Асыл тас атауларының этимологиясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңғыру кезеңін бастан кешіп отырған бүгінгі күнде танымдық, эстетикалық, тәрбиелік мәні бар көптеген құбылыстарды, соның ішінде асыл тас атаулары, зергерлік өнер түрлеріне байланысты аса маңызды құндылықтарды жинап-теріп, анықтап, қайта бағалау қажеттігі туындап отыр. Өйткені кеңестік идеологияның әсеріне қазақ халқы мал шаруашылығымен ғана айналысып, басқа мәдени құндылықтарымызды игере алмаған деген бір жақты қасаң көзқарас орын алғандығы белгілі. Мұндай стереотиптерді тарихшы, этнограф, өнертанушылардың зерттеулеріндегі тіл деректеріне сүйене отырып, қайта қарастыру қажет. Өйткені қазақ тілінің лексика-фразеологиясы жөнінде сөз болғанда, мал атауларына бай тіл деген қорытынды жасалады да, асыл тастарға және одан туындаған қолөнер бұйымдарына байланысты атаулар, олардың фразеологизмдерге ұйытқы болудағы орны елеусіз болып қалады. Қазақтың асыл тас атаулары тарихи-этнографиялық, археологиялық зерттеулердің, яки сақталған, кейбіреулері қолданылып келе жатқан бұйымдардың көмегімен ғана емес, тіл деректері арқылы анықталады.
Қазақ тіліндегі асыл тастарға қатысты тілдік бірліктер - өзінің саналуандығымен, әлеуметтік мәнділігімен ерекшеленетін этнолингвистикалық нысан. Онда халқымыздың тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты мол ақпарат сақталған. Осыған байланысты қазақ тіл білімінде асыл тас атаулары бұған дейін этнографиялық, тарихи, этимологиялық тұрғысынан қарастырылып келеді. Әйтсе де асыл тас атауларын этнолингвистикалық тұрғысынан арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Асыл тас атауларының номинациясы мен функциясындағы этимологиялық, лингвомәдени, этнолингвистикалық т.б аспектілерге талдау жасау арқылы олардың семантикасына қатысты экстралингвистикалық факторлар, объективті шындық пен қазақ этносының эстетикалық талғамы, дүниетанымдық менталитеті жүйелі түрде анықталады. Тіліміздегі тұрақты тіркестерді тілдік тұрғыдан зерттеу барысында ондағы ұйытқы сөздерді негізге ала отырып, фразалық бірліктер тақырыптық, лексика-семантикалық топтарға жіктеліп қарастырылды, олардың құрамындағы асыл тас атауларының қолданыстағы мағыналары ашылып, асыл тас атауларына этимологиялық талдаулар жасалды. Ал асыл тас атаулары мен оған байланысты жасалған зергерлік әшекейлер - қазақ халқының өзіндік ерекшелігін айқын көрсететін, әлеуметтік ортасы мен зергерлік өнер түрлерінен, киімдері мен тұрмыстық бұйымдарынан, ата-бабамыздың табиғат байлығын игеру тәжірибесінен, дүниетанымынан, әлеуметтік реттеу құралы болған салт-дәстүрлерінен т.б. мол дерек беретін қайнар көздердің бірі ретінде құнды. Біздің зерттеуіміздің бағыт-бағдарын айқындайтын мұндай мәселелер зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: асыл тас атаулары.
Зерттеудің пәні: асыл тас атауларының этнолингвистикалық сипаты.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың негізгі мақсаты - асыл тас атауларының ұлттық, мәдени сипатын ашу, олардың ұлт дүниетанымындағы орнын белгілеу, ұлттық көзқарастардың таңбалану жолдары мен ерекшелігін анықтау. Алға қойған мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделді:
қазақ халқының ежелден келе жатқан материалдық мәдениетінің болғанын айғақтайтын тарихи, археологиялық деректерге шолу жасау арқылы тілдік деректерді талдау;
асыл тас атауларының номинациясы мен функциясындағы этимологиялық, лингвомәдени, этнолингвистикалық т.б аспектілерге талдау жасау;
асыл тас атауларына байланысты мақал-мәтелдерді жинақтау, түрлі мәнге, мағынаға ие мақал-мәтелдер асыл тастың қасиетін асыра бағалауға қатысты, рухани және материалдық құндылықтардың айрықша сапасын бағалауға қатысты, қарама-қарсы құбылыстарды асыл тастар арқылы бағалауға қатысты жіктеу;
асыл тас атауларына байланысты фразеологизмдердің тақырыптық, лексика-семантикалық топтарын анықтау;
асыл тас атауларына қатысты фразеологизмдерді негіз болған уәждік белгілері бойынша топтастыру;
асыл тас атаулары негізінде қалыптасқан сөз тіркестері, теңеулер мен тұрақты тіркестердің рухани мәдениетпен байланысын көне наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге этнолингвистикалық талдау жасау арқылы көрсету;
этнолингвистика ғылымының теориялық негіздері, басты ұстанымдары, әдістемесі, терминдік-ұғымдық аппарат жүйелері қазақ тіл біліміне қатысты негіздеу;
этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықтау;
асыл тас атауларының этимологиясына талдау жасау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
Қазақ тіл білімінде асыл тас атаулары бұған дейін этнографиялық, тарихи, этимологиялық тұрғысынан қарастырылып келе жатқанымен, асыл тас атауларын этнолингвистикалық тұрғысынан арнайы зерттеу нысаны болған емес. Осыған байланысты зерттеу жұмысының жаңалығы тұңғыш рет бірсыпыра асыл тас атауларының белгілі бір кәсіп, өнер түрімен байланысты екендігін этнолингвистикалық, мәдениеттанымдық, антропонимикалық, мифологиялық, ономасиологиялық, когнитивтік (танымдық) аспектіде қарастырылуы болып табылады. Атап айтқанда:
Қазақ халқының ежелден келе жатқан материалдық мәдениетінің болғанын айғақтайтын тарихи, археологиялық деректерге шолу жасау арқылы тілдік деректер талданды;
асыл тас атауларының номинациясы мен функциясындағы этимологиялық, лингвомәдени, этнолингвистикалық т.б аспектілерге талдау жасау арқылы олардың семантикасына қатысты экстралингвистикалық факторлар, объективті шындық пен қазақ этносының эстетикалық талғамы, дүниетанымдық менталитеті жүйелі түрде анықталады.
асыл тас атауларына байланысты мақал-мәтелдер жинақталып, түрлі мәнге, мағынаға ие мақал-мәтелдер асыл тастың қасиетін асыра бағалауға қатысты, рухани және материалдық құндылықтардың айрықша сапасын бағалауға қатысты, қарама-қарсы құбылыстарды асыл тастар арқылы бағалауға қатысты жіктелді.
асыл тас атауларына байланысты фразеологизмдердің тақырыптық, лексика-семантикалық топтары анықталды;
фразеологизмдерге негіз болған уәждік белгілер ашып көрсетіліп, осы белгілері бойынша топтастырылды;
асыл тас атаулары негізінде қалыптасқан сөз тіркестері, теңеулер мен тұрақты тіркестердің рухани мәдениетпен байланысы этномәдени бірліктердің беймәлім болып келген мазмұнын ашып, көне наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге этнолингвистикалық талдау жасау арқылы көрсетілді;
этнолингвистика ғылымының теориялық негіздері, басты ұстанымдары, әдістемесі, терминдік-ұғымдық аппарат жүйелері қазақ тіл біліміне қатысты негізделді;
этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың сабақтас, өзара байланысты ғылымдар екені сөз болып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталды;
асыл тас атаулар жүйесі ұлт болмысын дәйектейтін өзекті мәдени компонент түрінде анықталады;
бұрын лингвистер тарапынан зерттеуге көп түсе қоймаған асыл тас атауларының этнолингвистикалық қырынан талдауға түсуі, бұл атауларды ұлттық таным мен талғам, мәдениет пен тарих сияқты ғылымдар тоғысында зерттелуі жұмыстың басты ерекшелігі болып отыр. Сонымен қатар асыл тас атауларының этимологиясына талдау жасалып, оның қазақтың ауыз әдебиеті мен жырларындағы, мақал-мәтелдер мен фразеолизмдердегі қолданысы арқылы асыл тас атауалары жай ғана атау емес, халқымыздың тарихи-мәдени, эстетикалық, өркениеттік құндылықтарынан ақпарат беретін тілдік бірлік ретінде анықталды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық құндылығы. Диплом жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен дүниетаным, тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт, тіл мен ойлау категорияларының сабақтастығын қарастыратын этнолингвистика, лингвомәдениеттану, ономасиология салаларының теориялық ұстанымдарын толықтыра түсуге өзіндік үлес қосады. Этнолингвистиканың теориялық және практикалық мәселелерін қарастыру жолындағы әрі қарайғы ғылыми зерттеулерге мұрындық болады.
* Асыл тас атаулар жүйесі ұлт болмысын дәйектейтін өзекті мәдени компонент түрінде анықталады;
* Этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтап, дербес ғылым салалары ретінде олардың аражігі ажыратылды;
* Асыл тас атаулар жүйесі тілтанымдық, этнолингвистикалық, елтанымдық тұрғыдан ерекше маңызды лексикалық топ ретінде жалпылама қолданымға арналып жасалатын көп томдық түсіндірме сөздікте толық қамтылуы керек;
* Асыл тас атауларының номинациясы мен функциясындағы этимологиялық, лингвомәдени, этнолингвистикалық т.б аспектілерге талдау жасау арқылы олардың семантикасына қатысты экстралингвистикалық факторлар, объективті шындық пен қазақ этносының эстетикалық талғамы, дүниетанымдық менталитеті жүйелі түрде анықталады.
Диплом жұмысын жазу барысында пайдаланылған әдіс-тәсілдер: тарихи-салыстырмалы әдіс, салғастырмалы тәсіл, ретроспективті әдіс, сипаттамалық әдіс, салыстырмалы, этнолингвистикалық, этимологиялық, компоненттік, талдау, теориялық, жүйелеу, атауларды топтастырып жіктеу сияқты әдіс-тәсілдер қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Ж.А. Манкееваның Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері еңбегі, Р. Шойбековтің Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі, Ә.Т. Қайдар Тарихи лексигология және этнолингвистика еңбегі, Лингвистикалық түсіндірме сөздік, Этимологиялық сөздік, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Жалпы редакциясын басқарған Т.Жанұзақов. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі I томы қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Қосымша ретінде асыл тас атауларының үш тілдегі сөздігі қоса беріледі.

1. АСЫЛ ТАС АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

1.1 Асыл тастар - халық танымындағы сенім мен сән символы

Тілде әрбір халықтың ұлттық сана-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының нысаналары сақталады. Халықтың сондай ерекшеліктері мәдениеті, әдет-ғұрпы, әдеби мұралары тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады. Қазақ тілінің мәдени лексикасының бір тобын асыл тастарға қатысты атаулар құрайды.
Асыл тастардың қашан, қайда шыққанын ешкім білмейді. Бірақ, адамзат баласы ежелден пайдаланып келеді деп айтуға болады. Мыңдаған жылдар бұрын асыл тастар ауру мен көз тиюден сақтайды деген түсінік болған. Қазіргі кезде де көп адам асыл тастардың айрықша қасиеті бар деп сенеді. Алғаш рет асыл тастар жөнінде Библияда айтылған екен. Сосын, ежелгі Египет жерінде египеттіктердің тұмар ретінде тағып жүргендігі де жазылған. Тас тағып жүру бәле-жаладан қорғайды деген түсінік болған. Каир мұражайындағы Джосер фараонынан алынған асыл таспен көмкерілген білезік жасы б.э.д. 2800-3000ж. деп есептеледі. Скарабей-тасмөр ретінде жасалған тастардың бедеріндегі ою-өрнектер біздің заманымызға дейін жетіп отыр.
Біздің дана бабаларымыз да асыл тастарды ерте заманда-ақ танып, оны пайдалана білген. Солардың қатарына Солтүстік және Батыс Қазақстан жерінен табылған біздің заманымыздан бұрынғы 2 мыңжылдықта тастан жасалған білезіктер мен әр түрлі әсем бұйымдардың бөліктерін, Бесшатыр зираты мен Есік қорғанынан қазып алынған ақықтан жасалған моншақтарды жатқызуға болады. Жалпы, Батыс Қазақстаннан табылған Сармат мәдениетіне тән моншақтар тау хрусталі мен кәрібтастан тұрса, түрлі нифрит, ақық және тағы да басқа тастардан жасалған зергерлік бұйымдардың бөліктері түрлі мұражайларда сақталған. Зергерлік бұйымдар ұлттың ғасырлар бойы жинақталған дәстүрін білдіреді.
Асыл тастар қасиеттеріне қарай бірнеше топқа жіктеледі. Олардың қасиеті деп қаттылығын, жылтырлығын, таралу аймағы, бағасы, сақталу мерзімін айтамыз. Осы уақытқа дейінгі 2 мың жылға таяу уақыт аралығында асыл тастардың топтастырылуы жайлы әр түрлі пікірлер айтылып, сондай-ақ асыл тастардың бағалылығына, ашылған жеріне, таралымына байланысты да классификациясы өзгерістерге ұшырап отырған. Асыл тастарды әр ғалым әр түрлі етіп топтастырумен бірге атауларын да түрлі етіп өзгертіп қолданып келеді. Біз зерттеу жұмысымызда асыл тастарды бірнеше белгісіне орай топтастырып отырмыз:
Бағалылық қасиетіне қарай үш топқа жіктейміз (Кесте 1);
Түр-түсіне қарай төрт топқа жіктейміз (Кесте 2);
Кесте 1. Асыл тастардың бағалылық қасиетіне қарай жіктелімі.

Бірінші топ - зергерлік (бағалы) тастар
Е I
Алмас, зүбәржат (изумруд), көгілдір ақық (сапфир), жақұт,
лағыл(рубин).
аІI
Құбылтас (александрит), мейірбан шпинель (лал), қызғылт сары, күлгін ақық, мейірбан қара опал.
аІІI
Демантойд, лал, мейірбан ақ және көк опал, аквамарин, топаз.
ІІV
Көгілдір, жасыл, күлгін турмалин, циркон, берилл, фируза, аметист, хризопраз, анартас (гранат).
Екінші топ - зергерлік-жасанды тастар
IІ
Кәріптас (янтарь), раухтопаз, бүйректас (нефрит), малахит (көктас), лазурит, тау хрусталі.
IIІ
Ақық (агат), түрлі түсті халцедон, күлгін кварц, кәдімгі опал.
Үшінші топ - жасанды тастар
I I
Зертас (яшма), беріктас (гранит), селенид, флюорит, түрлі түсті мәрмәр (мрамор), обсидиан, гагат, мәрмәр және т.б.

Кесте 2. Асыл тастардың түр-түсіне қарай жіктелімі

Ертеде байлар мен олардың әйелдері киімдерін небір асыл тастармен безендіріп, көмкергені белгілі. Қыз-келіншектердің өздері қандай көрікті болса, үстіне киген әсем киімі, тағынған сәнді бұйымдары оларды тіпті құлпыртып жібереді. Қазақ халқының да зергер, ұсталары ерте заманнан-ақ түсті металдардан сан алуан бағалы бұйымдар жасап, нәзік жандылардың көркіне көрік қосқаны, бізге жақсы мәлім. Этнограф ғалымдардың пайымдауынша, солардың ішінде әйел әшекейлері - қазақ қолөнерінің асыл мұрасы. Әшекейлердің түрлері:
1. Киім-кешектегі әшекейлер: бас киімге тағылатын сәндік бұйымдар, үстіндегі киім-кешекке тағылатын әшекейлер, белдіктер.
2. Денедегі әшекейлер: шашқа тағылатын, мойынға, басқа, кеудеге, иыққа, қолға, аяққа тағылатын зергерлік заттар.
3. Тұрмыстағы әшекейлер: денсаулыққа пайдалы әшекейлер, сәндік әшекейлер, зат салатын сәндік бұйымдар. Әшекейді жасауда басты мәнге ие болатын ерекше тұсы әшекейдің түрлі асыл тастармен безендірілуі [16,129б.].
Зергерлік әшекей бұйымдар байлық пен сәндік белгісі ғана емес, киім-кешек мәдениетінің ажырамас атрибуты да. Олар бірегей кешенді аксессуарларды құрап, киім-кешектің ғұрыптық, функциялық ерекшеліктерін, қолданыстық сипатын арттыра түседі. Қымбат әшекей бұйымдарды (сырға, жүзік, сақина, білезік, алқа, тұмар, диадемалар мен шолпылар) қалай тағу қажет, оның өзіндік қатаң қағидасы бар. Қазақ қыздарының басына үкілі сәукеле киіп, құлағына алтын сырға тағуы, саусағына сақина, білегіне білезік киюі, беліне белдік буынып, шашына шолпы қадауы олардың парасатының биіктігін, эстетикалық талғамының жоғарылығын танытады. Көптеген әшекей бұйымдар ұзатылатын қыздың сән-салтанатты жасауы болып та саналады. Кейбір әшекейлер жас талғаса, кейбір әшекейлерді қыз-келіншектердің бәрі бірдей таға береді.
Әдемі әйел әшекейлерін жасағанында қазақ шеберлерінің пайдаланылған негізгі түсті металдары: күміс, алтын, қола, жез. Бұрындары қазақ даласындағы сәндік бұйымдар Ресейдің, Қытайдың күміс, алтын ақшаларынан жасалынды. Тіпті, шетелдермен сауда дамыған тұста қытайдың қой тұяқ, тай тұяқ жамбылары мен поляк күмісі де қазақ шеберлерінің қолына түсіп, содан сәндік көптеген заттар жасап шығарылды. Ол кезде дәулетті адамдар алтын мен асыл тастарды өздері тауып беріп тапсырыс айтатын.
Ғалымдардың дәлелдеуінше, жүзіктегі, білезік, алқа, сырғадағы асыл тастар адамның энергия қабылдау көздерінде жетпей тұрған күш-қуатты ғарыштан жинап береді екен. Таңғажайыптылығы сол, адамдар саусағына жүзік кигізгенінде ол өз энергиясымен де, минерал ретіндегі табиғатымен де, түсімен де сәйкестене кетіп, үндес энергетикалық орталыққа тартыла бастайтын болып шықты.
Жер жүзін билеген небір патша, әміршілер өзімен бірге бойтұмар алып жүрген. Осы бойтұмардың қуатына сенген, жауларын күйрете жеңуге себі тиеді деп сенген. Мәселен, неміс фашистері пайдаланып кеткен свастика - адамзаттың ғасырлық тәжірибесі арқылы дүниеге келген, Тибеттен Америкаға дейінгі көне мәдениеттердің бәрінде кездесетін, күн қуатын бейнелейтін аса қуатты символ саналады.
Не десек те, асыл тастардың адам рухын өсіріп, өмірге құштарландырып, көңілін жайландыратын қасиеті барын оқымыстылар жоққа шығара алмайды.
Әлемнің кемеңгер ақындары - Гете, Гейне, Омар Хаям, Байрон, Пушкин асыл тастарды өз шығармаларына шабыттана арқау еткен. Және олар тастардың сұлулығына ғана сұқтанып қоймай, сыйқырлы тылсым күші барына қатты сенген. Пушкиннің 1827 жылы жазылған Храни меня мой Талисман деген өлеңі - өзінің ортасына асыл тас қондырылған алтын жүзігіне байланысты туған екен [17, 23б.] .
Қымбат бағалы және жартылай қымбат асыл тастардың түрлі аурудан сауығуға жәрдемдесетіні ежелден мәлім. Соны жақсы білген адамзат қауымы оларды ертеден қадірлеп, сырқаттың бетін қайтару, болдырмау үшін тұмар ретінде тағып жүрген. Асыл тастардың байлық белгісі ретінде жоғары мәртебе алғаны көп кейін.
Әр түрлі асыл тасқа қолы жеткен адамдар өздерін жоғары санап, әйелдер мен қыз-қырқындарын үлде мен бүлдеге орап, көңілдері көкке бір елі жетпей жүрді. Ел мен ел арасында алыс-беріс, сауда-саттыққа да пайдаланды. Хандар мен әміршілер мемлекеттік мәселелерді бір-біріне көл-көсір асыл тастар сыйлау арқылы шешіп отырды. Асыл тастар үшін қырғын соғыс, қантөгіс, тіпті ет жақындар арасында жанжал, алауыздық, опасыздықтар туындаған ақиқат (Қазақтың алтын көрсе, періште жолдан таяды деген мәтелі тегіннен-тегін шықпағаны түсінікті жай).
Ертедегі адамдар тастарды түстеріне қарап, бір түрге балаған. Мысалы, қызыл тастардың бәрін рубин тасы деп, жасыл түстілерді изумруд тасы деп, бүкіл көк түсті тастарды сапфир тасы деп білген. Уақыт өте келе адамдар кейбір асыл тастардың өте қатты болған сайын, ұзақ уақыт сақталатынын, сатуға шығарса қымбат тұратынын білген. Асыл тастардың ішінде - Алмас өте қымбат, әдемі тас және қаттылық шкаласы бойынша - өте қатты тас болып есептеледі. Қымбат асыл тастар деп көптеген тастарды айтқанымызбен, қазіргі кезде нағыз қымбат асыл тастар деп төрт тасты ғана айтамыз. Олар: гауһар (бриллиант), лағыл (рубин), зүбәржат (изумруд), көгілдір ақық (сапфир).

2.2 Асыл тас атауларының этимологиясы

Тіліміздегі сөздердің дыбыстық құрылысы мен грамматикалық тұлғалану сипаты бірқыдыру суреттеліп, танылып болғаннан кейін, сол сөздердің шыққан төркінін, тұлғасы мен мағынасының өзгерген тарихын, өмір сүру эволюциясын білудің қажеттігі туып отыр. Оның үстіне тіліміздегі көптеген сөздердің төркінін табу арқылы қазақ халқының әр алуан дәуірде басқа халықтармен жасаған қарым-қатынасын немесе өзінің ертеректегі жай-күйін танимыз. Ғылымда осындай қызықты мәселелердің бірі асыл тас пен бағалы металл атауларының шығу төркінін зерттеу.
1. Алмас (алмаз) - жарқырауық, ақ және түссіз, ең асыл, ең қатты тас. Алмаздың түстісі - сирек кездеседі, әдетте оны қиялшыл деп атайды.
Алмаз сөзі көне үнді тілінен аударғанда сынбайды деген мағына береді. Ал екінші бір пікірлер бойынша гректің adamas - бұзылмас, жеңілмес деген мағынаны береді. Осы алмастың қырланған түрі гауһаржауһарбриллиант аталады. Алмаздың қара дақты белгілері бар түрі бриллиант болып табылады. Бұл белгілер фр.тілінде nuke (pigue) сөзі, ал мұндағы мағынасы жәндіктердің тістеуінен қалған дақ.
Алмас сөзі біріншіден, асыл тас мәнінде қолданылады. Мысалы: Алмастың жауы - қорғасын (мақал). Екіншіден, шыны кесетін өткір құрал. Мысалы: Жалынмын жанып тұрған нөсерге өшпес,
Болатпын екі жүзді, алмас кеспес (Біржан-Сара айтысы). Үшіншіден, қару түрі. Мысалы, Қыз Жібек жырында: Алмас қылыш белінде, Қолында найза қылтылдап... деп келеді.
Алмастың қырланған түрі - бриллиант.
2. Гауһартас (бриллиант) ир. - қымбат, бағалы тас. Түрі - жауһар. Яғни гауһар тастың өңделген түрі - жауһар. Мысалы, Көш сәулетін қараса, Асфаһанның жауһары, Стамбулдың гәуһәрі, Тамаша қылған адамның, Тояды көзінің баһары (Қыз Жібек жырынан). Мөлдір судың түбіндегі гауһардай, Сенің таза жүрегіңді жырладым (Саин). Сымбатың жас жүректі жандырғандай, Бриллиант - гауһар жүзің сонда жатыр (Ақан сері Біздің көңіл қайда жатыр) Товарды пайдасымен бриллиантқа саттым (Д.Дефо). Ауыспалы мағынада айрықша, асқан, мейлінше асыл. Мысалы: Бейіштен жанған шамшырақ, Көзінің гәуһәр қарасы. Дүр гәуһәр сырғасын, Көтере алмай тұр құлағы...Қолына Жібек алады, Асыл гәуһәр тастарын, Бытырлатып үзіп ап, Жанқалтаға салады (Қыз Жібек жырынан).
3. Жауһар - қырлап, әдемілеген алмас, қымбат тас. Мысалы,
Жәуһарыңды мыс қылмай
Сақтауға керек ми артық...(Нұржан Наушабаев, Тақпақ) [4, 219б.].
Төрт түрлі жауһар асыл бар,
Адамзаттың құлында.
Әдепкі жауһар - ақыл дұр,
Ашу шайтан ұрласа,
Мінерсің түрлі тұғырға...(Омар Шораяқұлы, Аталық кеңес) [30, 386б.].
4. Фируза, көгілдір ақық (бирюза) фр. pierre turquoise - яғни түрік тасы деген сөзінен шыққан. Түсі - көгілдір және жасыл. Зергерлік асыл тастардың ең әдемілерінің бірі - бирюза. Парсы тілінде фируза - бақыт тасы деп аталады. Араб тілінде фирузадж жеңіс сыйлайтын, жолы болатын тас дегенді білдіреді. Парсылардың сенімі бойынша бұл тас махаббат жолында жан кешкен аруақтардың сүйегінен жасалған-мыс. Ал қазақтар оны бақыт пен сәттілік тасы деп түсінген.
М.Қашғаридің Диуани лұғат ат-түрік сөздігіндегі БUT-БҰТ: қымбат, кесек асыл тас, феруза. Көгілдір ақық - бирюза делінген. Мысал: Қыz but өridi: Қыз бұт өріді - Қыз феруза тақты [18,32б.].
5. Анартас (гранат) - қызғылт түсті, жарқырауық, таңқураймен түстес асыл тас. Латынның Granatus деген сөзінен шыққан. Granatus деп анар жемісінің дәндерін атаған.
6. Маржан (коралл) әшекей ақ, ақшыл түсті қымбат бағалы асыл тас. Латынның pernula - теңіз қабыршағы, теңіз ұлутасы деген сөзінен шыққан. Негізінен маржан теңіз түбіндегі ұлутастардың ішінен алынады. Маржан теңіз астынан алынатын қызыл не ақшыл түсті тастар. Маржанның аймен қатынасы күшті болғандықтан, оны түнде тағатын тастар қатарына жатқызамыз. Үндістанда әйелдер маржанды некенің қорғаушысы ретінде таққан екен. Наным бойынша Ежелгі Қытайда маржан жаңбыр тамшылары деп есептеген. Қытай деректерінде маржанды - бұлттар арасында айдаһарлар соғысып нөсер жауғанда маржан солардан пайда болды деп есептеген. Қытайда айдаһар мен маржан ерекше мәнге ие.
Маржан - біркелкі, әдемі, ұсақ моншақ. Ауыспалы мағынада қолға түспейтін, қымбат, асыл зат. Мысалы: Ит маржанды не қылсын деген сөз бар (Абай). Асыл, пәк сезiмге құл болып, сұлулықты, дидарды аңсау - мәжнүндiк.
7. Алтын (золото) - баға мөлшері үшін және қымбат заттар жасау үшін қолданылатын сары түсті қымбат металл. Алтын мен күмісті қазақ халқы ежелден бағалы асыл тастармен қатар қойып, кең түрде пайдаланып келеді. Бұл екі металл қазақ танымында - тас. Алтын, күміс - тас екен, арпа бидай - ас екен деген даналық сөз соның айғағы, және осы екі тас басқа тастарға қарағанда халқымыздың тұрмыс-салтында өте жиі қолданылған.
Мысалы, Сандық толы сары алтын, сапырып судай шашқан күн (М.Өтемісов) [1, 240б.]. Тұрманының барлығын алтындатып, Күміспенен төрт аяғын тағалатты. Тоғыз нарға алтын мен күміс артып, Бес жігіт тағы алды қызметкерге. (Қыз Жібек жырынан). Жырда Қыз Жібектің келбетін баяндағанда алтын сөзі көп қолданылған: Сексен түйе үстінде, Алтынды жағдан орнаған... Екі көзі жалтылдайд, Патшаның алтын тонындай... Аузынан шыққан лебізі, Сары алтынның буындай... Көш алдында бәйбіше, Сары алтыннан жабдығы. Жібектің жүрісін тамаша етіп бейнелеген: Екі жүз түйе қазине, Қызыл алтын сандығы... Танадай көзі жалтылдап, Алтынды кебіс сартылдап... [2, 29б.] .
Бұл сөздің шығу тарихы жайында бірнеше пікірлер бар: 1) Кейбір зерттеушілердің айтуынша, бұл сөз монғол тіліндегі алтан алтин - қызғылт мыс деген сөзден шыққан (Қаз. Қаз. тілі 57; Пекарский, Сл. Якут. яз. 82). 2) Басқа біреулер алтынның түсіне қарай түркі тілдерінің көбінде қолданылатын ал - ашық қызыл, от тәрізді түс деген сөзді негіз етіп алады (Lokotsch, Etym wort. 5).
3) Тағы кейбір ғалымдар алтын сөзі түркі тілдеріндегі алты (6) сөзінен шыққан дегенді айтады. Ертеректе Орта Азия халықтарында ақша ретінде әртүрлі нәрсе қолданылғаны мәлім. Мысалы, монғолдарда ақша ретінде жібек мата, Алтайларда мал терісі жұмсалса, кейбір түркі халықтарында (болғарларда) нәрсенің құнын белгілеуші алты тиіннің терісі болған. Бара-бара алты мен тиін сөздері бірігіп, алтын болып өзгерген де, ақша пайда болған кезде үш тиіндік алтын (кейбір жерде кейін бағыр) ақша есебінде қолданылған (әсіресе Ресейде және оған бағынған елдерде). Мысалы, орысша алтынник - үш тиіндік ақша, пятиалтынник - он бес тиіндік ақша. Кейін алтын ақша орнына қағаз ақша келген кезде алтын сөзі орыс тілінен осы өзгерген түрінде қайта оралып келіп, түркі тілдерінде қымбат металлдың (бұрын ақша болған) атын ғана білдіретін болған тәрізді [19, 47б.].
Қазіргі түркі тілдерінің барлық топтарында, монғол тілдерінде алтын сөзінің мағынасы мынадай формада көрсетіледі: алтынaltin туркм., тур., ктат., кар., ком., кбал., кирг., каз., ног., ккалп., башк., сюг., алт., хак.; алтунaltun кум.диал., уйг., лоб.,; елтинеltin өзб.; длдындdin тув.; алтаналtan якут.; ылтǎnilDǎn чув.; altin тур.диал. [20,47б.]. Ертедегі формасы алтун. Түркі тілдерінде мынадай мағынаға ие болған: 1) алтын (металл) (якут тілінен басқа барлық тілдерде), 2) алтын тиын, 3) ауыспалы мағынада алтын (өте жақсы); 4) мыс (якутша)
Монғол, тұнғыс-маньчжур тілдерінде бұл сөздің қолданылуы: altаn монг., alt(аn) халх., altn калм., altа(n) бур., xardam монгор., anta дунсян. Бірақ бұл тілдерде бұл сөз кеш қолданысқа енген, түрік тілінен бастау алады [21, 28б.].
Этимологиялық жағынан altun сөзі әр түрлі мағынаға ие. Көбінесе алтын сөзінің буынға бөлгендегі мағынасы түркі тілінде: ал қызғылт, қызыл + кит. тонtun мыс. Біздің ойымызша, бұл болжам шындыққа жанасады. Якут тілінде мыс сөзінің қолданылуы семантикалық туыстығы жағынан кит. тонtun. Біздіңше tun элементінің бастауын якут. алтын мағынасын сақтап қалды, ол эвендік тілдермен байланысты деп саналады. Көрініп тұрғандай, түркі тілдеріндегі алтын сөзінің мағынасы нақты құндылыққа ие болмады. Орыс тілінде алтын мағынасы көне орыстардың үш тиындық ақшасы алтынник (алты тиын). Кейбір ғалымдар (В.В.Радлов, М.Фасмер, Д.Н.Ушаков) түркі тіліндегі алтын сөзімен байланыстырса, ал кейбірі (В.А.Богородицкий, В.Н.Татищев) - алты (6 саны) сөзімен байланыстырады.
Алтын сөзі екі сөздің бірігуінен жасалған. Бірінші буын ал - қызғылт мағынасында, ал екінші буыны тын қытай тіліндегі тун~тун (мыс) сөзімен байланысты. Осылайша алтын сөзінің бастапқы формасы алтун~алтун (қызғылт, қызғылт мыс), кейін алтын сөзіне алмасқан.
8. Күміс (серебро) - ақ түсті, бағалы, сапасы жағынан құнды металл. Халқымыз күмісті асыл тас ретінде ерекше бағалап және емдік қасиетіне де мән беріп кеңінен қолданып келеді. Мысалы, Мылтығыңның күмісін айтпа, тиісін айт (мақал). Күміс тістің қызыл иегін бұзылудан сақтайды, түрлі бактерияларды жоя отырып, ішек-қарын жолдарын тазалайды (С.Сұхбанбердин, Дәрі-дауа). Қазақта бұлақты сыңғырлаған күміс бұлақ деп жатады. Күлмейді күміс бұлақ бұйығыңқы, Күндегі мінезі жоқ, жасып ақты... (Әбіш Кекілбаев. Әке) немесе Сыңғыр қаққан, сырын айтқан, күміс бұлақ қалады-ау... (Кенен. Қалады-ау өлеңі) деп жырлауы мөлдір, тұнық сөзін одан әрі көркемдей түскен. Күміс сөзін тағы Күміс көмей деп балап жататыны бар. Күміс саяу ұлттық ойын түрінің атауы.
Сымға тартқандай - нәзік, жіңішке, түзу. Халық ауыз әдебиетінде бұл фразеологизм қыз-келіншектердің сұлулығын бейнелеу үшін жиі қолданылған. Түзу, жіңішке әрі әдемі мағынасында сымға тартқан күмістей формасында кездеседі. - Сымға тартқан күмістей, Он саусақтың саласы (Қыз Жібек жырынан). Сым сөзі бұрын екі түрлі мағынаны білдірген: 1. алтынды, күмісті жіңішкертіп созатын қалып; 2. қалыптан шыққан жіңішке металл (алтын, күміс, жез) жіп, талшық. Атаудың бұл мағыналары ауыз әдебиеті үлгілерінде молынан сақталған және осындай сымның нәзік болатыны себепті ол сұлулықты бейнелеуге қызмет етеді: - Белі нәзік талып тұр, тартқан сымнан жіңішке, үзіліп кетпей неғып тұр [22, 24б.].
9. Зүмрет, зүбаржат (изумруд) - жасыл түсті керемет тас. Изумруд парсы тіліндегі сөз. Ағылшынша emerald - зүбәржат. Бұл тілге латынның smaragdus, esmeraude, emeraude және esmeralde сөздерінің өзгеруі нәтижесінде енген. Ал смарагд - изумруд тасының көне орыс тіліндегі атауы.
10. Бүйректас (нефрит) кішігірім, ұсақ көркем бұйымдарды безендіретін жасыл түсті бағалы тас. Нефтит гректің нефрос-бүйрек деген сөзінен шыққан. Бұл атау өте ертеде пайда болған, себебі тастың кішкене бөліктері бүйрекке ұқсас болған.
Қазіргі тілімізде қас сөзінің мағынасы көпшілікке түсініксіз. Көне түркі тілінде қас нефрит мағынасында қолданылған. Былғары бұйымдардың бетіндегі күміс шытыра, күмбез тәрізді әшекей қас аталады [23, 48б.].
11. Лағыл, жақұт (рубин) көкшіл, ашық қызыл түсті бағалы тас. Рубин латынның rubber яғни қызыл деген сөзінен шыққан. Рубинді жақұт (яхонат) деумен бірге лағыл деп те атайды. Бұл рубиннің бір түрі болғандықтан ол бірінші класты асыл тас. Лағыл тобына қызыл жақұт, шпинель, турмалин т.б жатады. Ал асыл тастардың ішіндегі ЛАЛ аталатын тас та осылармен бірдей аталады, яғни лал (мейірбан шпинель) өзінің құрылымы жағынан лағылға ұқсас. Түсі жағынан да сәйкес қызыл түсті. Сонымен бұл үш асыл тас атаулары бір-бірімен байланыта екен. Лағыл (рубин) - минерал, корундтың бір түрі. Ол бірінші класты асыл тас. Лағыл тобына қызыл жақұт, шпинель, пироп, т.б. жатады. Мысалы, Сұлудың қылығы бар неше түрлі, Қолына лағыл, жақұт тақты дүрді... Асып туған Төлеген, Жағалбайлы халқынан, Жабдықтап атын мінеді, Гәуһәр, лағыл, алтыннан (Қыз Жібек жырынан). Лағылдың жасанды түрлері ХІХ ғасырдың аяғында шығарыла бастаған болатын. Лағыл зергерлік тас. Оны сағат өнеркәсібінде, ванттық гинераторларда қолданылады.
12. Қызыл ақық (сердолик) жартылай бағалы тас, қызыл және қызғылт сары түсте. Негізгі түп төркіні орыстың сердце сөзінен шыққан тәрізді. Ерте кезде бұл сөз қуанатын жүрек мағынасын берген.
13. Көгілдір ақық, айтас (сапфир) гр. көктас негізгі түсі көк, зергерлік сапфир көк және көгілдір түсті. Басқы буынындағы сапсаф парсы және кейбір түркі тілдерінде таза, мөлдір деген мағынада жұмсалады. Парсыша - таза, ашық. Бұл сөз түркі тілдеріне парсы тілінен енген болуы керек. Қазақ тілінде көбінесе сап тұлғасында қолданылады, мұнда тілімізге тән емес ф дыбысы п дыбысына алмасқан. Сап саф: сапсаф алтын, саф ала, сап таза, сап көңіл. Бұл сөз парсы және кейбір түркі тілдерінде таза, мөлдір деген мағынада жұмсалады. Парсыша [саф] - таза, ашық. Тәжікше соф - таза, мөлдір, соф суы - таза су, соф хаво - таза ауа. Мысалы: Солар да бізден бұрын өткен жандар, Сап қасқа, өңшең манап сөзді аңдаңдар [3,12б.]. Қолымда сап-алтынның сақинасы (фальклор) [24, 247б.].
14. Қыстас, жазағ, дүр, кәріптас, шайыртас (янтарь) сарғыш, мөлдір түсті минерал. Негізінен гректің электор сөзінен енген. Янтарь ағылшынша amber - яғни кәріптас деген мағынада. Бұл тілге латынның ambar сөзінен енген. Бұл атау шын мәнісіндегі түп төркіні арабтың anbar сөзінен шыққан.
Сондай-ақ, сақиналарға янтарь тасын жиі салады. Янтарь - күн сәулелі тас, яғни, кереметті тас саналған. Халық нанымында асыл тастардың кейбіреуі адамға құт әкеледі, жаңбыр шақырады, тіл-көзден сақтайды. Ал, янтарьдың ғажайып сипатын грек ғалымдары осыдан 2500 жыл бұрын білген көрінеді. Оны парсы тілінде Хахруба (өзіне тартқыш) деп атайды екен. Янтарь тегінде бір түрлі ағаштың сорғыған шайырынан шығады. Оның ішінде құрт, құмырсқа, қоңыз сияқты жәндіктердің денесі тірі кезіндегі қалпын сақтап қалып та қояды. Бұл жөнінде М.В.Ломоносов тіпті, Қабырың хандардан да артық екен, - деп, янтарь ішінде қалып қойған шыбын-шіркейге арнап өлең де шығарған. Янтардың тағы бір атауы - дүр. Бұл атау Тұрмағамбет Ізтілеуұлы шығармашылығында кездеседі:
Түбінен дарияның дүрлер теріп,
Алдына аға-інінің төгер едім - деп келеді де, дүр - асыл тас (янтарь) делінеді (Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Назым) [4, 429б.]. Ал мына бір мысалда: Аш, тарау сөздің дүр Омар.
Жөн болса сөзің тыңдалар. Дүр - бұл арада ақын. (Омар Шораяқұлы, Ұстаздарым) [4, 375б.].
15. Құлпырматас (перламутр). Жалтырауық, құбылмалы асыл тас. Ақықтан жасалған, киімге тағатын жалтырауық зат. Жоғарғы топқа жататын әйелдер тана таққан. Танадай деп тана тәрізді жарқыраған, үлкен дөңгелек. Тана ауыспалы мағынада бір жасқа келген сиыр малы, торпақ, тайынша.
16. Циркон - сарғыш түсті бағалы тас. Циркон сөзі парсының zargun - алтын түсті тас сөзінен шыққан. Яғни алтын түстес асыл тас мағынасында аталған.
17. Құбылтас, көріктас (александрит) түсі күн сәулесінде көк, жасанды жарықта күлгін түсті. Александрит аталу себебі осы тас алғаш табылған уақыт Ресейде II Александр патша билік етеді. Осы тұсқа сәйкес келгендіктен патшаның құрметіне Александрит аталған.
18. Інжу (жемчуг) Теңіз түбіндегі карбонит құрамды, меруерт бағалас қымбат асыл тас. Інжу - аса ұзақ сақталатын асыл тас. Кәнизәктарды да jінжу: иінжу дейді. Мақалда былай деп келген: Otlyg jinжу - jerde қalmas: Өтлүг иінжу жерде қалмас - тесік інжу жерде қалмас. Оғыз бен қыпшақтар д - и әрпін Z - ч, ж әрпіне алмастырып: жінжү дейді [25,51б.]. Ал қазақта Тесік моншақ жерде қалмас деп қолданылады.
Кейбір деректер бойынша, әйнектің отаны Ежелгі Египет болған. Әйнектен жасалған моншақтар, амулет, ыдыс-аяқтар сонау б.з.д ХІ ғасыр ескерткіштерінен табылған. Әйнек массаға кобальт, мыс, марганец қосу арқылы Египеттіктер көгілдір, жасыл, алқызыл түсті әйнек алған. Мұндай әшекейлерді еркектер де, әйелдер де, әсіресе, ақ түсті киімдер мен таққан екен. Ең алғаш бисер атауы дәл осы Египет елімен байланысты. Оның атауы арабтың бусра немесе бусер деген сөзінен шыққан - жасалған маржан. Рим империясы Египет елін басып алғанда әйнек өндіру Рим еліне өтіп, империя құлағаннан кейін Византияға өтеді. Ал Константинопольді түрік жауынгерлері жаулап алған соң, әйнек өндіруші шеберлер жан - жаққа тарап әлемге бисре атауы әйгілі бола бастады.
19. Меруерт, ир.гр. асыл моншақ деген мағына береді. Түсі ақ, ақшыл сары түсті бағалы асыл тас. Меруерттей деп балап жататыны бар. Меруерттей - арасында көлденең нәрсе жоқ кіршіксіз таза; мөп-мөлдір тұнық. Мәселен, Гүл төгілер аузынан меруерт тісті, Ондай жан дүниеде жаралмас-ты (Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырынан).
20. Замартас, асфар (топаз) - қатты және жылтырауық, түрлі түске еніп отыратын бағалы тас. Негізгі түсі қанық көк. Топаз атауы Қызыл теңіздегі Топазион аралының атауына байланысты туған. Себебі бұл асыл тастың алғаш табылған жері осы арал екен.
21. Малахит - көмір қышқылды мыс тұзынан құралған ашық жасыл түсті, мөлдір емес асыл тас. Малахит гректің - малакос - жұмсақ сөзінен шыққан, ал гректің малхе - шөп сөзінен шыққан.
22. Теңбілтас (опал) - тазасы түссіз, жылтыр емес, ақшыл түсті асыл тас. Опал сөзі латынның опалус, яғни қымбат тас деген сөзінен шыққан.
23. Седеп - асыл тастардың бірі. Мұсабек Байзақұлы Сырым қызға атты өлеңінде: Сырым, сізден басқамен ісіміз не-ай?
Жаманға көрсетпесін түсімізді-ай!
Теңізден шығып тұрған сіз бір седеп,
Дүр тамар қай бұлттан етіңізге-ай...
Теңізден шығып тұрған сіз бір седеп,
Салынып еш дүкенге тесілмеген - деп келтірген [4,146б.]. Мұндағы седеп теңіз астынан алынатын асыл тас.
Теңіздің тереңінде садып пен дүр3
Тілімді ал, қанағат қыл, әдеппен жүр. (3Садып пен дүр - қымбат бағалы тастың түрлері). Мұндағы байқайтынымыз садып пен дүр бір тас емес, екі түрлі асыл тас екендігі. (Әріп Тәңірбергенов, Ғылым туралы, 181-бет)
24. Сутас (аквамарин) - бұл теңіздің түсіндей көгілдір, мөлдір минерал.
25. Көктас (лазурит) - көгілдір және көк түсті асыл тас.
26. Жадеит - жасыл түсті асыл тас.
27. Хризолит: жасыл түсті жартылай мөлдір минерал.
28. Ақық (агат) - ар. ғахиқ - ақық, қызыл түсті асыл тас.
29. Зертас (яшма) - кварцтың өте тығыз біткен тым ұсақ түйірлерінен құралған тау жынысы, асыл тас.
Зергерлер тілінде асыл тастардың сапасына, өңделуіне, түр-түсіне байланысты көпшілік біле бермейтін көптеген атаулар пайда болған. Мәселен, бір ғана алтынның таза алтын деген ұғымда ши алтын, шым алтын, шымқой алтын, шора алтын, ұрғашы алтын, қарқ алтын, айырған алтын, сап алтын, сары алтын, қызыл алтын, тайтұяқ алтын, құйма алтын, сом алтын тәрізді 20-астам атауы, ал күмістің әртүрлі сапа-белгісін білдіретін жамбы, ақ жамбы, асық жамбы, жал күміс, балшабай күміс, нақыра күміс, құйма күміс, ұрғашы күміс (таза күміс) т.б. тәрізді 10-нан астам атауы кездеседі. Мысалы,
Аузымнан лебіз бұрқылда,
Қаламдай біткен он саусақ,
Дөңгеленген он тырнақ,
Сом алтындай жылтылда (Құлтума Сармұратұлы, Шабыт шақыру) [4, 50б.].
Құрбысын жауға бермес ол шаһыбаз,
Жолдасын сары алтындай сақтағандай...
Ажары, ақша беті сағымданып,
Жарасар құлағына алтын сырға. (Ақан сері, Қыз сипаты)
[4, 98-99б.].

2.3 Ұлттық киімдер мен әшекей бұйымдардағы асыл тас атаулары - мәдени лексиканың алтын қоры

Қазақтың ұлттық киімінде халықтың ұлттық эстетикалық талғамдары, өмір сүру салты, әлеуметтік қатынастары өзіндік ерекшеліктерімен айқын көрініс табады. Бұл ерекшеліктер киімге тағылатын зергерлік бұйымдардан да айқын сезіледі. Қазақ халқының бай эстетикалық талғамы тіліміздің сөздік қорын байытуға ықпал еткен. Олай дейтініміз басқа халықтарда маржан, күміс, т.т. тек тас атаулары ғана болса, қазақ халқында ол әшекейге орнатылуына қарай да бірнеше мәдени лексиканы қалыптастырған. Мысалы: былқылдақ - маржанның түрі, бірақ ол бас киімге қадалатын түрі, шеттік - кимешекке қадалатын күмістің түрі, көз отаға - күміске орнатылған бармақтай асыл тас. Бас киімге, батырлар дулығасына тағылған, т.т. (Кесте 3, сурет 1).
Қазақ даласында өнер көрсететін сал-серілердің киім үлгісі өздерінің талғамына сай сан өрнекті, әшекейі көп болып келеді. Киім арқылы әсіресе сол киім иесінің қандай әлеуметтік-экономикалық топқа жататынын айқындауға болады. Мысалы, алтын, күміс әшекейлері, гауһар, інжу тастары мол сәукелелердің құны тіпті қымбат болған. Ол әйел әшекейінің ең қымбаты. Ұзатылатын қыз үйінен киіп шығатын бұл бас киім негізінен, ақ киізден конус тәрізді жасалып, сырты қызыл шұға немесе қамқамен тысталады да, алтыннан, күмістен, әр түрлі асыл тастардан жасалынған әсем әшекейлер тағылады, құндызбен жиектеледі. Мұндай әшекейлер неғұрлым көп болса, сәукеле де солғұрлым бағалы. Қымбат сәукеленің арнайы күмістен жасалған төбелдірігі, маңдайына тағатын асыл тасты күміс әшекей - маңдайшасы, сәукеле қозасы (шар тәрізді металл әшекей) - шытақ, екі жағында тізілген маржан салпыншақтары, төбесінде жібек желегі (бергек) болады. Сәукелеге көз моншақ, үкіаяқ, жыланбас тәрізді толып жатқан әшекейлер тағылады. Демек, мұндай әшекейдегі сәукелені ауқаттылар ғана кие алады. Бұл арада адамның әлеуметтік ортасы туралы хабар беріп, киім коммуникативтік қызмет атқарып тұрса, адамның әр кездегі сұлулық, көркемдік мұраттарын іске асыратын құралдардың бірі ретінде әшекейлі киім эстетикалық та қызмет атқарады. Былқылдақ - әйел баскиіміндегі үлкен моншақ, маржан. Есектас - қырнап жасалған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.