Отбасы баланы алғашқы әлеуметтендіру институты
ҚОСТАНАЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Каирова Б.К.,Тойымбетова Д.С.
ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІР ПСИХОЛОГИЯСЫ
Қостанай 2016
УДК 159-922 (075.8)
К 14
Авторлары:
Каирова Б.К,аға оқытушы;
Тойымбетова Д.С., аға оқытушы;
Пікір жазғандар:
Амирова Б.А. - психология ғылымдарының докторы, профессор, Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік униветситеті.
Назмутдинов Р.А. - психология ғылымдарының кандидаты, доцент Қостанай мемплекеттік педагогикалық институты
Каирова Б. К.
К 14 Отбасылық өмір психологиясы: оқу құралы Б.К. Каирова, Д.С. Тойымбетова. - Қостанай: ҚМПИ, 2016. - 144 б.
ISBN-978-601-7839-63-5
Отбасы жеке тұлғаның тағдырын анықтайтын, оның әлеуметтенуіне әсер ететін әлеуметтік-мәдени институт ретінде қызмет атқарады. Қазіргі жаһандану кезінде отбасы осы қызметті толық атқара алмай, маңызы төмендеп бара жатқан кезде педагогикалық мамандықта оқитын студенттердің, болашақ ата-ана болатын жастардың отбасылық құндылықтарын, мәдениетін, жауапкершіліктерін, ата-ана алдындағы парызын түсіндіру мақсатында дайындалған теориялық-практикалық оқу құралы.
Ұсынылып отырған оқу құралын педагогикалық, психологиялық циклдегі пәндермен қатар, тәрбие жұмысында кеңінен пайдалануға болады. Оқу құралы оқырмандардың жалпы дүниетанымдық бағдарын, патриоттық сезімдерін нығайта отырып, бақытты қазақстандық отбасы болуға ықпал етеді деп үміттенеміз. Жалпы осы еңбек заманауи отбасы институтының даму үрдістеріне қызығушылық танытатындардың барлығына арналған.
УДК 159-922 (075.8)
ISBN-978-601-7839-63-5
(C) Костанайский государственный
педагогический институт
(C) Каирова Б.К.,
Тойымбетова Д.С. 2016
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Отбасы психологиясының әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
2. Тарихи аспектідегі отбасы (пайда болуы және даму тарихы) ... ... 12
3. Отбасының өмірлік кезеңдері (циклдері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
4. Отбасындағы сүйіспеншілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
5. Отбасы типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
6. Тұлғаның отбасында әлеуметтенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
7. Отбасы психотерапиясы және отбасына кеңес беру ... ... ... ... ... ... . 60
8. Отбасыда татулық пен сыйластықты тәрбиелеуге арналған психологиялық-педагогикалық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 76
9. Студенттермен жүргізілетін практикалық сабақтар мен тәрбиелік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91
10. Отбасы мәселелерін анықтауға арналған психодиагностикалық
әдістемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .110
11. Глассарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 134
12. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143
КІРІСПЕ
Жас ұрпақтың тәрбиелі, мәдениетті де білімді болуы, ең алдымен, ата-анадан, отбасы - ошақ қасынан басталмақ. Дана қазақтың ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің деген даналық сөзі тегін айтылмаса керек.Адамды адам ететін қоршаған орта және тәлім-тәрбие десек, соның ішінде отбасынан, ата-анадан алған үлгі-өнеге балалардың тұлғалық қасиеттері мен отбасы, отбасылық қатынастар, отбасылық сыйластық пен үйлесімділіктің қалыптасуына негіз болады.
Отбасы - қоғамның бастапқы ұясы болғандықтан, ол әлеуметтік дамуда маңызды рөл атқаратын құрылымдардың бірі. Отан отбасынан басталады деген даналықты айтқан халқымыз үшін отбасының қоғам өмірінде алар орны ерекше. Отбасы - тек бала-шаға дүниеге келіп, оларды тәрбиелейтін қоғамдық және рухани ошақ емес. Отбасында бала әлем жайлы алғашқы білімді алады, оның мінезі, жүріс-тұрысы, қажеттіліктері, қызығушылықтары, құндылықтары, адамгершілік идеалдары мен түсініктері, өзгелерге деген қарым-қатынасы қалыптасады.
Отбасы - бірліктің, берекенің, кіршіксіз тазалық пен адамгершілік қасиеттердің ордасы. Осындай береке мен бірлікке толы, құрметті де, сыйлы отбасының қалыптасуында жас ұрпақтың бойында қалыптасқан отбасы құндылығы жайлы түсініктердің маңыздылығы ерекше. Әрине, жастардың отбасы жайлы түсініктерінің қалыптасуы - олардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарына, ой-түсініктері мен бағамдарына, өз отбасынан алған тәрбиесі мен дүниетанымына тікелей байланысты болып келеді.
Жастардыңотбасы туралы түсініктері және болашақ отбасы өміріне дайындығы қай кезде де болмасын өзінің өзектілігін жоймайтын мәселе. Қазіргі таңда жастар әлеуметтенудің бір қиын кезеңінде өмір сүріп жатыр. Кейбіреулерінің отбасы шырқы бұзылып, ата-анасы болашақ отбасылық өмірге лайықты тәжірибе беріп жатқан жоқ. Осының салдарынан елімізде отбасы және отбасылық қатынастар құндылығының беделі төмендеуде, дүниеге бала әкелу саны азайып, ата-ана қамқорлығынан айрылған балалар саны артуда, толық емес отбасылар, баласынан бас тартушы аналар көбеюде. Бала тәрбиесіне жеңіл қарайтын, мойнына өз баласын азамат етіп қалыптастыру жауапкершілігін алмаған ата-аналарды, отбасындағы дау-жанжал, ұрыс-керістерді көріп өскен балалар есейгенде отбасын құруға жасқанады. Отбасы қатынастары, отбасы үйлесімділігі сияқты құндылықтарды бала өз отбасынан меңгеріп, оны болашақта өз отбасына алып келетіндігі ғылыми дәлелденген.
Ғалымдардыңзерттеулері бойынша қоғамда жастардың отбасы туралы түсініктеріне ықпал ететін факторларға мыналарды жатқызуға болады: отбасындағы рөлдерді бөлуге әсер етпей қоймайтын әйелдер эмансипациясы, еркін қатынастарға әлеуметтік төзімділік, азаматтық некеде тұруға тенденцияның артуы, өмірге аз бала әкелуге бағдарлану т.б. Бұл айтылғандардың барлығы қазіргі жастардыотбасылық өмірге даярлау, неке-отбасылық, бала-ата-аналық қатынастар мәселелерін қарастыратын отбасы психологиясын оқытудыңөзектілігін дәлелдейді.
Отбасы психологиясы - психологиялық білімнің қалыптасу үстіндегі жаңа саласы. Отбасы психологиясының ғылыми пән ретіндегі ерекшелігі - оның психологиялық тәжірибемен өзара байланыстылығы болып табылады. Отбасы тыныс-тіршілігін оңтайландыруға, ерлі-зайыптылық қатынастар мен бала-ата-аналық қатынастар үйлесімділігін арттыруға, отбасында бала тәрбиесіне қатысты мәселелерді шешуге деген әлеуметтік сұраныс аталмыш пәннің қарқынды дамуына себепші болды.
Жаңа ғылыми пәннің - отбасы психологиясының қарқынды дамуының өзектілігі - қазақстандық отбасылардың жалпы психологиялық атмосферасының нашарлауымен, отбасылық қызметтердің бұзылуымен, отбасылықдау-жанжалдың артуымен байланысты. Отбасының мұндай жағымсыз беталысы әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен: әлеуметтік жүйелердің тұрақсыздығымен, материалдық жағдайдың төмендігімен, Қазақстанның көптеген аймақтарындағы кәсіби жұмыссыздық мәселелерімен, отбасының дәстүрлі қалыптасқан рөлдік құрылымының және ерлі-зайыптылар арасында рөлдік қызметтердің өзгеруімен түсіндіріледі.
Демографиялық жағдайдың өзгеруі - дүниеге бала әкелу санының азаюы - жалғыз бала тәрбиелейтін отбасылардың көбеюіне себепші болып отыр, мұндай отбасында жалғыз өскен баланың тұлғалық дамуында қиындықтар туындап, балада коммуникативті құзыреттілік жеткілікті дамымайды.
Ажырасу санының күннен күнге артуы - некеге тіркелген 13отбасылардың көңілі жараспай, ажырасып кетуі бүгінгі таңда аса күрделі әлеуметтік мәселелердің біріне айналды. Ажырасу - маңыздылығы жойылмайтын аса қиын мәселе. Ажырасу - стрессогенділігі жағынан өмірдегі қиын жағдайлардың ішінде басты орынды алады. Ажырасу және отбасының ыдырау нәтижесі - жалғыз басты аналардың көбеюі. Көп жағдайда толық емес отбасылардың ауыртпалығын ана көтереді, осының салдарынан тәрбие де нашарлайды. Ажырасудың және толық емес отбасыларда бала тәрбиелеудің психологиялық салдары - Мен-концепциясының бұзылуы, жыныстық-рөлдік иденттіліктің қалыптасуының бұзылуы, аффективті бұзылыстар, құрбы-құрдастармен және отбасымен қарым-қатынастың нашарлауы.
Келесі маңызды әлеуметтік мәселелердің бірі - ресми емес (азаматтық) некелер санының артуы болып табылады. Азаматтық некені қалаудың басты себебі - ерлі-зайыптылардың отбасы, бала үшін жауапкершілік алуға дайын болмауы болып табылады. Осыған байланысты, азаматтық некеде тұратын отбасы көп жағдайда деструктивтілігімен, жанжалға бейімділігімен, қауіпсіздік деңгейінің төмендігімен ерекшеленеді.
Тағы бір күрделі әлеуметтік мәселе - ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың, соның ішінде әлеуметтік жетімдердің (ата-аналары болғанымен) көбеюімен байланысты. Қазіргі таңда мұндай балалар саны 500 мыңға жуық.
Отбасында қарым-қатынастың аз болуы, эмоциялық жылылықтың тапшылығы, ата-аналардың баласының қажеттіліктері, қызығушылықтары мен проблемалары жайлы хабардар болмауы, отбасында ынтымақтастық пен ымыраластықтың жетіспеушілігі баланың дамуында едәуір қиындықтар тудырады. Ата-аналық қызметтерді тәрбиелік мекемелерге,(балабақша, мектеп) сонымен қатар, арнайы шақырылған қызметшілерге (бала күтуші) артып қоюға, бала тәрбиелеу үрдісінен алыстауға беталыс артып келеді.
Отбасы психологиясының теориялық негізі әлеуметтік психология, тұлға психологиясы, даму психологиясы, педагогикалық психология, клиникалық психология саласында жүргізілген зерттеу нәтижелері болып табылады. Психологиялықзерттеулердің түрлі салаларынан алынған ғылыми білімдер жүйесі, отбасына психологиялық көмек көрсету және отбасылық кеңес беру тәжірибесі қазіргі отбасылық психологияның теориялық негізін құрды. Отбасылық психологияның басты міндеті - отбасыныңжәне отбасымен жұмыстың практикалық тәжірибесі туралы білімдерді біртұтас психологиялық пәнге - отбасы психологиясына біріктіру болып табылады.
1ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
Қазіргі отбасы және оның мәселелері психология, педагогика, әлеуметтану, демография, экономика сияқты бірқатар ғылымдардың зерттеу нысанына айналып келеді. Аталған ғылымдардың әрқайсысы отбасы қызметтерін және оның даму мәселелерін өз ерекшелігіне орай қарастырады. Экономика - бұл отбасының тұтынушы аспектілерін және оның өндірістегі материалды игіліктері мен қызметтерін қарастырады. Этнография - түрлі этникалық сипаттағы отбасылардың тыныс-тіршілігі ерекшеліктерін зерттейді. Демография - халықтың өсу үрдісіндегі отбасы рөлін қарастырады. Педагогика - отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындайды.
Отбасын зерттеуде аталған бағыттардың бірігуі әлеуметтік құбылыс ретіндегі отбасы жайлы біртұтас түсінік алуға мүмкіндік береді.
Отбасы психологиясы - отбасындағы тұлғааралық қатынастар, тұлғаның дамуына ықпал ету тұрғысында отбасы ішіндегі қатынастар (олардың тұрақтылығы) заңдылықтарын зерттеуге баса назар аударады. Заңдылықтарды білу - отбасылармен практикалық жұмыс жасауға, диагностика жүргізуге және отбасылық өзара қатынастарды қайта құруға көмектеседі. Тұлғааралық қатынастардың негізгі параметрлері - статусты-рөлдік ерекшеліктер, психологиялық дистанция, қатынастар валенттілігі, динамикасы және тұрақтылығы.
Отбасы психологиясының пәні - отбасының қызметтік құрылымы, негізгі заңдылықтары және оның даму динамикасы; отбасында тұлғаның дамуы.
Отбасы психологиясының міндеттері:
oo өмірдің әртүрлі кезеңдеріндегі отбасының қалыптасу заңдылықтарын және оның қызметтік-рөлдік құрылымының дамуын зерттеу;
oo некеге дейінгі кезеңді, некелік серіктесті іздеу және таңдау ерекшеліктерін зерттеу;
oo ерлі-зайыптылық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
oo бала-ата-аналық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
oo баланың әртүрлі жас кезеңдерінде дамуындағы отбасылық тәрбиенің рөлін анықтау;
oo отбасының қалыпты емес дағдарыстарын зерттеу және оларды жеңу стратегияларын жасау.
Отбасы психологиясы саласында практикалық білімдерді қолдану - отбасы психологы мен отбасына кеңес беруші қызметінің келесі түрлерін талап етеді:
oo неке, некелік серіктесті таңдау және некелесу мәселелері бойынша психологиялық кеңес беру;
oo ерлі-зайыптылық қатынастар мәселелері (диагностика, түзету, алдын алу) бойынша кеңес беру;
oo отбасына дағдарыстық жағдаяттарда және ажырасуда психологиялық көмек көрсету;
oo бала-ата-аналық қатынастарға кеңес беру, диагностика жүргізу, алдын алу және түзету;
oo балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелері (дамудағы бұзылыстар мен ауытқушылықтарға диагностика жүргізу, алдын алу және түзету) бойынша психологиялық кеңес беру;
oo тәуекелдік топ балаларын және дарынды балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша психологиялық кеңес беру;
oo бала асырау және асыранды балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша психологиялық көмек көрсету;
oo отбасынсыз (жақындарымен қарым-қатынас депривациясы жағдайындағы) тәрбиеленіп жатқан балалар мен жеткіншектердің дамуындағы ауытқушылықтар мен бұзылыстардың алдын алу;
oo нағылеттер жүктілігіне психологиялық кеңес беру және психологиялық қолдау;
oo ата-аналардың қалыптасуына психологиялық қолдау көрсету.
Әлеуметтік институт ретіндегі отбасы қызметтерін анықтау көптеген өзгерістерге ұшырады. Қазіргі таңда отбасы - бұл шағын әлеуметтік топ, ерлі-зайыптылық одаққа және туыстық байланыстарға, яғни бірге тұрып, ортақ шаруашылықты жүргізіп жатқан ер мен әйелге, ата-ана мен балаларға негізделген жеке тұрмыс құрудың маңызды формасы.
Туыстық байланыстардың үш түрі бар: қандас туыстық (ағайындар, апалы-сіңлілер, аға-қарындастар), туылу (ата-ана - бала), некелік қатынастар (ер мен әйел, ерлі-зайыптылар).
Психологиялық-педагогикалық тұрғыда отбасы - бұл ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-қатынасының тарихи жүйесі болып табылады. Қазақ тілі түсіндірмелерінде Отбасы - өзіне, неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ, - деген анықтама берілген.
Отбасы, біріншіден, шағын әлеуметтік топ ретінде қарастырылады және оның қызметі тиімділігі топ ішіндегі коммуникация, яғни отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас, билік және көшбасшылық мәселелеріне, жанжалдарды шешуге, әлеуметтік орталармен топаралық өзара әрекеттесулерге байланысты.
Екіншіден, шағын әлеуметтік топ ретіндегі отбасының ерекше сипаты - жоғары аффективті қарқындылықпен және отбасы мүшелері арасындағы қатынастардың эмоциялық қанықтылығымен, бір жағынан - махаббатпен, сүйіспеншілікпен, басқа жағынан алғанда - өшпенділікпен, жек көрушілікпен, шеттетілумен байланысты.
Отбасы ұғымымен неке ұғымы қатар жүреді. Неке - айрықша әлеуметтік институт, ер мен әйел арасындағы қатынастарды, олардың құқықтарын және бір-біріне және олардың балаларына қатысты міндеттерін әлеуметтік жағынан реттейтін, тарихи қалыптасқан қатынас түрі. Неке - отбасын құрудың негізі. Неке және отбасы - қандас байланыста тұратын адамдар арасындағы байланыстарды реттейтін қоғамдық қатынас түрі, алайда аталған ұғымдар бір-біріне жақын болғанымен, ұқсас ұғымдар болып саналмайды.
Отбасы қызметтері. Отбасының маңызды қызметі - адамның қалайтын бақытын қанағаттандыратын фелицитивті ( лат. сөзі felicio -- бақыт) қызмет болып табылады.
Отбасы - тұлғаның эмоциялық саулығының маңызды факторы. Махаббат пен неке тұлғаның бақытты сезінуі мен өмірге қанағаттануын анықтайды.
Қазіргі отбасы психологиясы мен отбасылық психотерапияда отбасын талдауға қатысты екі теориялық ұстанымды бөлуге болады. Бірінші ұстаным бойынша отбасы - ортақ және әртүрлі қызығушылықтары бар индивидтер тобы, отбасылық контекст тұлғаны әлеуметтендіру және дамыту ортасы ретінде түсіндіріледі. Отбасын осылайша түсіндіру - отбасы психологиясының дербес сала ретінде қалыптасуының бастапқы кезеңіне тән және ол белгілі бір дәрежеде мінез-құлықтық тәсілдемеде және психоанализде көрініс табады. Екінші ұстаным бойынша отбасы біртұтас жүйе ретінде қарастырылады және талдау бірлігі отбасы болып табылады. Бұл ұстаным жүйелі отбасылық терапияға және отбасының аддитивті емес сипатына баса назар аударатын психологтарға тән.
Отбасына жоғарыда берілген анықтамада отбасы құрылымының екі жүйесі - ерлі-зайыптылық және бала-ата-аналық жүйесі нұсқалған. Екі ұрпақ қазіргі нуклеарлы отбасы құрамын анықтайды: отбасы архитекторлары ретіндегі ерлі-зайыптылар [Сатир, 1992] және олардың балалары, яғни ата-аналар сияқты отбасының тең құқылы мүшелері және отбасының құрылысшылары.
Отбасы - кез келген жүйе тәрізді бірқатар қызмет атқарады, олар отбасы спецификасын, мәдени-тарихи дамуын, сонымен қатар отбасылық өмір циклдері кезеңдерін бейнелейді:
oo Экономикалық (материалды-өндірістік), шаруашылық-тұрмыстық. Индустриалды қоғамға дейін отбасы барлық негізгі материалды қызметтерді қамтамасыз ететін алғашқы топ ретінде қарастырылды. Қазіргі кезеңде отбасының экономикалық қызметі оның мүшелерінің табыстарының бірігуімен және бұл табыстарды отбасының әрбір мүшесінің қажеттіліктеріне сай тұтынуға бөлуімен анықталады. Шаруашылық-тұрмыстық қызмет отбасы тұрмысын ұйымдастыру түрінде және отбасының әрбір мүшесінің жеке тұрмысында жүзеге асады.Үйде атқарылатын міндеттерді бөлу және олардың мазмұны тарихи кезеңдермен, өмір жағдайларымен, отбасы құрамымен және өмірлік цикл кезеңдерімен байланысты.
oo Репродуктивті (бала туу және халықтың ұдайы өсіп-өнуі). А.Г. Харчев бұл қызметті халықтың өсуін қамтамасыз ететін отбасының маңызды әлеуметтік қызметі ретінде санайды. Отбасының аталмыш репродуктивті қызметінің маңыздылығы Ежелгі Рим қоғамында Август императоры билік еткен кезде Рим азаматтарының дүниеге бала әкелуін арттыру заңы шыққанда мойындалды.Өмірге бала әкелуді жоспарлау және халықты өсіп-өндіру міндеттерін шешу кез келген елдің мемлекеттік саясатының маңызды қызметін құрайды.Бұл мәселе бала туу дағдарысымен және адам ресурстары тапшылығымен немесе керісінше дүниеге бала әкелу деңгейін шектеу қажеттілігімен ұштасып жатса да өзінің маңыздылығын жоймайтын мәселе болып табылады.
oo Бала тәрбиелеу қызметі. Отбасы баланы алғашқы әлеуметтендіру институты. Ол қоғамның даму үздіксіздігін, адамзат ұрпағының жалғасын, заман байланысын қамтамасыз етеді.Отбасындағы тәрбиенің, баланың жақындарымен эмоционалды-жағымды толыққанды қарым-қатынасының, баланың ерте жаста үйлесімді дамуын анықтайтындығы белгілі. Бала қаншалықты бой жетсе де отбасының тәрбиелік қызметінің маңыздылығы жойылмайды, оның тек міндеттері, құралдары, желісі, ата-аналармен ынтымақтасу және келісім (кооперация) ғана өзгереді. Қазіргі уақытта бала тәрбиелеу отбасыныңмаңызды әлеуметтік қызметі ретінде қарастырылады.
oo Сексуалды-эротикалық қызмет. Дара әрі қайталанбас тұлға ретіндегі тұрақты серіктеспен таңдамалы, тұрақты сексуалды қатынастар ғана серіктестердің толық сексуалды үйлесімінеқол жеткізуді қамтамасыз етеді.
oo Рухани қарым-қатынас қызметі - отбасы мүшелерінің рухани дамуын көздейді; ақпаратпен алмасу; тұлға үшін аса маңызды әлеуметтік-саяси, кәсіби, қоғамдық өмір мәселелерін талқылау; әдеби және көркем шығармалар, музыка контексінде қарым-қатынас; отбасы мүшелерінің тұлғалық және интеллектуалды өсуіне жағдай жасау.
oo Эмоциялық қолдау және қабылдау қызметі немесе психотерапиялық қызмет қауіпсіздік сезімін, эмоциялық өзара түсіністікті және жанашырлықты қамтамасыз етеді. Қазіргі отбасында бұл қызметтің басқа аспектісі тұлға бойында өзін-өзі көрсету және өзін-өзі таныту қажеттіліктерін қалыптастыруды көздейді.
oo Рекреативті (қалыпқа келтіруші) қызмет - отбасы мүшелерінің нервтік-психикалық денсаулығы мен психикалық тұрақтылығын қалыпқа келтіру жағдайларын қамтамасыз етеді.
oo Әлеуметтік басқару, бақылау және қамқорлыққа алу (отбасының кәмелетке толмаған жәнеәрекет ете алмайтын мүшелеріне қатысты) [Зацепин, 1991; Эйдемиллер, Юстицкис, 1999].
Соңғы онжылдықта адамның аффилиацияға және махаббатқа мұқтаждығын эмоциялық қолдау мен қабылдау қызметінің маңызы айтарлықтай артты. Қазіргі қоғамда махаббат отбасындағы қатынастардың маңызды сипаттамасы болып табылады, некеге түсу - ең алдымен ерлі-зайыптылар арасындағы махаббатпен анықталады. Дегенмен де ажырасусебептері көп жағдайда ерлі-зайыптылардың эмоциялық-тұлғалық қатынастарынан туындап жатады: ажырасу кезінде ерлі-зайыптылар көбіне махаббат сезімінің және эмоциялық жақындықтың жоғалуына, эмоциялық қолдау мен өзара түсіністіктің болмауына шағымданып жатады.
Отбасы қызметтері бірдей емес, олар иерархиялық құрылымды құрайды. Қызметтер иерархиясы әлеуметтік-мәдени институт ретіндегі отбасы тарихымен анықталады. Ол тарихи кезеңдерге, әлеуметтік-мәдени ортаға және отбасының өмірлік циклдері кезеңдеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, ХІХ ғ. отбасы құрылымы мен тыныс-тіршілігі шаруашылық-тұрмыстық қызметтің үстемділігімен анықталды, репродуктивті және бала тәрбиелеу сияқты маңызды қызметтері жанама түрде атқарылды. Дүниеге бала әкелу отбасы шаруашылығында жұмыскерлер санын арттыру мақсатымен байланысты болды. Балалар жұмыс күшін арттыруға және ата-аналарды қартайған кезде бағып-қағуға кепілдік ретінде қажет болды. Отбасында ұл баланың өмірге келуі - басқа қонған бақ ретінде бағаланды, ұл балалар отбасының шаруашылық игілігін нығайтатын жігерлі жұмыскерлер болып саналды. Қыз баланың өмірге келуі, керісінше отбасының өркендеуін күйретуші қауіп ретінде қабылданды. Қыздар тұрмысқа шығып, отбасыншығынға салады, отбасындағы мүліктің бір бөлігін өз жасауы ретінде алып кетеді. Отбасының тағы бір қызметі - әлеуметтік мәртебені жеткізу қызметі қазіргі қоғамда өз мәнін жоғалтты. Мұрагерлік монархия, аристократиялық лауазымды мұрагерлікпен беру мәртебе мен биліктің сабақтастығын қамтамасыз етті. Қазіргі уақытта мұндай қызмет тек кейбір бай, қуатты,жоғары қызметтегі отбасыларда жүзеге асырылады, әдетте ол мұрагерлік негізінде емес, элитарлы білім беру мен қарым-қатынастың тиісті ортасына енгізу есебінен жүзеге асырылады.
Сонымен, постиндустриалды қоғамдағы отбасының екі маңызды қызметті - экономикалық және әлеуметтік мәртебені жеткізу қызметтерін жоғалтты(Т. Парсонс).
ХХ ғ. өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіруші институт ретіндегі отбасының рөлі айтарлықтай жоғарылады. Балалық шақтың ұзақтығы ұлғайды, жас шақтарының дамуының жаңа кезеңдері пайда болды - балдәурендік шаққа хронологиялық шегі анағұрлым кең бозбалалық (бойжету) кезең қосылды. Отбасы өмірінде балаларды тәрбиелеу қызметі ерекше маңыздылықты иеленді, ата-аналық қамқорлық кішкентай сәбилерге ғана емес, ересектерге де көрсетілетін болды. Баласыздық қазіргі кезеңде ерлі-зайыптылар үшін отбасылық өмірге қанағатсыздық күйін сезіндіріп, некенің мәнін жоғалтты.Қазіргі отбасы - ХХ ғ. екінші жартысындағы және біздің ғасырымыздың басындағы отбасы өзін психотерапиялық одақ ретінде анықтайтындығы айқын байқалады.Отбасы міндеті өзін-өзі дамытуғажәне ерлі-зайыптылар мен балаларының өзін-өзі жүзеге асыруына бірегей жағдай жасауымен байланыстырылып келеді. Тәрбие - бала құқығын құрметтеуге, әсіресе оның өмір жолын өз бетінше таңдауқұқығын мойындауға негізделген ата-аналар мен балалардың тең құқылық ынтымақтастығы сипатымен ерекшеленеді. Отбасының қызметтік құрылымының иерархиясындағы өзгерістер тек тарихи дамудың жалпы бетбұрыстарын бейнелейді. Әрбір отбасының ерлі-зайыптылардың тұлғалық ерекшеліктерін, отбасылық құндылықтарын, әлеуметтік-мәдени, ұлттық, этникалық дәстүрлерін, тарихи кезеңдер ерекшеліктерін бейнелейтін өзіндік бірегей иерархиясы болады. Қызметтердіңиерархиялық құрылымы туралы айта келе, осы иерархияны отбасы мүшелерінің қабылдау ерекшеліктерін де ажыратып алған жөн, яғни отбасы мүшелерінің аталған қызметтердің қайсысына баса мән беретіндігін білу қажет. Отбасының қызметтік құрылымының иерархиясын ерлі-зайыптылар әртүрлі қабылдауы мүмкін. Бұл дегеніміз ерлі-зайыптылардың өзара түсіністігінің және олардың әрекеттері үйлесімділігінің бұзылуына, отбасылық жанжалға, олардың қызметінің тиімсіздігіне, үйлесімсіздікке, деструкцияғаәкеледі.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Отбасы психологиясының пәнін не құрайды?
2. Отбасы психологиясының пәнаралық сипаты жайында айтуға бола ма? Неге?
3. Отбасы психологиясының теориялық міндеттері мен отбасы психологы қызметі түрлері қалай байланысады?
4. Қазіргі отбасында қандай қиындықтар бар?
5. Қазіргі отбасындағы бала-ата-аналық қатынастардың дамуындағы жағымсыз тенденцияларды атаңыздар.
2ТАРИХИ АСПЕКТІДЕГІ ОТБАСЫ
(ПАЙДА БОЛУЫЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ)
Отбасы мен неке мәселесі ежелден зерттеліп келеді. Антикалық дәуірден-ақ Платон және Аристотель сынды ойшылдар ерлі-зайыптылар мен отбасына қатысты өз пікірлерін білдіріп, өз дәуіріндегі отбасыларды сынға алып, оны құрудың жобаларын ұсынған болатын.
Ғылымда қоғамның даму тарихындағы отбасылық қатысынастар сипаты туралы ауқымды әрі сенімді ақпараттар жетіп артылады. Отбасының өзгеруі промискуитеттен (әдепсіз жыныстық байланыстар), топтық зайыптылықтан, матриархат пен патриархаттан моногамияға дейін эволюциядан өтті. Отбасы - қоғамның даму сатылары бойынша жоғарылағаны тәрізді төменнен жоғарыға дейінгі сатылардан өтті.
Этнографиялық зерттеулерге сүйене отырып, адамзат тарихында үш дәуірді бөлуге болады: жабайылық, мәдениетсіздік және өркендеушілік. Олардың әрқайсысының ер мен әйел арасындағы қатынастар түрлеріне, өз отбасынаүстемдік ететін өзіндік қоғамдық институттары болды.
Қоғамның даму тарихында отбасылық қатынастар динамикасын зерттеуге үлкен үлесін қосқан швейцария тарихшысы И. Я. Ба-хофен, оның жазған кітабы Ана құқығы (1861) және шотланд заңгері Дж.Ф.Мак-Леннан, ол Алғашқы қауымдық неке зерттеуінің авторы (1865).
Қоғам тарихында некелік-отбасылық қатынастардың дамуы рулардың өмірге төзімді ұрпақты қажетсіну және шаруашылық-өндірістік қатынастарға сай өндіруші іс-әрекетті дамыту себептеріне айналды. Адамзат тарихында некелік-отбасылық қатынастардың дамуының келесі кезеңдерін бөлуге болады [Зацепин, 1991]:
oo промискуитет(аралас, ортақ) - жыныстар арасындағы әдепсіз, әлеуметтік бақыланбайтын байланыс, ол адамзат қоғамының дамуының ежелгі кезеңдеріне тән;
oo эндогамия - әлеуметтік тыйымдармен шектелмейді, некеге дейін қауым ішіндегі жыныстар арасындағы (некесіз) бірге тұрушылық;
oo экзогамия - қандас туыстар арасында сексуалды байланыстарға тыйым салынатын жыныстар арасындағы әлеуметтік қадағаланатын қатынастар түрі. Экзогамияның бекітілуі адамзаттың өмірдің инстинктивті-биологиялық түрінен әлеуметтік-мәдени-тарихи түріне өтуінің жалпы заңдылықтарымен, сонымен қатар адам мінез-құлқын басқарудың инстинктивті-биологиялық механизмдерін ығыстырумен және оларды әлеуметтік реттеушілермен ауыстырумен шарттасқан(Л.С. Выготский, П.Я. Гальперин).
Қоғамдық дамудың ерте кезеңдеріне жыныстық қатынастардың әдепсіздігі, жөнсіздігі тән. Рулардың пайда болуына байланысты топтық неке туындады, олар осы қатынастарды реттеп отырған болатын. Ерлер мен әйелдер тобы жақын тұрды және коммуналды некеде тұрды - әрбір ер адам өздерін барлық әйелдердің жұбайы ретінде санады. Біртіндеп топтық отбасы қалыптасты, онда әйел ерекше орын алды. Әйелдің қоғамдағы жоғары орнына негізделген қатынастар - гетеризм (гинекратия) арқылы барлық халық жеке некеге түсуге және отбасына ұмтылды. Балалар әйелдер тобында қалды, есейген соң ер адамдар тобына қосылды. Бастапқыда эндогамия - ру ішіндегі еркін байланыстарүстемдік етті, кейін әлеуметтік табудың пайда болуы нәтижесінде экзогамия (гректен аударғанда экзо - сыртқы және гамос - неке) - өз руының ішіндегі некеге тыйым салынып, басқа қауым мүшелерімен некеге түсу қажеттігі талап етілді. Ру екі желілі экзогамды тайпаның немесе фратрийдің (дуальды-рулық ұйым) қосылуы барысында пайда болған жұптан тұрды, әрбір рудағы ерлер мен әйелдер бір-бірімен некеге түсе алмады, олар өз жұптарын рудың басқа жұптарындағы ерлер мен әйелдер арасынан тапты. Инцест табуын (қан араластыруға тыйым) Э. Вестермак зерттеген. Ғалым аталған күшті әлеуметтік норманың отбасын нығайтқандығын дәлелдеді. Қандас туыстық отбасы пайда болды: некелік топтар ұрпақтар бойынша бөлінді, ата-аналар мен балалар арасында жыныстық байланысқа тыйым салынды. Кейін пуналуальды отбасы - әйелдерімен қоса ағайындарды немесе апалы-сіңлілерді күйеулерімен қамтитын топтық неке қалыптасты. Мұндай отбасында аға мен қарындас арасында жыныстық байланысқа жол берілмеді. Туыстық ананың жағынан анықталды, әкелік жағы белгісіз болды. Мұндай отбасыларды Солтүстік Америкада үнді тайпаларынан бақылағанЛ. Морган. Кейін полигамды неке қалыптасты: көпәйелділік, көп күйеулілік. Жабайылар жаңа туған қыз балаларды өлтіріп тастайтын болды, себебі әрбір тайпада ер адамдар аса көп болып, әйелдердің бірнеше күйеулері болатын еді. Мұндай жағдайда әке жағынан туыстықты анықтау мүмкін болмай, ана құқығы (балалар құқығы анада қалды) қалыптасты.
Көп әйелділік соғыс уақыттарында ер адамдар өлімінің көптігінен туындады. Ер адамдар аз болып, олардың бірнеше әйелдері болды.
Отбасындағы жетекшілік рөл әйелдерден (матриархат) ер адамдарға (патриархат) өтті. Патриархаттың мәні - мұрагерлік құқықпен, яғни күйеудің емес, әкенің билігімен байланысты болатын. Әйелге бала туу, әке мұрагерін дүниеге әкелу міндеті жүктелді. Әйелден ерлі-зайыптылық қатынасқа дақ түсірмеу, сенімін сақтау талап етілді.
Экзогамия негізінде некенің алғашқы түрі - топтық дуальды-рулық неке пайда болды. Оның негізінде бір рудың ер адамдары басқа рудың барлық әйелдерімен ерлі-зайыптылық қатынастарға түсу құқығын алды. Ру мүшелерінің тыныс-тіршілігін қамтамасыз ететін шаруашылық іс-әрекеттің толық құқысы бар субъектісі бұрынғыдай барлық ру болып қала берді. Балалардың тәрбиесіне де барлық ру жауапты болды. Топтық некенің орнына келген жұптық неке ер мен әйел руы арасындағы қатынастар таңдамалылығы мен ұзақтығын көздеді. Алғашында жұптық некенің негізі сексуалды қатынастар мен серіктестердің жеке жақындастығы болды. Шаруашылықты жүргізу және бала тәрбиелеу қызметін ерлі-зайыпты жұп емес, рулық субъект жүзеге асырды. Рулық - ана жағынан анықталды, биологиялық әкені анықтау мүмкін болмады. Осындай жағдайда матриархат қандас-туыстық қатынастарды орнатудың тәсілі ретінде ұрпақ жалғастыру қызметін орындау үшін тиімді болды. Егін шаруашылығының дамуы мен еңбек өнімінің өсуіне қарай отбасының одан әрі қалыптасуы шаруашылық дербестікті нығайту бағытында жүрді.
Ата-аналардың балаларын асырап, тәрбиелеу мүмкіндіктері, ерлі-зайыптылардың сексуалды қатынастары тұрақтылығының,ортақ шаруашылық мүдделерінің нығаюы моногамды (бір некелі) отбасының туындауына әкелді. Жыныстық диморфизм отбасын асыраушы ер адамдардың рөлін және әйелдердің бала тәрбиесіне жауапкершілігін күшейтті. Некелік қатынастар тұрақтылығы әкені анықтау сенімділігін қамтамасыз етті. Патриархат әке жағынан туыстық қатынастарды орнату түрі ретінде матриархалды қатынастарды алмастырды, аталған қатынас түрінде отбасында әке (ер адам) үстемдік етіп, ана (әйел) ер адамға бағынды, ерлі-зайыптылардың теңсіз қатынасы орнады.Жеке меншіктік қатынастардың дамуы некелік-отбасылық қатынастарды басқару түрі ретіндегі моногамды патриархалды отбасыныңорнығуына себепші болды.
Вавилон патшасы Хаммурапи кодексінде біздің заманымызға дейінгі бірнеше мыңжылдар бұрын моногамия жарияланған, сонымен қатар ерлер мен әйелдердің теңсіздігі де белгіленген. Қандас мұрагерлерді қолында ұстау үшін моногамды отбасының қожайыны ер адам-әке болған. Бұл жылдары отбасы құрылымы айтарлықтай шектелді, әйелдерден зайыптылық сенім қатаң талап етілді, ал Ер адамдардың зинақорлық, ойнас жасауы қатаң жазаланғанымен,көңілдес әйел алуға рұқсат берілді. Мұндай заңдар ежелгі және орта ғасырларда шығарылды.
Көптеген ғалым-этнографтар моногамияға қарсы жезөкшеліктің болғандығын алға тартады. Кейбір қоғамдарда діни жезөкшелік тарады: тайпа көсеміне, дін қызметшісіне немесе биліктің басқа да өкіліне қалыңдықпен бірінші неке түнін өткізуіне құқық берілді. Дін қызметшісі бірінші түнді пайдалана отырып, ерлі-зайыптылықты дәріптейді деген сенім үстем болды. Егер бірінші түнді пайдалану құқығын патшаның өзі алса, ол жас жұбайлар үшін үлкен мәртебе болып саналды.
Отбасы мәселелеріне арналған зерттеулерде оның эволюциясының негізгі кезеңдері бақылауға алынды: шамамен барлық халықта ана жағынан туыстық әке жағынан туыстықтан басым болды; уақытша (қысқа және кездейсоқ) моногамиялық байланыстармен қатар жыныстық қатынастардың бастапқы сатыларында некелік байланыс еркін жүріп, үстемділігін байқатты; кейін біртіндеп жыныстық өмір еркіндігі шектелді, осы және басқа әйелге (ер адамға) некелік құқының болуы азая бастады; некелік қатынастар динамикасы қоғамның даму тарихында топтық некеден жеке некеге өтуімен нәтижеленді.
Ф. Ариес [1999] және И.С. Кон [1988] еңбектерінде әлеуметтік-мәдени феномен ретіндегі отбасының тарихи дамуына терең әрі жан-жақты талдау жасалды. Аталған еңбектерде отбасының қалыптасуы бірінші кезекте балаларды тәрбиелеу қызметтерімен байланыста қарастырылады.
Дәстүрлі тұрғыда отбасы құрылымы мен түрінің трансформациясы феодалды қоғамнан буржуаздық қоғамға өту кезеңінде болды және ол индустриалды төңкеріспен, халықтың ауыл жерінен қалаға көшіп-қону үрдістерімен, сонымен қатар өсіп келе жатқан жас өскіндерді әлеуметтендіру арнасы ретіндегі ата-аналық қатынастың пайда болуымен байланысты. Осы үрдістер салдарынан кең көпядролық патриархалды отбасылық топтардан шағын нуклеарлы отбасыларға көшу белең алды. Индустриализация мен урбанизацияның одан әрі қарқынды дамуы барысында жаңа ұрпақты әлеуметтендіру кезеңі арттыжәне отбасы алғашқы әлеуметтендіру институты мәртебесін иеленді. ХІХ-ХХ ғ. шетелде пайда болған қазіргі отбасының қоғамды прогрессивті дамытудың жалпы заңдылықтары мен жетістіктерін бейнелейтін бірқатар спецификалық ерекшеліктері бар.
Отбасының үш тарихи түрін бөлуге болады [Голод, 1995]: патриархалды (дәстүрлі), детоцентрлік (қазіргі), ерлі-зайыптылық (қазіргіден кейінгі).
Ата-аналар мен балалардың өзара қатынастары тарих бойына өзгеріп келді. Балалармен қатынастың алты стилі бөлінеді.
Инфантицидті - балаларды өлтіру, зорлау (ежелде б.з.б. ІҮ ғ.).
Тастап кету - баланы асыраушыға, басқа отбасына, монастырьға т.б. береді(IV - XVII ғғ.).
Амбивалентті - балалар отбасының толық құқықты мүшесі болып саналмайды, олардың дербес болуына, даралығына тыйым салынып, үлгі, бейне бойынша ұқсастырып, мүсіндейді, қарсылық танытқан жағдайда қатаң жазалайды (XIV - XVII ғғ.).
Жабысқақ - бала ата-анаға жақын болады, оның мінез-құлқы қатаң белгіленіп, ішкі дүниесі бақылауға алынады (XVIII ғ.).
Әлеуметтендіруші - ата-аналар балаларын дербес өмір сүруге дайындау үшін барлық жағдайды жасайды, мінезін қалыптастырады; бала ата-аналар үшін - тәрбие және оқыту нысаны болып табылады (XIX - XX ғ. басы).
Көмектесуші - ата-аналар баланың бейімділіктері мен қабілеттерін ескере отырып, оның жеке-дара дамуын қамтамасыз етеді, эмоциялық байланыс орнатады (XX ғ. ортасы - қазіргі уақыт).
ХІХ ғ. отбасының эмоциялық өрісін, оның мүшелерінің құштарлықтары менқажеттіліктерін эмпирикалық зерттеулер пайда (ең алдымен Фредерик ЛеПле еңбектері) болды. Отбасы өмірлік циклдері, пайда болу тарихы бар шағын топ ретінде зерттеледі. Зерттеу пәні сезімдер, құмарлық, ақыл-ой және адамгершілік іс-әрекет.
Отбасылық қатынастардың дамуының тарихи динамикасында ЛеПле патриархалды түрдегі отбасынан бастап, тұрақсыз, жекеленген ата-аналар мен балалардан тұратын, әке беделінің әлсіреген отбасын анықтады.
Содан соң отбасындағы өзара қатынастарды зерттеу әртүрлі әлеуметтік және отбасылық жағдайдағы отбасы мүшелерінің өзара әрекеттерін, коммуникациясын, тұлғааралық келісімін, жақындығына бағдарланды (Ж.Пиаже, З.Фрейд және оның ізбасарларының еңбектері).
Қоғамның дамуы неке мен отбасының құндылықтар жүйесі мен әлеуметтік нормаларының өзгеруіне себепші болды, дүниеге бала әкелу санының жоғарылауының әлеуметтік-мәдени нормалары бала туу санының төмендеуінің әлеуметтік нормаларымен ығыстырылды.
ХХ ғ. ортасына дейін отбасы қоғамның негізгі шағын моделі ретінде қарастырылды, әлеуметтік қатынастар отбасында жүзеге аспады, зерттеушілер қоғамды отбасын кеңге жаяды деп тұжырымдады. Сонымен қатар патриархалды отбасының тиісті атрибуттары болды: өктемшілдік, меншіктік, субординация т.б.
Этнографияда отбасындағы қатынастардың ұлттық ерекшеліктерін бейнелейтін материалдар жетіп артылады. Мәселен, Ежелгі Грецияда моногамия үстемдік етті. Отбасы сансыз көп болды. Инцест тыйымы (табу) әрекет етіп, әке өз әйелінің, балаларының, бірге тұратын әйелдің қожайыны болды. Ер адамдардың құқығы шектелмеді. Әйелдер көзге шөп салғаны үшін қатаң жазаланды, әйтсе де спарта азаматы өз әйелін кез келген қонаққа (егер сұраса) беруге дайын болды. Өзге ер адамдардың балалары (егер дені сау ұлдар болған жағдайда) отбасында қалды.
Ежелгі Римде моногамия құпталды, алайда некеден тыс байланыстар кең тарады. Рим құқығының заңдары бойынша неке бала туу үшін сақталды. Үйлену рәсімдеріне үлкен мән берілді. Әкенің беделі ерекше болды, балалар тек әкеге бағынды. Әйел еркек мүлігінің бір бөлігі ретінде саналды.
Ғылымда көптеген елдердегі отбасы институтына христиан дінінің ықпалы туралы ақпараттар көп. Шіркеу ілімі моногамияны, сексуалды тазалықты, пәктікті дәріптеп, көп әйелділік пен көп күйеулікке бәддұға (діннен қуу) берді. Дегенмен де тәжірибеде дін басылар шіркеу ережелерімен жүрмеді. Шіркеу қыз абыройын, жесір қалған кезде өзін-өзі тежеуді, ізгілікті ерлі-зайыптылықты дәріптеп, құрметтеді.
Бөтен дінмен некелесу христиан үшін күнә болып саналды. Оларға деген либералды қатынас ертедегі христиандылық кезеңдерінде ғана болды, солай болғандықтан неке көмегімен христиан адасып жүрген адамды шын дінге әкеле алды.
Христиандылықтың ерте кезеңінде ерлі-зайыптылық жеке іс ретінде саналды. Кейін дін қызметшісі келісімімен некеге түсу нормасы бекітілді. Тіпті жесір әйел де оның марқабатынсыз қайта күйеуге шыға алмады.
Христиандылық әйел мен еркектің рухани теңдігін немқұрайлы мойындады. Алайда шындығына келгенде әйел жағдайы кемсітілді. Әйелдердің кейбір бөлігі - қоғамда жесірлердің, қыз абыройын сақтағандардың, монастырьда және ауруханаларда қызмет етушілердің ғана беделі болды,олардың дәрежелері жоғары болды.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде Отбасы - өзіне, неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ деп анықтама берілген. Оның ерекшелігі- тұрмыстың ортақтығы, өзара көмек және рухани жауапкершілік арқылы байланысқан. Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастардың жүйесімен тығыз байланыста бола тұрса да, отбасы - қоғамдық өмірге қарағанда адамдардың белгілі дәрежедегі дербес сырлас тобы.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың өзіне тән отбасы тарихының болатыны сияқты қазақ отбасы да өзіне тән ерекшеліктермен ерекшеленеді. Қазақтың отбасы мәселесіне байланысты бұрын-соңды жазылып, кезінде баспа жүзін көрген үлкенді-кішіліғылыми мақалалар мен монографиялық еңбектер, әдеттік құқық туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті - фольклор деректері де көптеп табылады. Мәселен, орта ғасырлық ғұлама ойшылдар Сағди, Науаи, Кей Каустың отбасы мәселесі төңірегінде айтқан құнды пікірлерінің баға жетпес еңбек екендігіне ешқандай күмән жоқ. Мұнда отбасында балаларды тәрбиелеуге маңыз беріледі. Отбасындағы тәрбие әміршілдік қағидаларға негізделіп, ата-ананың балаға деген қатынасын анықтайды.
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Көне заманнан-ақ қазақ халқында жазбаша педагогикалық еңбек жазып қалдырмаса да білгір педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған. Олар өз көзқарастары мен әрекеттерінде белгілі бір дәстүрлі дүниетанымды ұстанып, халықтың мұраттары мен арман тілектеріне сүйеніп отырған.
Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық, экологиялық, құқықтық, сұлулық тәрбиелері жүргізілген. Қазақ отбасында аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты жетілген азамат тәрбиелеу болды.
Қазақ отбасы баланы қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру, олардың тәртіп және мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру, Отанға, халқына, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін тәрбиелеу арқылы адамгершілікке тәрбиелей білді. Сондай-ақ, қазақ отбасында адам зиялылығының негізі - ақыл-ой тәрбиесі деп есептелінді. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорымен қаруландыру, негізі ойлау операцияларын меңгерту, зиялылық біліктері мен дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешілді.
Қазақ халқы ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін бөліп қараған. Ұлды мал бағуға, отын шабуға, қолөнер шеберлігіне, мал табуға, отбасын асырауға, ал қыз баланы ас пісіруге, кесте тігуге, өрмек тоқу сияқты үй ішінің ішкі жұмыстарына үйрету арқылы экономикалық тәрбиенің көзі болып табылатын үнемшілдікке, тәуекелшілдікке үндеп, сараңдыққа салынып кетуден жирендіріп отырған.
Қазақ отбасы тәрбиесінің құралдары дегенде халық ауыз әдебиетін, ұлттық ойындар, айтыс және шешендік сөздерді, ойын-сауықтарды т.б. айтамыз. Қазақ отбасында жоғарыда аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудағы ежелден қолданып келе жатқан өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Олар: балаларға қайырымды, ізгі қатынас жасау, сыйлау адамгершілік сезімдеріне әсер ету, өзіне деген сенімін нығайту, сенім арту, реніш, наразылық білдіру, тыю, айыптау, бұйыру, еркелікте кінәсін мойындату, түсіндіру, мысал келтіру, үлгі-өнеге, ғибрат айтуды есептейміз.
Қазақ отбасында ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан отбасы мүшелерінің қатынасының маңызы зор. Қазақ халқының отбасына тән жарасымдылық олардың жасы кішісінің үлкеніне сен деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі, үлкен тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз сөйлемеуінде деп есептейміз.
Үлкенді құрметтеу отбасы мүшелерінің бір-бірінің тәрбиесіне жауапкершілік, борыштылық, адамгершілік сезімдерін туғызған.
Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ, ағайын туысты, нағашы жұртын, ата тегін, руын, ел жұртын білдіруге ерекше көңіл бөлген. Жеті атасын білу заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің шығу тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер деген аталы сөз содан қалса керек. Баланың өзі шыққан тегін білуі оның азаматтық, елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастырады деп есептеген. Отбасы мүшелері балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана қоймаған. Олардың қандай адам болғанын, өнегелерін үлгі етіп отырған. Әрі сол арқылы отбасы шежіресін жалғастыруға баулуды мақсат еткен.
Қазақ отбасының осындай өнегелері жеке бастың мінез-құлқы мен рухани мәдени құндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болады.
Сонымен, отбасының этникалық-мәдени құндылықтары деп төмендегілерді айтуға болады:
1. Жетілген адам, яғни Сегіз қырлы, бір сырлы адам тәрбиелеу.
2. Отанды, халқын, жерін, елін сүю Атаның ұлы емес, халықтың ұлын тәрбиелеу.
3. Адал, арлы азамат тәрбиелеу, яғни Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы.
4. Жеті атасын білуге тәрбиелеу. Жеті атасын білмеген жетесіз.
5. Отбасы шежіресі мен мұрагерлік (туыстық қарым-қатынас, үш жұрт, отбасындағы кенже ұлдың рөлі). Ата-баба дәстүрін жалғастыру.
Отан - отбасынан басталады демекші, жанұя қоғамның ең маңызды құрылымы. Сондықтан да Ислам отбасына көп көңіл бөледі. Исламда неке - екі жанның қасиетті одағы, сенімділіктің бастауы. Жанұяда ең әуелі сенім мен сыйластық, сезім мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Каирова Б.К.,Тойымбетова Д.С.
ОТБАСЫЛЫҚ ӨМІР ПСИХОЛОГИЯСЫ
Қостанай 2016
УДК 159-922 (075.8)
К 14
Авторлары:
Каирова Б.К,аға оқытушы;
Тойымбетова Д.С., аға оқытушы;
Пікір жазғандар:
Амирова Б.А. - психология ғылымдарының докторы, профессор, Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік униветситеті.
Назмутдинов Р.А. - психология ғылымдарының кандидаты, доцент Қостанай мемплекеттік педагогикалық институты
Каирова Б. К.
К 14 Отбасылық өмір психологиясы: оқу құралы Б.К. Каирова, Д.С. Тойымбетова. - Қостанай: ҚМПИ, 2016. - 144 б.
ISBN-978-601-7839-63-5
Отбасы жеке тұлғаның тағдырын анықтайтын, оның әлеуметтенуіне әсер ететін әлеуметтік-мәдени институт ретінде қызмет атқарады. Қазіргі жаһандану кезінде отбасы осы қызметті толық атқара алмай, маңызы төмендеп бара жатқан кезде педагогикалық мамандықта оқитын студенттердің, болашақ ата-ана болатын жастардың отбасылық құндылықтарын, мәдениетін, жауапкершіліктерін, ата-ана алдындағы парызын түсіндіру мақсатында дайындалған теориялық-практикалық оқу құралы.
Ұсынылып отырған оқу құралын педагогикалық, психологиялық циклдегі пәндермен қатар, тәрбие жұмысында кеңінен пайдалануға болады. Оқу құралы оқырмандардың жалпы дүниетанымдық бағдарын, патриоттық сезімдерін нығайта отырып, бақытты қазақстандық отбасы болуға ықпал етеді деп үміттенеміз. Жалпы осы еңбек заманауи отбасы институтының даму үрдістеріне қызығушылық танытатындардың барлығына арналған.
УДК 159-922 (075.8)
ISBN-978-601-7839-63-5
(C) Костанайский государственный
педагогический институт
(C) Каирова Б.К.,
Тойымбетова Д.С. 2016
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Отбасы психологиясының әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
2. Тарихи аспектідегі отбасы (пайда болуы және даму тарихы) ... ... 12
3. Отбасының өмірлік кезеңдері (циклдері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
4. Отбасындағы сүйіспеншілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
5. Отбасы типологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
6. Тұлғаның отбасында әлеуметтенуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
7. Отбасы психотерапиясы және отбасына кеңес беру ... ... ... ... ... ... . 60
8. Отбасыда татулық пен сыйластықты тәрбиелеуге арналған психологиялық-педагогикалық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 76
9. Студенттермен жүргізілетін практикалық сабақтар мен тәрбиелік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91
10. Отбасы мәселелерін анықтауға арналған психодиагностикалық
әдістемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .110
11. Глассарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 134
12. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 143
КІРІСПЕ
Жас ұрпақтың тәрбиелі, мәдениетті де білімді болуы, ең алдымен, ата-анадан, отбасы - ошақ қасынан басталмақ. Дана қазақтың ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің деген даналық сөзі тегін айтылмаса керек.Адамды адам ететін қоршаған орта және тәлім-тәрбие десек, соның ішінде отбасынан, ата-анадан алған үлгі-өнеге балалардың тұлғалық қасиеттері мен отбасы, отбасылық қатынастар, отбасылық сыйластық пен үйлесімділіктің қалыптасуына негіз болады.
Отбасы - қоғамның бастапқы ұясы болғандықтан, ол әлеуметтік дамуда маңызды рөл атқаратын құрылымдардың бірі. Отан отбасынан басталады деген даналықты айтқан халқымыз үшін отбасының қоғам өмірінде алар орны ерекше. Отбасы - тек бала-шаға дүниеге келіп, оларды тәрбиелейтін қоғамдық және рухани ошақ емес. Отбасында бала әлем жайлы алғашқы білімді алады, оның мінезі, жүріс-тұрысы, қажеттіліктері, қызығушылықтары, құндылықтары, адамгершілік идеалдары мен түсініктері, өзгелерге деген қарым-қатынасы қалыптасады.
Отбасы - бірліктің, берекенің, кіршіксіз тазалық пен адамгершілік қасиеттердің ордасы. Осындай береке мен бірлікке толы, құрметті де, сыйлы отбасының қалыптасуында жас ұрпақтың бойында қалыптасқан отбасы құндылығы жайлы түсініктердің маңыздылығы ерекше. Әрине, жастардың отбасы жайлы түсініктерінің қалыптасуы - олардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарына, ой-түсініктері мен бағамдарына, өз отбасынан алған тәрбиесі мен дүниетанымына тікелей байланысты болып келеді.
Жастардыңотбасы туралы түсініктері және болашақ отбасы өміріне дайындығы қай кезде де болмасын өзінің өзектілігін жоймайтын мәселе. Қазіргі таңда жастар әлеуметтенудің бір қиын кезеңінде өмір сүріп жатыр. Кейбіреулерінің отбасы шырқы бұзылып, ата-анасы болашақ отбасылық өмірге лайықты тәжірибе беріп жатқан жоқ. Осының салдарынан елімізде отбасы және отбасылық қатынастар құндылығының беделі төмендеуде, дүниеге бала әкелу саны азайып, ата-ана қамқорлығынан айрылған балалар саны артуда, толық емес отбасылар, баласынан бас тартушы аналар көбеюде. Бала тәрбиесіне жеңіл қарайтын, мойнына өз баласын азамат етіп қалыптастыру жауапкершілігін алмаған ата-аналарды, отбасындағы дау-жанжал, ұрыс-керістерді көріп өскен балалар есейгенде отбасын құруға жасқанады. Отбасы қатынастары, отбасы үйлесімділігі сияқты құндылықтарды бала өз отбасынан меңгеріп, оны болашақта өз отбасына алып келетіндігі ғылыми дәлелденген.
Ғалымдардыңзерттеулері бойынша қоғамда жастардың отбасы туралы түсініктеріне ықпал ететін факторларға мыналарды жатқызуға болады: отбасындағы рөлдерді бөлуге әсер етпей қоймайтын әйелдер эмансипациясы, еркін қатынастарға әлеуметтік төзімділік, азаматтық некеде тұруға тенденцияның артуы, өмірге аз бала әкелуге бағдарлану т.б. Бұл айтылғандардың барлығы қазіргі жастардыотбасылық өмірге даярлау, неке-отбасылық, бала-ата-аналық қатынастар мәселелерін қарастыратын отбасы психологиясын оқытудыңөзектілігін дәлелдейді.
Отбасы психологиясы - психологиялық білімнің қалыптасу үстіндегі жаңа саласы. Отбасы психологиясының ғылыми пән ретіндегі ерекшелігі - оның психологиялық тәжірибемен өзара байланыстылығы болып табылады. Отбасы тыныс-тіршілігін оңтайландыруға, ерлі-зайыптылық қатынастар мен бала-ата-аналық қатынастар үйлесімділігін арттыруға, отбасында бала тәрбиесіне қатысты мәселелерді шешуге деген әлеуметтік сұраныс аталмыш пәннің қарқынды дамуына себепші болды.
Жаңа ғылыми пәннің - отбасы психологиясының қарқынды дамуының өзектілігі - қазақстандық отбасылардың жалпы психологиялық атмосферасының нашарлауымен, отбасылық қызметтердің бұзылуымен, отбасылықдау-жанжалдың артуымен байланысты. Отбасының мұндай жағымсыз беталысы әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен: әлеуметтік жүйелердің тұрақсыздығымен, материалдық жағдайдың төмендігімен, Қазақстанның көптеген аймақтарындағы кәсіби жұмыссыздық мәселелерімен, отбасының дәстүрлі қалыптасқан рөлдік құрылымының және ерлі-зайыптылар арасында рөлдік қызметтердің өзгеруімен түсіндіріледі.
Демографиялық жағдайдың өзгеруі - дүниеге бала әкелу санының азаюы - жалғыз бала тәрбиелейтін отбасылардың көбеюіне себепші болып отыр, мұндай отбасында жалғыз өскен баланың тұлғалық дамуында қиындықтар туындап, балада коммуникативті құзыреттілік жеткілікті дамымайды.
Ажырасу санының күннен күнге артуы - некеге тіркелген 13отбасылардың көңілі жараспай, ажырасып кетуі бүгінгі таңда аса күрделі әлеуметтік мәселелердің біріне айналды. Ажырасу - маңыздылығы жойылмайтын аса қиын мәселе. Ажырасу - стрессогенділігі жағынан өмірдегі қиын жағдайлардың ішінде басты орынды алады. Ажырасу және отбасының ыдырау нәтижесі - жалғыз басты аналардың көбеюі. Көп жағдайда толық емес отбасылардың ауыртпалығын ана көтереді, осының салдарынан тәрбие де нашарлайды. Ажырасудың және толық емес отбасыларда бала тәрбиелеудің психологиялық салдары - Мен-концепциясының бұзылуы, жыныстық-рөлдік иденттіліктің қалыптасуының бұзылуы, аффективті бұзылыстар, құрбы-құрдастармен және отбасымен қарым-қатынастың нашарлауы.
Келесі маңызды әлеуметтік мәселелердің бірі - ресми емес (азаматтық) некелер санының артуы болып табылады. Азаматтық некені қалаудың басты себебі - ерлі-зайыптылардың отбасы, бала үшін жауапкершілік алуға дайын болмауы болып табылады. Осыған байланысты, азаматтық некеде тұратын отбасы көп жағдайда деструктивтілігімен, жанжалға бейімділігімен, қауіпсіздік деңгейінің төмендігімен ерекшеленеді.
Тағы бір күрделі әлеуметтік мәселе - ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың, соның ішінде әлеуметтік жетімдердің (ата-аналары болғанымен) көбеюімен байланысты. Қазіргі таңда мұндай балалар саны 500 мыңға жуық.
Отбасында қарым-қатынастың аз болуы, эмоциялық жылылықтың тапшылығы, ата-аналардың баласының қажеттіліктері, қызығушылықтары мен проблемалары жайлы хабардар болмауы, отбасында ынтымақтастық пен ымыраластықтың жетіспеушілігі баланың дамуында едәуір қиындықтар тудырады. Ата-аналық қызметтерді тәрбиелік мекемелерге,(балабақша, мектеп) сонымен қатар, арнайы шақырылған қызметшілерге (бала күтуші) артып қоюға, бала тәрбиелеу үрдісінен алыстауға беталыс артып келеді.
Отбасы психологиясының теориялық негізі әлеуметтік психология, тұлға психологиясы, даму психологиясы, педагогикалық психология, клиникалық психология саласында жүргізілген зерттеу нәтижелері болып табылады. Психологиялықзерттеулердің түрлі салаларынан алынған ғылыми білімдер жүйесі, отбасына психологиялық көмек көрсету және отбасылық кеңес беру тәжірибесі қазіргі отбасылық психологияның теориялық негізін құрды. Отбасылық психологияның басты міндеті - отбасыныңжәне отбасымен жұмыстың практикалық тәжірибесі туралы білімдерді біртұтас психологиялық пәнге - отбасы психологиясына біріктіру болып табылады.
1ОТБАСЫ ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
Қазіргі отбасы және оның мәселелері психология, педагогика, әлеуметтану, демография, экономика сияқты бірқатар ғылымдардың зерттеу нысанына айналып келеді. Аталған ғылымдардың әрқайсысы отбасы қызметтерін және оның даму мәселелерін өз ерекшелігіне орай қарастырады. Экономика - бұл отбасының тұтынушы аспектілерін және оның өндірістегі материалды игіліктері мен қызметтерін қарастырады. Этнография - түрлі этникалық сипаттағы отбасылардың тыныс-тіршілігі ерекшеліктерін зерттейді. Демография - халықтың өсу үрдісіндегі отбасы рөлін қарастырады. Педагогика - отбасының тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындайды.
Отбасын зерттеуде аталған бағыттардың бірігуі әлеуметтік құбылыс ретіндегі отбасы жайлы біртұтас түсінік алуға мүмкіндік береді.
Отбасы психологиясы - отбасындағы тұлғааралық қатынастар, тұлғаның дамуына ықпал ету тұрғысында отбасы ішіндегі қатынастар (олардың тұрақтылығы) заңдылықтарын зерттеуге баса назар аударады. Заңдылықтарды білу - отбасылармен практикалық жұмыс жасауға, диагностика жүргізуге және отбасылық өзара қатынастарды қайта құруға көмектеседі. Тұлғааралық қатынастардың негізгі параметрлері - статусты-рөлдік ерекшеліктер, психологиялық дистанция, қатынастар валенттілігі, динамикасы және тұрақтылығы.
Отбасы психологиясының пәні - отбасының қызметтік құрылымы, негізгі заңдылықтары және оның даму динамикасы; отбасында тұлғаның дамуы.
Отбасы психологиясының міндеттері:
oo өмірдің әртүрлі кезеңдеріндегі отбасының қалыптасу заңдылықтарын және оның қызметтік-рөлдік құрылымының дамуын зерттеу;
oo некеге дейінгі кезеңді, некелік серіктесті іздеу және таңдау ерекшеліктерін зерттеу;
oo ерлі-зайыптылық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
oo бала-ата-аналық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
oo баланың әртүрлі жас кезеңдерінде дамуындағы отбасылық тәрбиенің рөлін анықтау;
oo отбасының қалыпты емес дағдарыстарын зерттеу және оларды жеңу стратегияларын жасау.
Отбасы психологиясы саласында практикалық білімдерді қолдану - отбасы психологы мен отбасына кеңес беруші қызметінің келесі түрлерін талап етеді:
oo неке, некелік серіктесті таңдау және некелесу мәселелері бойынша психологиялық кеңес беру;
oo ерлі-зайыптылық қатынастар мәселелері (диагностика, түзету, алдын алу) бойынша кеңес беру;
oo отбасына дағдарыстық жағдаяттарда және ажырасуда психологиялық көмек көрсету;
oo бала-ата-аналық қатынастарға кеңес беру, диагностика жүргізу, алдын алу және түзету;
oo балалар мен жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелері (дамудағы бұзылыстар мен ауытқушылықтарға диагностика жүргізу, алдын алу және түзету) бойынша психологиялық кеңес беру;
oo тәуекелдік топ балаларын және дарынды балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша психологиялық кеңес беру;
oo бала асырау және асыранды балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша психологиялық көмек көрсету;
oo отбасынсыз (жақындарымен қарым-қатынас депривациясы жағдайындағы) тәрбиеленіп жатқан балалар мен жеткіншектердің дамуындағы ауытқушылықтар мен бұзылыстардың алдын алу;
oo нағылеттер жүктілігіне психологиялық кеңес беру және психологиялық қолдау;
oo ата-аналардың қалыптасуына психологиялық қолдау көрсету.
Әлеуметтік институт ретіндегі отбасы қызметтерін анықтау көптеген өзгерістерге ұшырады. Қазіргі таңда отбасы - бұл шағын әлеуметтік топ, ерлі-зайыптылық одаққа және туыстық байланыстарға, яғни бірге тұрып, ортақ шаруашылықты жүргізіп жатқан ер мен әйелге, ата-ана мен балаларға негізделген жеке тұрмыс құрудың маңызды формасы.
Туыстық байланыстардың үш түрі бар: қандас туыстық (ағайындар, апалы-сіңлілер, аға-қарындастар), туылу (ата-ана - бала), некелік қатынастар (ер мен әйел, ерлі-зайыптылар).
Психологиялық-педагогикалық тұрғыда отбасы - бұл ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-қатынасының тарихи жүйесі болып табылады. Қазақ тілі түсіндірмелерінде Отбасы - өзіне, неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ, - деген анықтама берілген.
Отбасы, біріншіден, шағын әлеуметтік топ ретінде қарастырылады және оның қызметі тиімділігі топ ішіндегі коммуникация, яғни отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас, билік және көшбасшылық мәселелеріне, жанжалдарды шешуге, әлеуметтік орталармен топаралық өзара әрекеттесулерге байланысты.
Екіншіден, шағын әлеуметтік топ ретіндегі отбасының ерекше сипаты - жоғары аффективті қарқындылықпен және отбасы мүшелері арасындағы қатынастардың эмоциялық қанықтылығымен, бір жағынан - махаббатпен, сүйіспеншілікпен, басқа жағынан алғанда - өшпенділікпен, жек көрушілікпен, шеттетілумен байланысты.
Отбасы ұғымымен неке ұғымы қатар жүреді. Неке - айрықша әлеуметтік институт, ер мен әйел арасындағы қатынастарды, олардың құқықтарын және бір-біріне және олардың балаларына қатысты міндеттерін әлеуметтік жағынан реттейтін, тарихи қалыптасқан қатынас түрі. Неке - отбасын құрудың негізі. Неке және отбасы - қандас байланыста тұратын адамдар арасындағы байланыстарды реттейтін қоғамдық қатынас түрі, алайда аталған ұғымдар бір-біріне жақын болғанымен, ұқсас ұғымдар болып саналмайды.
Отбасы қызметтері. Отбасының маңызды қызметі - адамның қалайтын бақытын қанағаттандыратын фелицитивті ( лат. сөзі felicio -- бақыт) қызмет болып табылады.
Отбасы - тұлғаның эмоциялық саулығының маңызды факторы. Махаббат пен неке тұлғаның бақытты сезінуі мен өмірге қанағаттануын анықтайды.
Қазіргі отбасы психологиясы мен отбасылық психотерапияда отбасын талдауға қатысты екі теориялық ұстанымды бөлуге болады. Бірінші ұстаным бойынша отбасы - ортақ және әртүрлі қызығушылықтары бар индивидтер тобы, отбасылық контекст тұлғаны әлеуметтендіру және дамыту ортасы ретінде түсіндіріледі. Отбасын осылайша түсіндіру - отбасы психологиясының дербес сала ретінде қалыптасуының бастапқы кезеңіне тән және ол белгілі бір дәрежеде мінез-құлықтық тәсілдемеде және психоанализде көрініс табады. Екінші ұстаным бойынша отбасы біртұтас жүйе ретінде қарастырылады және талдау бірлігі отбасы болып табылады. Бұл ұстаным жүйелі отбасылық терапияға және отбасының аддитивті емес сипатына баса назар аударатын психологтарға тән.
Отбасына жоғарыда берілген анықтамада отбасы құрылымының екі жүйесі - ерлі-зайыптылық және бала-ата-аналық жүйесі нұсқалған. Екі ұрпақ қазіргі нуклеарлы отбасы құрамын анықтайды: отбасы архитекторлары ретіндегі ерлі-зайыптылар [Сатир, 1992] және олардың балалары, яғни ата-аналар сияқты отбасының тең құқылы мүшелері және отбасының құрылысшылары.
Отбасы - кез келген жүйе тәрізді бірқатар қызмет атқарады, олар отбасы спецификасын, мәдени-тарихи дамуын, сонымен қатар отбасылық өмір циклдері кезеңдерін бейнелейді:
oo Экономикалық (материалды-өндірістік), шаруашылық-тұрмыстық. Индустриалды қоғамға дейін отбасы барлық негізгі материалды қызметтерді қамтамасыз ететін алғашқы топ ретінде қарастырылды. Қазіргі кезеңде отбасының экономикалық қызметі оның мүшелерінің табыстарының бірігуімен және бұл табыстарды отбасының әрбір мүшесінің қажеттіліктеріне сай тұтынуға бөлуімен анықталады. Шаруашылық-тұрмыстық қызмет отбасы тұрмысын ұйымдастыру түрінде және отбасының әрбір мүшесінің жеке тұрмысында жүзеге асады.Үйде атқарылатын міндеттерді бөлу және олардың мазмұны тарихи кезеңдермен, өмір жағдайларымен, отбасы құрамымен және өмірлік цикл кезеңдерімен байланысты.
oo Репродуктивті (бала туу және халықтың ұдайы өсіп-өнуі). А.Г. Харчев бұл қызметті халықтың өсуін қамтамасыз ететін отбасының маңызды әлеуметтік қызметі ретінде санайды. Отбасының аталмыш репродуктивті қызметінің маңыздылығы Ежелгі Рим қоғамында Август императоры билік еткен кезде Рим азаматтарының дүниеге бала әкелуін арттыру заңы шыққанда мойындалды.Өмірге бала әкелуді жоспарлау және халықты өсіп-өндіру міндеттерін шешу кез келген елдің мемлекеттік саясатының маңызды қызметін құрайды.Бұл мәселе бала туу дағдарысымен және адам ресурстары тапшылығымен немесе керісінше дүниеге бала әкелу деңгейін шектеу қажеттілігімен ұштасып жатса да өзінің маңыздылығын жоймайтын мәселе болып табылады.
oo Бала тәрбиелеу қызметі. Отбасы баланы алғашқы әлеуметтендіру институты. Ол қоғамның даму үздіксіздігін, адамзат ұрпағының жалғасын, заман байланысын қамтамасыз етеді.Отбасындағы тәрбиенің, баланың жақындарымен эмоционалды-жағымды толыққанды қарым-қатынасының, баланың ерте жаста үйлесімді дамуын анықтайтындығы белгілі. Бала қаншалықты бой жетсе де отбасының тәрбиелік қызметінің маңыздылығы жойылмайды, оның тек міндеттері, құралдары, желісі, ата-аналармен ынтымақтасу және келісім (кооперация) ғана өзгереді. Қазіргі уақытта бала тәрбиелеу отбасыныңмаңызды әлеуметтік қызметі ретінде қарастырылады.
oo Сексуалды-эротикалық қызмет. Дара әрі қайталанбас тұлға ретіндегі тұрақты серіктеспен таңдамалы, тұрақты сексуалды қатынастар ғана серіктестердің толық сексуалды үйлесімінеқол жеткізуді қамтамасыз етеді.
oo Рухани қарым-қатынас қызметі - отбасы мүшелерінің рухани дамуын көздейді; ақпаратпен алмасу; тұлға үшін аса маңызды әлеуметтік-саяси, кәсіби, қоғамдық өмір мәселелерін талқылау; әдеби және көркем шығармалар, музыка контексінде қарым-қатынас; отбасы мүшелерінің тұлғалық және интеллектуалды өсуіне жағдай жасау.
oo Эмоциялық қолдау және қабылдау қызметі немесе психотерапиялық қызмет қауіпсіздік сезімін, эмоциялық өзара түсіністікті және жанашырлықты қамтамасыз етеді. Қазіргі отбасында бұл қызметтің басқа аспектісі тұлға бойында өзін-өзі көрсету және өзін-өзі таныту қажеттіліктерін қалыптастыруды көздейді.
oo Рекреативті (қалыпқа келтіруші) қызмет - отбасы мүшелерінің нервтік-психикалық денсаулығы мен психикалық тұрақтылығын қалыпқа келтіру жағдайларын қамтамасыз етеді.
oo Әлеуметтік басқару, бақылау және қамқорлыққа алу (отбасының кәмелетке толмаған жәнеәрекет ете алмайтын мүшелеріне қатысты) [Зацепин, 1991; Эйдемиллер, Юстицкис, 1999].
Соңғы онжылдықта адамның аффилиацияға және махаббатқа мұқтаждығын эмоциялық қолдау мен қабылдау қызметінің маңызы айтарлықтай артты. Қазіргі қоғамда махаббат отбасындағы қатынастардың маңызды сипаттамасы болып табылады, некеге түсу - ең алдымен ерлі-зайыптылар арасындағы махаббатпен анықталады. Дегенмен де ажырасусебептері көп жағдайда ерлі-зайыптылардың эмоциялық-тұлғалық қатынастарынан туындап жатады: ажырасу кезінде ерлі-зайыптылар көбіне махаббат сезімінің және эмоциялық жақындықтың жоғалуына, эмоциялық қолдау мен өзара түсіністіктің болмауына шағымданып жатады.
Отбасы қызметтері бірдей емес, олар иерархиялық құрылымды құрайды. Қызметтер иерархиясы әлеуметтік-мәдени институт ретіндегі отбасы тарихымен анықталады. Ол тарихи кезеңдерге, әлеуметтік-мәдени ортаға және отбасының өмірлік циклдері кезеңдеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, ХІХ ғ. отбасы құрылымы мен тыныс-тіршілігі шаруашылық-тұрмыстық қызметтің үстемділігімен анықталды, репродуктивті және бала тәрбиелеу сияқты маңызды қызметтері жанама түрде атқарылды. Дүниеге бала әкелу отбасы шаруашылығында жұмыскерлер санын арттыру мақсатымен байланысты болды. Балалар жұмыс күшін арттыруға және ата-аналарды қартайған кезде бағып-қағуға кепілдік ретінде қажет болды. Отбасында ұл баланың өмірге келуі - басқа қонған бақ ретінде бағаланды, ұл балалар отбасының шаруашылық игілігін нығайтатын жігерлі жұмыскерлер болып саналды. Қыз баланың өмірге келуі, керісінше отбасының өркендеуін күйретуші қауіп ретінде қабылданды. Қыздар тұрмысқа шығып, отбасыншығынға салады, отбасындағы мүліктің бір бөлігін өз жасауы ретінде алып кетеді. Отбасының тағы бір қызметі - әлеуметтік мәртебені жеткізу қызметі қазіргі қоғамда өз мәнін жоғалтты. Мұрагерлік монархия, аристократиялық лауазымды мұрагерлікпен беру мәртебе мен биліктің сабақтастығын қамтамасыз етті. Қазіргі уақытта мұндай қызмет тек кейбір бай, қуатты,жоғары қызметтегі отбасыларда жүзеге асырылады, әдетте ол мұрагерлік негізінде емес, элитарлы білім беру мен қарым-қатынастың тиісті ортасына енгізу есебінен жүзеге асырылады.
Сонымен, постиндустриалды қоғамдағы отбасының екі маңызды қызметті - экономикалық және әлеуметтік мәртебені жеткізу қызметтерін жоғалтты(Т. Парсонс).
ХХ ғ. өсіп келе жатқан жас ұрпақты әлеуметтендіруші институт ретіндегі отбасының рөлі айтарлықтай жоғарылады. Балалық шақтың ұзақтығы ұлғайды, жас шақтарының дамуының жаңа кезеңдері пайда болды - балдәурендік шаққа хронологиялық шегі анағұрлым кең бозбалалық (бойжету) кезең қосылды. Отбасы өмірінде балаларды тәрбиелеу қызметі ерекше маңыздылықты иеленді, ата-аналық қамқорлық кішкентай сәбилерге ғана емес, ересектерге де көрсетілетін болды. Баласыздық қазіргі кезеңде ерлі-зайыптылар үшін отбасылық өмірге қанағатсыздық күйін сезіндіріп, некенің мәнін жоғалтты.Қазіргі отбасы - ХХ ғ. екінші жартысындағы және біздің ғасырымыздың басындағы отбасы өзін психотерапиялық одақ ретінде анықтайтындығы айқын байқалады.Отбасы міндеті өзін-өзі дамытуғажәне ерлі-зайыптылар мен балаларының өзін-өзі жүзеге асыруына бірегей жағдай жасауымен байланыстырылып келеді. Тәрбие - бала құқығын құрметтеуге, әсіресе оның өмір жолын өз бетінше таңдауқұқығын мойындауға негізделген ата-аналар мен балалардың тең құқылық ынтымақтастығы сипатымен ерекшеленеді. Отбасының қызметтік құрылымының иерархиясындағы өзгерістер тек тарихи дамудың жалпы бетбұрыстарын бейнелейді. Әрбір отбасының ерлі-зайыптылардың тұлғалық ерекшеліктерін, отбасылық құндылықтарын, әлеуметтік-мәдени, ұлттық, этникалық дәстүрлерін, тарихи кезеңдер ерекшеліктерін бейнелейтін өзіндік бірегей иерархиясы болады. Қызметтердіңиерархиялық құрылымы туралы айта келе, осы иерархияны отбасы мүшелерінің қабылдау ерекшеліктерін де ажыратып алған жөн, яғни отбасы мүшелерінің аталған қызметтердің қайсысына баса мән беретіндігін білу қажет. Отбасының қызметтік құрылымының иерархиясын ерлі-зайыптылар әртүрлі қабылдауы мүмкін. Бұл дегеніміз ерлі-зайыптылардың өзара түсіністігінің және олардың әрекеттері үйлесімділігінің бұзылуына, отбасылық жанжалға, олардың қызметінің тиімсіздігіне, үйлесімсіздікке, деструкцияғаәкеледі.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Отбасы психологиясының пәнін не құрайды?
2. Отбасы психологиясының пәнаралық сипаты жайында айтуға бола ма? Неге?
3. Отбасы психологиясының теориялық міндеттері мен отбасы психологы қызметі түрлері қалай байланысады?
4. Қазіргі отбасында қандай қиындықтар бар?
5. Қазіргі отбасындағы бала-ата-аналық қатынастардың дамуындағы жағымсыз тенденцияларды атаңыздар.
2ТАРИХИ АСПЕКТІДЕГІ ОТБАСЫ
(ПАЙДА БОЛУЫЖӘНЕ ДАМУ ТАРИХЫ)
Отбасы мен неке мәселесі ежелден зерттеліп келеді. Антикалық дәуірден-ақ Платон және Аристотель сынды ойшылдар ерлі-зайыптылар мен отбасына қатысты өз пікірлерін білдіріп, өз дәуіріндегі отбасыларды сынға алып, оны құрудың жобаларын ұсынған болатын.
Ғылымда қоғамның даму тарихындағы отбасылық қатысынастар сипаты туралы ауқымды әрі сенімді ақпараттар жетіп артылады. Отбасының өзгеруі промискуитеттен (әдепсіз жыныстық байланыстар), топтық зайыптылықтан, матриархат пен патриархаттан моногамияға дейін эволюциядан өтті. Отбасы - қоғамның даму сатылары бойынша жоғарылағаны тәрізді төменнен жоғарыға дейінгі сатылардан өтті.
Этнографиялық зерттеулерге сүйене отырып, адамзат тарихында үш дәуірді бөлуге болады: жабайылық, мәдениетсіздік және өркендеушілік. Олардың әрқайсысының ер мен әйел арасындағы қатынастар түрлеріне, өз отбасынаүстемдік ететін өзіндік қоғамдық институттары болды.
Қоғамның даму тарихында отбасылық қатынастар динамикасын зерттеуге үлкен үлесін қосқан швейцария тарихшысы И. Я. Ба-хофен, оның жазған кітабы Ана құқығы (1861) және шотланд заңгері Дж.Ф.Мак-Леннан, ол Алғашқы қауымдық неке зерттеуінің авторы (1865).
Қоғам тарихында некелік-отбасылық қатынастардың дамуы рулардың өмірге төзімді ұрпақты қажетсіну және шаруашылық-өндірістік қатынастарға сай өндіруші іс-әрекетті дамыту себептеріне айналды. Адамзат тарихында некелік-отбасылық қатынастардың дамуының келесі кезеңдерін бөлуге болады [Зацепин, 1991]:
oo промискуитет(аралас, ортақ) - жыныстар арасындағы әдепсіз, әлеуметтік бақыланбайтын байланыс, ол адамзат қоғамының дамуының ежелгі кезеңдеріне тән;
oo эндогамия - әлеуметтік тыйымдармен шектелмейді, некеге дейін қауым ішіндегі жыныстар арасындағы (некесіз) бірге тұрушылық;
oo экзогамия - қандас туыстар арасында сексуалды байланыстарға тыйым салынатын жыныстар арасындағы әлеуметтік қадағаланатын қатынастар түрі. Экзогамияның бекітілуі адамзаттың өмірдің инстинктивті-биологиялық түрінен әлеуметтік-мәдени-тарихи түріне өтуінің жалпы заңдылықтарымен, сонымен қатар адам мінез-құлқын басқарудың инстинктивті-биологиялық механизмдерін ығыстырумен және оларды әлеуметтік реттеушілермен ауыстырумен шарттасқан(Л.С. Выготский, П.Я. Гальперин).
Қоғамдық дамудың ерте кезеңдеріне жыныстық қатынастардың әдепсіздігі, жөнсіздігі тән. Рулардың пайда болуына байланысты топтық неке туындады, олар осы қатынастарды реттеп отырған болатын. Ерлер мен әйелдер тобы жақын тұрды және коммуналды некеде тұрды - әрбір ер адам өздерін барлық әйелдердің жұбайы ретінде санады. Біртіндеп топтық отбасы қалыптасты, онда әйел ерекше орын алды. Әйелдің қоғамдағы жоғары орнына негізделген қатынастар - гетеризм (гинекратия) арқылы барлық халық жеке некеге түсуге және отбасына ұмтылды. Балалар әйелдер тобында қалды, есейген соң ер адамдар тобына қосылды. Бастапқыда эндогамия - ру ішіндегі еркін байланыстарүстемдік етті, кейін әлеуметтік табудың пайда болуы нәтижесінде экзогамия (гректен аударғанда экзо - сыртқы және гамос - неке) - өз руының ішіндегі некеге тыйым салынып, басқа қауым мүшелерімен некеге түсу қажеттігі талап етілді. Ру екі желілі экзогамды тайпаның немесе фратрийдің (дуальды-рулық ұйым) қосылуы барысында пайда болған жұптан тұрды, әрбір рудағы ерлер мен әйелдер бір-бірімен некеге түсе алмады, олар өз жұптарын рудың басқа жұптарындағы ерлер мен әйелдер арасынан тапты. Инцест табуын (қан араластыруға тыйым) Э. Вестермак зерттеген. Ғалым аталған күшті әлеуметтік норманың отбасын нығайтқандығын дәлелдеді. Қандас туыстық отбасы пайда болды: некелік топтар ұрпақтар бойынша бөлінді, ата-аналар мен балалар арасында жыныстық байланысқа тыйым салынды. Кейін пуналуальды отбасы - әйелдерімен қоса ағайындарды немесе апалы-сіңлілерді күйеулерімен қамтитын топтық неке қалыптасты. Мұндай отбасында аға мен қарындас арасында жыныстық байланысқа жол берілмеді. Туыстық ананың жағынан анықталды, әкелік жағы белгісіз болды. Мұндай отбасыларды Солтүстік Америкада үнді тайпаларынан бақылағанЛ. Морган. Кейін полигамды неке қалыптасты: көпәйелділік, көп күйеулілік. Жабайылар жаңа туған қыз балаларды өлтіріп тастайтын болды, себебі әрбір тайпада ер адамдар аса көп болып, әйелдердің бірнеше күйеулері болатын еді. Мұндай жағдайда әке жағынан туыстықты анықтау мүмкін болмай, ана құқығы (балалар құқығы анада қалды) қалыптасты.
Көп әйелділік соғыс уақыттарында ер адамдар өлімінің көптігінен туындады. Ер адамдар аз болып, олардың бірнеше әйелдері болды.
Отбасындағы жетекшілік рөл әйелдерден (матриархат) ер адамдарға (патриархат) өтті. Патриархаттың мәні - мұрагерлік құқықпен, яғни күйеудің емес, әкенің билігімен байланысты болатын. Әйелге бала туу, әке мұрагерін дүниеге әкелу міндеті жүктелді. Әйелден ерлі-зайыптылық қатынасқа дақ түсірмеу, сенімін сақтау талап етілді.
Экзогамия негізінде некенің алғашқы түрі - топтық дуальды-рулық неке пайда болды. Оның негізінде бір рудың ер адамдары басқа рудың барлық әйелдерімен ерлі-зайыптылық қатынастарға түсу құқығын алды. Ру мүшелерінің тыныс-тіршілігін қамтамасыз ететін шаруашылық іс-әрекеттің толық құқысы бар субъектісі бұрынғыдай барлық ру болып қала берді. Балалардың тәрбиесіне де барлық ру жауапты болды. Топтық некенің орнына келген жұптық неке ер мен әйел руы арасындағы қатынастар таңдамалылығы мен ұзақтығын көздеді. Алғашында жұптық некенің негізі сексуалды қатынастар мен серіктестердің жеке жақындастығы болды. Шаруашылықты жүргізу және бала тәрбиелеу қызметін ерлі-зайыпты жұп емес, рулық субъект жүзеге асырды. Рулық - ана жағынан анықталды, биологиялық әкені анықтау мүмкін болмады. Осындай жағдайда матриархат қандас-туыстық қатынастарды орнатудың тәсілі ретінде ұрпақ жалғастыру қызметін орындау үшін тиімді болды. Егін шаруашылығының дамуы мен еңбек өнімінің өсуіне қарай отбасының одан әрі қалыптасуы шаруашылық дербестікті нығайту бағытында жүрді.
Ата-аналардың балаларын асырап, тәрбиелеу мүмкіндіктері, ерлі-зайыптылардың сексуалды қатынастары тұрақтылығының,ортақ шаруашылық мүдделерінің нығаюы моногамды (бір некелі) отбасының туындауына әкелді. Жыныстық диморфизм отбасын асыраушы ер адамдардың рөлін және әйелдердің бала тәрбиесіне жауапкершілігін күшейтті. Некелік қатынастар тұрақтылығы әкені анықтау сенімділігін қамтамасыз етті. Патриархат әке жағынан туыстық қатынастарды орнату түрі ретінде матриархалды қатынастарды алмастырды, аталған қатынас түрінде отбасында әке (ер адам) үстемдік етіп, ана (әйел) ер адамға бағынды, ерлі-зайыптылардың теңсіз қатынасы орнады.Жеке меншіктік қатынастардың дамуы некелік-отбасылық қатынастарды басқару түрі ретіндегі моногамды патриархалды отбасыныңорнығуына себепші болды.
Вавилон патшасы Хаммурапи кодексінде біздің заманымызға дейінгі бірнеше мыңжылдар бұрын моногамия жарияланған, сонымен қатар ерлер мен әйелдердің теңсіздігі де белгіленген. Қандас мұрагерлерді қолында ұстау үшін моногамды отбасының қожайыны ер адам-әке болған. Бұл жылдары отбасы құрылымы айтарлықтай шектелді, әйелдерден зайыптылық сенім қатаң талап етілді, ал Ер адамдардың зинақорлық, ойнас жасауы қатаң жазаланғанымен,көңілдес әйел алуға рұқсат берілді. Мұндай заңдар ежелгі және орта ғасырларда шығарылды.
Көптеген ғалым-этнографтар моногамияға қарсы жезөкшеліктің болғандығын алға тартады. Кейбір қоғамдарда діни жезөкшелік тарады: тайпа көсеміне, дін қызметшісіне немесе биліктің басқа да өкіліне қалыңдықпен бірінші неке түнін өткізуіне құқық берілді. Дін қызметшісі бірінші түнді пайдалана отырып, ерлі-зайыптылықты дәріптейді деген сенім үстем болды. Егер бірінші түнді пайдалану құқығын патшаның өзі алса, ол жас жұбайлар үшін үлкен мәртебе болып саналды.
Отбасы мәселелеріне арналған зерттеулерде оның эволюциясының негізгі кезеңдері бақылауға алынды: шамамен барлық халықта ана жағынан туыстық әке жағынан туыстықтан басым болды; уақытша (қысқа және кездейсоқ) моногамиялық байланыстармен қатар жыныстық қатынастардың бастапқы сатыларында некелік байланыс еркін жүріп, үстемділігін байқатты; кейін біртіндеп жыныстық өмір еркіндігі шектелді, осы және басқа әйелге (ер адамға) некелік құқының болуы азая бастады; некелік қатынастар динамикасы қоғамның даму тарихында топтық некеден жеке некеге өтуімен нәтижеленді.
Ф. Ариес [1999] және И.С. Кон [1988] еңбектерінде әлеуметтік-мәдени феномен ретіндегі отбасының тарихи дамуына терең әрі жан-жақты талдау жасалды. Аталған еңбектерде отбасының қалыптасуы бірінші кезекте балаларды тәрбиелеу қызметтерімен байланыста қарастырылады.
Дәстүрлі тұрғыда отбасы құрылымы мен түрінің трансформациясы феодалды қоғамнан буржуаздық қоғамға өту кезеңінде болды және ол индустриалды төңкеріспен, халықтың ауыл жерінен қалаға көшіп-қону үрдістерімен, сонымен қатар өсіп келе жатқан жас өскіндерді әлеуметтендіру арнасы ретіндегі ата-аналық қатынастың пайда болуымен байланысты. Осы үрдістер салдарынан кең көпядролық патриархалды отбасылық топтардан шағын нуклеарлы отбасыларға көшу белең алды. Индустриализация мен урбанизацияның одан әрі қарқынды дамуы барысында жаңа ұрпақты әлеуметтендіру кезеңі арттыжәне отбасы алғашқы әлеуметтендіру институты мәртебесін иеленді. ХІХ-ХХ ғ. шетелде пайда болған қазіргі отбасының қоғамды прогрессивті дамытудың жалпы заңдылықтары мен жетістіктерін бейнелейтін бірқатар спецификалық ерекшеліктері бар.
Отбасының үш тарихи түрін бөлуге болады [Голод, 1995]: патриархалды (дәстүрлі), детоцентрлік (қазіргі), ерлі-зайыптылық (қазіргіден кейінгі).
Ата-аналар мен балалардың өзара қатынастары тарих бойына өзгеріп келді. Балалармен қатынастың алты стилі бөлінеді.
Инфантицидті - балаларды өлтіру, зорлау (ежелде б.з.б. ІҮ ғ.).
Тастап кету - баланы асыраушыға, басқа отбасына, монастырьға т.б. береді(IV - XVII ғғ.).
Амбивалентті - балалар отбасының толық құқықты мүшесі болып саналмайды, олардың дербес болуына, даралығына тыйым салынып, үлгі, бейне бойынша ұқсастырып, мүсіндейді, қарсылық танытқан жағдайда қатаң жазалайды (XIV - XVII ғғ.).
Жабысқақ - бала ата-анаға жақын болады, оның мінез-құлқы қатаң белгіленіп, ішкі дүниесі бақылауға алынады (XVIII ғ.).
Әлеуметтендіруші - ата-аналар балаларын дербес өмір сүруге дайындау үшін барлық жағдайды жасайды, мінезін қалыптастырады; бала ата-аналар үшін - тәрбие және оқыту нысаны болып табылады (XIX - XX ғ. басы).
Көмектесуші - ата-аналар баланың бейімділіктері мен қабілеттерін ескере отырып, оның жеке-дара дамуын қамтамасыз етеді, эмоциялық байланыс орнатады (XX ғ. ортасы - қазіргі уақыт).
ХІХ ғ. отбасының эмоциялық өрісін, оның мүшелерінің құштарлықтары менқажеттіліктерін эмпирикалық зерттеулер пайда (ең алдымен Фредерик ЛеПле еңбектері) болды. Отбасы өмірлік циклдері, пайда болу тарихы бар шағын топ ретінде зерттеледі. Зерттеу пәні сезімдер, құмарлық, ақыл-ой және адамгершілік іс-әрекет.
Отбасылық қатынастардың дамуының тарихи динамикасында ЛеПле патриархалды түрдегі отбасынан бастап, тұрақсыз, жекеленген ата-аналар мен балалардан тұратын, әке беделінің әлсіреген отбасын анықтады.
Содан соң отбасындағы өзара қатынастарды зерттеу әртүрлі әлеуметтік және отбасылық жағдайдағы отбасы мүшелерінің өзара әрекеттерін, коммуникациясын, тұлғааралық келісімін, жақындығына бағдарланды (Ж.Пиаже, З.Фрейд және оның ізбасарларының еңбектері).
Қоғамның дамуы неке мен отбасының құндылықтар жүйесі мен әлеуметтік нормаларының өзгеруіне себепші болды, дүниеге бала әкелу санының жоғарылауының әлеуметтік-мәдени нормалары бала туу санының төмендеуінің әлеуметтік нормаларымен ығыстырылды.
ХХ ғ. ортасына дейін отбасы қоғамның негізгі шағын моделі ретінде қарастырылды, әлеуметтік қатынастар отбасында жүзеге аспады, зерттеушілер қоғамды отбасын кеңге жаяды деп тұжырымдады. Сонымен қатар патриархалды отбасының тиісті атрибуттары болды: өктемшілдік, меншіктік, субординация т.б.
Этнографияда отбасындағы қатынастардың ұлттық ерекшеліктерін бейнелейтін материалдар жетіп артылады. Мәселен, Ежелгі Грецияда моногамия үстемдік етті. Отбасы сансыз көп болды. Инцест тыйымы (табу) әрекет етіп, әке өз әйелінің, балаларының, бірге тұратын әйелдің қожайыны болды. Ер адамдардың құқығы шектелмеді. Әйелдер көзге шөп салғаны үшін қатаң жазаланды, әйтсе де спарта азаматы өз әйелін кез келген қонаққа (егер сұраса) беруге дайын болды. Өзге ер адамдардың балалары (егер дені сау ұлдар болған жағдайда) отбасында қалды.
Ежелгі Римде моногамия құпталды, алайда некеден тыс байланыстар кең тарады. Рим құқығының заңдары бойынша неке бала туу үшін сақталды. Үйлену рәсімдеріне үлкен мән берілді. Әкенің беделі ерекше болды, балалар тек әкеге бағынды. Әйел еркек мүлігінің бір бөлігі ретінде саналды.
Ғылымда көптеген елдердегі отбасы институтына христиан дінінің ықпалы туралы ақпараттар көп. Шіркеу ілімі моногамияны, сексуалды тазалықты, пәктікті дәріптеп, көп әйелділік пен көп күйеулікке бәддұға (діннен қуу) берді. Дегенмен де тәжірибеде дін басылар шіркеу ережелерімен жүрмеді. Шіркеу қыз абыройын, жесір қалған кезде өзін-өзі тежеуді, ізгілікті ерлі-зайыптылықты дәріптеп, құрметтеді.
Бөтен дінмен некелесу христиан үшін күнә болып саналды. Оларға деген либералды қатынас ертедегі христиандылық кезеңдерінде ғана болды, солай болғандықтан неке көмегімен христиан адасып жүрген адамды шын дінге әкеле алды.
Христиандылықтың ерте кезеңінде ерлі-зайыптылық жеке іс ретінде саналды. Кейін дін қызметшісі келісімімен некеге түсу нормасы бекітілді. Тіпті жесір әйел де оның марқабатынсыз қайта күйеуге шыға алмады.
Христиандылық әйел мен еркектің рухани теңдігін немқұрайлы мойындады. Алайда шындығына келгенде әйел жағдайы кемсітілді. Әйелдердің кейбір бөлігі - қоғамда жесірлердің, қыз абыройын сақтағандардың, монастырьда және ауруханаларда қызмет етушілердің ғана беделі болды,олардың дәрежелері жоғары болды.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде Отбасы - өзіне, неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ деп анықтама берілген. Оның ерекшелігі- тұрмыстың ортақтығы, өзара көмек және рухани жауапкершілік арқылы байланысқан. Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастардың жүйесімен тығыз байланыста бола тұрса да, отбасы - қоғамдық өмірге қарағанда адамдардың белгілі дәрежедегі дербес сырлас тобы.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың өзіне тән отбасы тарихының болатыны сияқты қазақ отбасы да өзіне тән ерекшеліктермен ерекшеленеді. Қазақтың отбасы мәселесіне байланысты бұрын-соңды жазылып, кезінде баспа жүзін көрген үлкенді-кішіліғылыми мақалалар мен монографиялық еңбектер, әдеттік құқық туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті - фольклор деректері де көптеп табылады. Мәселен, орта ғасырлық ғұлама ойшылдар Сағди, Науаи, Кей Каустың отбасы мәселесі төңірегінде айтқан құнды пікірлерінің баға жетпес еңбек екендігіне ешқандай күмән жоқ. Мұнда отбасында балаларды тәрбиелеуге маңыз беріледі. Отбасындағы тәрбие әміршілдік қағидаларға негізделіп, ата-ананың балаға деген қатынасын анықтайды.
Қазақ отбасы тәрбиесінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Көне заманнан-ақ қазақ халқында жазбаша педагогикалық еңбек жазып қалдырмаса да білгір педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған. Олар өз көзқарастары мен әрекеттерінде белгілі бір дәстүрлі дүниетанымды ұстанып, халықтың мұраттары мен арман тілектеріне сүйеніп отырған.
Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық, экологиялық, құқықтық, сұлулық тәрбиелері жүргізілген. Қазақ отбасында аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудың мақсаты жан-жақты жетілген азамат тәрбиелеу болды.
Қазақ отбасы баланы қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру, олардың тәртіп және мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру, Отанға, халқына, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін тәрбиелеу арқылы адамгершілікке тәрбиелей білді. Сондай-ақ, қазақ отбасында адам зиялылығының негізі - ақыл-ой тәрбиесі деп есептелінді. Ақыл-ой тәрбиесі арқылы баланы ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорымен қаруландыру, негізі ойлау операцияларын меңгерту, зиялылық біліктері мен дүниетанымын қалыптастыру міндеттері шешілді.
Қазақ халқы ежелден ұл бала мен қыз баланың тәрбиесін бөліп қараған. Ұлды мал бағуға, отын шабуға, қолөнер шеберлігіне, мал табуға, отбасын асырауға, ал қыз баланы ас пісіруге, кесте тігуге, өрмек тоқу сияқты үй ішінің ішкі жұмыстарына үйрету арқылы экономикалық тәрбиенің көзі болып табылатын үнемшілдікке, тәуекелшілдікке үндеп, сараңдыққа салынып кетуден жирендіріп отырған.
Қазақ отбасы тәрбиесінің құралдары дегенде халық ауыз әдебиетін, ұлттық ойындар, айтыс және шешендік сөздерді, ойын-сауықтарды т.б. айтамыз. Қазақ отбасында жоғарыда аталған тәрбие түрлерін жүзеге асырудағы ежелден қолданып келе жатқан өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Олар: балаларға қайырымды, ізгі қатынас жасау, сыйлау адамгершілік сезімдеріне әсер ету, өзіне деген сенімін нығайту, сенім арту, реніш, наразылық білдіру, тыю, айыптау, бұйыру, еркелікте кінәсін мойындату, түсіндіру, мысал келтіру, үлгі-өнеге, ғибрат айтуды есептейміз.
Қазақ отбасында ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан отбасы мүшелерінің қатынасының маңызы зор. Қазақ халқының отбасына тән жарасымдылық олардың жасы кішісінің үлкеніне сен деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі, үлкен тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз сөйлемеуінде деп есептейміз.
Үлкенді құрметтеу отбасы мүшелерінің бір-бірінің тәрбиесіне жауапкершілік, борыштылық, адамгершілік сезімдерін туғызған.
Қазақ отбасында балаға тілі шығып, анық сөйлей бастаған кезден-ақ, ағайын туысты, нағашы жұртын, ата тегін, руын, ел жұртын білдіруге ерекше көңіл бөлген. Жеті атасын білу заң болған. Ата-бабаларымыз өз тегінің шығу тарихын білуді әр азаматқа парыз деп ұққан. Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер деген аталы сөз содан қалса керек. Баланың өзі шыққан тегін білуі оның азаматтық, елжандылық, отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастырады деп есептеген. Отбасы мүшелері балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана қоймаған. Олардың қандай адам болғанын, өнегелерін үлгі етіп отырған. Әрі сол арқылы отбасы шежіресін жалғастыруға баулуды мақсат еткен.
Қазақ отбасының осындай өнегелері жеке бастың мінез-құлқы мен рухани мәдени құндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болады.
Сонымен, отбасының этникалық-мәдени құндылықтары деп төмендегілерді айтуға болады:
1. Жетілген адам, яғни Сегіз қырлы, бір сырлы адам тәрбиелеу.
2. Отанды, халқын, жерін, елін сүю Атаның ұлы емес, халықтың ұлын тәрбиелеу.
3. Адал, арлы азамат тәрбиелеу, яғни Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы.
4. Жеті атасын білуге тәрбиелеу. Жеті атасын білмеген жетесіз.
5. Отбасы шежіресі мен мұрагерлік (туыстық қарым-қатынас, үш жұрт, отбасындағы кенже ұлдың рөлі). Ата-баба дәстүрін жалғастыру.
Отан - отбасынан басталады демекші, жанұя қоғамның ең маңызды құрылымы. Сондықтан да Ислам отбасына көп көңіл бөледі. Исламда неке - екі жанның қасиетті одағы, сенімділіктің бастауы. Жанұяда ең әуелі сенім мен сыйластық, сезім мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz