Қазақ даласындағы ислам әдебиеті

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

Орынбасарова Жібек

Тақырыбы: Ислам дәуірі әдебиетін орта мектепте оқыту амалдары

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Кешегі кеңес заманында ең аз зерттелген тақырыптың бірі - қазақ әдебиетінің ежелгі және орта ғасырлық кезеңі болатын. Осы дәуірлерде дүниеге келген шығармалар ұзақ уақыт бойына ғылыми айналымға түспестен, жабық тақырыпқа айналды. Оған себеп, тоталитарлық жүйеге негізделген кеңес үкіметінің саясаты дін атаулыға қатты өшігіп, халықтың рухани жәдігерлерінен саналатын осы тақырыптағы көне мұралардың қайта жарық көруіне қатаң тыйым салды. Нәтижесінде мыңдаған жылдық тарихы бар діни-тәлімдік, діни-дидактикалық шығармалар халық назарынан тыс қалып отырды.

Қоғамда дін хақында бір жақты ғана ой өрбіп, қазақ исламды зорлықпен, қылыштың ұшымен, білектің күшімен қабылдаған деген пікір қалыптасты. Бірақ, ғалым М. Әуезовтің: «Қазақ арасына ісләм дінінің тарауына көбінесе қазақтың ақындықты сүюуі себеп болды деген дұрыс пікір. Елге не жайылса да, әдебиет жұрнағы болып, әдебиет өлшеуінің біріне түскен соң ғана жайылатын болған. Өлеңсіз, әңгімесіз, сұлу сөзсіз келген құрғақ үгіт болса, ондайды ел тыңдамаған да ұқпаған; ықылас қоймайтын болған», - деп [1. 49] жазғанындай, түркілердің арасына исламның тарауына ең басты себептердің бірі - бұл имани сенімнің әдебиетке, өлең-жырға жақын екендігі басты назарға алынбады. Содан ескі салтты үгіттеуші, сананы улайтын аңыз-әпсаналарды насихаттаушы деген сылтаумен “жылы жабылған” қазақ әдебиетінің алғашқы бастауларын тереңінен зерттемек түгілі, діни тақырыпта жазылған шығармалардың атын атаудың өзі қауіпті саналды. Арагідік жарыққа шыққанның өзінде де, бірнеше мәрте қайта өңделіп, Алла атына, пайғамбар затына, жалпы дінге қатысты негізгі мәселелер қысқартылды немесе мәтіннен бүтіндей алынып отырды. Осындай негізгі айтар ойынан айырылған ақын өлеңдері оқырман қауыммен қауышқанымен де, автордың жұмбақ болмысы өз шешімін таба қоймады. Мысалы, әдетте жеті буын, төрт тармақтан тұратын Ыбырай Алтынсариннің қазақ балаларына қарата айтылған:

Бір Құдайға сыйынып,

Кел, балалар оқылық.

Оқығанды көңілге,

Ықыласпен тоқылық [2. 3] - деген өлеңіндегі алғашқы жол қалдырылып, тек кейінгі үш қатар ғана оқырман назарына ұсынылды. Ал, мұндай қысқартуға келмейтін, бір сөзін өзгертер болса, бар мағынасы жоғалатын, бүкілдей шығармашылығына діни астар берген Қожа Ахмет Яассауи, Сүлеймен Бақырғани, Бурхануддин Рабғұзи, Шәкәрім Құдайбердұлы сияқты ақындар өлеңдерінің жарыққа шығуына қатаң тыйым салынды. Әдеби жәдігерлер осылайша бір жақты ғана қарастырылды.

Қазақ әдебиетінің тарихында Шығыс шайырларынан шабыт, діни кітаптардан нәр алған, онда баяндалатын тәлім-тәрбиелік, ахлақи мәселелерді ана тілінде қайта жырлауға тырысқан ақындар аз болмаған. Қазақ хандығы тұсындағы жыраулар мен жыршылардың бәрі де алғашқы сөздерін «Алланың атымен» бастап, содан соң ғана негізгі тақырыпқа кіріскен. Қарахандықтар билігінен бері ХХ ғасырдың алғашқы ширегіне дейін өмір сүрген ақындардың жырлайтын басты тақырыптарының бірі - діни мазмұндағы шығармалар еді. Өткен ғасыр ақындары - Шәді Жәңгірұлы, Тұрмағанбет Ізтілеуов, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Әбубәкір Кердері, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Ораз молдалар діни медреселерде тәлім алған, көкірек көздерін қасиетті Құранмен суарған болатын. Олар хақ дінді өз шығармаларында жырлау арқылы бұл сенімнің қазақ халқының арасына тарауына айтарлықтай дәрежеде өз септігін тигізді. Алаш ардақтысы А. Байтұрсынұлының: «Қазақтың өлеңді сөзді сүйетін мінезін біліп, дінді халыққа молдалар өлеңмен үйреткен. Дін шарттарын, шариғат бұйрықтарын өлеңді хикая, өлеңді әңгіме түрінде айтып, халықтың құлағына сіңіріп, көңілдеріне қондырған», - деп [3. 316] жазғанында осыны меңзеген еді.

Осылайша, төл әдебиетімізде басым салмаққа ие діни шығармалардың арғы бастаулары бірнеше ғасырлар үлесінде жатыр десек, артық айтқандық емес. Құранның әдебиетке тигізген әсері, соның негізінде ислами әдебиеттің дүниеге келуі - бұл қалыпты жағдай. Сондықтан да, біз зерттеу тақырыбымызды ислам әдебиетінің орта мектепте оқыту мәселесіне арнадық. Тәуелсіздік алғаннан кейін мектеп бағдарламасына енген әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұн шығармаларының оқытылу жолдары мен әдіс-тәсілдерін саралауды негізге алдық.

Әлемдік өркениетке қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени дамуындағы жаңа бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз әскерін тигізіп, білім мазмұнын, оқыту әдістемесін жетілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызды.

Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында: «Білім беру жүйесінің негізгі және бағдарлы мектеп дүниесін байыта отырып, эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, адамгершілік, азаматтық тәрбие беру; оқырмандық талғамды қалыптастыру; әдеби мұраны және онда бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім мен білікпен қаруландыру; логикалық ойын, ауызша сөйлеу және жазба тіл мәдениетін қалыптастыру», -делінген.

Жалпы білім беретін орта мектептерде ислам дәуіріндегі әдеби шығармаларды оқытуда озық технология үлгілерін ұтымды қолдана отырып, білімді тиімді жолдармен меңгерту арқылы әдебиет сабағының құндылығын арттыру, жеке тұлғаның әдеби-интеллектуалдық қабілетін дамыту және көркемдік-эстетикалық, рухани жан-дүниесін байытуға игі ықпалын тигізу зерттеудің өзектілігін көрсетеді.

Мектепте оқытылатын әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұн шығармаларын оқыту жолдарының тиімді әдіс-тәсілдері көрсетуді жұмыстың өзектілігі ретінде қарастырдық.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.

әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұн шығармаларының тақырыптық, мазмұндық, идеялық-көркемдік ерекшеліктерін жете түсініп, талдай білу;
теориялық білім дағдыларын дамыта отырып, оқушыларды поэзиялық шығармаларды талдай білуге үйрету;
жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің орта және жоғарғы сыныптарында әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи шығармаларын оқытудың жолдарын қарастыру, сабақ үлгілерін көрсету;
Жүсіп Баласағұн шығармаларынның тәрбиелік маңызын айқындап, тәрбие сағаттарын, сыныптан тыс жұмыстар жүргізудің жобаларын ұсыну;

Диплом жұмысының құрылымы.

Кіріспеден, екі тарау, төрт тарауша, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау. Ислам әдебиетінің орта мектепте оқытылу жолдары

Қазақ даласындағы ислам әдебиеті

Әр ұлттың жазба мұралары мен әдебиет тарихы алыс ғасырлар қойнауына енген сайын, ол барынша құнды болып, барша адамзат баласының ортақ қазынасына айналатыны белгілі. Осы тұрғыдан алғанда түркі халықтарының әдебиеті бірнеше ғасырлар үлесінде жатыр десек, артық айтқандық болмас. Бұл туралы қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуші ғалым Н. Келімбетов Түркиялық Н. С. Бонралының «Түрік әдебиетінің тарихы» атты кітабынан: «Түрік әдебиетінің жиырма жеті ғасырлық тарихы бар. Бұл әдебиет Кореядан Еуропаға дейін созылып жатқан Орта Азия, Қорасан, Иран, Үндістан, Әзербайжан, Анадолы, Мысыр, Сирия, Ирак т. б. көптеген жерлерде мемлекет құрған түріктер жасаған әдебиет», - деген [4. 195] мәлімет келтіреді. Расында, түркілер өткен тарихта ірі оқиғалардың куәсі болып қана қоймастан, керек кезінде сондай ұлы өркениетті жасаушы да бола білді. Өзінің басынан өткенін кейінгі ұрпаққа аңыз-әпсана ретінде жеткізіп, одан бері де мәңгі өшпестей етіп тас-жартастарға ойып жазып отырды. Олар (түркілер) тарих сахнасына көтерілгелі бері, көрші жатқан Шығыстағы көне қытай, монғол мен Батыстағы бір кездері грек-рим мәдениетімен таласқан өркениеті бар парсы тілдес халықтармен қарым-қатынас орнатып, мәдени һәм әдеби байланыстар жасады. Сондай мәдени тоғысулардың арқасында түркі даласында өшпестей болып тарих, ұмытылмастай болып мәдениет пен әдебиет қалды. Өзімен бірге Шығысқа ұлы серпілісті алып келген ислам дініне дейін-ақ, түркілер өздерінің бай мәдениеті мен әдебиетін, жазуын қалыптастырып үлгерді. Орхон-Енесей, Талас бойынан табылған руна жазулы тас ескерткіштерінде Күлтегін, Тоныкөк сияқты қолбасшылардың тарихи тұлғасы мен әдеби бейнесі сомдалды. Сол кездегі түркілік өлең құрылыстары мен сөз саптауларын осы тарихи жәдігерлерден аңғаруға болады. Сонымен бірге, Алып Ер Тоңа, Еділ, Шу патшаларға қатысты құрылған аңыз-әпсаналар да, сол замандардағы тарихи өмірді суреттеуге арналды. Аталмыш тас ескерткіштерде түркі халықтарының көне тарихы мен әдебиетіне қатысты мол дүниелер жазылды. Ислам діні келісімен бұл бай мұралар Шығыстың асыл-жауһарларымен толысып, тағы бір саты жоғарыға көтерілді. Әдебиетке жаңа тақырып, сом образдар келді. Бұрынғы руна жазуын араб алфавиті ауыстырды. Ғылым мен білім жаңа сатыға көтерілді. Әдебиеттанушы ғалым С. Қирабаевтың: «Қазіргі қазақ әдебиетінің ұзақ даму жолын шолып қарасақ, оның бай фольклорына қоса ерте ғасырдан бастап-ақ түркі тектес халықтармен ортақ әдебиет жасағанын көреміз. Көне түркі ескерткіштеріндегі жазулар (Орхон, Күлтегін, Білге-Қаған, Тоны-көк) мен «Қорқыт ата кітабы», «Оғызнаме» дастанында кездесетін эпостық жыр үлгілері, аңыз әңгімелер, Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі», Махмұт Қашқаридың «Түркі тілдерінің сөздігі», Қожа Ахмет Яссауидің «Даналық кітабы», Ахмет Иугнекидің «Ақиқат сыйы», кейінірек туған «Кодекс Куманикус», «Махаббатнаме», «Хиссасул Әнбия» кітаптарында басылған халық өлеңдері мен дастандарының үлгілері, мақал-мәтелдер осыны айғақтайды», - деп [5. 17] жазғанындай, қазақ әдебиетінің тарихы тереңдей түсті.

Түркі халықтары әдебиеті тарихында ислам дәуірі(Х-ХІІ ғасырлар) ерекше орын алды. «Ислам дәуірі әдебиеті» деген термин-ұғымды алғаш рет өз зерттеу еңбектерінде кеңінен қолданған ғалымдар Ф. Көпрүлузеде, Н. Банарлы және Г. Грюнебаум еді. Ал Ахмет Байтұрсынұлы бүкіл түркі халықтарының Х-ХІІ ғасырлардағы тарихына қатысты болып келетін «ислам дәуір әдебиеті»деп аталатын аса кең мағынадағы ұғым түсінікті қазақ әдебиетін дәуірлерге бөлу үрдісінде зор білгірліктен нақтылай түскен сияқты. Ол қазақ әдебиеті тарихына талдау жасай келіп, оны төмендегідей дәуірлерге бөліп қарастырады: «Бұрын қазақтарда жоқ сөздердің түрлері щыға бастайды. Бастапқы жазба әдебиеттің бас мақсаты - тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту болады. Сөйтіп жазба әдебиетттің өзі екі дәуірге бөлінеді; 1. Діндар дәуір, 2. Ділмар дәуір. Діндар - діншіл деген мағынада, ділмар - тілшең деген мағынадағы сөздер» [6. 262]

М. Әуезов те: «Сол себепті өз бетімізбен долбар жасасақ, қазақ елінің ішкі өмірі екі үлкен дәуірге бөлінеді. Бұның біреуі - ісләм діні кірген соңғы мезгіл. Екіншісі, содан арғы ескі дәуір», - деп [7. 19] екіге бөліп берген. Ғалымдар пікірлері әдебиеттің дәуірлеуін исламмен байланыстырып қарауында үлкен мән бар. Себебі, соңғы дінді қабылдау арқылы түркі халықтары бұрынғы сенімін ғана ауыстырып қойған жоқ, сонымен қатар, өздерінің болашақ мәдениеті мен әдебиетіне де жаңа өзгерістер алып келді. Ислам дінімен бірге түркілік әдебиетте жаңа бағыт, қуатты серпіліс пайда болғаны белгілі. Біз де осы ғалымдардың ой-тұжырымдарына негізденіп, орта ғасырда ислам өркениетінің аясында дүниеге келген әрі бар мазмұны діни астар алған шығармаларды ислами әдебиет деп қарастырамыз. Әрине, бұған дейінгі зерттеу еңбектерде бұл әдебиет жалпы атаумен «діни» аталып келіп еді. Біздің ойымызша «дін» деген терминнің мағынасы өте үлкен. Әрі бұл атау тек, исламға ғана берілмейді. Бұл - әлемде дәстүрлі және кейіннен пайда болған наным - сенімдердің бәріне қарата айтылатын атау.

Ислам дінінің аясында дүниеге келген шығармалар алдыңғы дәуірден тематикалық жағынан да, жанрлық тұрғыдан да өзгеше құрылысқа, басқа мәнге ие болды. Әдебиетте бұрынғыдай тек, тарихи оқиғалар ғана суреттелместен, бұдан былай көркем сөз адамзатты хақ жолға үгіттеуші, жақсылық пен жамандықтың аражігін ажыратушы ретінде көрініс бере бастады. Әдебиет деген атаудың мағынасы кеңейе түсті. Құранда айтылатын діни сюжеттер мен кейбір негізгі аяттар мұсылман шайырларының шығармаларынан орын алды. М. Мағауиннің «Классикалық Шығыс әдебиетінде әр бір сөз Алла атынан басталатын. Бүкіл әлемге аян атақты дастандардың барлығында ең алдымен Хақ тағалаға мадақ айтылады. Содан соң жүз ныспылы, бір кейіпті пайғамбарға сыйыну шарт», - деп [8. 284] жазғанындай, қолына қалам алған ақындар өлеңін «Бісімилләсіз» бастамайтын болды.

Түркі халықтарының ежелгі әдебиет нұсқаларынан саналатын Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк», Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік», Ахмет Иасауидің «Диуани хикмет», Сүлеймен Бақырғанидың «Ақыр заман кітабы», Ахмет Йугнекидің «Ақиқат сыйы», Бурхануддин Рабғұзидың «Қиссасул әнбия» (немесе, кейде «Қиссасур Рабғұзи» деп те аталады), Сейф Сараидың «Гулистан бит-түрки», Құтыбтың «Құсрау уа Шырын», Хусам Кәтибтың «Жұмжұма сұлтан», Махмұд бин Ғалидың «Нахжул фарадис» сияқты Қарахандықтар билігі мен Алтын Орда тұсында дүниеге келген жәдігерлер соның жарқын дәлелі. Орта ғасырдан басталған осы үрдіс ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында дүниеге келген шығармалардың басым бөлігінде көрініс берді.

Ислам дәуірі әдебиеті кезеңінде түркі қауымын айдай әлемге танытқан Әбу Насыр әл-Фарабидің «Әлеуметтік-этикалық трактаттары», Әбу Әли ибн Синаның «Даныш-намесі», Әбу Райханәл-Бирунидің «Хикметтері», Махмуд Қашқаридің «Түркі тілдерінің жинағы», Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнның мемлекетті басқару жайындағы атақты «Құтадғу біліг» дастаны, Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы», Қожа Ахмет Йассауидің «Диуани хикметі», т. б тарих сахнасына шықты.

А. Қыраубаева өзінің «Ежелгі әдебиет» атты еңбегінде Ислам дәуіріндегі әдебиетті Сыр бойы әдебиеті және Қарахан әдебиеті деп екіге бөліп Сыр бойы әдебиетіне Әбу Насыр әл-Фараби мен Ахмет Иассауидің еңбектеріне, ал Қарахан әдебиетінен Жүсіп Баласағұн мен Махмуд Қашқариді әлемге танытқан шығармаларын жатқызады.

Әбу Насыр әл-Фараби. Бүкіл шығыс ғалымдары Аристотельден кейінгі екінші ұстазымыз деп таныған Әбунәсір әл-Фараби қазақ жерінде, Отырар қаласында дүниеге келген. Оқу-білім іздеумен сол кездегі Араб халифатындағы ірі білім орталығы болған Бағдатқа кетіп, Сирияда, Шам шаһарында қайтыс болған (Дамаск) . Өз ана тілі - түркі тілінен басқа араб, парсы, көне грек тілдерін жетік біліп, түрлі ғылымдар бойынша 100-ден астам еңбек жазған. Философия, жаратылыстану, математика, музыка саласында әлем таныған құнды еңбектері бар. Поэзияның табиғатын талдайтын трактат жазып, өлең де шығарған. Әл-Фарабидің көне грек философтары мен математиктерінің еңбегіне зер салып, оларды араб оқушысына түсіндіруге тырысуы, грек ойшылдарының философиялық пікірлерін жаңаша дамытуы, энциклопедиялық білімін жан-жақты жұмсауы Әл-Фарабидің Қайта өрлеу (Ренессанс) дәуірінің ғылым саласындағы қайнар бастауында тұрған тұлға екенін көрсетеді. «Қайырлы қала тұрғындарының көзқарасы», «Дүниедегі қозғалыстардың тұрақтылығы», «Музыканың үлкен кітабы», «Өлең сөз және шешендік туралы», «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактаты», «Логика» т. б. еңбектері - ғылым тарихында өзіндік орны бар дүниелер.

Ахмет Йүгінеки (Ахмет Махмұдұлы Жүйнеки) XII ғасырдың орта кезінде өмір сүрген аса көрнекті ақын, есімі кезінде бүкіл ұлан-ғайыр Қарахан мемлекеті түркілеріне мәшһүр ғұлама-ақын болған. Ақынның туған жері Түркістан қаласының маңындағы Жүйнек (Югнак) деген елді мекен болса керек. Алайда Югнак деп аталатын қоныс басқа жерлерде де болуы мүмкін деген жорамалдар да бар. Ислам дәуірінің атақты ақыны Ахмет Йүгінекидің бізге жеткен жалғыз туындысы - «Хибатул-хақайық» («Ақиқат сыйы») деп аталады. Қоғамдық өмірдің түрлі салаларын қамтитын жоғарыда аталған шығармалар үкімет билігін жаңадан қолға алған, түркі тектес жергілікті халықтардан шыққан әкімдер үшін аса маңызды болып табылатын ең басты сауалдарға жауап берді.

Махмұд Қашғари - XI ғасырда Қашқарда туып, Шу, Талас өңіріндегі Баласағұн қаласында өмір сүрген ғалым. «Түркі тілдерінің жинағы» («Диуани лұғат ат-түрк») кітабын 1072-74 жылдары жазған. Түркі, араб грамматикасын жетік білген ғалым бүкіл түркі ру-тайпаларын аралап, олардың тіл ерекшеліктерін, сөздік қорын зерттеген, сөйтіп, түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасын жазған. Сонымен қатар кітапта түркі халықтарының рухани өмірі мен қоғамдық тіршілігін көрсететін әдеби мол мұралар бар. Одан астрономия, география, медицина, тарих, этнографияға қатысты мәліметтерді табуға болады. Ауызша әдебиет үлгілері; қаһармандық өлеңдер, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, аңыз, ерлік, ғашықтық жырлар, сүйіспеншілік жайлы өлеңдер жинақталған. Қашғари сөздігі Еуропаға XX ғасырдың басында белгілі болған. 1915-1917 жылдары - Стамбулда, 1960-63 жылдары Ташкентте басылып шықты. Қазіргі қазақ тіліне әдеби жағы аударылған (М. Қашғари. «Диуани лұғат ат-түрк»/ Аударған X. Сүйіншәлиев. - А., 1968. ) . Қашқарда, Бағдатта білім алған. Византия, Түркия, Қытай және басқа елдерді аралаған. Түркі тілімен қатар, араб және парсы тілдерінде де еңбектер жазған. «Диуани лұғат ат-түрік» - Қ. ең ұлы шығармасы. Онда көшпелілердің ой әлеміне қатысты да тамаша мұра жинақталған. Бұл тамаша энциклопедиялық туынды 1072-1078 жылдары Бағдатта жазылған. Түпнұсқасы жоғалып кеткен. 1206 жылы М. А. Абулфатх жасаған жалғыз көшірмесі Стамбулда сақтаулы. Толық нұсқасын қазақ тіліне А. Егеубаев тәржімәлады.

Махмұдтың әкесі белгілі қолбасшы, Барсханның әмірі болған. Ол кейін Қарахан әулеті билеген мемлекеттің мәдени саяси орталықтарының бірі Қашқарға ауысқан. Махмұд осында дәріс алған, ұзақ жылдар тұрған. Оның аты жөніне қай жерден шыққанын көрсететін дәстүрмен «Қашқариді» тіркеуінің мәнісі де содан. Ғалымның туған, қайтқан жылы белгісіз. Ол жөнінде өзі де, басқа зерттеулер мен сол тұстағы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол Қашқарда алған білімін одан әрі толықтыру мақсатымен, Бұқара, Нишапур, Бағдат қалаларында болады, түркі тілінің сыртында араб, парсы, тілдерін жетік меңгереді. Өз заманының аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады. Түркі ғалымы Махмұд Қашқари түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын жасаған, грамматикасын түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін кеңейтіп, өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол тұңғыш тарихи салыстырмалы әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды. Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл Шығыс тілшілеріне ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып қалыптасты. Түркі жұртының бай тарихы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері, этнологияық ерекшеліктері «Диуани лұғат ат түркте» нақты тарихи деректілік сипатпен танылған. Ол көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл ерекшеліктерін саралап, түркі тілінің бітімін ежіктей түсіндіреді, тұрмыс салтын, әдет ғұрпын баяндайды, сол кездегі бір қатар қаламгерлердің, ғұламалардың, тарихи адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының байырғы жырларын, мақал мәтелдерін береді. Сонымен қатар ол көне дәуірдегі түркінің әлемдік қартасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз, Қашқардан бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық анықтамалығы десе де болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.