Тарихи өлеңдердің зерттелуі
Мақсұт Динара Қайратқызы
Тақырыбы: Тарихи жырлардағы тарихилық және деректілік
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Тарихи өлеңдер мен жырлардың ерте дәуірден бізге жеткені ел-жұртпен қоштасу, атамекенді жоқтау, халықтың көсемдері мен батырларын мадақтау түрінде кездеседі. Қазақ халқына байланысты туған тарихи өлеңдер қазақ хандығының кезеңінен басталады. Тәуелсіздік жолындағы күрес ісі шын мәнінде тарихи өлеңдерден бастау алады. Тарихи өлеңдер мен жырлардың негізгі арқауы ел мен жердің азаттығы, халықтың арманы мен мұраты болып отырады. Тарихи жыр мен тарихи өлеңнің басты айырмашылығы осыдан көрінеді. Тарихи жырда ерлік мәселесі кең көлемде алынып, азаттық жолындағы арпалысқан қаһарман бейнесі сомдалса, тарихи өлеңде жалпы халықтың мұң-зары, қайнаған кегі заман тудырған аласапыран оқиға негізінде бейнеленеді. Тарихи өлеңді айтушылар сол оқиғаны көзбен көріп, көңілмен сезген сөз сүлейлері екендігі анық. Табиғаты жағынан қоштасу, жоқтау т.б. дәстүрлі ерекшеліктер тарихи өлеңдердің лирикалық өлеңдермен байланысы барын көрсетеді. Бірақ тарихи өлеңдер таза лирикалық өлеңге жатпайды. Себебі өзінің жедел тууы, тарихи оқиғаны дәлме-дәл беруі жағынан тарихи өлең эпикалық түрге жатады. Оның өлшемі ішкі эпикалық кеңдікпен ерекшеленеді.
Екі империяға да ортақ яғни патшалық Ресей мен Шыңжаңдағы (Қытай) қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысқа байланысты туған өлең, жырларын зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. ХХ ғасырдың бас кезіндегі, әсіресе 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты туған өлеңдер мен жырлар ел басына күн туып, түрлі қиыншылықтарға тап болғандағы оқиғаларды бейнелейді. Мұнда дәстүрлі естірту, жоқтау, қоштасу өлеңдерінің мотивтері болғанымен, онда жалпыхалықтық мәселе көтеріледі. Ел мен жер тағдыры басты тақырыпқа айналады. Оқиғаның болып жатқан сол сәтінде шыққандығы және жеке адамды бейнелеуге қатысты еместігін ескере келе, тарихи өлеңдерді отбасылық әдет-ғұрып фольклорымен шатастыруға болмайды. 1916 жылға байланысты туған өлеңдер тарихи шығармалар қатарына жатқызылады. Себебі тарихи өлеңдер мен жырлар белгілі бір дәуір тұсындағы ел күйзелісін, ашу-ызасын, мұң-шерін т.б. толық ашып бере алады.
Тарихи өлең-жырларға соның ішінде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысты ғылыми зерттеудің жаңаша бағыт-бағдар алуы өткен ғасырдың 60-80 жылдар аралығы деуге болады. Атап айтсақ, М.Жармұхамедовтің 1916 жылғы көтеріліске қатысты қазақ халық поэзиясы атты еңбегі, 1965 жылғы Қазақ әдебиеті тарихының көп томдығындағы Е.Ысмайылов, С.Қасқабасов пен Е.Тұрсыновтың зерттеулері, М.Мағауиннің Қобыз сарыны (1968) атты монографиясының жарық көруі көне мұраны жаңғыртып, жаңаша көзқарас қалыптастыруға ықпал етті деуге болады. Қазақ тарихи жырларының мәселелері (1979) атты ұжымдық еңбектің де тарихи жырлар мен тарихи өлеңдердің жанрлық ерекшеліктерін, поэтикалық табиғатын, тарихи негіздерін ашуда маңызы зор. 1990 жылдардан бастап ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи өлеңдер мен жырлар Б.С.Рахымов еңбегінде басқа да зерттеушілер бүгінгі күн тұрғысынан қарастыра бастады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи өлең мен жырлар өз бастауын тым ертедегі түркі тектес халықтар бірлестігі, Алтын Орда, Ноғайлы кезеңі, Қазақ хандығының құрылуы, қалыптасуы жайындағы халық басына түскен аласапыран оқиғалардан алады. Сол тарихтың сыр-сипатын, шынайы болмыс-бітімін ашу тарихшы, әдебиетші қауымға оңай тимегені рас. Ал, XX ғасырдағы Кеңес үкіметінің идеологиясы, партияның пәрменшіл саясаты рухани құндылықтарды терең тануға түрлі қаулы-қарарлар тасқынымен тосқауылдар жасап, таптық тұрғыдан қатаң қараудың нәтижесінде тұралатып келді. Шағын өлеңдер түгіл, кең көлемді эпикалық жырлардың өзі көзден таса, халық назарынан бүркемеленіп мұрағаттарда, кейбір үлгілері аңыз болып ел аузында ғана сақталып қалды. Қазақ халқының басынан кешкен Ақтабан шұбырынды... заманы мен азаттық жолындағы күрес оқиғалары туралы ауыз әдебиеті шығармаларын ұрпақ санасынан өшіру мақсаты көзделіп, ұлт мұрасына кереғар саясат жүргізілді. Ақиқаттың дәлелі мен деректері көптің аузындағы аңыз-әңгіме, өлең-жырларда екендігі айтылса да, өктем саясат өз дегенімен қажеттісін қалқып, керек емесін көзден тасалай білді.
Ғалымдар тарапынан тарихи өлеңдердің тек-тамыры көне түркі ескерткіштерінен табылатыны, оның кенже үлгілері Ұлы Отан соғысы кезеңінде де туындағандығы жөнінде ескертулер айтылып келді. Бүгінгі уақыт талабы тарихи өлеңдердің жанрлық мәселелерін, поэтикалық әлемін, ауыз әдебиетінің жанрлармен байланыс-бірлігі, тақырыптық топтасулары мен атқарған қызметін тексеру қажеттігіне ықпал етті.
Сондай-ақ шетелдегі қазақ әдебиетін зерттеу, бағыт-бағдарын айқындау бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған өзекті мәселелердің біріне айналды. Бұл мәселені шешудің басты жолы - қазақ диаспорасында өсіп-өнген қазақ әдебиетінің тууы мен дамуын зерттеуге келіп тірелетіні даусыз. Әсіресе, Қытайдың Шыңжан өлкесі мен Моңғолияның Баян-Өлгий аймағындағы қазақтар салт-сана, әдет-ғұрпын ғана сақтап қалған жоқ, сонымен бірге өзіндік мәдениетін де қалыптастырды. Моңғолия мен Қытай қазақтары да Азия көшпенділеріне тән әдеби, мәдени даму тарихын бастан өткерген халық. Мұндағы қазақ әдебиетінің де өзіндік үні, өзіндік қолтаңбасы бар. Тарихының өткеніне айна, келешегіне құбыланама болып қалыптасу үстінде.
Шеттегі қазақтардың әдеби мұраларын ұлттық әдебиет тарихынан бөле қарауға болмайды. Сондықтан олардың таңдаулы үлгілерін жинау, жариялау, зерттеу, оқыту кезегі келген келелі істердің бірі деп қарауымыз керек. Осы өлкелік әдебиеттің қалай қалыптасып дамығандығын зерделеу бүгінгі таңда әдебиеттану ғылымының аса зәру тақырыптарының біріне айналды. Шетелде дамыған қазақ әдебиеті мен атажұрттағы әдебиеттің арасында үлкен айырмашылық бар екендігі сөзсіз. Қазіргі таңда әлемнің қырықтан астам елінде төрт миллионнан астам қазақ өмір сүріп жатыр. Бұл шетелдегі қазақ әдебиеті мәселелері алдағы уақытта да сан-салалы зерттеулерді қажет ететін өзекті тақырып екендігін айғақтайды.
Түйіндей айтсақ, тарихи өлеңдерді тәуелсіздік рухына және Елбасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасына сай, қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісімен үндес саралап, жан-жақты тексеру ісі тақырыптың өзектілігін танытады.
Диплом жұмысының мақсаты - ең алдымен, қазақ халық поэзиясының осы уақыт аясындағы зерттеулер арқылы жанрлық жіктелісіне назар аударып, оның ішінде тақырыпқа қатысты тарихи өлеңдердің алатын орнын анықтау. Сөйтіп, тарихи өлеңдердің жиналуы мен зерттелуі, жанрлық ерекшеліктері және поэтикалық мәселелеріне тиянақты жауап беру. Еліміз тәуелсіздік алғанға дейін қазақ тарихи өлеңдері жекелей алынып, арнайы зерттеу нысанасына айналмауының объективті және субъективті себептері бар екендігі мәлім.
Ғалымдар тарапынан тарихи өлеңдердің тек-тамыры көне түркі ескерткіштерінен табылатыны, оның кенже үлгілері Ұлы Отан соғысы кезеңінде де туындағандығы жөнінде ескертулер айтылып келді. Бүгінгі уақыт талабы тарихи өлеңдердің жанрлық мәселелерін, поэтикалық әлемін, ауыз әдебиетінің жанрлармен байланыс-бірлігі, тақырыптық топтасулары мен атқарған қызметін тексеру қажеттігіне ықпал етті.
Түйіндей айтсақ, тарихи өлеңдерді тәуелсіздік рухына және Елбасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасына сай, қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісімен үндес саралап, жан-жақты тексеру ісі тақырыптың өзектілігін танытады.
Зерттеудің міндеттері:
- Патшалық Ресей мен Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың жиналу, жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау;
- Тарихи жырлардың жанрлық табиғаты мен жырлану ерекшеліктерін саралау;
- Гоминдаң өкіметінің қазақ ұлтына жасаған қысымының тарихи жырлардағы көрінісіне баға беру;
- Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырлардың тақырыптық-идеялық сипатын зерделеу;
- Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау;
- Жырлардағы образдар жүйесінің бейнеленуіне мән беру;
- Тарихи жырлардың поэтикасы - бейнелеу құралдарының эстетикалық табиғатын аш;
- тарихи өлеңдердің бастауы, қалыптасуы мен дамуы, жанрлық сыр-сипаты жайындағы бізден бұрынғы зерттеу еңбектерді негізге алып, бүгінгі тәуелсіздік тұрғысынан халқымыздың көнеден келе жатқан рухани мұрасы ретінде жаңаша пайымдау;
- тарихи өлеңдердің ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен байланысын жан-жақты зерттеу.
Зерттеу объектісі: қазақ жырлары.
Жетекші идея: Қазақ жырларындағы тарихилық пен деректілік.
Зерттеу көздері: қарастарып отырған жұмысымызға байланысты тарихи, философиялық, педагогикалық, психологиялық ой-пікірлер, оқу бағдарламалары, оқу-әдістемелік құралдар.
Зерттеу әдістері: тақырыпқа байланысты әдебиеттерге салыстырмалы-типологиялық талдау жасау, жинақтау, қорытындылау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРИХИ ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ТАРИХИЛЫҚ-ДЕРЕКТІЛІК СИПАТЫ
0.1 Тарихи өлеңдердің зерттелуі
Қазақ халық поэзиясының бір саласы ретінде тарихи өлеңдер мен жырлар XX ғасырдың 20-жылдарынан кейін сөз болып, оған қатысты пайымдаулар жасала бастаған. Оның басты дәлелі А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқыш (1926) еңбегінде, М.Әуезовтің Әдебиет тарихы (1927), Х.Досмұхамедұлының Қазақ халық әдебиеті (1928), С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті (1932) еңбектерінде ауыз әдебиетінің тектері мен түрлеріне қатысты, тарихи кезеңдер шындығын берудегі халық поэзиясының рухани күш-қуаты тұрғысында бағаланады. Осы еңбектердің көпшілігінде қазақ фольклорындағы тарихи өлеңдер мен тарихи жырлардың арасына шек қойылмай бірлікте алынып, ой-пікірлер айтылды.
Бұдан кейін XX ғасырдың 40-50 жылдары және онан кейінгі кезеңдерде тарихи өлеңдерге қатысты мәселелер назарға ілікті. Мәселен Ә.Х.Марғұланның эпосқа қатысты еңбегі (1946), Н.С.Смирнованың XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі эпикалық және тарихилық мәселелеріне (1948; 1949; 1951) байланысты зерттеулері мен қазақ әдебиеті тарихына арналған көп томдықтың алғашқы томында (1948) сөз бола бастады. Бұл еңбектерде де тарихи өлеңдер мен тарихи жырлар арасы толық анықталмай, зерттеушілер тарихи жырлардың ең кішігірім үлгілері деген атау қалыптастырды. Бұл аталып отырған еңбектердегі талданғандар шын мәнінде тарихи өлеңдер болатын. Тарихи өлеңдердің бертіндегі туғандарына байланысты Б.Кенжебаевтың еңбегі 1916 жылғы көтеріліс жырларына арналды (1956). Осы тақырыпта Х.Ищановтың 1916 жыл және халық поэзиясы (1958) еңбегі жарық көрді. Сөйтіп, тарихи өлеңдер туралы тарихи жырлармен қоса ғылыми тексерулер ісі басталды. Тарихи өлеңдердің ерте дәуірлерде туғандары туралы бұл кезеңдерде жинақтау ісі болса да, ғылыми тұрғыдан талдаулар шолу түрінде айтылған ой-пікірлермен шектеледі. 1960 жылы жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихы кітабының 1-томы ауыз әдебиетіне арналып, мұнда XVIII ғасырдан бастап, тарихи өлеңдер мен тарихи жырлардың өткендегі тарихи оқиғаларды шын мәнінде жеткізе алатындығы айтылды. Кітапта XIX ғасырдағы және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысты туған өлеңдер жөнінде түсініктер беріліп, ғылыми пікірлер айтылды.
Қытайдағы қазақтардың халық әдебиеті, соның ішінде тарихи жырлардың туып, даму жолдары соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айнала бастады. Бұл жанрдың мән-маңызы туралы мақалалар жазған әдебиетші-зерттеушілер саусақпен санарлық. Олардың қатарында Н.Мыңжани, А.Татанайұлы, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, О.Қызырқанұлы, Ж.Маман, З.Сәнік, І.Сүлейменұлы, Т.Қабаев тағы басқалар болды. Бұл әдебиетшілердің мақалаларында таптық принцип пен коммунистік идеологияның әсер-ықпалы зор болды. Өйткені ҚХР-сындағы идея коммунизмге сүйенетіндігі баршамызға белгілі. Сондықтан олардың зерттеулерінде ұлт-азаттық көтерілісінің шығу себептері мен олардың мақсаттарын ашып айта алмады, тек мазмұндық таныстыру деңгейінде ғана жазылған еңбектер болды.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклоры соның ішінде тарихи жырларын зерттеу нысанасы етіп алған қазақстандық ғалым Зұпар Сейітжанов болды. Оның 1988 жылы Қазақтың реалды-тарихи эпосы деген тақырыптағы еңбегінде Шыңжаңдағы қазақтардың бірнеше тарихи жырларының ерекшеліктерін ашып, оларға алғаш рет түркі тілдес халықтардың жырларымен тарихи-типологиялық салыстыру жасады. Ортақ сипаттары мен өзгешеліктерін айқындады. Осы арқылы эпикалық дәстүрдің жаңа бір белесін - реалды-тарихи эпостың қалыптасуын тұжырымдады.
Қазақ ұлтының бастан кешкен түрлі деректі оқиғалары, тарихи ірілі-ұсақты ел басына қиын-қыстау күн туғандағы қайғы-қасіреті, мұң мен шері, қуанышы мен келешек өмірге деген үміті екендігі нақтыланды. Өкінішке қарай көбіне ауызша айтылып, суырыпсалмалық дәстүр үлгісінде тарағандықтан, көне дәуірлерге қатысты өлең-жырлар ұмытылып үлгерген. Бұған берітіндегі жазу-сызу өнері орныққан кезеңдегі түрлі идеологиялардың қырсығын тигізіп, тарих теңізіне тереңдеуге де мүмкіндік бермегенін айтпасқа тағы болмайды. Пікіріміздің дәлелсіз еместігін қазақ өлеңдеріне қатысты құнды зерттеу жүргізген ғалым Б.Уахатов былайша нақтылайды: ...қазақ халқының басынан кешкен тарихи оқиғалар көп. Бірақ, соның барлығы бірдей бір ауыз әдебиетінде сақталып қалмаған. Тек кейінгі бір-екі ғасырда туған тарихи аңыз-әңгімелер мен өлеңдер болмаса, арғы көне дәуірлердің нақтылы деректеріне құрылған жыр үлгілері жоқтың қасы. Соның ішінде тарихи ұсақ жырлар, яғни бір кездегі Қорқыт, Еділ-Жайық туралы, Шыңғыс ханның қаһарлы жорығы, Ақсақ құлан, Жошы хан туралы өлеңдер өте аз сақталған [1, 64-65]. - дейді. Халық поэзиясының дер кезінде хатқа түспеуінен көп қазыналар ұмытылып, кей үлгілерінің түрлі өңдеулерден өтіп отырғаны баршаға мәлім. Ендеше, тарихи өлеңдер халық поэзиясының бір саласы болғандықтан мұндай әрекетті айналып өтуі мүмкін емес еді. Академик М.О.Әуезов: Ел ескілігінің бір алуаны тарихи өлеңдер, - дей отырып, Тарих өлеңдері ең алдымен ел тіршілігінде анық болып өткен тарихи оқиғадан туады [2, 140]. - деуінің қисынды айтылғанын көреміз.
Демек, тарихи өлеңдердің пайда болу мәселелері тым ерте дәуірлерге байланысты екен. Ал бізде тарихи өлеңдер XVIII ғасырдан басталады деген пікір қалыптасқан. Кейінгі көне түркі дәуірлеріне байланысты еңбектерден шын мәнінде тарихи өлеңдердің ерте дәуірлерде қалыптасқанын аңғаруға болады. Бұл істе белгілі ғалым, академик Р.Бердібайдың: Әзірше зерттеушілеріміз тарихи өлеңді арнайы жүйелеп, толық қамтып тексеруге жеткілікті көңіл бөле қойған жоқ. Түбінде тарихи өлеңнің өз іздеушісі туса, оның хронологиялық кезеңін де, аумағы да анағұрлым айқындала түсетіндігі кәміл. Кейбір фольклортанушылардың тарихи өлеңді белгілі оқиғалар негізінде құрылған көлемді жырлармен бір топта қарап келгендігі де, бұлардың жанрлық жігіне жете мән беріле қоймағандықтан [3, 185]. - деуінің дәлелді айтылғаны талассыз. Мәселен, Көне түркі жазба ескерткіштері туралы терең ізденіп, лингвистикалық жағынан үздіксіз зерттеп келе жатқан ғалым Ә.Құрышжанұлының еңбегінде Таңғұттармен соғысу, Мыңлақ елімен соғысу, Ябақулармен соғысу, Жорық жырлары, Алып ер Тоңғаны жоқтау, Белгісіз батырды жоқтау, сынды дүниелерді көне түркі тілінен аударып, оларды Халық өлеңдерінен үзінділер деген атаумен берген [4, 297]. Анықтай қарар болсақ, осы өлеңдердің болмыс-бітімі тарихи өлең табиғатына толық сәйкес келеді.
Қазақ хандығынан бұрынғы Ноғайлы дәуіріне қатысты көптеген айтушылары ұмытылып, халық өлеңдеріне айналып кеткен өлеңдер де баршылық. Оны біз Құрбанғали Халитовтың Тауарих Хамса атты еңбегінен табамыз. Мұнда Қазақ пен ноғай айырылуы, Ноғайлының бүлінуі, Еділ менен Жайықты т.б. өлеңдерден қазақ халқының ел болуы бір күннің ісі еместігі, басынан сандаған қиын күндердің өткенін көрсетеді.
Қазақ фольклорында тарихи жыр да тарихи өлең де өзінше өмір сүре алатын, дербес жанрлар. Бұл - қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік дара сипаттарының бірі,- деген И.Бартольдтің пікірінің маңызы зор. [5, 28]. Бұл дәуірдегі тарихи өлең ретіндегі анық бағаланған Елім-ай өлеңі болатын. Ақтабан шұбырынды дәуірінің өзегі делінген Қаратаудың басынан көш келеді өлеңін алғаш хатқа түсіріп, орыс тіліне аударған Т.А.Сейдалин, С.А.Жантөрин және П.Н.Распоповтар екен. Қазақ поэзиясын зерттеудегі өзіндік үлесі бар Н.С.Смирнова Қаратаудың басынан көш келеді өлеңінің 14 нұсқасы бар екенін атайды. Тарихи өлеңдердің ендігі бір шоғыры ХІХ ғасырдағы тарихи жағдайларға қатысты туған. Бұл ғасырдағы ел басына түскен азаптың басы Қоқан мен Хиуа хандықтары болса, екіншісі, Ресей патшалығының империялық саясаты, үшінші, сол ғасырдағы жұт жылдары деуге болады. Бұл кезеңдегі өлеңдерді жинастыру ісіне Ы.Алтынсарин, И.Бартольд, И.Березин, Т.А.Сейдалин, С.А.Жантөрин, М.В.Готовицкий, Қ.Бекниязов, Қ.Есжановтардың үлес қосқанын білдік. Кеңес дәуірінде Абай атындағы ҚазПИ студенттерінің 1948-1949 жылғы ел арасындағы арнайы экспедициялық жұмыстарында көптеген тарихи өлеңдер жинақталған [6]. Қазақ жерінде түрлі зұлмат пен қатар аштық нәубетінің келгендігі де тарихи өлеңдерден орын алған. Бұндай апат - 1879, 1880 жылдары болған. Ауызша қазақ арасында сақталған Қазақ қайғысы, Аштық, Аштықтан халық қамалды атты өлеңдердің айтары сол екендігі мәлім.
Қазақ поэзиясында өзге дәуірлерге қарағанда ертерек қолға алынып, мұқият жинақтау мен зерделі зерттеулерден өткен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты халық өлеңдері деуге болады. Бұл көтеріліс туралы тарихи тұрғыдан 1947 жылдан бастап тарихи жинақ құрастырылып, Б.Кенжебаев [7], Ф.Н.Киреев, Ш.Я.Шафиро [8], Е.Ысмайловтар түрлі еңбектер жазса, 1916 жыл туралы Д.Ысқақов, Е.Ысмайлов, Ә.Сәрсенбаевтар арнайы жинақ шығарған [9], 1916 жылғы көтеріліс тақырыбында М.Жармұхамедов ғылыми еңбек жазса [10], ел тарихына қатысты жазылған көп томдықтарда 1916 жылғы халық поэзиясы мен тарихи түрлі оқиғалар қалыс қалмай тексерілген.
Қазақ тарихи өлеңдеріне қатысты мәселелер тарихи жырларды зерттеуші М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Е.Ысмайлов, Б.Уахатов, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, Б.Әбілқасымов еңбектерінде қалыс қалмайды. Бұл заңдылықты қазақ тарихи жырларын бертінде, ел егемендігін алғаннан кейінгі зерттеушілер З.Сейітжанов [11], Б.Рахымов [12], С.Сакенов [13], Г.Қ.Рахымбаевалардың [14] еңбектерінде де лайықты орын алған.
Халық поэзиясын тек пен түрге бөлу Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, А.Құнанбаев т.б. басталғаны фольклортану ғылымында орынды аталып келгендігі жайында және фольклортану ғылымындағы халық өлеңдерін жан-жақты талдап, олардың жанрлық жағынан жүйелеуде А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев және т.б. ғалымдардың зерттеулерінің нәтижелері ғылымда орынды аталып келеді. Жалпы халық өлеңдері турасында ертелі-кеш айтылған пікірлерді екшеп, күрделі монографиялық тұрғыдан Е.Ысмайылов пен Б.Уахатовтың жазған еңбектері ғылымда айырықшы бағаланып, болашақ зерттеушілерге қозғау салғаны мәлім. Бұдан кейін С.Қасқабасов, Б.Әбілқасымов, Ш.Ыбыраев, Г.Болатова, К.Матыжановтардың тұрмыс-салтқа қатысты өлеңдерді жанрлық жағынан жіктеулері жарық көрді. Қазақ халық поэзиясына байланысты зерттеушілердің ой-пікірлерінде, тек пен түрге бөлулерінде тарихи өлеңдерге қатысты бағалаулар болды ма, бар болса қалайша нақтыланды деген мақсатта осы тарауда арнайы орын берілді.
1916 жыл поэзиясына қатысты Б.Кенжебаев, Х.Ищанов, М.Жармұхамедов еңбектерінің жарық көрулері, тарихи өлең мен тарихи жырлардың шығу тегі мен пайда болу заңдылығын ашуға ықпал еткен. Тарихи жыр мен тарихи өлеңдерді қалыптасқан термин атаумен атаса да, өзінің тексерулерінде профессор Н.С.Смирнова тек, нағыз тарихи шығармаларға тән негізгі сипаттар тарихи өлеңдердің ең кішігірім түрлерінде ғана сақталатынын эпикалық жыр мен шағын өлеңдердің айырмашылығының барын аңғартқан.
Ал, тарихи өлеңдердің тарихи жырлардан айырмашылығы барлығын дәйектеп, халық поэзиясының өз алдына жеке жанр бола алатындығын С.Қасқабасов ғылыми тұрғыдан дәлелдей көрсетті. Ғалымның ой-пікірлері мен тұжырымдары тарихи жырларды зерттеуші З.Сейтжанұлы, Б.С.Рахымов, С.Сәкенов және т.б. еңбектерінде бағаланып отырған.
Сөйтіп, тарихи өлеңдердің халық поэзиясының бір саласы екендігі нақтыланып, тарихи өлеңнің болмыс-бітімінен фольклорға тән белгілер толық аңғарылатындығы баяндалды.
Қорыта айтқанда, қоғам дамуындағы белгілі бір ұлттың халық, ел болып қалыптасқан кезінде басына қиын-қыстау күн туғандағы тарихи-әлеуметтік жағдайына қатысты жедел туып, сол ұлттың оқиғаға деген көзқарасын, көңіл-күйін, арман-тілегін дәлме-дәл жалпыхалықтық психологиямен өрелестіретін мұраларымызды тарихи өлеңдер дейміз.
1.2 Тарихи өлеңдердің ерекшеліктері
Тарихи өлеңдер барлық халықтардың фольклорында кездесетіндігі күмәнсіз. Алайда тарихи тұрғыдан өлең өрнегінде түрлі ерекшеліктер байқалмай тұрмайды. Айталық батыс фольклорында тарихи өлеңдер көбіне шабуыл-шайқас, соғыс қасіреті мен зардаптарына қатысты сипатталса, шығыс халықтарында аласапыран сұрапыл басқыншылық, зұлмат пен нәубеттің салдарынан босып пана іздеген, елі мен жерінен айрылған халықтардың тағдыр-талайы өлеңге арқау болған.
Қазақ халқының басынан бақ тайып, түрлі қатерге тап келгенде, елі мен жұртының назасы ең алдымен суырыпсалма өнер өкілдерінің шығармасынан көрініс тапты. Жалпы халықтың мұңлы әніне айналды.
Қазақ фольклорындағы тарихи өлеңдер туралы тексеріп, оған жан-жақты көңіл бөлген ғалымдардың айрықша назар аударғаны тарихи өлеңдердің жанрлық сыр-сипаты болатын. Тарихи өлеңде өткен оқиғалардың ізі мен дерегі, халықтың заманның әкелген қаталдығына деген көзқарасы жататындығы анықталған. Бұның нақты дәлелін А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Х.Досмұхамедұлы, Н.С.Смирнова, Б.Уахатов, С.Қасқабасовтар еңбектері береді. Тарихи өлеңдерге қатысты жоғарыдағы аталған зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, тарихи өлеңдер бастаулары тайпалық, дербес хандықтар мен жеке ел болған кезеңдерде пайда болғандығын аңғарамыз. Себебі, тарихта болған түрлі ірілі-ұсақты оқиғалар кезеңінде ерлік көрсеткен адамдарды мадақтайтын шағын өлеңдер пайда бола бастаған. Ел басына қатер мен қауіп төніп, өзінің бауыр басқан мекенінен айрылып, жат жерге жөңкіле көшкенде қоштасу, жоқтау, естірту т.б. түріндегі өлеңдер жалпыхалықтың азалы үні мен әніне айналған. Бұл халық жадында ұмытылмай үздіксіз дамып, келе-келе эпикалық сипат ала бастағандығы да анық. Оның ертедегі туғандары ұмытылып, кейінгіге тамтұмдай жетті. Бұның неғұрлым берідегі көрінісі қазақ халқының сөз өнерінде зар-заман поэзиясында дәлелдене түседі. Жалпы жұрт болып, дербес ел болғандағы бірлік пен ынтымақ, ел мен жерге деген махаббаттың бүкіл халық атынан айтылуы, өлеңді шығарушының дүйім қауым, бұқара халық атынан сөйлеуі тарихи өлеңдерде жүзеге асқан. Тарихи өлеңдердің эпикалық шығарма жасау ерекшелігі бар. Алайда, онда типтік жеке батыр бейнесі жасалмайды. Тарихи өлеңде халық, ел мен жер тағдыры ұғымдары ұлттық көңіл-күйге тән беріледі.
Қай жағынан алып қарасақ та, тарихи өлеңдер ел тарихындағы оқиғалардың елеулі көрсеткіші болып, өз алдына дербес жанр екендігін барынша анықтай түседі.
Қазақ халық поэзиясында тарихи өлеңдердің жеке өз алдына дербес жанр бола алатындығы анықталды. Оған қатысты тұжырымдар жасаған ғалымдардың бәрі де оның белгілі тарихи оқиғаларға қатысты екендігін түсіндіреді. Осы пікірлерді негізге алып, тарихи өлеңдердің типологиялық және поэтикалық болмыс-бітімін бірнеше аспектіде қарауға болады. Бірінші, тарихи өлең шын мәнінде нақты болған оқиғалардың шынайы естелігі. Белгілі бір дәуірлердегі болған сұрапыл соғыс, ірілі-ұсақты қақтығыстардың бәрі де бір ғана тарихи өлеңмен өлшенбейді. Қайта бірнеше өлеңдер арқылы оқиғаның мән-жайы өсіп-өрбіп, тарихтың ақиқат кезеңдері толыса түседі. Егер шын мәнінде осылай болатын болса, онда тарихи өлеңдер әр дәуірге қатысты топтасып, циклденуі тиіс. Өйткені тарихи өлең деп танылған туындының тақырыбы, жанры, стилі жағынан ұқсастығы қалайда байқалары анық. Бұл өлшеммен қарасақ, шын мәнінде тарихи өлеңдердің циклденуін тым ертеде туғандарынан емес, берідегі ізі суымаған оқиғалардан танимыз. Айталық, Көне түркі дәуірі, Алтын Орда дәуірі, Ноғайлы дәуірі кезеңдеріне қатысты тарихи өлеңдер ұмытылып, олардың кей үлгілері ғана бізге жеткен. Тарихи өлеңге қарағанда, тарихи жырлар тұтастанып (циклизация) үлгерген. Тарихи өлеңдердің цикл құрауы Қазақ хандығы кезеңіндегі дербестік жолындағы ұмтылыс, сыртқы жаудың әділетсіз соғыстарынан келіп туындаған. Бұл тұрғыда тарихи өлеңдер төмендегідей дәуірлерге тақырыптық жағынан топтастырып үлгерген:
1) XVIII ғасырдағы ақтабан шұбырынды оқиғасына қатысты туған тарихи өлеңдер
2) XIX ғасырдағы отарлау саясатына байланысты тарихи өлеңдер
3) 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс өлеңдері
Бұлардың бірнеше тақырыпта кездесуі, көп нұсқалы болуы, бір-бірімен сабақтасуы, өзіне тән ұқсастықтары мен тарихи кезең шындығын бере алуы және белгілі дәуірге қатысты топтасуы фольклорға тән белгілерді барынша айғақтай түседі.
Жинақтай айтсақ, ел басына күн туған зар-заман оқиғасы тарихи өлеңдерді белгілі бір дәуірге топтастырып, түрлі тақырыптар арнасында тұтастандырады екен. Өлеңнің айтары ел, жер жайы болып отырады. Өлеңнен қайғы-мұң, қасірет пен азалы кек, ашу мен ыза айрықша көрінеді. Бұл тарихи өлеңнің өзіндік болмыс-бітімі, табиғи ерекшелігі екендігі анық.
Ал, тарихи өлеңдердегі мұң-шер жалпы халықтық мәселеге арналып, халықтың арман-тілегі, аянышты тағдыр-талайымен сабақтастырылады. Әсіресе ел мен жер тағдыры басты орынға шығады. Осының барлығы нақты болған немесе болып жатқан шынайы тарихи оқиғаға байланысты болып келеді. Міне, тарихи өлеңдегі басты ерекшелік тікелей деректік мәселеде жатыр. Лирикалық өлеңде жеке адамның басындағы оқиға өлеңге өзек болса, тарихи өлеңде жалпы халықтың тағдыр-талайы ауыр сынға түскені баяндалады. Демек, тарихи өлеңнің негізі үлкен оқиғадан келіп туындайды. Мұндағы оқиға ел мен жер туралы кездейсоқ апат, қиын-қыстау, жаншошырлық, озбырлық әрекеттердің кесапатынан туындайды. Тарихи өлеңнің өміршеңдігі болған оқиғаны дәлме-дәл, нақты қаз-қалпында жеткізуден көрінеді. Ондай өлеңдер халық есінде ұмытылмай ғасырдан ғасырға өтеді.
Ең алдымен Тарихи өлеңдердің шығарушысы, таратушысы кім? деген сауалға тарихи өлеңдерді алғаш зерттеуші А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Е.Ысмайылов т.б. тарихи өлеңдердің айтушылары сол оқиғаны көзбен көріп, көңілге түйген ақындар екен деген пікірлері дәлелді айтылған. Тарихи өлеңдердің композициясына үңілгенде онда эпикалық кеңдік барын байқаймыз. Бірақ ондағы бастан өткен қым-қиғаш оқиғалар, ел мен жердің тағдыр-талайының бәрі - өлеңді айтушы ақын атынан баяндалады. Бұл тұрғыдан алғанда тарихи өлеңдердің ең көне түрлері бізге ел мен жерге қатысты қоштасу, жоқтау, түрінде айтылған. Эпикаға тән ерекшелік бар. Бұл - батырлықты дәріптеуге тән эпика емес. Эпоста кейіпкерді даралау, қаһармандар тұлғасын жасауға қатысты оқиға қалыңдай түседі. Тарихи өлеңдерге, сол көлемді сюжетті қалыптастырудағы сарындар көзге түседі. Тарихи өлеңдердің айтары оқиға қалай, қашан болды, оның себебі мен салдары халықтың қандай күйге түскендігін жеткізу дәстүрге айналған. Мысалы:
Зор күн туды, зор күндер,
Кетті күлкі мол күндер.
Жылау менен қоштасу,
Келер ме қайтып ол күндер! [16]
Осындай арнаудың үлгілері әсіресе 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты өлеңдерде молынан ұшырасады:
Қатын - бала, бауырың жауда кетті,
Қаратауды қатал жау бермей өтті.
Қайдасыңдар қазақтың батырлары.
Жасақ бастап, алсаңшы жаудан кекті.
Тарихи өлеңді айтушы ақын ең алдымен болып жатқан қайғылы оқиғаны айтып, ендігі күннің не боларын жалпы жұртқа қарата сөйлеп, жұртпен кеңесуді жөн санайды. Мәселен:
Ақ Орда артта қалды сарайлары,
Ағарар артын ойлап самайлары.
Қаңғырып жүргенінде көп қазақтың,
Көмусіз қала ма алда, талайлары, -
деп, жеке өзімен емес, ақын жалпы жұртқа үлкен ой тастайды. Сөйтіп, күрмеуі қиын шешімнің жауабын тағы да ел аузынан өзі айтады:
Боларсың бірің артық, бірің кемде,
Біріңді бірің сүйе сүрінгенде.
Ынтымақ, ауыз бірлік қып жүрсеңдер,
Арзисың аз болсаң да рулы елге. [16]
Сөз өнеріне айрықша мән берген А.Байтұрсынов: Екі нәрсе қатар яки қарама-қарсы келгенде, арасындағы айырым көзге көбірек түседі. Биік пен аласа, ұзын мен қысқа, көрікті мен көріксіз, шебер мен олақ, ғалым мен надан қатар келгенде, араларындағы айырмасын анық көреміз [15], - деп айтқандай, жоғарыдағы өлең жолдарының басындағы екі тармақта өткен күнгі ел мен жердің жай-күйі сөз болса, кейінгі екі тармақ бүгінгі күннен хабар береді. Қысқасы, кеше мен бүгін өлеңде барынша қарама-қарсылықта алынып, бір-бірімен шендестіріледі. Тарихи өлеңдегі табиғат пен адамды егіз алып суреттеуге алып келген бұл құбылыс, қайғылы оқиғаға қатысты табиғат пен адам психологиясын сипаттауға ауысқан.
Басынан Қаратаудың көш келеді,
Бір тайлақ көшкен сайын бос келеді.
Айырылған қарындастан жаман екен,
Мөлдіреп қара көзден жас келеді. [16]
Адамның көңіл-күйін табиғатпен егіздей көрсетіп, бір жұптастыру тарихи өлеңдердегі дәстүр белгісін танытады. Тарихи өлеңде жалпы халықтың елі мен жеріне деген шынайы махаббаты, қимастық сезім сырлары сипатталады. Лирикалық өлеңдермен сабақтастығы да осы тұста көрініп, тарихи өлеңдердің әнге айналуынан байланыс-бірлігі танылады.
Тарихи өлең мен тарихи жырлардың жанрлық айырмашылығы бар. Тарихи жыр өзінің поэтикалық жағынан толық эпостың белгілерін танытса, тарихи өлеңде эпикалық ерекшелік жалпы оқиғаның мән-жайын, себеп-салдарын баяндауға құрылады. Жеке адамның образын жасау тарихи өлеңге тән емес.
Поэтикалық жағынан тарихи өлеңдерге тән бейнелеу құралдарынан айшықтаулар айрықша орын алады. Әсіресе, арнаулар: сұрай арнау, зарлай арнау, жарлай арнаулар тарихи өлеңге тән ерекшелікті аңғартады. Басты дәлел халықтың өлеңдегі ашу-ызасы, өкпе-назы, реніш пен қайғысының дәстүр негізінде шын болған оқиғаға сай жасалуынан көрінеді.
Тарихи өлеңдерде шендестіру және параллелизмнің халық психологиясын беруде шеберлікпен айтылып, тамаша сипатталғанына толық көз жеткіземіз. Сондай-ақ, дәстүрлі дыбыс қайталаулар ассонанс пен аллитерация және жай қайталаулар өлеңге ажар-көрік беріп, өткен мен бүгінді салыстырып, ел тағдыры мен жер тағдырын таразыға тартады.
Тарихи өлеңде әр дәуірдің дерегін танытарлық дәлелдің көрсеткіші ондағы көнерген сөздер мен жаңадан қалыптасқан сөздерден аңғарылады.
Қоғам дамуындағы белгілі бір ұлттың халық, ел болып қалыптасқан кезінде басына қиын-қыстау күн туғандағы тарихи-әлеуметтік жағдайына қатысты жедел туып, сол ұлттың оқиғаға деген көзқарасын, көңіл-күйін, арман-тілегін дәлме-дәл жалпыхалықтық психологиямен өрелестіретін мұраларымызды тарихи өлеңдер дейміз.
II ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ХАЛЫҚ ӘДЕБИЕТІ
2.1 Тарихи жырлардың Қазақстандағы зерттелуі
Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді. Шыңжаң атауы - XVIII ғасырдың 50-жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы Жаңа шеп немесе Жаңа шекара деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн. екі жүз мың қазақ бауырларымыз өмір сүріп келеді екен [17, 240].
Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал-айла қолданып келді. Сондықтан Қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық-зорлықтарын бастарынан өткерді. Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал-сайманын тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар-ожданын қорғайтын көсемдерін, рухани дем беруші ақын - жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін біржолата жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан тың игерушілерді қоныстандыру... [18, 81]. - сияқты жан түршігерлік қорлық-зорлығына қарсы күресті.
Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым-қиянаттарына шыдамаған халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды. Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан, Әкбар, Сейіт, Бүркітбай, Сұлубай, т.б. батырлар тұлпар жаратып, ту көтерді. Елді бастап, озбырлықтан құтылуға ұмтылды. Бірақ басқаның басымдығына шыдамай елінің ертеңін ойлаған батырлар мақсат-мұраттарына жете алмады. Ұлт-азаттығы жолында мерт болды.
Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-жыршылар батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең-жырлар тудырды. Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
Қытайдағы қазақтардың ұлт азаттығы үшін күрескен ерлердің көтерілісіне байланысты туған Демежан батыр, Зуха батыр, Үркін-қорқын, Жақыпберді батыр қатарлы тарихи жырлар зерттеу нысанына айналды. Бұл жырлардың ерекшеліктерін ашып, жан-жақты зерттеу - ғылымның басты проблемаларының бірі. Жұмыстың өзектілігі де осы қажеттіліктен байқалады. Сондай-ақ, бұл жұмыс мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасына да сәйкес келеді. Дипломдық жұмыста ұзақ уақыт ақтаңдақ қатарында қалып, зерттелмей келе жатқан Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың пайда болып, қалыптасу жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап, сипаттама беруге және маңызын ашуға тырыстық. Қытайдағы қазақтардың азаттық жолындағы көтерілісіне байланысты туған тарихи жырларды жүйелеп, ғылыми айналымға қосу және оларды жан-жақты бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерттеу жұмысының көптеп қолға алына бастауы қуанарлық жай.
ХІХ ғасырдың екінші және ХХ ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлар халықтың азаттық, бостандық жолындағы күрестерінің фольклордағы көріністері екендігі қазір дәлелдене бастады. Халық үшін қан майданға шығып, қаһармандық-ерлік көрсеткен батырлар жайында туған тарихи жырлардағы ұлт-азаттық идеясы сол тұстағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен, тарихи факті-деректермен салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы - дипломдық жұмыста көтерілген мәселенің маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады. Есімдері ел тарихында мәңгілік жатталатын батырларымыз хақындағы тарихи жырлардың тарихқа қарым-қатынасы мен поэтикалық ерекшеліктерінің әдебиеттану ғылымы тұрғысынан талдануы ғылым үшін мәні бар мәселе екендігі даусыз.
Қытайдағы қазақтардың рухани мұрасы жалпы қазақ фольклорынан бастау алады, тамырлас деп қаралып, ...кейінгі туған фольклорында өзіне тән ерекшелік бар. Екі елдің арасына шекара сызығы тартылғаннан кейін сол жақтағы жағдайларға байланысты эпикалық жырлар қайта өңделіп жырланды, жаңа эпикалық жырлар да туа бастады. Атап айтқанда Манас, Сабалақ, Бердіқожа батыр, Қабанбай батыр, Жәнібек батыр, Арқалық батыр, Әлібек-Бор батыр, Әтікей-Нұржекей, Зуха, т.б. батырлық, Ахмет-Кәшім, Садық-Салиқа сияқты лиро-эпостық жырлар болған Шыңжаң қазақтарының осы тұстан (шекара бөлінгеннен кейін) бастау алған тарихи жырларын шартты түрде бірі - сыртқы жауға (жоңғар), екіншісі - ішкі жауға (гоминдаң) қарсы күрес негізінде туған жырлар деп екі топқа бөлініп қарастырылды [19, 328].
Тарихи жырлардың туып, қалыптасуы турасында академик М.О.Әуезовтің: Бұл жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да - анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар. Жырлардың авторлары - көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап-сабымен баяндайды [20, 75]. - деген тұжырымы Қытайдағы қазақтар арасында туған жырлардан да анық байқалады. Қытайдағы қазақтар арасында сақталып келген тарихи жырлар екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең - Қытай-Ресей шекаралары бөлінбеген кезде Қазақстан мен Қытайдағы қазақтарға ортақ Қабанбай батыр, Арқалық батыр жырлары туған дәуір, яғни сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар. Ал, екінші кезең - шекара бөлінгеннен кейін Қытайдағы қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайларына байланысты туған жырлар, яғни ішкі жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын жинап, жариялау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталды. Ғалым Шоқан Уәлихановтың Қашқарияға саяхат, Жоңғария очерктері атты еңбектері алғашқы зерттеу еңбектері болып табылады. Ш.Уәлихановтан кейін Алтай аймағында тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын зерттеуші Г.Н.Потанин жинап, жариялады. Қазақстанда сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар араға біраз уақыт салып, Қазан төңкерісінен кейін қайта қолға алынды.
Бұл тұста айта кететін бір жайт, екі елдің арасына көп тараған Қабанбай батыр жыры мен Арқалық батыр жырларының жиналу, жариялану, зерттелуі туралы пікірлердің маңыздылығы күшті.
Арқалық батыр жыры жөнінде Қ.Қалиасқарұлы, С.Садырбаев, Б.Уахатов, М.Ғұмарова, Т.Сыдықов, З.Сейітжанов, Қ.Қалиасқарұлы сияқты ғалымдар болды. Әйтсе де әр ғалымның өзіндік тұжырымдары бар. Мәселен, Қ.Қалиасқарұлы Арқалық батыр жырын батырлар жырының құрамында қараған [21, 89]. Ал, ғалым С.Садырбаев Фольклор және эстетика атты еңбегінде Арқалық батыр жырын батырлық, ғашықтық, ерлік, таптық тартыс, отбасылық қарым-қатынастар қатар суреттелетін тарихи жырлардың қатарында қараған [22, 68-73].
Ғалым Б.Уахатов бұл жырды тарихи шындықпен салыстыра қарап, ХVIII-ХІХ ғасырларды ала туған Арқалық батыр жырында сол дәуірдегі тарихи-әлеуметтік өзгерістердің шынайы суреттері бар [23, 180]. - деген қорытынды жасаған. Тарихи шындыққа жақын келетін Ержан Ахметов нұсқасын көбірек назарда ұстаған.
Зерттеуші М.Ғұмарова бұл жырдың жиналуы мен жариялануы, идеялық мазмұны, образдар жүйесі турасында зерттеу мақалаларын жазды. Арқалық сыртқы жау - қалмақтарға, ішкі жау - Әжіге қарсы күрескен батыр [24, 476]. - дейді. Ал, зерттеуші Т.Сыдықов ғалымдар С.Садырбаев пен Б.Уахатовтың зерттеулерін негіз еткен [25, 160-162].
Ғалым З.Сейітжанов Арқалық батыр жырымен қоса, Тарихи эпос атты монографиясында Қытайдағы қазақтардың арасында айтылатын кейіннен туған тарихи жырларды алғаш рет ғылыми айналымға енгізді. Бұл жырлардың қатарында Арқалық батыр, Мырзаш батыр, Түкібай-Шолпан, Шайқан-Күләш, Ахмет-Кәшім, Хасен-Жәмилә, т.б. жырларды қарастырып, түркі-монғол халықтарының эпикалық мұраларымен типологиялық салыстырулар жасаған. Салыстырулардың нәтижесінде ... бұл жырлардағы тарихи оқиғаның негізі айқын, яғни жыр нақты өмірде болған тарихи кейіпкерлердің іс-әрекетін баяндайды, демек, бұл жырлар нақты тарихи-реалды эпос [26, 28]. - деген тұжырым жасаған.
Ал, Қабанбай батыр жырының жиналуы мен зерттелуіне келгенде ғалым С.Қасқабасов: ... Қабанбай туралы шығармалар батырлық эпосқа толық айналып үлгермеген, бірақ оның поэтикасын бойына сіңірген тарихи жырлар деп қарайды. Сондай-ақ, Қабанбай дәуірінде шағын өлең, аңыз-әңгіме түрінде айтылып, жырдың кейін пайда болғанын да дәлелді түрде көрсете білген.
Қабанбай батыр жыры туралы зерттеу жазған ғалымның бірі Болатжан Абылқасымов болды [27, 91-115]. Зерттеуші Қабанбай батыр жырының
ХХ ғасырдың бас кездерінен бастап С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Аманжолов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, Н.Смирнова сияқты ғалымдардың еңбектерінде сөз болғандығынан хабардар ете отырып, Қабанбай батыр жайында айтылатын жыр нұсқаларының жиналуы мен зерттелуі туралы мәліметтер берген. Жырдың қолжазба күйінде сақталған он үш нұсқасының жырлаушылары мен жазып алушылары туралы айта келіп, сол он үш нұсқаны қатар алып салыстырады. Тіпті, сюжеттік желідегі ірірек және мәндірек деген эпизодтарды тарихи фактымен қатар алып қарастыра келіп, "Қабанбай батыр" ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихының бір сәтін бейнелейді. Әскери қақтығыс пен кейіпкерлердің өмірден алынғандығы дау туғызбайды деген қорытынды жасаған.
Қабанбай батыр жырын арнайы зерттеу нысаны еткен ғалым А.Ғабдуллина Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар деген ғылыми зерттеу еңбегінде Қабанбай батыр жайындағы барлық аңыздар мен жырларды қатар алып қарап, олардың тарихи шындыққа жанасатын тұстарын салыстырады. Мәселен жырдың тарихилығын біріншіден, ХҮІІІ ғасырда өткен қазақ-қалмақ соғысы; екіншіден, батыр жанындағы Абылай, Бөгенбай, Жәнібек, Дәулетбай, Ақтамберді, Қазыбек би, Бұқар жырау - бәрі де тарихи өмір кешкен Қабанбайдың тұстастары; үшіншіден, шайқастар өткен жер-су мен кісі, ру, ұлт, елді мекеннің аттары дәл өз күйінде сақталғанын жырдың тарихилығы деп таниды[28, 89].
2.2 Қытай жеріндегі тарихи жырлар
Қытайдағы қазақтарда фольклорлық мұраларды жинау, жариялау, зерттеу мәселесі өткен ғасырдың қырқыншы жылдарынан басталады. 1950 жылдары Қос қобди (1957), Ертегілер (1958), Ертегілер мен аңыздар (1958), т.б. жинақтары шығады. Алайда осы тұста, дәлірек айтқанда, 50-жылдардан бастап әртүрлі саяси науқандар жүргізіле бастады. Оның ақыры Мәдениет төңкерісі атты он жыл ойранға ұласады. Осының нәтижесінде халық әдебиетін жинамақ түгіл, көне мұра ретінде барлық әдеби мұралар өртеліп, көзі жойылды. Осыған орай ұзақ уақыт әдебиет пен мәдениет саласын ілгерілетудің орнына кейін шегініс жасалады. Осы қателік 1980 жылдан бастап (1979 жылғы партияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Тарихи жырлардағы тарихилық және деректілік
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Тарихи өлеңдер мен жырлардың ерте дәуірден бізге жеткені ел-жұртпен қоштасу, атамекенді жоқтау, халықтың көсемдері мен батырларын мадақтау түрінде кездеседі. Қазақ халқына байланысты туған тарихи өлеңдер қазақ хандығының кезеңінен басталады. Тәуелсіздік жолындағы күрес ісі шын мәнінде тарихи өлеңдерден бастау алады. Тарихи өлеңдер мен жырлардың негізгі арқауы ел мен жердің азаттығы, халықтың арманы мен мұраты болып отырады. Тарихи жыр мен тарихи өлеңнің басты айырмашылығы осыдан көрінеді. Тарихи жырда ерлік мәселесі кең көлемде алынып, азаттық жолындағы арпалысқан қаһарман бейнесі сомдалса, тарихи өлеңде жалпы халықтың мұң-зары, қайнаған кегі заман тудырған аласапыран оқиға негізінде бейнеленеді. Тарихи өлеңді айтушылар сол оқиғаны көзбен көріп, көңілмен сезген сөз сүлейлері екендігі анық. Табиғаты жағынан қоштасу, жоқтау т.б. дәстүрлі ерекшеліктер тарихи өлеңдердің лирикалық өлеңдермен байланысы барын көрсетеді. Бірақ тарихи өлеңдер таза лирикалық өлеңге жатпайды. Себебі өзінің жедел тууы, тарихи оқиғаны дәлме-дәл беруі жағынан тарихи өлең эпикалық түрге жатады. Оның өлшемі ішкі эпикалық кеңдікпен ерекшеленеді.
Екі империяға да ортақ яғни патшалық Ресей мен Шыңжаңдағы (Қытай) қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысқа байланысты туған өлең, жырларын зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. ХХ ғасырдың бас кезіндегі, әсіресе 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты туған өлеңдер мен жырлар ел басына күн туып, түрлі қиыншылықтарға тап болғандағы оқиғаларды бейнелейді. Мұнда дәстүрлі естірту, жоқтау, қоштасу өлеңдерінің мотивтері болғанымен, онда жалпыхалықтық мәселе көтеріледі. Ел мен жер тағдыры басты тақырыпқа айналады. Оқиғаның болып жатқан сол сәтінде шыққандығы және жеке адамды бейнелеуге қатысты еместігін ескере келе, тарихи өлеңдерді отбасылық әдет-ғұрып фольклорымен шатастыруға болмайды. 1916 жылға байланысты туған өлеңдер тарихи шығармалар қатарына жатқызылады. Себебі тарихи өлеңдер мен жырлар белгілі бір дәуір тұсындағы ел күйзелісін, ашу-ызасын, мұң-шерін т.б. толық ашып бере алады.
Тарихи өлең-жырларға соның ішінде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысты ғылыми зерттеудің жаңаша бағыт-бағдар алуы өткен ғасырдың 60-80 жылдар аралығы деуге болады. Атап айтсақ, М.Жармұхамедовтің 1916 жылғы көтеріліске қатысты қазақ халық поэзиясы атты еңбегі, 1965 жылғы Қазақ әдебиеті тарихының көп томдығындағы Е.Ысмайылов, С.Қасқабасов пен Е.Тұрсыновтың зерттеулері, М.Мағауиннің Қобыз сарыны (1968) атты монографиясының жарық көруі көне мұраны жаңғыртып, жаңаша көзқарас қалыптастыруға ықпал етті деуге болады. Қазақ тарихи жырларының мәселелері (1979) атты ұжымдық еңбектің де тарихи жырлар мен тарихи өлеңдердің жанрлық ерекшеліктерін, поэтикалық табиғатын, тарихи негіздерін ашуда маңызы зор. 1990 жылдардан бастап ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи өлеңдер мен жырлар Б.С.Рахымов еңбегінде басқа да зерттеушілер бүгінгі күн тұрғысынан қарастыра бастады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи өлең мен жырлар өз бастауын тым ертедегі түркі тектес халықтар бірлестігі, Алтын Орда, Ноғайлы кезеңі, Қазақ хандығының құрылуы, қалыптасуы жайындағы халық басына түскен аласапыран оқиғалардан алады. Сол тарихтың сыр-сипатын, шынайы болмыс-бітімін ашу тарихшы, әдебиетші қауымға оңай тимегені рас. Ал, XX ғасырдағы Кеңес үкіметінің идеологиясы, партияның пәрменшіл саясаты рухани құндылықтарды терең тануға түрлі қаулы-қарарлар тасқынымен тосқауылдар жасап, таптық тұрғыдан қатаң қараудың нәтижесінде тұралатып келді. Шағын өлеңдер түгіл, кең көлемді эпикалық жырлардың өзі көзден таса, халық назарынан бүркемеленіп мұрағаттарда, кейбір үлгілері аңыз болып ел аузында ғана сақталып қалды. Қазақ халқының басынан кешкен Ақтабан шұбырынды... заманы мен азаттық жолындағы күрес оқиғалары туралы ауыз әдебиеті шығармаларын ұрпақ санасынан өшіру мақсаты көзделіп, ұлт мұрасына кереғар саясат жүргізілді. Ақиқаттың дәлелі мен деректері көптің аузындағы аңыз-әңгіме, өлең-жырларда екендігі айтылса да, өктем саясат өз дегенімен қажеттісін қалқып, керек емесін көзден тасалай білді.
Ғалымдар тарапынан тарихи өлеңдердің тек-тамыры көне түркі ескерткіштерінен табылатыны, оның кенже үлгілері Ұлы Отан соғысы кезеңінде де туындағандығы жөнінде ескертулер айтылып келді. Бүгінгі уақыт талабы тарихи өлеңдердің жанрлық мәселелерін, поэтикалық әлемін, ауыз әдебиетінің жанрлармен байланыс-бірлігі, тақырыптық топтасулары мен атқарған қызметін тексеру қажеттігіне ықпал етті.
Сондай-ақ шетелдегі қазақ әдебиетін зерттеу, бағыт-бағдарын айқындау бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған өзекті мәселелердің біріне айналды. Бұл мәселені шешудің басты жолы - қазақ диаспорасында өсіп-өнген қазақ әдебиетінің тууы мен дамуын зерттеуге келіп тірелетіні даусыз. Әсіресе, Қытайдың Шыңжан өлкесі мен Моңғолияның Баян-Өлгий аймағындағы қазақтар салт-сана, әдет-ғұрпын ғана сақтап қалған жоқ, сонымен бірге өзіндік мәдениетін де қалыптастырды. Моңғолия мен Қытай қазақтары да Азия көшпенділеріне тән әдеби, мәдени даму тарихын бастан өткерген халық. Мұндағы қазақ әдебиетінің де өзіндік үні, өзіндік қолтаңбасы бар. Тарихының өткеніне айна, келешегіне құбыланама болып қалыптасу үстінде.
Шеттегі қазақтардың әдеби мұраларын ұлттық әдебиет тарихынан бөле қарауға болмайды. Сондықтан олардың таңдаулы үлгілерін жинау, жариялау, зерттеу, оқыту кезегі келген келелі істердің бірі деп қарауымыз керек. Осы өлкелік әдебиеттің қалай қалыптасып дамығандығын зерделеу бүгінгі таңда әдебиеттану ғылымының аса зәру тақырыптарының біріне айналды. Шетелде дамыған қазақ әдебиеті мен атажұрттағы әдебиеттің арасында үлкен айырмашылық бар екендігі сөзсіз. Қазіргі таңда әлемнің қырықтан астам елінде төрт миллионнан астам қазақ өмір сүріп жатыр. Бұл шетелдегі қазақ әдебиеті мәселелері алдағы уақытта да сан-салалы зерттеулерді қажет ететін өзекті тақырып екендігін айғақтайды.
Түйіндей айтсақ, тарихи өлеңдерді тәуелсіздік рухына және Елбасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасына сай, қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісімен үндес саралап, жан-жақты тексеру ісі тақырыптың өзектілігін танытады.
Диплом жұмысының мақсаты - ең алдымен, қазақ халық поэзиясының осы уақыт аясындағы зерттеулер арқылы жанрлық жіктелісіне назар аударып, оның ішінде тақырыпқа қатысты тарихи өлеңдердің алатын орнын анықтау. Сөйтіп, тарихи өлеңдердің жиналуы мен зерттелуі, жанрлық ерекшеліктері және поэтикалық мәселелеріне тиянақты жауап беру. Еліміз тәуелсіздік алғанға дейін қазақ тарихи өлеңдері жекелей алынып, арнайы зерттеу нысанасына айналмауының объективті және субъективті себептері бар екендігі мәлім.
Ғалымдар тарапынан тарихи өлеңдердің тек-тамыры көне түркі ескерткіштерінен табылатыны, оның кенже үлгілері Ұлы Отан соғысы кезеңінде де туындағандығы жөнінде ескертулер айтылып келді. Бүгінгі уақыт талабы тарихи өлеңдердің жанрлық мәселелерін, поэтикалық әлемін, ауыз әдебиетінің жанрлармен байланыс-бірлігі, тақырыптық топтасулары мен атқарған қызметін тексеру қажеттігіне ықпал етті.
Түйіндей айтсақ, тарихи өлеңдерді тәуелсіздік рухына және Елбасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасына сай, қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісімен үндес саралап, жан-жақты тексеру ісі тақырыптың өзектілігін танытады.
Зерттеудің міндеттері:
- Патшалық Ресей мен Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың жиналу, жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау;
- Тарихи жырлардың жанрлық табиғаты мен жырлану ерекшеліктерін саралау;
- Гоминдаң өкіметінің қазақ ұлтына жасаған қысымының тарихи жырлардағы көрінісіне баға беру;
- Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырлардың тақырыптық-идеялық сипатын зерделеу;
- Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау;
- Жырлардағы образдар жүйесінің бейнеленуіне мән беру;
- Тарихи жырлардың поэтикасы - бейнелеу құралдарының эстетикалық табиғатын аш;
- тарихи өлеңдердің бастауы, қалыптасуы мен дамуы, жанрлық сыр-сипаты жайындағы бізден бұрынғы зерттеу еңбектерді негізге алып, бүгінгі тәуелсіздік тұрғысынан халқымыздың көнеден келе жатқан рухани мұрасы ретінде жаңаша пайымдау;
- тарихи өлеңдердің ауыз әдебиетінің басқа жанрларымен байланысын жан-жақты зерттеу.
Зерттеу объектісі: қазақ жырлары.
Жетекші идея: Қазақ жырларындағы тарихилық пен деректілік.
Зерттеу көздері: қарастарып отырған жұмысымызға байланысты тарихи, философиялық, педагогикалық, психологиялық ой-пікірлер, оқу бағдарламалары, оқу-әдістемелік құралдар.
Зерттеу әдістері: тақырыпқа байланысты әдебиеттерге салыстырмалы-типологиялық талдау жасау, жинақтау, қорытындылау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРИХИ ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ТАРИХИЛЫҚ-ДЕРЕКТІЛІК СИПАТЫ
0.1 Тарихи өлеңдердің зерттелуі
Қазақ халық поэзиясының бір саласы ретінде тарихи өлеңдер мен жырлар XX ғасырдың 20-жылдарынан кейін сөз болып, оған қатысты пайымдаулар жасала бастаған. Оның басты дәлелі А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқыш (1926) еңбегінде, М.Әуезовтің Әдебиет тарихы (1927), Х.Досмұхамедұлының Қазақ халық әдебиеті (1928), С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті (1932) еңбектерінде ауыз әдебиетінің тектері мен түрлеріне қатысты, тарихи кезеңдер шындығын берудегі халық поэзиясының рухани күш-қуаты тұрғысында бағаланады. Осы еңбектердің көпшілігінде қазақ фольклорындағы тарихи өлеңдер мен тарихи жырлардың арасына шек қойылмай бірлікте алынып, ой-пікірлер айтылды.
Бұдан кейін XX ғасырдың 40-50 жылдары және онан кейінгі кезеңдерде тарихи өлеңдерге қатысты мәселелер назарға ілікті. Мәселен Ә.Х.Марғұланның эпосқа қатысты еңбегі (1946), Н.С.Смирнованың XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі эпикалық және тарихилық мәселелеріне (1948; 1949; 1951) байланысты зерттеулері мен қазақ әдебиеті тарихына арналған көп томдықтың алғашқы томында (1948) сөз бола бастады. Бұл еңбектерде де тарихи өлеңдер мен тарихи жырлар арасы толық анықталмай, зерттеушілер тарихи жырлардың ең кішігірім үлгілері деген атау қалыптастырды. Бұл аталып отырған еңбектердегі талданғандар шын мәнінде тарихи өлеңдер болатын. Тарихи өлеңдердің бертіндегі туғандарына байланысты Б.Кенжебаевтың еңбегі 1916 жылғы көтеріліс жырларына арналды (1956). Осы тақырыпта Х.Ищановтың 1916 жыл және халық поэзиясы (1958) еңбегі жарық көрді. Сөйтіп, тарихи өлеңдер туралы тарихи жырлармен қоса ғылыми тексерулер ісі басталды. Тарихи өлеңдердің ерте дәуірлерде туғандары туралы бұл кезеңдерде жинақтау ісі болса да, ғылыми тұрғыдан талдаулар шолу түрінде айтылған ой-пікірлермен шектеледі. 1960 жылы жарық көрген Қазақ әдебиетінің тарихы кітабының 1-томы ауыз әдебиетіне арналып, мұнда XVIII ғасырдан бастап, тарихи өлеңдер мен тарихи жырлардың өткендегі тарихи оқиғаларды шын мәнінде жеткізе алатындығы айтылды. Кітапта XIX ғасырдағы және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысты туған өлеңдер жөнінде түсініктер беріліп, ғылыми пікірлер айтылды.
Қытайдағы қазақтардың халық әдебиеті, соның ішінде тарихи жырлардың туып, даму жолдары соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айнала бастады. Бұл жанрдың мән-маңызы туралы мақалалар жазған әдебиетші-зерттеушілер саусақпен санарлық. Олардың қатарында Н.Мыңжани, А.Татанайұлы, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, О.Қызырқанұлы, Ж.Маман, З.Сәнік, І.Сүлейменұлы, Т.Қабаев тағы басқалар болды. Бұл әдебиетшілердің мақалаларында таптық принцип пен коммунистік идеологияның әсер-ықпалы зор болды. Өйткені ҚХР-сындағы идея коммунизмге сүйенетіндігі баршамызға белгілі. Сондықтан олардың зерттеулерінде ұлт-азаттық көтерілісінің шығу себептері мен олардың мақсаттарын ашып айта алмады, тек мазмұндық таныстыру деңгейінде ғана жазылған еңбектер болды.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклоры соның ішінде тарихи жырларын зерттеу нысанасы етіп алған қазақстандық ғалым Зұпар Сейітжанов болды. Оның 1988 жылы Қазақтың реалды-тарихи эпосы деген тақырыптағы еңбегінде Шыңжаңдағы қазақтардың бірнеше тарихи жырларының ерекшеліктерін ашып, оларға алғаш рет түркі тілдес халықтардың жырларымен тарихи-типологиялық салыстыру жасады. Ортақ сипаттары мен өзгешеліктерін айқындады. Осы арқылы эпикалық дәстүрдің жаңа бір белесін - реалды-тарихи эпостың қалыптасуын тұжырымдады.
Қазақ ұлтының бастан кешкен түрлі деректі оқиғалары, тарихи ірілі-ұсақты ел басына қиын-қыстау күн туғандағы қайғы-қасіреті, мұң мен шері, қуанышы мен келешек өмірге деген үміті екендігі нақтыланды. Өкінішке қарай көбіне ауызша айтылып, суырыпсалмалық дәстүр үлгісінде тарағандықтан, көне дәуірлерге қатысты өлең-жырлар ұмытылып үлгерген. Бұған берітіндегі жазу-сызу өнері орныққан кезеңдегі түрлі идеологиялардың қырсығын тигізіп, тарих теңізіне тереңдеуге де мүмкіндік бермегенін айтпасқа тағы болмайды. Пікіріміздің дәлелсіз еместігін қазақ өлеңдеріне қатысты құнды зерттеу жүргізген ғалым Б.Уахатов былайша нақтылайды: ...қазақ халқының басынан кешкен тарихи оқиғалар көп. Бірақ, соның барлығы бірдей бір ауыз әдебиетінде сақталып қалмаған. Тек кейінгі бір-екі ғасырда туған тарихи аңыз-әңгімелер мен өлеңдер болмаса, арғы көне дәуірлердің нақтылы деректеріне құрылған жыр үлгілері жоқтың қасы. Соның ішінде тарихи ұсақ жырлар, яғни бір кездегі Қорқыт, Еділ-Жайық туралы, Шыңғыс ханның қаһарлы жорығы, Ақсақ құлан, Жошы хан туралы өлеңдер өте аз сақталған [1, 64-65]. - дейді. Халық поэзиясының дер кезінде хатқа түспеуінен көп қазыналар ұмытылып, кей үлгілерінің түрлі өңдеулерден өтіп отырғаны баршаға мәлім. Ендеше, тарихи өлеңдер халық поэзиясының бір саласы болғандықтан мұндай әрекетті айналып өтуі мүмкін емес еді. Академик М.О.Әуезов: Ел ескілігінің бір алуаны тарихи өлеңдер, - дей отырып, Тарих өлеңдері ең алдымен ел тіршілігінде анық болып өткен тарихи оқиғадан туады [2, 140]. - деуінің қисынды айтылғанын көреміз.
Демек, тарихи өлеңдердің пайда болу мәселелері тым ерте дәуірлерге байланысты екен. Ал бізде тарихи өлеңдер XVIII ғасырдан басталады деген пікір қалыптасқан. Кейінгі көне түркі дәуірлеріне байланысты еңбектерден шын мәнінде тарихи өлеңдердің ерте дәуірлерде қалыптасқанын аңғаруға болады. Бұл істе белгілі ғалым, академик Р.Бердібайдың: Әзірше зерттеушілеріміз тарихи өлеңді арнайы жүйелеп, толық қамтып тексеруге жеткілікті көңіл бөле қойған жоқ. Түбінде тарихи өлеңнің өз іздеушісі туса, оның хронологиялық кезеңін де, аумағы да анағұрлым айқындала түсетіндігі кәміл. Кейбір фольклортанушылардың тарихи өлеңді белгілі оқиғалар негізінде құрылған көлемді жырлармен бір топта қарап келгендігі де, бұлардың жанрлық жігіне жете мән беріле қоймағандықтан [3, 185]. - деуінің дәлелді айтылғаны талассыз. Мәселен, Көне түркі жазба ескерткіштері туралы терең ізденіп, лингвистикалық жағынан үздіксіз зерттеп келе жатқан ғалым Ә.Құрышжанұлының еңбегінде Таңғұттармен соғысу, Мыңлақ елімен соғысу, Ябақулармен соғысу, Жорық жырлары, Алып ер Тоңғаны жоқтау, Белгісіз батырды жоқтау, сынды дүниелерді көне түркі тілінен аударып, оларды Халық өлеңдерінен үзінділер деген атаумен берген [4, 297]. Анықтай қарар болсақ, осы өлеңдердің болмыс-бітімі тарихи өлең табиғатына толық сәйкес келеді.
Қазақ хандығынан бұрынғы Ноғайлы дәуіріне қатысты көптеген айтушылары ұмытылып, халық өлеңдеріне айналып кеткен өлеңдер де баршылық. Оны біз Құрбанғали Халитовтың Тауарих Хамса атты еңбегінен табамыз. Мұнда Қазақ пен ноғай айырылуы, Ноғайлының бүлінуі, Еділ менен Жайықты т.б. өлеңдерден қазақ халқының ел болуы бір күннің ісі еместігі, басынан сандаған қиын күндердің өткенін көрсетеді.
Қазақ фольклорында тарихи жыр да тарихи өлең де өзінше өмір сүре алатын, дербес жанрлар. Бұл - қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік дара сипаттарының бірі,- деген И.Бартольдтің пікірінің маңызы зор. [5, 28]. Бұл дәуірдегі тарихи өлең ретіндегі анық бағаланған Елім-ай өлеңі болатын. Ақтабан шұбырынды дәуірінің өзегі делінген Қаратаудың басынан көш келеді өлеңін алғаш хатқа түсіріп, орыс тіліне аударған Т.А.Сейдалин, С.А.Жантөрин және П.Н.Распоповтар екен. Қазақ поэзиясын зерттеудегі өзіндік үлесі бар Н.С.Смирнова Қаратаудың басынан көш келеді өлеңінің 14 нұсқасы бар екенін атайды. Тарихи өлеңдердің ендігі бір шоғыры ХІХ ғасырдағы тарихи жағдайларға қатысты туған. Бұл ғасырдағы ел басына түскен азаптың басы Қоқан мен Хиуа хандықтары болса, екіншісі, Ресей патшалығының империялық саясаты, үшінші, сол ғасырдағы жұт жылдары деуге болады. Бұл кезеңдегі өлеңдерді жинастыру ісіне Ы.Алтынсарин, И.Бартольд, И.Березин, Т.А.Сейдалин, С.А.Жантөрин, М.В.Готовицкий, Қ.Бекниязов, Қ.Есжановтардың үлес қосқанын білдік. Кеңес дәуірінде Абай атындағы ҚазПИ студенттерінің 1948-1949 жылғы ел арасындағы арнайы экспедициялық жұмыстарында көптеген тарихи өлеңдер жинақталған [6]. Қазақ жерінде түрлі зұлмат пен қатар аштық нәубетінің келгендігі де тарихи өлеңдерден орын алған. Бұндай апат - 1879, 1880 жылдары болған. Ауызша қазақ арасында сақталған Қазақ қайғысы, Аштық, Аштықтан халық қамалды атты өлеңдердің айтары сол екендігі мәлім.
Қазақ поэзиясында өзге дәуірлерге қарағанда ертерек қолға алынып, мұқият жинақтау мен зерделі зерттеулерден өткен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты халық өлеңдері деуге болады. Бұл көтеріліс туралы тарихи тұрғыдан 1947 жылдан бастап тарихи жинақ құрастырылып, Б.Кенжебаев [7], Ф.Н.Киреев, Ш.Я.Шафиро [8], Е.Ысмайловтар түрлі еңбектер жазса, 1916 жыл туралы Д.Ысқақов, Е.Ысмайлов, Ә.Сәрсенбаевтар арнайы жинақ шығарған [9], 1916 жылғы көтеріліс тақырыбында М.Жармұхамедов ғылыми еңбек жазса [10], ел тарихына қатысты жазылған көп томдықтарда 1916 жылғы халық поэзиясы мен тарихи түрлі оқиғалар қалыс қалмай тексерілген.
Қазақ тарихи өлеңдеріне қатысты мәселелер тарихи жырларды зерттеуші М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Е.Ысмайлов, Б.Уахатов, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, Б.Әбілқасымов еңбектерінде қалыс қалмайды. Бұл заңдылықты қазақ тарихи жырларын бертінде, ел егемендігін алғаннан кейінгі зерттеушілер З.Сейітжанов [11], Б.Рахымов [12], С.Сакенов [13], Г.Қ.Рахымбаевалардың [14] еңбектерінде де лайықты орын алған.
Халық поэзиясын тек пен түрге бөлу Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, А.Құнанбаев т.б. басталғаны фольклортану ғылымында орынды аталып келгендігі жайында және фольклортану ғылымындағы халық өлеңдерін жан-жақты талдап, олардың жанрлық жағынан жүйелеуде А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев және т.б. ғалымдардың зерттеулерінің нәтижелері ғылымда орынды аталып келеді. Жалпы халық өлеңдері турасында ертелі-кеш айтылған пікірлерді екшеп, күрделі монографиялық тұрғыдан Е.Ысмайылов пен Б.Уахатовтың жазған еңбектері ғылымда айырықшы бағаланып, болашақ зерттеушілерге қозғау салғаны мәлім. Бұдан кейін С.Қасқабасов, Б.Әбілқасымов, Ш.Ыбыраев, Г.Болатова, К.Матыжановтардың тұрмыс-салтқа қатысты өлеңдерді жанрлық жағынан жіктеулері жарық көрді. Қазақ халық поэзиясына байланысты зерттеушілердің ой-пікірлерінде, тек пен түрге бөлулерінде тарихи өлеңдерге қатысты бағалаулар болды ма, бар болса қалайша нақтыланды деген мақсатта осы тарауда арнайы орын берілді.
1916 жыл поэзиясына қатысты Б.Кенжебаев, Х.Ищанов, М.Жармұхамедов еңбектерінің жарық көрулері, тарихи өлең мен тарихи жырлардың шығу тегі мен пайда болу заңдылығын ашуға ықпал еткен. Тарихи жыр мен тарихи өлеңдерді қалыптасқан термин атаумен атаса да, өзінің тексерулерінде профессор Н.С.Смирнова тек, нағыз тарихи шығармаларға тән негізгі сипаттар тарихи өлеңдердің ең кішігірім түрлерінде ғана сақталатынын эпикалық жыр мен шағын өлеңдердің айырмашылығының барын аңғартқан.
Ал, тарихи өлеңдердің тарихи жырлардан айырмашылығы барлығын дәйектеп, халық поэзиясының өз алдына жеке жанр бола алатындығын С.Қасқабасов ғылыми тұрғыдан дәлелдей көрсетті. Ғалымның ой-пікірлері мен тұжырымдары тарихи жырларды зерттеуші З.Сейтжанұлы, Б.С.Рахымов, С.Сәкенов және т.б. еңбектерінде бағаланып отырған.
Сөйтіп, тарихи өлеңдердің халық поэзиясының бір саласы екендігі нақтыланып, тарихи өлеңнің болмыс-бітімінен фольклорға тән белгілер толық аңғарылатындығы баяндалды.
Қорыта айтқанда, қоғам дамуындағы белгілі бір ұлттың халық, ел болып қалыптасқан кезінде басына қиын-қыстау күн туғандағы тарихи-әлеуметтік жағдайына қатысты жедел туып, сол ұлттың оқиғаға деген көзқарасын, көңіл-күйін, арман-тілегін дәлме-дәл жалпыхалықтық психологиямен өрелестіретін мұраларымызды тарихи өлеңдер дейміз.
1.2 Тарихи өлеңдердің ерекшеліктері
Тарихи өлеңдер барлық халықтардың фольклорында кездесетіндігі күмәнсіз. Алайда тарихи тұрғыдан өлең өрнегінде түрлі ерекшеліктер байқалмай тұрмайды. Айталық батыс фольклорында тарихи өлеңдер көбіне шабуыл-шайқас, соғыс қасіреті мен зардаптарына қатысты сипатталса, шығыс халықтарында аласапыран сұрапыл басқыншылық, зұлмат пен нәубеттің салдарынан босып пана іздеген, елі мен жерінен айрылған халықтардың тағдыр-талайы өлеңге арқау болған.
Қазақ халқының басынан бақ тайып, түрлі қатерге тап келгенде, елі мен жұртының назасы ең алдымен суырыпсалма өнер өкілдерінің шығармасынан көрініс тапты. Жалпы халықтың мұңлы әніне айналды.
Қазақ фольклорындағы тарихи өлеңдер туралы тексеріп, оған жан-жақты көңіл бөлген ғалымдардың айрықша назар аударғаны тарихи өлеңдердің жанрлық сыр-сипаты болатын. Тарихи өлеңде өткен оқиғалардың ізі мен дерегі, халықтың заманның әкелген қаталдығына деген көзқарасы жататындығы анықталған. Бұның нақты дәлелін А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Х.Досмұхамедұлы, Н.С.Смирнова, Б.Уахатов, С.Қасқабасовтар еңбектері береді. Тарихи өлеңдерге қатысты жоғарыдағы аталған зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, тарихи өлеңдер бастаулары тайпалық, дербес хандықтар мен жеке ел болған кезеңдерде пайда болғандығын аңғарамыз. Себебі, тарихта болған түрлі ірілі-ұсақты оқиғалар кезеңінде ерлік көрсеткен адамдарды мадақтайтын шағын өлеңдер пайда бола бастаған. Ел басына қатер мен қауіп төніп, өзінің бауыр басқан мекенінен айрылып, жат жерге жөңкіле көшкенде қоштасу, жоқтау, естірту т.б. түріндегі өлеңдер жалпыхалықтың азалы үні мен әніне айналған. Бұл халық жадында ұмытылмай үздіксіз дамып, келе-келе эпикалық сипат ала бастағандығы да анық. Оның ертедегі туғандары ұмытылып, кейінгіге тамтұмдай жетті. Бұның неғұрлым берідегі көрінісі қазақ халқының сөз өнерінде зар-заман поэзиясында дәлелдене түседі. Жалпы жұрт болып, дербес ел болғандағы бірлік пен ынтымақ, ел мен жерге деген махаббаттың бүкіл халық атынан айтылуы, өлеңді шығарушының дүйім қауым, бұқара халық атынан сөйлеуі тарихи өлеңдерде жүзеге асқан. Тарихи өлеңдердің эпикалық шығарма жасау ерекшелігі бар. Алайда, онда типтік жеке батыр бейнесі жасалмайды. Тарихи өлеңде халық, ел мен жер тағдыры ұғымдары ұлттық көңіл-күйге тән беріледі.
Қай жағынан алып қарасақ та, тарихи өлеңдер ел тарихындағы оқиғалардың елеулі көрсеткіші болып, өз алдына дербес жанр екендігін барынша анықтай түседі.
Қазақ халық поэзиясында тарихи өлеңдердің жеке өз алдына дербес жанр бола алатындығы анықталды. Оған қатысты тұжырымдар жасаған ғалымдардың бәрі де оның белгілі тарихи оқиғаларға қатысты екендігін түсіндіреді. Осы пікірлерді негізге алып, тарихи өлеңдердің типологиялық және поэтикалық болмыс-бітімін бірнеше аспектіде қарауға болады. Бірінші, тарихи өлең шын мәнінде нақты болған оқиғалардың шынайы естелігі. Белгілі бір дәуірлердегі болған сұрапыл соғыс, ірілі-ұсақты қақтығыстардың бәрі де бір ғана тарихи өлеңмен өлшенбейді. Қайта бірнеше өлеңдер арқылы оқиғаның мән-жайы өсіп-өрбіп, тарихтың ақиқат кезеңдері толыса түседі. Егер шын мәнінде осылай болатын болса, онда тарихи өлеңдер әр дәуірге қатысты топтасып, циклденуі тиіс. Өйткені тарихи өлең деп танылған туындының тақырыбы, жанры, стилі жағынан ұқсастығы қалайда байқалары анық. Бұл өлшеммен қарасақ, шын мәнінде тарихи өлеңдердің циклденуін тым ертеде туғандарынан емес, берідегі ізі суымаған оқиғалардан танимыз. Айталық, Көне түркі дәуірі, Алтын Орда дәуірі, Ноғайлы дәуірі кезеңдеріне қатысты тарихи өлеңдер ұмытылып, олардың кей үлгілері ғана бізге жеткен. Тарихи өлеңге қарағанда, тарихи жырлар тұтастанып (циклизация) үлгерген. Тарихи өлеңдердің цикл құрауы Қазақ хандығы кезеңіндегі дербестік жолындағы ұмтылыс, сыртқы жаудың әділетсіз соғыстарынан келіп туындаған. Бұл тұрғыда тарихи өлеңдер төмендегідей дәуірлерге тақырыптық жағынан топтастырып үлгерген:
1) XVIII ғасырдағы ақтабан шұбырынды оқиғасына қатысты туған тарихи өлеңдер
2) XIX ғасырдағы отарлау саясатына байланысты тарихи өлеңдер
3) 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс өлеңдері
Бұлардың бірнеше тақырыпта кездесуі, көп нұсқалы болуы, бір-бірімен сабақтасуы, өзіне тән ұқсастықтары мен тарихи кезең шындығын бере алуы және белгілі дәуірге қатысты топтасуы фольклорға тән белгілерді барынша айғақтай түседі.
Жинақтай айтсақ, ел басына күн туған зар-заман оқиғасы тарихи өлеңдерді белгілі бір дәуірге топтастырып, түрлі тақырыптар арнасында тұтастандырады екен. Өлеңнің айтары ел, жер жайы болып отырады. Өлеңнен қайғы-мұң, қасірет пен азалы кек, ашу мен ыза айрықша көрінеді. Бұл тарихи өлеңнің өзіндік болмыс-бітімі, табиғи ерекшелігі екендігі анық.
Ал, тарихи өлеңдердегі мұң-шер жалпы халықтық мәселеге арналып, халықтың арман-тілегі, аянышты тағдыр-талайымен сабақтастырылады. Әсіресе ел мен жер тағдыры басты орынға шығады. Осының барлығы нақты болған немесе болып жатқан шынайы тарихи оқиғаға байланысты болып келеді. Міне, тарихи өлеңдегі басты ерекшелік тікелей деректік мәселеде жатыр. Лирикалық өлеңде жеке адамның басындағы оқиға өлеңге өзек болса, тарихи өлеңде жалпы халықтың тағдыр-талайы ауыр сынға түскені баяндалады. Демек, тарихи өлеңнің негізі үлкен оқиғадан келіп туындайды. Мұндағы оқиға ел мен жер туралы кездейсоқ апат, қиын-қыстау, жаншошырлық, озбырлық әрекеттердің кесапатынан туындайды. Тарихи өлеңнің өміршеңдігі болған оқиғаны дәлме-дәл, нақты қаз-қалпында жеткізуден көрінеді. Ондай өлеңдер халық есінде ұмытылмай ғасырдан ғасырға өтеді.
Ең алдымен Тарихи өлеңдердің шығарушысы, таратушысы кім? деген сауалға тарихи өлеңдерді алғаш зерттеуші А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Е.Ысмайылов т.б. тарихи өлеңдердің айтушылары сол оқиғаны көзбен көріп, көңілге түйген ақындар екен деген пікірлері дәлелді айтылған. Тарихи өлеңдердің композициясына үңілгенде онда эпикалық кеңдік барын байқаймыз. Бірақ ондағы бастан өткен қым-қиғаш оқиғалар, ел мен жердің тағдыр-талайының бәрі - өлеңді айтушы ақын атынан баяндалады. Бұл тұрғыдан алғанда тарихи өлеңдердің ең көне түрлері бізге ел мен жерге қатысты қоштасу, жоқтау, түрінде айтылған. Эпикаға тән ерекшелік бар. Бұл - батырлықты дәріптеуге тән эпика емес. Эпоста кейіпкерді даралау, қаһармандар тұлғасын жасауға қатысты оқиға қалыңдай түседі. Тарихи өлеңдерге, сол көлемді сюжетті қалыптастырудағы сарындар көзге түседі. Тарихи өлеңдердің айтары оқиға қалай, қашан болды, оның себебі мен салдары халықтың қандай күйге түскендігін жеткізу дәстүрге айналған. Мысалы:
Зор күн туды, зор күндер,
Кетті күлкі мол күндер.
Жылау менен қоштасу,
Келер ме қайтып ол күндер! [16]
Осындай арнаудың үлгілері әсіресе 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты өлеңдерде молынан ұшырасады:
Қатын - бала, бауырың жауда кетті,
Қаратауды қатал жау бермей өтті.
Қайдасыңдар қазақтың батырлары.
Жасақ бастап, алсаңшы жаудан кекті.
Тарихи өлеңді айтушы ақын ең алдымен болып жатқан қайғылы оқиғаны айтып, ендігі күннің не боларын жалпы жұртқа қарата сөйлеп, жұртпен кеңесуді жөн санайды. Мәселен:
Ақ Орда артта қалды сарайлары,
Ағарар артын ойлап самайлары.
Қаңғырып жүргенінде көп қазақтың,
Көмусіз қала ма алда, талайлары, -
деп, жеке өзімен емес, ақын жалпы жұртқа үлкен ой тастайды. Сөйтіп, күрмеуі қиын шешімнің жауабын тағы да ел аузынан өзі айтады:
Боларсың бірің артық, бірің кемде,
Біріңді бірің сүйе сүрінгенде.
Ынтымақ, ауыз бірлік қып жүрсеңдер,
Арзисың аз болсаң да рулы елге. [16]
Сөз өнеріне айрықша мән берген А.Байтұрсынов: Екі нәрсе қатар яки қарама-қарсы келгенде, арасындағы айырым көзге көбірек түседі. Биік пен аласа, ұзын мен қысқа, көрікті мен көріксіз, шебер мен олақ, ғалым мен надан қатар келгенде, араларындағы айырмасын анық көреміз [15], - деп айтқандай, жоғарыдағы өлең жолдарының басындағы екі тармақта өткен күнгі ел мен жердің жай-күйі сөз болса, кейінгі екі тармақ бүгінгі күннен хабар береді. Қысқасы, кеше мен бүгін өлеңде барынша қарама-қарсылықта алынып, бір-бірімен шендестіріледі. Тарихи өлеңдегі табиғат пен адамды егіз алып суреттеуге алып келген бұл құбылыс, қайғылы оқиғаға қатысты табиғат пен адам психологиясын сипаттауға ауысқан.
Басынан Қаратаудың көш келеді,
Бір тайлақ көшкен сайын бос келеді.
Айырылған қарындастан жаман екен,
Мөлдіреп қара көзден жас келеді. [16]
Адамның көңіл-күйін табиғатпен егіздей көрсетіп, бір жұптастыру тарихи өлеңдердегі дәстүр белгісін танытады. Тарихи өлеңде жалпы халықтың елі мен жеріне деген шынайы махаббаты, қимастық сезім сырлары сипатталады. Лирикалық өлеңдермен сабақтастығы да осы тұста көрініп, тарихи өлеңдердің әнге айналуынан байланыс-бірлігі танылады.
Тарихи өлең мен тарихи жырлардың жанрлық айырмашылығы бар. Тарихи жыр өзінің поэтикалық жағынан толық эпостың белгілерін танытса, тарихи өлеңде эпикалық ерекшелік жалпы оқиғаның мән-жайын, себеп-салдарын баяндауға құрылады. Жеке адамның образын жасау тарихи өлеңге тән емес.
Поэтикалық жағынан тарихи өлеңдерге тән бейнелеу құралдарынан айшықтаулар айрықша орын алады. Әсіресе, арнаулар: сұрай арнау, зарлай арнау, жарлай арнаулар тарихи өлеңге тән ерекшелікті аңғартады. Басты дәлел халықтың өлеңдегі ашу-ызасы, өкпе-назы, реніш пен қайғысының дәстүр негізінде шын болған оқиғаға сай жасалуынан көрінеді.
Тарихи өлеңдерде шендестіру және параллелизмнің халық психологиясын беруде шеберлікпен айтылып, тамаша сипатталғанына толық көз жеткіземіз. Сондай-ақ, дәстүрлі дыбыс қайталаулар ассонанс пен аллитерация және жай қайталаулар өлеңге ажар-көрік беріп, өткен мен бүгінді салыстырып, ел тағдыры мен жер тағдырын таразыға тартады.
Тарихи өлеңде әр дәуірдің дерегін танытарлық дәлелдің көрсеткіші ондағы көнерген сөздер мен жаңадан қалыптасқан сөздерден аңғарылады.
Қоғам дамуындағы белгілі бір ұлттың халық, ел болып қалыптасқан кезінде басына қиын-қыстау күн туғандағы тарихи-әлеуметтік жағдайына қатысты жедел туып, сол ұлттың оқиғаға деген көзқарасын, көңіл-күйін, арман-тілегін дәлме-дәл жалпыхалықтық психологиямен өрелестіретін мұраларымызды тарихи өлеңдер дейміз.
II ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ХАЛЫҚ ӘДЕБИЕТІ
2.1 Тарихи жырлардың Қазақстандағы зерттелуі
Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді. Шыңжаң атауы - XVIII ғасырдың 50-жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы Жаңа шеп немесе Жаңа шекара деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн. екі жүз мың қазақ бауырларымыз өмір сүріп келеді екен [17, 240].
Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал-айла қолданып келді. Сондықтан Қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық-зорлықтарын бастарынан өткерді. Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал-сайманын тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар-ожданын қорғайтын көсемдерін, рухани дем беруші ақын - жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін біржолата жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан тың игерушілерді қоныстандыру... [18, 81]. - сияқты жан түршігерлік қорлық-зорлығына қарсы күресті.
Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым-қиянаттарына шыдамаған халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды. Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан, Әкбар, Сейіт, Бүркітбай, Сұлубай, т.б. батырлар тұлпар жаратып, ту көтерді. Елді бастап, озбырлықтан құтылуға ұмтылды. Бірақ басқаның басымдығына шыдамай елінің ертеңін ойлаған батырлар мақсат-мұраттарына жете алмады. Ұлт-азаттығы жолында мерт болды.
Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-жыршылар батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең-жырлар тудырды. Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
Қытайдағы қазақтардың ұлт азаттығы үшін күрескен ерлердің көтерілісіне байланысты туған Демежан батыр, Зуха батыр, Үркін-қорқын, Жақыпберді батыр қатарлы тарихи жырлар зерттеу нысанына айналды. Бұл жырлардың ерекшеліктерін ашып, жан-жақты зерттеу - ғылымның басты проблемаларының бірі. Жұмыстың өзектілігі де осы қажеттіліктен байқалады. Сондай-ақ, бұл жұмыс мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасына да сәйкес келеді. Дипломдық жұмыста ұзақ уақыт ақтаңдақ қатарында қалып, зерттелмей келе жатқан Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың пайда болып, қалыптасу жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап, сипаттама беруге және маңызын ашуға тырыстық. Қытайдағы қазақтардың азаттық жолындағы көтерілісіне байланысты туған тарихи жырларды жүйелеп, ғылыми айналымға қосу және оларды жан-жақты бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерттеу жұмысының көптеп қолға алына бастауы қуанарлық жай.
ХІХ ғасырдың екінші және ХХ ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлар халықтың азаттық, бостандық жолындағы күрестерінің фольклордағы көріністері екендігі қазір дәлелдене бастады. Халық үшін қан майданға шығып, қаһармандық-ерлік көрсеткен батырлар жайында туған тарихи жырлардағы ұлт-азаттық идеясы сол тұстағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен, тарихи факті-деректермен салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы - дипломдық жұмыста көтерілген мәселенің маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады. Есімдері ел тарихында мәңгілік жатталатын батырларымыз хақындағы тарихи жырлардың тарихқа қарым-қатынасы мен поэтикалық ерекшеліктерінің әдебиеттану ғылымы тұрғысынан талдануы ғылым үшін мәні бар мәселе екендігі даусыз.
Қытайдағы қазақтардың рухани мұрасы жалпы қазақ фольклорынан бастау алады, тамырлас деп қаралып, ...кейінгі туған фольклорында өзіне тән ерекшелік бар. Екі елдің арасына шекара сызығы тартылғаннан кейін сол жақтағы жағдайларға байланысты эпикалық жырлар қайта өңделіп жырланды, жаңа эпикалық жырлар да туа бастады. Атап айтқанда Манас, Сабалақ, Бердіқожа батыр, Қабанбай батыр, Жәнібек батыр, Арқалық батыр, Әлібек-Бор батыр, Әтікей-Нұржекей, Зуха, т.б. батырлық, Ахмет-Кәшім, Садық-Салиқа сияқты лиро-эпостық жырлар болған Шыңжаң қазақтарының осы тұстан (шекара бөлінгеннен кейін) бастау алған тарихи жырларын шартты түрде бірі - сыртқы жауға (жоңғар), екіншісі - ішкі жауға (гоминдаң) қарсы күрес негізінде туған жырлар деп екі топқа бөлініп қарастырылды [19, 328].
Тарихи жырлардың туып, қалыптасуы турасында академик М.О.Әуезовтің: Бұл жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да - анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар. Жырлардың авторлары - көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап-сабымен баяндайды [20, 75]. - деген тұжырымы Қытайдағы қазақтар арасында туған жырлардан да анық байқалады. Қытайдағы қазақтар арасында сақталып келген тарихи жырлар екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең - Қытай-Ресей шекаралары бөлінбеген кезде Қазақстан мен Қытайдағы қазақтарға ортақ Қабанбай батыр, Арқалық батыр жырлары туған дәуір, яғни сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар. Ал, екінші кезең - шекара бөлінгеннен кейін Қытайдағы қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайларына байланысты туған жырлар, яғни ішкі жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын жинап, жариялау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталды. Ғалым Шоқан Уәлихановтың Қашқарияға саяхат, Жоңғария очерктері атты еңбектері алғашқы зерттеу еңбектері болып табылады. Ш.Уәлихановтан кейін Алтай аймағында тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын зерттеуші Г.Н.Потанин жинап, жариялады. Қазақстанда сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар араға біраз уақыт салып, Қазан төңкерісінен кейін қайта қолға алынды.
Бұл тұста айта кететін бір жайт, екі елдің арасына көп тараған Қабанбай батыр жыры мен Арқалық батыр жырларының жиналу, жариялану, зерттелуі туралы пікірлердің маңыздылығы күшті.
Арқалық батыр жыры жөнінде Қ.Қалиасқарұлы, С.Садырбаев, Б.Уахатов, М.Ғұмарова, Т.Сыдықов, З.Сейітжанов, Қ.Қалиасқарұлы сияқты ғалымдар болды. Әйтсе де әр ғалымның өзіндік тұжырымдары бар. Мәселен, Қ.Қалиасқарұлы Арқалық батыр жырын батырлар жырының құрамында қараған [21, 89]. Ал, ғалым С.Садырбаев Фольклор және эстетика атты еңбегінде Арқалық батыр жырын батырлық, ғашықтық, ерлік, таптық тартыс, отбасылық қарым-қатынастар қатар суреттелетін тарихи жырлардың қатарында қараған [22, 68-73].
Ғалым Б.Уахатов бұл жырды тарихи шындықпен салыстыра қарап, ХVIII-ХІХ ғасырларды ала туған Арқалық батыр жырында сол дәуірдегі тарихи-әлеуметтік өзгерістердің шынайы суреттері бар [23, 180]. - деген қорытынды жасаған. Тарихи шындыққа жақын келетін Ержан Ахметов нұсқасын көбірек назарда ұстаған.
Зерттеуші М.Ғұмарова бұл жырдың жиналуы мен жариялануы, идеялық мазмұны, образдар жүйесі турасында зерттеу мақалаларын жазды. Арқалық сыртқы жау - қалмақтарға, ішкі жау - Әжіге қарсы күрескен батыр [24, 476]. - дейді. Ал, зерттеуші Т.Сыдықов ғалымдар С.Садырбаев пен Б.Уахатовтың зерттеулерін негіз еткен [25, 160-162].
Ғалым З.Сейітжанов Арқалық батыр жырымен қоса, Тарихи эпос атты монографиясында Қытайдағы қазақтардың арасында айтылатын кейіннен туған тарихи жырларды алғаш рет ғылыми айналымға енгізді. Бұл жырлардың қатарында Арқалық батыр, Мырзаш батыр, Түкібай-Шолпан, Шайқан-Күләш, Ахмет-Кәшім, Хасен-Жәмилә, т.б. жырларды қарастырып, түркі-монғол халықтарының эпикалық мұраларымен типологиялық салыстырулар жасаған. Салыстырулардың нәтижесінде ... бұл жырлардағы тарихи оқиғаның негізі айқын, яғни жыр нақты өмірде болған тарихи кейіпкерлердің іс-әрекетін баяндайды, демек, бұл жырлар нақты тарихи-реалды эпос [26, 28]. - деген тұжырым жасаған.
Ал, Қабанбай батыр жырының жиналуы мен зерттелуіне келгенде ғалым С.Қасқабасов: ... Қабанбай туралы шығармалар батырлық эпосқа толық айналып үлгермеген, бірақ оның поэтикасын бойына сіңірген тарихи жырлар деп қарайды. Сондай-ақ, Қабанбай дәуірінде шағын өлең, аңыз-әңгіме түрінде айтылып, жырдың кейін пайда болғанын да дәлелді түрде көрсете білген.
Қабанбай батыр жыры туралы зерттеу жазған ғалымның бірі Болатжан Абылқасымов болды [27, 91-115]. Зерттеуші Қабанбай батыр жырының
ХХ ғасырдың бас кездерінен бастап С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Аманжолов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, Н.Смирнова сияқты ғалымдардың еңбектерінде сөз болғандығынан хабардар ете отырып, Қабанбай батыр жайында айтылатын жыр нұсқаларының жиналуы мен зерттелуі туралы мәліметтер берген. Жырдың қолжазба күйінде сақталған он үш нұсқасының жырлаушылары мен жазып алушылары туралы айта келіп, сол он үш нұсқаны қатар алып салыстырады. Тіпті, сюжеттік желідегі ірірек және мәндірек деген эпизодтарды тарихи фактымен қатар алып қарастыра келіп, "Қабанбай батыр" ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихының бір сәтін бейнелейді. Әскери қақтығыс пен кейіпкерлердің өмірден алынғандығы дау туғызбайды деген қорытынды жасаған.
Қабанбай батыр жырын арнайы зерттеу нысаны еткен ғалым А.Ғабдуллина Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар деген ғылыми зерттеу еңбегінде Қабанбай батыр жайындағы барлық аңыздар мен жырларды қатар алып қарап, олардың тарихи шындыққа жанасатын тұстарын салыстырады. Мәселен жырдың тарихилығын біріншіден, ХҮІІІ ғасырда өткен қазақ-қалмақ соғысы; екіншіден, батыр жанындағы Абылай, Бөгенбай, Жәнібек, Дәулетбай, Ақтамберді, Қазыбек би, Бұқар жырау - бәрі де тарихи өмір кешкен Қабанбайдың тұстастары; үшіншіден, шайқастар өткен жер-су мен кісі, ру, ұлт, елді мекеннің аттары дәл өз күйінде сақталғанын жырдың тарихилығы деп таниды[28, 89].
2.2 Қытай жеріндегі тарихи жырлар
Қытайдағы қазақтарда фольклорлық мұраларды жинау, жариялау, зерттеу мәселесі өткен ғасырдың қырқыншы жылдарынан басталады. 1950 жылдары Қос қобди (1957), Ертегілер (1958), Ертегілер мен аңыздар (1958), т.б. жинақтары шығады. Алайда осы тұста, дәлірек айтқанда, 50-жылдардан бастап әртүрлі саяси науқандар жүргізіле бастады. Оның ақыры Мәдениет төңкерісі атты он жыл ойранға ұласады. Осының нәтижесінде халық әдебиетін жинамақ түгіл, көне мұра ретінде барлық әдеби мұралар өртеліп, көзі жойылды. Осыған орай ұзақ уақыт әдебиет пен мәдениет саласын ілгерілетудің орнына кейін шегініс жасалады. Осы қателік 1980 жылдан бастап (1979 жылғы партияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz