігімен, Парламент Аппаратымен, министрліктермен, мемлекеттік комитеттермен, ведомстволармен, жергілікті атқару органдарымен өзара қарым-қатынасын ұйымдастырады.
Үкіметтің құзыретіндегі мәселелер бойынша ұсыныстар әзірлеу үшін Үкімет жанынан комиссиялар, кеңестер және өзге де консультативті-кеңесші органдар құрылады. Бұл органдарды Премьер-Министр, оның орынбасарлары, Үкімет мүшелері басқарады. Консультативті-кеңесші органдардың шешімі нұсқаулық сипатта болады.
Қазақстан Республикасынын Үкіметі өз қызметінде біртұтастық принципін, мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу, заңдылық, жариялылық, қоғамдық келісім мен саяси тұрактылық, адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары принциптерін басшылыққа алады.
Ал, үкіметтің норма шығармашылық қызметіне тоқталатын болсақ, Қазақстан Республикасы Үкіметі
біріншіден, Парламент пен Президент жүзеге асыратын заң шығару процесіне қатысады;
екіншіден, өз құзыреті шеңберінде норма шығарушылықты жүзеге асырады;
үшіншіден, министрліктер мен ведомстволардың норма шығарушылық қызметін бақылайды;
төртіншіден, атқарушы биліктің жергілікті органдарының норма шығарушылық қызметін бақылайды.
Үкіметтің зан шығарушылық бастамашылық құқығы болады. Ол өз құзыретіне кіретін барлық мөселелер бойынша заң жобаларын әзірлеп, оны Мәжілістің қарауына енгізуге құқылы.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне заң шығару бастамасы құқығының берілуі жөніндегі қағида Үкімет Парламентке заң жобасын енгізе де алады, еңгізбей-ақ қоюына болады деген сөз емес.
Үкімет мемлекеттік биліктің заң негізінде қолдана алатын кең өкілеттікті иеленген ерекше тармағы ретінде, сөз жоқ, тиісті заңдардың қабылдануына мүдделі.
Сондықтан Үкімет заң жобалау жұмысымен шұғылдануға құқылы ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзекітілігі. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы, атқарушы биліктің соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және басқару жүйесіндегі тиімділігімен тығыз байланысты.
Атқарушы билік органдарының нысаны объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады.
Тарихи түрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы атқарушы билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп берді.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер тұрғысыыан Қазақстандық атқарушы билік жүйесінің тәжірибесін, онын, өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
К.С.Бельскийдің еңбегіндегі, "Жалпы айтқанда, атқарушы билікке байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты анық зерттеуді қажет етеді" [1, 69 б] деген пікірі көңілге қонатындай.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Атқарушы билік органдарының мәселесі әртүрлі мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң арқылы монархтың, көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл идеялар XX ғасырдың басында М.М. Сперанский мен Н.И. Муравьевтің Ресейге арналган, М.Дулатов пен А. Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.
Еліміз егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары өздерінің еңбектерінде аталған мәселе жайлы көптеген ой-пікірлер жазды. Атап айтатын болсақ олар: С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, А.А. Таранов, Е.К. Нурпеисов, С. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев және т.б.
Сонымен, А.Д.Керимов: Құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш тармағыда өздерінің қызметтерін атқара алатындай күшті болуы керек, деп, және заң шығарушы және атқарушы биліктерді байланыстыратын тек қана Президент болуы тиіс, деп атап көрсетті[2,26 б].
Ю.М. Козловтың пікірінше: Қазақстан Республикасының егемендігін мемлекеттік билік тармақтарының бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болуы айқындайды[3,8-9бб].
С.З.Зимановтың еңбегінде, Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік атты монографиясында, заң шығарушылық биліктің мәселелері, Парламенттің құқықтық жағдайы, оның құрылымдары, заң шығарушылық биліктің мазмұны жазылған[4, 130-134 бб].
В.Е.Чиркиннің ойынша: Мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот биліктеріне бөлінуі, бұл мемлекеттік биліктің тотаритарлық басқарудан айырылып, қазіргі кезеңдегі конституциализмнің принциптері біздің мемлекетте орнығуы[5, 167-169 бб].
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында ресей және еліміздің құқық саласындағы ғалымдардың: А.А. Таранов, Е.К. Нурпеисов, М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котов, Ғ.С.Сапарғалиев, еңбектері пайдаланды. Ғылыми әдебиеттермен қатар нормативтік құқықтық актілерімен Үкіметтің бағдарламалары пайдаланылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы проблеманың маңыздылығымен де, сондай-ақ, осы мәселені көтерудің тарихи мәнділігімен және өңдеу дәрежесін есепке ала отырып, оны зерттеуді кешенді түрде жүргізумен және ондағы мәселелерді талдаудың кешенді амалдарымен және осыған байланысты қол жеткен нәтижелермен анықта - ла - ды. Заң қабылдаушы және атқарушы биліктің жоғарғы органдарының өзара іс-қимыл жүйесінде болып жатқан саяси-тарихи процестердің дамуы, олардың Елбасымен өзара қарым-қатынасы, президенттің осы қарым-қатынасты үйлестіруі, президенттің мемлекет басшысы және мемлекеттегі жоғары лауазымды тұлға ретіндегі конституциялық ролінің басқа да мәселелері терең талдау жасауды және ой елегінен өткізуді қажет етеді.
Диплом жұмысының мақсаты. Атқарушы биліктің тарихы мен теориясы, атқарушы органдардың өкілеттіктері мен ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін өз бінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік құрылыс пен қазақстандық заңтану айналымында қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң шығармашылық және басқа да мәндегі ұсыныстар мен ғылыми-практикалык кепілдемелер жасау болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Атқарушы биліктің қалыптасуы мен дамуының әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту және зерттеу, жаңа өзекті проблемаларды жарыққа шығару және зерттелінетін тақырыптың теориялық өңдеу деңгейі мен дәрежесін ашу негізінде олардың ғылыми шешім табуының жолдарын анықтау;
-Атқарушы билік органдарының пайда болуы, өкілеттік ерекшеліктерінің қалыптасуы және дамуының тарихи-қүқықтық аспектілеріне талдау жасау;
-Атқарушы биліктің тармақтары - Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің конституциялық-құқықтық рекешеліктерін көрсету;
Диплом жұмысының әдістемелік негізін Қазақстан Республикасының заңдары, ережелері, шетелдік және отандық заңгерлердің ғылыми еңбектері, оқулықтар, мерзімді басылымдардың мәліметтері құрайды.
Диплом жұмысының объектісі мен пәні атқарушы билік органдар жүйесі дамуының тарихи- құқықтық тәжірибесі мен ерекшелігін көрсетуге арнаган.
Диплом жұмысының теориялық негізін негізгі ережелер, ондағы тұжырымдалған қорытындылар мен ұсынымдар атқарушы органдар жүйесінің сипаттамасын, жалпы, оны одан әрі же - тілдіре түсуге үлес қосатындығымен көрінеді.
Диплом жұмысының теориялық және тәжірибелік тұжырымдары мен ұсынымда - рын ғылыми зерттеулерде, ғылыми әдебиеттер, Әкімшілік құқық, Мемлекеттік басқару пәні бойынша оқулық және әдістемелік құралдар дайындау кезінде, заңгерлік жоғары және орта арнаулы оқу орындары мен құқық қорғау орган - да - ры қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының оқу процесінде пай - далануға болады.
Қазіргі заманғы мемлекеттердегі атқарушы органдар жүйесінің аспектілерін зерттеуде әртүрлі пәндердің методологиялық мүмкіндіктерін, оның сындарлы элементтерін, шетелдік және қазақстандық үлгісін салыстырмалы тұрғыда талдауға енгізу арқылы интеграциялауға ұмтылысы жүзеге асырылған.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы алға қойған мақсаттары мен міндеттеріне негізделген. Жұмыс кі - ріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшалардан тұрады.
1. АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Атқарушы органдардың құқықтық сипаты: түсінігі мен қалыптасуы
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрі тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады, делінген[6].
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды Үкімет алады. Ол елді тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет құзіреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеті, ғылымды, білім беруді дамытудың, бюджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды.
Министріліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе мемлекет өмірінің басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент пен үкімет алдында олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы саны, бір бірімен ара қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі префектуралар коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық басқармалары жергілікті жерде әкімдер, олардың департаменттері және оларға бағынатын басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады.
Олар өздерінің әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және жергілкті жердегі түйінді мәселелерді шешеді.
Біздің қоғамымыздағы болып жатқан реформалардың қазіргі құраушы бөлігі болып атқарушы органдардың алатын орны ерекше.
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, атқарушы органдардың сферасындағы қайта құрулар ең алдымен, демократия принциптеріне сәйкес келетін, әлемде территориалды қоғамдастықтарды дамытудың бірден-бір жолы ретінде мойындалған, адамдардың жақсы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін тиімді аймақтық экономика құру қажеттілігіне бағытталған.
Атқарушы билік - атқарушы органдардың мемлекеттік істердің маңызды бөліктерін регламенттеу мүмкіндігі және олардың заң шегінде өз жауапкершілігі мен халық мүддесі үшін басқаруды жүзеге асыратын билік тармағының бірі.
Атқарушы органдар мемлекетте негізгі мақсатты орындау үшін қызмет етеді, яғни:
1. Мемлекеттік басқаруда орталықсыздандыруды қамтамасыз етеді және ұйымдастырады;
2. Жергілікті мәнге ие мәселелерді шешудегі демократиялық бағдарларын дамыту және жергілікті істерді де жүргізуде тиімділігін жоғарылату бойынша әрекеттер жасайды (Қосымша А).
Осыған сәйкес атқарушы органдардың елдің конституциялық құрылымының негізі, халықтың жергілікті мәнге ие сұрақтарды шешуге қатысу хұқы және халық билігінің нысаны деп анықтауға болады.
Жоғарыда айтқандарды ескере отырып, атқарушы органдар - бұл азаматтардың жергілікті мәнге ие мәселелерді шешу үшін өздігінен территориалдық ұйымдасуы және бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігі мен тәуелсіздігі, қоғамның пікірінің жариялылық пен есептілігі, заңдылығы, жергілікті және мемлекеттік мүдделер сәйкестігі негізінде жүзеге асырылады.
Атқарушы билік органдарының теориясына келетін болсақ, бұл мәселеге назар аударған Т.С.Донаков өзінің еңбегінде: Қоғамдық институттардың тәуелсіздікті қалыптастыру үшін ойнайтын ролі ғылым үшін мектептің болуы сияқты роль ойнайды. Олар халықтың тәуелсіздікке деген жолын ашады және осы дербестікті пайдалануға үйретеді. Қоғамдық институттарсыз ұлт еркін үкімет құруы мүмкін, бірақ та нақты еркіндіктің рухын сезіне алмайды деп жазған болатын [7,26 б].
Атқарушы органдардың басқару теорияларын қалыптастыруға герман заң мектебі үлкен үлес қосты. Алғашында неміс ғалымдары жергілікті, атқарушы билік органдарының басқару мәні мен табиғатын негіздей отырып, еркін қауымдастық теориясын (қауымдастықтың табиғи құқықтары теориясы) алға шығарылды, оның негізін француз және бельгиялық құқықтан алған болатын.
Бұл теория көрсеткендей, қауымдастықтың өз істерімен шұғылдану құқығы адамның еркіндік хұқы сияқты табиғи сипатқа ие, немесе, қауымдастық мемлекеттен бұрын пайда болды және мемлекет қауымдық басқару еркіндігін сыйлауы керек.
Еркін қауымдастық теориясы атқарушы билік органдарымен басқарылуының ұйымдастырылуы келесідей бастауларды алға шығарады:
oo басқару органдарын қоғам мүшелерінің сайлауы
oo қауымдастықпен жүргізілетін істердің өзіндік жұмыстар және мемлекетпен берілген істерге бөлінуі
oo қауымдастықтың өз табиғаты бойынша мемлекеттік істерден ерекшеленетін өз істерін басқару
oo мемлекеттік емес, қауым органдары
oo мемлекеттік органдар қауымдастықтың жеке концепциясына араласуға құқы жоқ. Олар тек қауымдастықтың өз компетенциясына шегінен шығып кетпеуін қадағалауы керек.
Бұдан соң, еркін қоғамдық теориясының орнына өзін-өзі басқарудың қоғамдық теориясы келді. Ол да алдыңғы теориялар сияқты мемлекет пен қоғамдастықты қарама-қарсы қоюдан пайда болды және жергілікті қоғамдастықтардың өз мүдделерін жүзеге асыруда еркіндікті мойындау қағидасынан шығады. Өзін-өзі басқару, бұл теорияға сәйкес, жергілікті шаруашылық істерін жүргізу.
Постсоветтік кеңістіктегі атқарушы органдарды ұйымдастырудың советтік басқару кезіндегі ұйымдастырылуын реттеуді қарастырсақ, атқарушы органдарды орталықсыздандырылған биліктердің болуын негіздейтін жергілікті өзін-өзі басқару идеясы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тәуелсіздігі мен дербестігін қарастыруды мемлекеттің пролетариат диктатурасының тәжірибелік міндеттеріне сай келмеуі, себебі ол табиғаты бойынша орталықтандырылған мемлекет болып табылады.[8, 548 б].
Жергілікті жерлерде билікті ұйымдастыру негізіне мемлекеттік билік органдарының Кеңестік жүйедегі бүтіндік принципі қойылды. Жергілікті кеңестер және олардың атқарушы комитеті мемлекеттік биліктің және басқарудың жергілікті органдары ретінде қызмет атқарды және біртұтас орталықтандырылған мемлекеттік аппараттың құрылымдық бірлігі болып табылады.
СССР-ң 1936 ж. Конституциясын қабылдаған соң, өкілетті звеноның одақтың республикалық жүйелері жалпы, тең және тікелей құпия сайлау арқылы тағайындалды. Мемлекеттік атқарушы органдардың бәрі де Кеңес деп өзгертілді.[9, 312 б].
Жергілікті кеңестер жеке өздерінің атқарушы аппараттарына ие болды, ол Кеңес депутаттарынан құрылды және солардың басшылығымен жұмыс істеді. Бірақ Кеңестер жұмыс істеуші корпарациялар сапасына ие болмады, себебі нақты билік партия органдарының қолында болған еді.
А.Черботаев өзінің Мемлекеттік құрылымдағы биліктің бөлінуі деген еңбегінде тәуелсіз Қазақстандағы атқарушы органдардың қалыптасуына саяси талдау жасайды: Қазақстанда атқарушы органдары институттарының дамуы СССР өмір сүрген кезден бастау алған. Айта кететіні, 1991 жылдар, осы кез үшін атқарушы органдардың демократиялық және жеткілікті дамытылған жүйесі болды. Бірақ оның бірқатар кемшіліктері болды.[10,137 б].
Мұнда қоғамдық-территориалды өзін-өзі басқару институты белгілі дәрежедегі дамуға ие болған жоқ.
Бұл негізінен қызмет ету үшін қаржылық-эконмикалық негізінің жоқтығымен байланысты болды, себебі қоғамдық меншікті басқару әкімшілік басшыларымен жүзеге асырылды.
1.2 Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінің қағидалары
Атқарушы билік органдары - мемлекеттік биліктің осы тармағын жүзеге асыратын негізгі субьект. Онсыз мемлекеттік - басқарушылық қызметті іс жүзінде жүзеге асыру, әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы мүмкін емес. Бұл сияқты құқықтық қатынастардың өзге қатысушыларының әкімшілік-құқыктық мәртебесі көпшілігінде нақ осындай мемлекеттік органдардың қызмет аясында шындыққа айналады.
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір дәрежеде ұйымы деген ұғымнан туындайды, ол тар мағынада бірлескен қызметтің қандай да болмасын түрін жүзеге асыру үшін құрылатын және осы мақсат үшін ең аз дәрежеде болса да адамдар ұжымының рәсімделген жекелеген бастауыш ұйымын білдіреді. Кең мағынада ол осындай бастауыш ұйымдардың жиынтығын білдіреді.
Ұйымдарды мемлекеттік және мемлекеттік емес сипатына қарай ажырату алынған. Біріншілері ресми түрде мемлекетпен рәсімделеді. Екіншілері олардың мүшелерінің еркімен рәсімделеді.
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және, соңында, мемлекеттік органдар енлзіледі.
Бұл кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіретін ортақ белгі мынаған салды. Олар өзінің қызметін, оларды құратын мемлекеттің атынан, бірақ қандай да болмасын биліктік өкілеттіктерсіз және өзінен сыртқары қандай болса да басқару функцияларын атқармай, жүзеге асырады. Кәсіпорындар мен мекемелердің ішінде басқару сипаты бар функцияларды тиісті ұжым емес, оның басшылары, яғный әкімшілігі жүзеге асырады.
Бұл келтірілген жағдайлар отқарушы билік органдарының ерекшелігін түсіну үшін қажет. Олар мемлекеттік ұйымдардын жүйесінде ерекше орын алады, ол өзінің тікелей көрінісін мыналардан табады.
Атқарушы билік органы заң шығарушы және сот биліктері органдарымен қатар мемлекеттік аппараттың бөлек буыны болып табылады.
Бұл, біріншіден, олардың мемлекет атынан тікелей өкілдік ететінін, шаруашылық, әлеуметтік-мәдениет және әкімшілік-саяси өмірдің әр түрлі салаларында оның саясатын жүзеге асыратынын білдіреді және, екіншіден, оларға мемлекет бұл үшін қажетті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің белгілі бір көлемін береді, бұлардың кәсіпорындар мен мекемелерде болуы мүмкін емес.
Атқарушы билік органдарына берілетін мемлекеттік биліктік сипаты бар өкілеттіктердің мәні олардың:
1. Мемлекет атынан ұйымдастыру бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан жеке және заңды тұлғаларға арналатын заңды түрде міндетті болатын құқықтық актілер шығару;
2. Құқықтық актілермен белгіленген талаптар мен ережелердің сақталуына мемлекет атынан байқап отыруды (қадағалауды) жүзеге асыру;
3. Заңды түрде міндетті болатын актілер талаптарының орындалуын қамтамасыз ету және оларды бұзушылықтан өзінің сипаты бойынша мемлекеттік иландыру, түсіндіру, мадақтау т.с.с. шараларды, ал қажет болған жағдайларда-мемлекеттік (әкімшілік) мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қорғау құқығынан көрініс табады.
Атқарушы билік органдарының мемлекеттік-биліктік өкілеттіктері тек мемлекеттік-басқарушылық қызмет мақсаттарына ғана пайдаланылады.
Бұл органдар заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді (олардың ішінде өздерінің актілерін де) орындау үшін құрылады. Атқарушы билік органдары өзінің қызметін заңға тәуелді негізде атқарады.
Бұл - мемлекеттік - басқарушылық кызметтің негізгі базасы заң екендігін білдіреді оның субъектілері осы мемлекеттік органдар болып табылады.
Республиканың да, сондай-ақ аймақтың да деңгейлерін - де болатын атқарушы билік органдары мемлекеттік әкімшіліктің бірыңғай жүйесін құрады. Осы жүйенің шегінде оның әрбір буынының яғный нақты атқарушы билік органының қажетті қолма-қолдық дербестігі болады. Ол өзінің көрінісін, сол сияқты осы органға тиісті өкілеттіктердің көлемі мен тапсырылған іс үшін оның жауапкершілігінің шарасында оның құзыретінен (міндеттері, функциялары, өкілеттіктері, жауапкершілігі) табады. Бұл органдардың құзыретінің негіздері жарым-жартылай Конституцияда және заңнамалық актілерде бекітіледі.
Азаматтық құқық қабілеттілік атқарушы билік органдарының құқықтық мәртебесінің белгісі болып табылмайды. Оларды сипаттау үшін Заңды тұлғаның санатын жалпы алуға болмайды, өйткені олардың жүзеге асыратын мемлекеттік-басқарушылық қызметінің сипатын да, сондай-ақ оларға тиісті мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің ерекшелігін де білдіруге қабілетсіз.
Атқарушы билік органдары адамдардың белгілі бір ұжымы әкімшілік-басқарушылық персоналдың қызметкерлері немесе мемлекеттік қызметшілер (штаттар). Ұжымның шеңберінде белгілі бір ұйымдық-құқықтық байланыстар жасалынады, функционалдық міндеттер мен құқықтар бөлінеді, сондай-ақ тапсырылған жұмыстың бөлігі үшін жауапкершілік айқындалады.
Бұл мемлекеттік-қызметтік қатынастар, өйткені осы органның қызметкерлері мемлекеттік қызметшілер болып табылады.
Атқарушы билік органдарының ұйымдастыру құрылымы, яғный бағынышты құрылымдық бөлшектер құруын болжайтын ішкі құрылысы болады(мысалы, министрліктердің департаменттері). Олардың қызметі осы атқарушы билік органының өзінің сыртқары, яғный тікелей мемлекеттік басқару аясында міндетін тиімді орындауға қабілетті болу үшін қажет ішкі ұйымдастырудың (өзін-өзі ұйымдастырудың) көрінісі болып табылады.
Атқарушы биліктің әрбір органының мемлекеттік-басқарушылық қызметінің белгілі бір аумақтық немесе қызметтік көлемі болады. Біріншісі осы органның жүзеге асыратын өкілеттіктерінің не Қазақстанның бүкіл аумағында, не белгілі бір аймақта күші болатынын білдіреді. Екіншісі не жалпы басқарушылық функцияларды, не белгіленген қызмет аяларында арнаулы сипаты бар белгілі бір басқару функцияларын жүзеге асыруды болжайды. Олардың қатарында реттеу, рұқсат беру, бақылау және өкім ету функциялары. Бірақ олар да әртүрлі аумақтық көлемде жүзеге асырылуы мүмкін.
Сонымен, атқарушы билік органы деп мемлекеттік-биліктік механизмінің мынадай буыны түсініледі, билікті болу принципіне сәйкес мемлекет оған қоғамның шаруашылық, әлеуметтік-мәдениет және әкімшілік-саяси өмірінің әр түрлі облыстарында атқарушы-өкім етуші қызметін іс жүзінде жүзеге асыруды тапсырады.
Принциптер -- бұл атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінің аса маңызды саяси-құқықтық және ұйымдастыру-құқықтық негіздері.
1. Заңдылық мемлекеттік-басқарушылық қызметтің заңға тәуелсіздігі-нен, сондай-ақ Конституция мен заңдардың жоғары тұратындығынан туындайды. Атқарушы билік органдары заңнама талаптарын қатал сақтауға, оларға тапсырылған қызмет аяларында оны қамтамасыз етуге міндетті.
2. Мемлекеттік-басқарушылық қызмет объектілерінің ерекшеліктерің ескеру принципі. Мұның маңыздылығы мемлекеттік объектілермен қатар көптегсн мемлекеттік емес құрылымдардың, жеке меншік институттарының, әр түрлі қоғамдық бірлестіктердің пайда болуымен, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының одан әрі кеңейе түсуімен байланысты.
Осыған сәйкес басқарушылық ықпал етудің әр түрлі әдістерін таңдау, тікелей басқару құралдарын шектеу, мемлекеттік реттеу үйлестіру құралдарын кеңірек пайдалану, жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделерді, орталықтандыру мен орталықсыздандыруды үйлестіру қажеттілігі пайда болады.
3. Атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінде алқалық пен дара басшылықты дұрыс үйлестіру мемлекеттік-басқарушылық қызметтің негізгі мәселелерін шешкен кезде ұжымдық пікірді ескеруді қамтамасыз етеді. Осы мақсатпен атқарушы биліктің тиісті органдарының жанынан құрылатын әр түрлі консультативтік, үйлестірушілік, ақылдасатын кеңестер, комис сиялар кеңінен өріс алуда. Орталық және жергілікті атқарушы органдарда алқалар құрылады (Қосымша А).
Сонымен бірге, дара басшылық атқарушы-өкім ету сипаты бар қызмет үшін қажет тиісті тәртіпті қамтамасыз етудің, сондай-ақ дара басшының басшылығымен жауапты басқару режимін әр орнатудың құралы болып табылады.
Атқарушы билік органдары өз қызметінің мазмұны және нақтылы бағыты бойынша ажыратылады.
Оларды төмендегідей түрлі топтарға болуге болады.
1. Қызметінің аумақтық көлемі бойынша атқарушы билік орган дарының екі деңгейін бөлуге болады: республикалық және жергілікті. Бұл белгі унитарлық мемлекеттік құрылыспен және Қазақстан Республикасын әкімшілік-аумақтық бөліністерге бөлу мен байланысты. Қазақстанның бүкіл аумағына Үкіметтің, республика министрліктерінің және өзге де республикалық атқарушы билік органдарының қызметі таратылады. Республикалық атқарушы билік органдары жергілікті жерлерде өздерінің аумақтық органдарын (басқармалар, департаменттер және т.б. құра алады, бірақ олар жергілікті атқару органдары жүйесіне кірмейді. Мұның сыртында, кейбір республикалық атқарушы билік органдарының аумақ аралық органдары болады. Олардың қызметі бірнеше аумақтарды қамтиды мысалы, темір жол, әскери округтар және т.б.).
2. Ұйымдастыру - құқықтық нысандары бойынша, бұл ең алдымен олардың аттарынан көрініс табады. Республика деңгейінде мыналар ажыратылады: Қазақстан Республикасының Үкіметі, министрліктері, агенттіктері, комитеттері, ұлттық комиссиялары, өзге де атқарушы билік органдары. Жергілікті жерлерде мұндай нысандарға өкімдер, әкімдіктер, комитеттер, басқармалар, департаменттер, бөлімдер және өзге де органдар жатады.
3. Атқарушы билік органдары құзіретінің сипатына байланысты мыналарға бөлінеді:
1.Жалпы құзіретті, яғный мемлекеттік-басқарушылық қызметтің барлық немесе көпшілік бөлшектеріне таратылатын функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асыратын органдарға. Бұлар аса маңызды органдар: Үкімет, өкімдер, әкімдіктер;
2. Салалық құзіретті, яғный өздеріне тапсырылған басқару салаларының немесе қызмет аяларының шеңберінде функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асыратын органдар. Бұлар, әдетте, министрліктер, жергілікті атқарушы органдар.
3.Салааралық құзіретті, яғный барлық немесе бірнеше салалық жүйелерге жалпы бірдей болатын олардың қарастылығына жатқызылған арнаулы мәселелер бойынша функциялар мен өкілеттіктерді жүзеге асыратын органдарға (мысалы, стандартизаңиялау, қоршаған ортаны қорғау мәселелері бойынша т.с.с). Бұлар министрліктер де, агенттіктер де, ведомствалар да және т.б. болуы мүмкін.
Бұлардың арасынан кейде салалық және салааралық құзіретті органдар белгілерін қамтитын арнаулы және аралас құзіретті органдарды бөледі. Мұндай құзірет көпшілігінде әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы республикалық орталық атқарушы билік органдарына тәнді.
4. Өз ведомствосына қарасты мәселалерді шешу тәртібі бойынша мыналар ажыратылады:
1.Алқалы органдар, оларда құзіретінің негізгі мәселелері осы орган мүшелерінің көпшілік даусымен шешіледі;
2.Дара басшылық органдары, оларды негізгі мәселелерді шешу өкілеттіктері басшының қолына шоғырландырылған.
Қолданылып жүрген 1995 ж. Конституция бойынша Прзидент ресми түрде атқарушы биліктің басшысы болмаса да, шындығында оның бұл аядағы рөлі өте зор.
Конституцияға сәйкес [6], ол Парламенттің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды; оны қызметтен босатады; Премьер-Министрдің ұсынуымен оның орын басарларын және министрлерді қызметке тағайындайды әрі қызметтерінен босатады; Президенттің құзыретіне республика министрліктерін және басқа да Үкімет құру, мына кірмейтін орталық атқарушы билік органдарын құру тарату жатқызылған; Республикалық атқарушы билік органдарының жүйесі де Премьер-Министрдің ұсынуы бойынша Президенттің жарлықтарымен бекітіледі.
Қазіргі кезде биліктің барлық деңгейінде өкілетті органдардың құзырын арттырып, атқарушы билікті орталықсыздандыру қажеттілігінен туындады. Әсіресе атқарушы биліктің тиімділігін қамтамасыз ету ісінің қиын екендігі белгілі болып отыр.
Атқарушы билік тармағын реформалау қажеттігіне келетін болсақ, енді оған көз жұмып қарауға болмайды. Себебі өкінішке орай, Парламент қабылдаған, Президент қол қойған заңдар шенеуниктер тарапынан көп ретте орындалмай жатады. Сол үшін де қазір заңның ведомстволық актілердің үстінен қарауын қамтамасыз ету міндеті тұр. Себебі кей жағдайда үкіметтің қаулысы (тікелей басшының бұйрығы) шешуші роль атқарып кетеді.
Конституциялық реформа бойынша енді, бұрынғыдан өзгеше, үкіметке сенімсіздік Парламенттің қос палатасында емес, тек мәжілісте ғана көрсетіле алады. Енді ондай шешімнің қабылдануы үшін дауыстардың 23%-ы емес, 50% және 1 дауыс болса болды. Бұл деген үкімет іс жүзінде мәжілістің бақылауында болады деген сөз. Ендігі жерде үкіметтің есебі бекітілмесе, онда ол үкіметке сенімсіздік те болып саналады. Бірақ үкіметтің кетуін немесе кетпеуін Президент анықтайды, немесе Парламентті таратады, немесе оны таратпайды, бірақ үкімет өзінің жұмысын жалғастыра беретін болады.
Атқарушы биліктегілердің, әсіресе әкімдердің қазіргі өресінің өзі, демократиялық жолмен сайлау қажеттігін көрсетіп отыр. Қазақстанда әкімдерді сайлап қою әдісі алғаш рет 1999 жылы қолданылды. 2006 жылғы 20 қазанда біраз аудан мен қала әкімдері жаңадан сайланды. Сарапшылардың пікірінше, сайлау әсіресе оңтүстік өңірде тартысты өтті. Бұл сайлаулардың қаншалықты нәтижелі болғандығын социологиялық зерттеулер нәтижелерінен көруге болады. Сауалға жауап берушілердің әкімдерді сайлау аймақтардағы басқаруды жақсартады деп 58,6%, халықтың әлеуметтік мәселелерін шешуге жәрдемдеседі деп 55,4%, шенеуніктердің халық алдындағы жауапкершілігін арттырады деп 54% жауап берген. Сұрау салынғандардың жартысынан сәл азы (48,0%) әкімдердің сайлануы аймақтардың экономикалық дамуына екпін береді деген. Әкімдерді сайлап қою жолы жемқорлықты қаншалықты төмендетеді дегенге 38,3% оң, 36,5% күмән келтірген.
Жергілікті билікті сайлау әдісі басшылық орындарға білімді, халықтың жағдайын түсінетін беделді адамдарды әкеледі. Халықтың біразы (26,2%) әкімдерді сайлау олардың халық алдындағы жауапкершілігін, және аймақтың экономикалық жағдайын жақсартады деп есептейді. Әкімдерді сайлап қою ісі олардың іс-әрекеттерінің жариялылығын қамтамасыз етеді дейді (24,4%). Әкімдерді сайлау ісіне күмәнмен қарайтындардың үлес салмағы 5-14% аспайды. Сайланатын әкімдердің қандай қасиеттерінің болуы керек дегенде: мықты шаруагер (41,4 %); сауатты экономист және білгір бизнесмен (32,6%); мемлекеттік құрылымдарда жұмыс тәжірибесі барлар (24,0%); аймақтың тұрғыны (18,0%) қажет деген. Қазақтардың 13% әкімдікке өз ұлтынан болғанын, ал орыстар мен басқа этностардың 4,5% және 7,4% қалаған [11, 174 б].
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АТҚАРУШЫ ОРГАНДАРДЫҢ ЖҮЙЕСІ: КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОДЕРНИЗАЦИЯСЫ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҮСІНІГІ
2.1. Қазақстан Республикасының атқарушы органдар жүйесінде Үкіметтің алатын орыны
Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғары органы болып табылады. Мұндай анықтама Қазақстан Республикасы Үкіметінің заңдық табиғатын ашады, мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын көрсетеді және оның қызмет сипатын бағағалайды. Барлық атқарушы органдарды басқаратын, олардың қызметіне басшылык жасайтын жоғары атқарушы орган ретінде елде мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады [12,307 б].
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің бір тармағы болып табылады және мемлекеттің атқарушы билігін бейнелейді. Сондықтан Конституция Үкіметтің мемлекеттік билік жүйесіндегі орнын анықтайды, биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым-қатынасының нормативтік негіздерін белгілейді.
Конституция Үкімет пен Парламенттің, Үкімет пен Президенттің өзара қарым-қатынасын анықтап, тежемелік және тепе-теңдік механизмін белгілейді. Үкіметтің сот билігімен де белгілі бір құқықтық байланысы болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, Үкімет мемлекеттің аткарушы билігінің жоғары органы ретінде атқарушы органдар жүйесін баскарады. Конституцияның аталған кағидасында бірыңғай деген сөз болмағанымен, мазмұны атқарушы билік органдарының бірыңғай жүйе жасайтынына күмәндануға негіз жасамайды. Жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді. Үкіметтің атқарушы билік ретіндегі жоғары орган ретіндегі жағдайы оның Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жүзеге асырылатын және атқарушы биліктің жергілікті органдарын қамтитын өкілеттік-қамтамасыз етіледі.
Үкімет атқарушы биліктің бірыңғай жүйесіне кіретін министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен басқа да ведомстволардың жұмысын бағыттайды. Үкімет атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясымен, Президенттің конституциялық заң күші бар Жарлықтарымен, баска да нормативтік жарлықтарымен оның құзыретіне жатқызылған мәселелерді жеке шешеді.
Үкімет өзінің шегінде нормативтік және өзге де актілер қабылдайды, зандардың, Президент Жарлықтарының орындалуын ұйымдастырады, өзге де халықаралық шарттар жасасады, барлық атқарушы билік органдарын басқарады, олардың қызметін бақылайды және заңдардың бұзылуын болдырмау үшін тиісті шаралар қолданады.
Үкімет қызметінің құқықтық негізі Конституция, заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады.
Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Президент кұрады. Жоғарыда айтылғандай, Премьер-Министрге кандидатураны Президенттің өзі іріктейді және кандидатураға келісімін алу үшін оны Парламенттің қарауына енгізеді. Парламенттің келісімін алғаннан кейін Президент оны Премьер-Министр қызметіне бекітеді.
Президент құрамында Премьер-Министр, оның орынбасарлары, Үкімет Аппаратының басшысы, министрлер, Мемлекеттік комитеттердің төрағалары бар Үкіметті кұрады. Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсынысты Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі он күндік мерзім ішінде Премьер-Министр енгізеді. Үкімет мүшелері халыққа және Республика Президентіне ант береді.
Еліміздің тарихында, 1991 жылдан бері Қазакстан Республикасында бірнеше Үкімет ауысты:
1)1991-1992 жылдары - Төрағасы Ү.Қараманов;
2) 1992-1994 жылдары - Төрағасы С. Терещенко;
3)1994 -- 1997 жылдары -- Төрағасы Ә. Қажыгелдин;
4) 1997 -- 1999 жылдары - Төрағасы Н. Балғымбаев;
5) 1999-2002 жылдары - Төрағасы Қ. Тоқаев;
6) 2002-2003 жылдары - Төрағасы И. Тасмағамбов;
7) 2003 - 2007 жылдары -- Премьер - Министр Д. Ахметов;
8) 2007 жылдың қаңтар айынан бастап -- Қазақстан Республикасының Премьер - Министрі болып К. Мәсімов тағайындалды.
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс істейді және жаңа сайланған Президент алдында өзінің өкілеттілігін тоқтатады. Үкімет өз міндетін Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекігенше орындайды. Үкіметтің өкілеттігін тоқтату және оның кез келген мүшесін қызметінен босату туралы Президенттің өзінің жеке бастамасы бойынша шешім шығаруына құкығы бар. Премьер-Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігін тоқтатуды білдіреді.
Үкімет және онын кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген қызметті одан әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, өзінің орнынан түсетінін Президентке мәлімдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе оның жекелеген мүшесінің орнынан түсетінін мәлімдей алатындығы заңда көзделмеген.
Егер Үкіметтің орнынан түсуін Үкімет мәлімдесе, оған Парламентпен өзара қарым-қатынасына қатысты емес әр түрлі мән-жай негіз болуы мүмкін. Үкіметтің өз ішінде еңсерілмейтін әр түрлі көзқарастар, басқа да себептер болуы мүмкін. Үкімет мүшелерінің орнынан түсуіне олардың Үкімет Бағдарламасымен, Үкімет басшылығының жұмыс стилімен келіспеуі, сырқаты және тағы басқалары себепші болуы мүмкін.
Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын тек Конституцияда көзделген жағдайларда білдіреді:
1) егер Үкімет Бағдарламасын Парламент екінші мәрте қайтарса;
2) егер Парламент Үкімет енгізген заң жобасын қабылдамай тастаса Үкімет өзінің орнынан кететіні туралы Президентке мәлімдейді. Республика Президенті он күн мерзім ішінде орнынан кетуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені қарайды. Егер Президент орнынан түсуді қабылдаса, онда ол оның орнынан түсуі туралы мәлімдеген Үкіметтің немесе оның мүшесінің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді. Егер Премьер-Министр орнынан түсуді мәлімдесе, онда оның орнынан түсуінің қабылдануы бүкіл Үкімет өкілеттігінің тоқтатылғанын білдіреді.
Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі бір айдың ішінде Үкімет қызметінің бағдарламасы туралы мәселені шешеді. Осы мерзімде Премьер-Министр Үкімет қызметінің бағдарламасын әзірлейді және ол туралы Парламентке баяндама ұсынады. Нақ осы мерзім ішінде Үкіметтің жаңа құрамы Парламентке осының алдындағы Үкімет құрамының Бағдарламасын қолдау туралы және өз қызметтерінде соны басшылыққа алғысы келетіндері туралы Парламентке мәлімдей алады.
Егер Парламент Үкіметтің жаңа Бағдарламасын қабылдамай тастаса Премьер-Министр екі айлық мерзім ішінде Парламентке Бағдарлама туралы екінші баяндама ұсынады. Үкімет Бағдарламасын Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік даусымен тағы қабылдамай тастауына болады. Мұндай көпшілік дауыстың болмағаны Үкімет Бағдарламасының макұлданғанын білдіреді.
Конституция Үкімет құрамында болуға қатысты шектеуді көздейді. Республика Үкіметі мүшелерінің:
өкілді органның депутаттары болуға;
окытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерден басқа ақылы қызметтер атқаруға;
кәсіпкерлікпен шұғылдануға;
коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге хақы жоқ.
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке Қазақстан Республикасы Конституциясымен және Президенттің Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Заңмен оған кең өкілеттіктер берілген.
Экономика саласында:
2. Үкімет мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, оны жүзеге асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын әзірлейді;
3. Экономикалық бағдарламаларды, республикалық бюджетті әзірлейді және оның орындалуы туралы есебін құрады, оның орындалуын қамтамасыз етеді;
4. Республиканың қаржы жүйесін әзірлеп, оны нығайту жөніндегі шараларды жүзеге асырады;
5. Валюталық, қаржылық және материалдық ресурстарды құру және пайдалану кезінде заңдылықтың сақталуына мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етеді;
6. Құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асырады;
7. Бағаның құрылуы жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүргізеді, мемлекетпен реттелуші баға қолданылатын өнім, тауар және кызмет номенкулатурасын белгілейді;
8. Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, онын корғалуын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік салада:
1. Үкімет мемлекеттік саясаттың, мемлекеттік бағдарламанын негізгі бағыттарын әзірлейді;
2. Еңбекке ақы төлеудің жүйесі мен шартын, азаматтардың әлеуметтік қорғалуын, мемлекеттік тұрғыдан әлеуметтік қамтамасыз етілуі мен әлеуметтік қамсыздандырылуын белгілейді;
3. Аймақтарды әлеуметтік дамыту мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді;
4. Жастар, дене мәдениеті мен спорт, туризм, әлеуметтік әріптестік проблемаларын шешуге ықпал етеді.
Ғылым, техника, білім мен мәдениет саласында:
1. Үкімет ғылыми-техникалык даму жоспарын әзірлейді және жүзеге асырады;
2. Ғылым мен техниканы, мәдениет пен білімді дамыту, жана технологияны еңгізу жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүзеге асырады.
Әкімшілік-саяси басқару саласында:
1. Үкімет консультативті-кеңесші органдарды құрып, таратады;
2. Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы органдардың қызметін басқарады;
3. Президент пен Үкіметтің актілерін орындауын бақылайды;
4. Министрліктердің орынбасарларын қызметке тағайындап, қызметтен босатады;
5. Жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі қызметін басқарады, олардың заңдарды орындауын бақылайды.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту саласында:
1. Үкімет құкықтық реформанын жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді;
2. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау мен қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін, республиканың қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін, мемлекеттік шекараның аумақтық тұтастығы мен қорғалуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар әзірлеп, жүзеге асырады.
Сыртқы саясат саласында:
1. Үкімет келіссөз жүргізіп, Үкіметаралық келісімдерге қол қою туралы шешімдер кабылдайды;
2. Республиканың шет мемлекеттермен, халықаралық және аумақтық ұйымдармен өзара қарым-қатынасын дамытуды камтамасыз етеді;
3. Сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру жөнінде шаралар әзірлейді;
4. Сыртқы сауданы дамыту жөнінде шаралар қолданады; халықаралық қаржы ұйымдарымен өзара қарым-қатынас орнатады.
5. Үкіметке Премьер-Министр басшылық етеді, оның өкілеттігі Республика Конституциясымен және Президенттің Үкімет туралы Жарлығымен бекітіледі.
Премьер-Министрдің мынадай өкілеттігі болады:
1. Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінін орынбасарлары мен Үкімет мүшелері арасында қызмет міндетін бөледі;
2. Президентпен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас Прокуратурамен, басқа да мемлекеттік органдармен қатынаста Үкімет атынан сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады;
3. Халықаралық қатынастарда Үкімет атынан сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады және үкіметаралық шарттар мен келісімдерге қол қояды.
4. Республика Президентіне Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы, Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктерді, мемлекеттік комитеттер мен орталық атқару органдарын кұру, және тарату туралы, Үкімет Аппаратының басшысы, министр кызметіне тағайындалатын кандидатуралар туралы, мемлекеттік комитеттің төрағасы, облыс, республикалық маңызы бар қалалар және республика астанасы туралы, аталған тұлғаларды қызметгерінен босату туралы ұсыныс түсіреді.
5. Президентке республиканың мемлекеттік бюджетімен қаржыландырылатын барлық органдардың қызметкерлерін қаржыландырып, оларға еңбек ақы төлеудің бірынғай жүйесін бекітуге ұсынады.
6. Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары және оның барлық ең маңызды шешімдері туралы баяндайды. Үкімет мүшелерінің, орталық және жергілікті атқарушы органдар басшыларының есебін тындайды.
7. Премьер-Министр оған заң жүктеген және Үкімет қызметін ұйымдастыруға және оған басшылық жасауға қатысты баска да өкілеттіктерді орындайды.
Қазақстан Республикасынын Үкіметі туралы Заңға сәйкес, Премьер-Министр орынбасарларының өкілеттігі белгіленген. Олар лауазымы бойынша Үкімет құрамына кіреді және мынадай өкілеттіктерді атқарады:
1. Үкімет құрамына кірмейтін тиісті министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы органдардың, сондай-ақ жүктелген шекте мемлекеттік басқару салаларының (сфераларының) қызметін үйлестіреді;
2. Мемлекеттік басқарудың үйлестірілетін салаларының жай-күйіне жауап береді, оларда заңдардың, Президент және Үкімет актілерінің орындалуына бақылауды жүзеге асырады;
3. Премьер-Министрдің және Үкіметтің қарауына Үкімет құрамына кірмейтін тиісті орталық атқару органдарының басшылықтарын қызметіне тағайындау және қызметінен босату туралы ұсыныс енгізеді[13].
Премьер-Министрдің орынбасарлары Премьер-Министрдің тапсырмасы бойынша басқа да қызметтер атқарады.
Министрлер, мемлекеттік комитеттердің төрағалары Үкімет мүшелері болып табылады. Олар тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттерге басшылық жасайды және тиісті министрліктер мен мемлекеттік комитеттердің қарауында болатын мемлекетгік басқару салаларындағы (сфераларындағы) қызметтің жай-күйіне жауап береді.
Сонымен бірге Үкімет мүшелері өз құзыреті шегінде шешімдер қабылдауда дербестікке ие әрі өздеріне бағынысты мемлекеттік органдардың жұмысы үшін Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің алдында жеке-дара жауап береді [13].
Республиканың Премьер-Министрінің жанынан Үкіметтің тұрақты жұмыс істейтін органы ретінде Төралқа құрылады. Үкіметгің Төралқасының кұрамына лауазымы бойынша Премьер-Министрдің орынбасарлары және Үкімет Аппаратының басшысы кіреді. Премьер-Министр Төралқа құрамына Үкіметтің басқа мүшелерін еңгізуге құқылы, Үкімет Төралқасының отырыстарын әзірлеу және өткізу тәртібін Регламент белгілейді.
Үкімет отырысы айына кем дегенде бір рет өткізіледі. Отырысты Премьер-Министр немесе Президент шақырады. Аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет қарауы кезінде оның отырыстарына Президент төрағалық етеді. Егер оған оның мүшелерінің кем дегенде үштен екісі қатысса ол құқылы болып есептеледі. Президенттің немесе Премьер-Министрдің бастамасы бойынша отырыс ашық өткізіледі, Үкімет отырысы жабық өткізілуі де мүмкін.
Үкімет пен Премьер-Министрдің қызметін ақпараттық-талдау, құқықтық, ұйымдық және материалдық-техникалық жағынан жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін өз Аппараты құрылады. Аппарат басшысын Премьер-Министрдің ұсынысы бойынша Президент қызметке тағайындап, қызметінен босатады. Аппарат басшысы Үкімет аппаратының Президент Әкімшілігімен, Парламент Аппаратымен, министрліктермен, мемлекеттік комитеттермен, ведомстволармен, жергілікті атқару органдарымен өзара қарым-қатынасын ұйымдастырады.
Үкіметтің құзыретіндегі мәселелер бойынша ұсыныстар әзірлеу үшін Үкімет жанынан комиссиялар, кеңестер және өзге де консультативті-кеңесші органдар құрылады. Бұл органдарды Премьер-Министр, оның орынбасарлары, Үкімет мүшелері басқарады. Консультативті-кеңесші органдардың шешімі нұсқаулық сипатта болады.
Қазақстан Республикасынын Үкіметі өз қызметінде біртұтастық принципін, мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу, заңдылық, жариялылық, қоғамдық келісім мен саяси тұрактылық, адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары принциптерін басшылыққа алады.
Ал, үкіметтің норма шығармашылық қызметіне тоқталатын болсақ, Қазақстан Республикасы Үкіметі
біріншіден, Парламент пен Президент жүзеге асыратын заң шығару процесіне қатысады;
екіншіден, өз құзыреті шеңберінде норма шығарушылықты жүзеге асырады;
үшіншіден, министрліктер мен ведомстволардың норма шығарушылық қызметін бақылайды;
төртіншіден, атқарушы биліктің жергілікті органдарының норма шығарушылық қызметін бақылайды.
Үкіметтің зан шығарушылық бастамашылық құқығы болады. Ол өз құзыретіне кіретін барлық мөселелер бойынша заң жобаларын әзірлеп, оны Мәжілістің қарауына енгізуге құқылы.
Қазақстан Республикасы Үкіметіне заң шығару бастамасы құқығының берілуі жөніндегі қағида Үкімет Парламентке заң жобасын енгізе де алады, еңгізбей-ақ қоюына болады деген сөз емес.
Үкімет мемлекеттік биліктің заң негізінде қолдана алатын кең өкілеттікті иеленген ерекше тармағы ретінде, сөз жоқ, тиісті заңдардың қабылдануына мүдделі.
Сондықтан Үкімет заң жобалау жұмысымен шұғылдануға құқылы ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz