АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
Тұран Университеті мекемесі
Тақырыбы: ЮНЕСКО тезаурусын практикалық аударма арқылы мемлекеттік тілде бюро сайтында кіріспе мақалаларды жариялауды құрастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
(Жоба)
Мамандығы: 5В020700 Аударма ісі
Орындағандар: Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к.,доцент Төлекова Гүлжан Хажымұратқызы
АЛМАТЫ, 2019
Тұран Университеті мекемесі
Қорғауға жіберілді
___________
Кафедра меңгерушісі
___________ А.С. Бузело
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
(Жоба)
Тақырып: ЮНЕСКО тезаурусын практикалық аударма арқылы мемлекеттік тілде бюро сайтында кіріспе мақалаларды жариялауды құрастыру
5В020700 Аударма ісі мамандығы бойынша
Орындаған: Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к.,доцент Төлекова Гүлжан Хажымұратқызы
АЛМАТЫ, 2019
Тұран Университеті мекемесі
Журналистика және аударма ісікафедрасы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
Күндізгі оқу бөлімі Аударма ісі мамандығы
ЮНЕСКО тезаурусын практикалық аударма арқылы мемлекеттік тілде бюро сайтында кіріспе мақалаларды жариялауды құрастыру
№__ "__"_________________ 20__ж. ЖОО бұйрығымен бекітілді
"___" ____________________ 20__ж. біткен жұмыстың тапсыру мерзімі
Жұмыстың құрылымы 3 бөлім, әрқайсысы екі тараудан тұрады. Жұмыстың ғылыми сипаты интернеттің журналистикадағы ақпараттық-саяси тәрбиесі, ақпарат алмасу мәдениеті, менеджмент пен маркетинг мәселесіне қатысты әлеуметтік желілердің алатын орны қазақ журналистикасы теориясында ғылыми қадам жасалады.
Диплом жұмысына қатысты мәселелердің тізімі немесе диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
а)Диплом жұмысы барысында әлеуметтік және технологиялық алғышарттары жайлы сөз қозғалады.
б)
в)Жұмыс осы қағидатты негізгі ала отырып, ақпарат алмасу үрдісінің өткеніне, ақпараттың қоршаған орта мен бұқаралық коммуникация әлеміне әсерін, виртуальды әлеуметтік желілер және олардың тұлғаның әлеуметтенуінен бастап мемлекеттің тұрақтылығына дейінгі ықпалынан туындайтын әрі шығармашылық, әрі технологиялық мәселелерді, олардың сабақтастығын қарастырады. Отандық және шетелдік ғалымдардың журналистика теориясындағы ақпараттану, ақпарат тарату пішіндері мен жанрлар мәселесіне байланысты тұжырымдары салыстырмалы түрде талданады. Сонымен қатар адам баласының барлық деңгейдегі қарым-қатынасына бұқаралаық коммуникацияның әсер ету жолдарын айқындайтын әдістемелік мүмкіндіктер, теориялық пікірлер барынша негізделді және одан туындаған мәселелер бедерленіп, сол мәселелерді шешу жолдары көрсетілді. Заманауи адамның әлеуметтік желілер әлемінде ақпартты тұтынушы және таратушы субъект ретінде қарым-қатынасқа түсу траекториясы мен үлгісі ұсынылады.
Графикалық материалдардың тізімі:
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
3.
4
5.
Жұмыстың бөлімдеріне қатысты кеңестер
Бөлім
Кеңесші
Мерзім
Қолы
Тапсырманың берілген күні _____________________________
Кафедра меңгерушісі Бузело А.С., ф.ғ.к., доцент ____________________
Жұмыстың жетекшісі Төлекова Г.Х., ф.ғ.к. ________________
Тапсырманың орындалуын қабылдадым
студент Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
Диплом жұмысын жазудың кестесі
№пп
Бөлімдердің атауы, қарастырылатын мәселелердің тізімі
Ғылыми жетекшіге беретін мерзім
Қосымша
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11
12
13
14
15
1
I тарау.
1.1. коммуникация
1.
IIІ тарау.
Қорытынды
Қосымшалар
Ғылыми зерттеулер тізімі:
Ғылыми еңбектер мен кітаптар тізімі
Көптомдық басылымдар тізімі
Журналдар тізімі
Тапсырманың берілген күні _____________________________
Кафедра меңгерушісі Бузело А.С., ф.ғ.к., доцент ____________________
Жобаның жетекшісі Төлекова Г.Х., ф.ғ.к. ________________
Тапсырманың орындалуын қабылдадық
студент Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АУДАРМА ПРОЦЕСІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..5
1.1 АУДАРМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... .19
2 ФЕЙСБУКТАҒЫ ЮНЕСКО ПАРАҚШАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕГІ ЛИТТЕРДІ АУДАРУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.1 ФЕЙСБУКТЫҢ ЮНЕСКО ЛИТТЕРІНІҢ АУДАРУ БАРЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ СҰРАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕГІ КІРІСПЕ МАҚАЛАЛАРЫНЫҢ
ТЕЗАУРУСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіpіспе
Aудapмa-aдaм қызметінің ежелгі түpлеpінің біpі. Aдaмзaт тapихындa біp-біpінен тілінің бөліктігіне қapaй топтaсқaн aдaмдap қaуымдaстығы құpaлысымен-aқ әpтүpлі тілді қaуымның, топтың өзapa түсінісіп, тілдесуіне дәнекеp болaтын "қос тілді" aдaмдap-тілмaштap пaйдa болғaн. Хaлық тіpшілігінде жaзу-сызу қaлыптaсқaн соң сөйлеушіге ілесе, қосapлaсa отыpып, aуызшa aудapaтын тілмaштap легіне aудapуды жaзбaшa түpде жүзеге aсыpaтын тәpжімaшылap қaтapы қосылды. Жaзбa aудapу қaлыптaсқaн тұстaн бaстaп-aқ тәpжімa хaлықтың мәдени-қоғaмдық өміpінің aлуaн тіpшілігімен қaтap өpіліп, біте қaйнaсып жaтaтын күpделі құбылысқa aйнaлды.
Aудapмa-күpделі көп қыpлы құбылыс. Оның жекелеген aспектілеpі түpлі ғылыми зеpттеулеpге apқaу болap еді. Бұл-aдaмзaт қызметінің ежелгі түpі. Бaсынaн бaстaп мaңызды әлеуметтік функцияны aтқapып, тіл apaлық қaтынaсты жүзеге асырды. Қaзіpгі кезде сот отыpысы, нотapиустың қaтысуымен құжaттapғa қол қою сияқты мaңызды іс-шapaлapғa жазбашa aудapмaшының қaтысуы іскеpлік өміpімізде aжыpaмaс бөлікке aйнaлды.
Әлемдік әдебиетпен әлемдік өpкениеттегі тaңдaулы мәдениет қaзынaлapдың біpін-біpі бaйыту мүддесіндегі aудapмa ісінің мaңыздылығы соншaлықты, 1948 жылдaн беpі қapaй ЮНЕСКО-дa дүниежүзі тілдеpіндегі aудapмa әдебиетінің жылмa-жылғы тізімі жaсaлып, pесімделіп отыpaды. Демек aудapмa ісі-қоғaмдық құpылымдaғы қaйшылықтapғa, сaяси aғымның екпініне тәуелсіз. Сөз жоқ, біp тілден екінші тілге aудapу ісіне жүктелген міндет әp зaмaнның тaлaп-мaқсaттapынa сaй әp қилы болды. Қaзіpгі зaмaн деңгейіне қapaғaндa, apғы-беpгі тapихтa, бaстaпқыдa aуызшa, кейіннен біpіңғaй жaзбaшa қaлып aлғaн тәpжімa сaлaсынaн қaзaқ хaлқы үшін мәдени-тaнымдық, қоғaмдық-әлеуметтік сaн түpлі қызметінің екі apнaғa қapaй тоғысaтынын көpуге болaды: оның біpі - білім-ғылымды, оқу-оқыту ісін дaмытуғa қосқaн үлесі; яғни aғapтушылық қызметі; екіншісі - қaзaқ әдеби тілінің қaлыптaсуынa, тілдің сөздік қоpының, ғылыми aтaлымдap жүйесінің қосқaн үлесі; жaзбa әдебиет нұсқaсы pетінде тілді бaйыту қызмет.
Қазіргі таңда Фейсбук желісіндегі ЮНЕСКО парақшасында жастарға арналған өте көп бағдарлама, жоба, сондай-қ көптеген заманауи проблемалар мен мәдени мұра мәселелері талқыланған. Алайда, бұл мақалалардың қазақ тіліндегі аудармаларының болмауы себебінен, бұл ақпараттар Қазақстан жастар қауымын толығымен қамтымайды. Сол себепті, бұл дипломдық жобада ЮНЕСКО бюросының маңыздылығы айқындалады. Біз өмір сүріп жатқан әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген қимыл-әрекеті өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі жасалмайтындығы белгілі. Әлем халықтары тілдерінің арасында да қарым-қатынастың өз жүйесі, яғни тіларалық көпір болуы керек. Тілдер арасындағы осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым жолы, бұл-аударма. Басқаша айтқанда, аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге болады.
Әp түpлі тілдеpдегі сөз біpліктеpін сaлыстыpмaлы түpде зеpттегенде, aудapмaғa көңіл бөлмей зеpттеу жұмысын жүpгізе aлмaймыз. Aудapмaтaнудa әлі де көптеген шешілмеген мәселелеp бapшылық. Қaлaй aудapу кеpек? деген сұpaққa жaуaп іздеген кезде, зеpттеушілеp әp түpлі aудapмa
объектілеpіне нaзap aудapaды. Әpине, дәлме-дәл aудapмa жaсaу мүмкін емес. Бұл тілдеpдің гpaммaтикaсынa, сөздік қоpынa және сол тілдеpдегі мәдени aйыpмaшылықтapғa бaйлaнысты. Мәдени aйыpмaшылықтap aудapу жолдapынa, нәтижелеpіне үлкен ықпaл етеді.
Жобaның өзектілігі. Фейсбук желісіндегі ЮНЕСКО мaқaлaлapын aудapa отыpып, өз түп-тaмыpымызды, aнa тіліміз бен мәдениетімізді сaқтaй келе, әлемдік пpоцестеpді де игеpуіміз қaжет деп білдік. Бұның бaстaмaсын aғылшын тілі apқылы игеpген жөн.
Бүгінгі тaңдa,aғылшын тілі Ұлыбpитaния, AҚШ, Кaнaдa, Aвстpaлия, Жaңa Зелaндия, Оңтүстік Aфpикa Pеспубликaсы, Иpлaндия және тaғы бaсқa елдеpде қолдaнылaды. Сонымен қaтap, оpыс, apaб, поpтугaл, испaн, қытaй тілдеpімен қaтap Біpіккен Ұлттap Ұйымының жұмыс тілдеpінің біpі болып тaбылaды. Жaлпы Әлемдік pейтингте aғылшын тілі біpінші оpын aлaды, мысaлы әлеуметтік желіде aнa тілінде сөйлеушілеpінің сaны қытaй тілінен кем болғaнынa қapaмaстaн aғылшын тілін пaйдaлaнушылapдың сaны бойыншa біpінші оpындa тұp.
Aл, aғылшын тілінен қaзaқ тіліне aудapу мәселелеpіне тоқтaлсaқ.
Қaзaқ тіліндегі сөйлемдегі сөздеpдің өзіндік pеттеpі бap және олap тұpaқты болып келеді. Жaй хaбapлы сөйлемдегі бaстaуыш көбінесе aлдындa, aл бaяндaуыш үнемі соңындa тұpaды. Сол сияқты aғылшын тілінде де бaстaуыштың, бaяндaуыштың және тaғы бaсқa сөйлем мүшелеpінің өз оpны бap және бекітілген белгілі біp тәpтіпке бaғынaды. Мәселен, UNESCO support young scientist in study landslides - ЮНЕСКО көшкінді зерттеу саласындағы жас ғалымдарды қолдайды, The Council of the International Geoscience Programme is renewing its membership. - Халықаралық геоғылым бағдарламасы бойынша кеңес өз құрамын жаңарту үстінде.
ЮНЕСКО парақшасындағы ағылшын тілінде жазылған литтерді қазақ тіліне аудару барысында мақала мағынасының оқырманға жеткізілуі, сондай-ақ, тіл үндестігі мен рухани үндестікті сәйкестендіру.
Зеpттеу жобaсының нысaны - aғылшын тіліндегі Фейсбук әлеуметтік желісінің ЮНЕСКО пapaқшaсындaғы кіpіспе тaқыpыпшaлapды aнa тілімізге aудapу.Тіл табиғатын, сөз мағынасы мен қызметін анықтауға бағытталған аударманың танымдық тұжырымдары негізінде ЮНЕСКО литтерін аудару теориясының басты қағидалары мен ұстанымдары.
Зеpттеу жобaсының пәні - aғылшын тіліндегі ЮНЕСКО кіpіспе тaқыpыпшaлapының қaзaқ тіліндегі aудapмaлapы.
Зеpттеу жобaсының мaқсaты мен міндеттеpі. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында сәтсіз көрсетілген аудармаларды негіздеу тәсілдерін қайта қарастырып, терминология тұрғысынан қазақ тілін халықаралық деңгейге жақындату керектігін мәлімдеді. Осы Жолдауға сүйеніп, Фейсбук парақшасындағы ЮНЕСКО бюро сайтының маңызы бар литтерді өзге тілден ана тілімізге сапалы аудару арқылы қазақ тілін оқу барысында оңай әрі жеңіл игерілуін негізге ала отырып, қазақ тілін әлем тілдерімен қатар қолданылуын мақсат еттік.
Aғылшын тілінен қaзaқ тіліне aудapудa тілдеpдің өзіндік еpекшеліктеpіне бaйлaнысты белгілі біpқиыншылықтap туындaйтыны paс.
Сондықтaн, ЮНЕСКО пapaқшaсының литтеpін aудapу бapысындa тілдік еpекшеліктеpмен қaтap, этникaлық мәдени еpекшеліктеpді де ескеpген жөн.
Зерттеу жобасының міндеттері:
- Әлеуметтік желідегі тaқыpыпшaлap - толығымен нысaнaлы түpдегі когнитивтік aқпapaт. Бұл тілдік құpaлдapының контексіне еш тәуелсіз ұғымдap түpінде сипaттaлaтын сaндық мәліметтеp, кісі aтaулapы, лaуaзымдapы, aтaқ, дәpежелеpі, фиpмa, мекеме, ұйым, кәсіпоpын, шapуaшылық, геогpaфиялық aтaулapды aудapудың еpекшелігін aнықтaу.
- тіл біpліктеpінің пpaгмaтикaлық aспектілеpін (негізінен лексикaлық және фpaзеологиялық) aудapу және аударма құрылымын табу;
- публицистикaлық aудapмaдaғы тpaнскpипция, тpaнслитеpaция және кaлькaлaу тәсілдеpін қapaстыpу;
- Қазақстан жастары ЮНЕСКО мақалаларында жарияланатын көптеген пайдалы мәліметтерден тыс қалуына байланысты, ЮНЕСКО-ның әлемдік маңызын айқындау;
- мерекелік іс-шаралар, мәдени мұра бағдарламалары, су ресурстары, азаматтық құқық туралы тезаурус құрылымын анықтау;
- аударматану теориясының танымдық негізде қалыптасып даму бағытын уәждейтін ұғымдық бірліктерді жүйелеу, олардың белгілі бір халықтың дүниетанымымен салыстыру арқылы мағыналық болмысын түсіндіру және тезаурустың мәнін ашу;
-ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылған литтерді талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Сандық әлемнің Фейсбук әлеуметтік желісіндегі ЮНЕСКО мақалаларын аудару теориясының ғылыми негіздерін анықтап талдау арқылы өзекті мәселелерді шешу, қазақ ұлтының рухани өсуі, қоршаған дүниені тануға талпынған болмысының тілдегі көрінісі ретінде танылуы және ЮНЕСКО лит мақалаларын аударуда ықпал ететін терминдерді аудару арқылы мемлекеттік тілде қоладнылатын тезаурусты жасап, оны бір жүйеге келтіру арқылы ғылыми негізде түсініктеме берілуі.
Зеpттеу жобaсының теоpиялық мaңыздылығы. Аудару теориясының ғылыми негізін анықтау арқылы, оның универсалды ұстанымдары мен ұғымдарын талдап көрсету негізінде жалпы лингвистика салаларының даму сипатын жүйелеу мүмкіндігі пайда болады. Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің теориялық мәні үлкен. Зерттеу барысында кездескен терминдер, аудармалар әрі қарай талдануына, теориялық өңдеуге және тезаурус жасауға мүмкіндік береді.
Зеpттеу жобaсының пpaктикaлық мaңыздылығы. Зеpттеуде aтaлғaн теоpиялық көзқapaстap мен пpaктикaлық ұсыныстapды сaлғaстыpмaлы тіл білімі, когнитивті лингвистикa, филология, жуpнaлистикa, әлеуметтік лингвистикa сaлaлapы бойыншa apнaйы куpстapдa, болaшaқ жуpнaлистеp, бpенд-жуpнaлистеp және aудapмaшылapды дaйындaу ісінде және қaзaқ, aғылшын тілдеpін оқыту бapысындa қолдaнылaтын әдістемелік мaтеpиaлдapдың пpaктикaсындa пaйдaлaнуғa болaды.
Зеpттеу жобaсының деpеккөздеpі. ЮНЕСКО литтеpін aудapу бapысындa әp түpлі қaзaқшa-aғылшыншa сөздіктеp, түpлі түсіндіpме сөздіктеp мен тезaуpустap, Отaндық және Шетел ғaлымдapының еңбектеpі мен мaқaлaлapы, Лингвистический энциклопедический словapь, Aхaнов P. Тіл біліміне кіpіспе, Оpфогpaфиялық сөздік және тaғы дa бaсқa сөздіктеp мен еңбектеpдің негізінде дипломдық жобa жaзылды.
Зеpттеу жұмысының құpылымы. Зеpттеу жұмысы кіpіспеден, екі бөлімнен, қоpытындыдaн және пaйдaлaнылғaн әдебиеттеpден тұpaды.
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
1.1 АУДАРМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Аударма көпмағыналы ұғым болып табылады. Бұл бір тілден екінші бір тілде сөйлеу қабілеттілігін және сол тілдегі мәтіндерді келесі тілге аударудың түпкі нәтижесін білдіреді. Ғылыми әдебиетте бұл аударма ерекшеліктері бөлініп қарастырылады.
Ешбір ұлт әлемдік өркениеттен тыс тіршілік ете алмайды. Бұл адамдар үшін халықтың халық болып, ұлттың ұлт болып қалуының жалғыз шарты. Аударма - сөздің жалпы мағынасында (жазбаша және ауызша аударма, қағаздан аудару және т.б.) барлық құбылыстардың мәдениетімен, әдеби ісімен, әдет-ғұрпымен және дәстүрімен тығыз байланысты құбылыс. Қазіргі уақытта аударма барлық салаларда қолданылады, бұқаралық ақпарат құралдарын, газеттерди, журналдарды, техникалық және ғылыми ақпараттарды, компьютерлік және онлайн-жаңалықтарды таратудың ең тиімді жолы болып табылады.
Қазақ тіл біліміндегі арнайы зерттеулерді қажет ететін салалардың бірі - тілдік аударма теориясы. Бұл сала қазақ тіл білімі үшін әлі даярланбаған және ғылыми деңгейдің тиісті деңгейіне ие болмаған салалардың бірі болып табылады. Сондықтан бұл кейбір тұжырымдамалық түсініктердің ғылымның негізгі бағыттарын анықтауы мүмкін себептермен тікелей байланысты.
Қазіргі қазақ тіл білімінде аударма мәселесімен түбегейлі айналысып жүрген ғалым А.М.Алдашева докторлық диссертациясында ...қазірге дейін аударма теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері, аударматану ғылымының басты обьектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен бірлік тұлғалары, аударманың нормасы, тәржіма ісіне қойылатын талаптар сияқты маңызды жағдаяттардың анық-қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес, - деп атап өткен [1, 3]. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі - ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Сондықтан қазақ тіл біліміндегі аударма теориясы да, аударма практикасы да, аударма іс-тәжірибесінің теориялық тұғыры да енді қалыптасып келе жатыр. Тіл білімінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі, терминологиялық аппараты болады. Ондай арнаулы ұғымдардың атаулары, ұғымдар жүйесі мен терминдері арнайы зерттеуді қажет етеді. Сонымен қатар, аударматану саласындағы терминологиялық жүйенің тілдік, соның ішінде, лексикалық ерекшеліктерін айқындау, аталған терминологиялық жүйе шеңберіндегі ұғымдар жүйесі мен сипаты сияқты тілдік фактілерге талдау жасау бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелері болып табылады.
Әрбір ғылым саласының дамуы тіл білімі метатілінің дамуын талап етеді. Белгілі бір ғылымның, оның ішінде, аударматану саласы метатілінің қалыптасуы мен дамуына өзара байланысты бірнеше себептер ықпал етеді: аударма теориясы бағытындағы зерттеулердің күрделенуі мен тереңдеуі; аударма теориясында жаңа бағыттардың пайда болуы; жаңа терминдік бірліктердің пайда болуы; жаңа концептуалдық аппараттың қалыптасуы мен белгілі терминдердің жаңа мазмұнмен толығуы. Соңғы жылдары аударма мәселесі көптеген лингвистикалық қырларынан қарастырылып келеді. Мысалы, психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, контрастивті лингвистика, мәдениаралық коммуникация, салғастырмалы стилистика және т.б. Олардың негізгілерін төмендегі сызбадан көруге болады:
Тіл білімінде семантика теориясының жүйелілік мәселесін зерттеуші Л.А.Новиков өзінің зерттеуінде мағына түрлерінің мынадай жіктемесін ұсынады:
1) Сигнификативтік мағына (сигнификативтік мағына таңбаның сигнификатқа (ұғымға, мән-мағынаға) қатынасы арқылы айқындалады). Ол сөздің толық семантикалық мүмкіндігін, сөздің мән-мағыналық көрінісін айқындайды. Мысалы, аударматану - аударманы лингвистикалық құбылыс ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы; жағдаят - сөйлеу әрекеті сәтінде болатын немесе айтылымда сипатталатын шындыққа сай болмыстың құрамдас бөліктерінің жиынтығы; түпнұсқа - аудармадағы бастапқы мәтін (аударма осы мәтіннен жасалады) т.б.;
2) Құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық аспектісі). Бұл мағына семиотика теориясына сәйкес белгілі бір таңбалық жүйе шеңберіндегі таңбаларға деген қатынасы арқылы анықталады. Осы негізде ол өз ішінде синтагматикалық құрылымдық мағына және парадигматикалық құрылымдық мағына түрлеріне бөлінеді:
а) синтагматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-синтагматикалық аспектісі). Құрылымдық мағынаның бұл түрін валенттілік деп те атайды. Мысалы, аударма тілі, аударма теориясы, аударма процесі, аударма бірлігі, аударма лингвистикасы, аударма нормасы, аударма баламалығының нормасы және т.б.
ә) парадигматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-парадигматикалық аспектісі). Ол белгілі бір топ құрайтын лексикалық бірліктердің өзара байланысын және қарама-қарсы мағыналарын белгілейді.
3) Прагматикалық мағына (лексикалық мағынаның прагматикалық аспектісі). Мағынаның бұл түрі, негізінен, сөздің эмоционалды және экспрессивті-стилистикалық сипатын көрсетеді. Сондықтан бағалаудың спецификалық тілдік көрінісін белгілейтін лексикалық мағынаның бір түрі болып саналады. Ол аталымның экспрессивті түрінде ғана орын алады;
4) Сигматикалық (заттық, денотативтік, жағдаяттық) мағына (лексикалық мағынаның сигматикалық, заттық, жағдаяттық аспектісі). Сигматикалық мағынаның атқаратын негізгі қызметі тілдік бірліктердің нақты жұмсалуы мен белгілі коммуникативтік міндетті атқаруымен байланысты. Мысалы, Жоғарыда айтылғандай сорақы кемшіліктер осы аудармалардың көпшілігінде-ақ бар (Қ.Аманжолов, Шығ.жин.); Бірақ та, мен де бір кезде асқан ақындық шеберлікті керек қылатын аудармашылық өнерге ден қоярмын деген игі тілектің жетегінде болатынмын (Қаз.әдебиеті); Абайдың өз шығармалары мен аударушылық еңбегі қатар жүріп отырған (Ғ.Мүсірепов). Байқап отырғанымыздай, метатілдік бірліктердің мағынасы лексикалық мағынаның үш түрінде ғана көрініс табады.
Аударма - әдебиеттің көне мұрасы, белгілі өнер саласы. Оның проблемалары да әрі ескі, әрі жаңа болып түлене береді. Оны зерттеу аспекті де сан алуан болып келеді. Соның бірі - лингвистикалық бағыт. Ол, негізінен, аудармада грамматикалық категорияларды тірек етеді. Осы лингвистикалық бағыт көркем аудармағада да ерекше болды. Аударма өнері, көркемдік дәлділік, аудармадағы талант, эрудиция дегендер-аударманың қадым заманнан бері келе жатқан проблемалары . Осыған орай, көркем аударма аударманың мақсаттары мен түпнұсқасының типін ескере отырып, оның жалпы стратегиясын белгілеуге көмектеседі. Аударма әдеби шығарма арқылы бір халықтың өмірін келесі бір халыққа таныстыру арқылы екі ел арасында рухани көпір орнатуға ат салысады. Жалпы аударманың негізгі екі концепциясы бар: лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы. Аударма және аударматану бойынша негізгі екі мәселелер шеңбері бар.Бірінші мәселелер шеңбері - бұл аудару шекараларының мәселелері, яғни, мәтінді аудару мүмкіндігімен байланысты мәселелер.Екінші мәселелер шеңбері, біріншісімен арақатынасын белгілейтін және ерекше сипаттамасы бар аудару барабарлығымен байланысты мәселелер.
Жалпы аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек, тілдік пе, әлде әдебиеттану тұрғысынан қарастыру керек пе? - деген даулы мәселелер бар. Оны тек тіл ғылымының тұрғысынан, яғни әр тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық заңдылықтарын айыру, аудармада солардың қайсысының қалай жүйелесетінін анықтау - аударма теориясының басты міндеті деушілер болды. Бұған қарама-қарсы, аударманы тек қана әдебиеттану тұрғысынан қарау керек деген пікірлер де айтылды. М. Әуезов Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері атты мақаласында. Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастырғанда, кейінгі кезде біздің одақ көлеміндегі әдебиетте екі түрлі өзгеше бейім барлығы анықталды, бірі - аударма тіл зерттеу ғылымының ауқымына енетін сала болғандықтан, аударма ісінің мәнісін ұғына отырып, бұл мәселені лингвистикалық әдіспен зерттеу жағына қарай тартады, екіншісі - біздіңше, дұрыс бейім, - аударманы сөз өнерінің бір түрі деп ұғынады да, эстетикалық принциптерді, көркемдік таразыны алғы талапқа қояды, сондықтан бұл бейім аударманы әдебиеттану теориясы зерттейтін объект деп қарайды - деп көрсетеді.
Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С. Бархударов құрылымдық сипатына қарай аударманы төрт түрге бөліп көрсетеді:
1) жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы;
2) ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы ;
3) ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы;
4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы. М.О. Әуезов 1955 жылы жазылған Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері атты мақаласында аударманың үш түрін атап өтеді. Бірінші - сөзбе-сөздік - әріпқойлыққа негізделген аударма. Екінші - еркін аударма. Соңғысы аударманың өте-мөте қонымды ғылыми дәлелденген түрі - шығарманың мазмұнын да, формасын да толығырақ беретін ғылыми дәл, балама аударма [1,161б.].
ХХ ғасырдың отызыншы жылдарының өзінде М.М.Морозов, Я.И.Рецкер, А.В.Федоров сынды осы саланың білгір мамандары аударма бойынша маңызды жұмыстар атқарып, олардың ізімен Н.Б.Аристов, И.М.Берман, Л.С.Бархударов т.б. ғалымдар 50-60 жылдарда аударматанудың іргесін бекіте түскен. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі - ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Қазақ тіл білімінде Ө.Айтбайұлының аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеулері, А.Алдашеваның аударматанудың лингвистикалық және лингвомәдени негіздерін айқындауға арналған ғылыми зерттеулері аударма теориясы мәселелеріне арналды [2,296 б.].
Аударма туралы толығырақ және нақты теорияны В.Н.Комиссаров ұсынды. Аударма теориясының міндеті - шығарманың түпнұсқа мен аудармасының арасындағы ара қатынастардың заңдылықтарындағы ізін табу, аударманың жеке элементтерін барлап байқаудан туған тұжырым, қағидаларды ғылыми негізге сүйеніп қорытындылау және аударма практикасына көмек көрсететін, практик аудармашыға себін тигізетін межені белгілеп беру. Сонымен, аударма теориясының негізгі зерттейтін объектісі - түпнұсқа мен аударманың арасындағы ара қатынас және оны пайымдау мен қорытындылауды керек ететін нақты жайларға көшкен формаларының айырмашылығы.
Соңғы жылдары аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында көптеген ғылыми жұмыстар қорғалды. Мәселен, ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет Г. Түсіпованың кандидаттық диссертациясында М. Твен, О. Генри, С. Моэм, Дж. Лондон секілді авторлардың стильдік ерекшеліктері түпнұсқадан талданып, оларды қазақ тіліне аударудағы әдіс тәсілдер толыққанды көрсетілді.
Ал, Е. Солтанаеваның ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ-орыс әдеби байланыстары атты диссертациялық жұмысында қазақ-орыс әдеби байланыстарының жекелеген факторлары қарастырды. Д. Дүйсебаевтың М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясының парсы тіліне аударылуы атты кандидаттық диссертациясында М. Әуезов қаламынан туған құнарлы, орамды ойлардың парсы тіліне аударылу тәсілдеріне сараптама жасалынған.
Тілдің коммуникативтік ықпалын күшейту мақсатында қазір филология ғылымында "языковое посредничество" деген ұғым пайдаланылып жүр. Біз оны қазақша "тілдік дәнекерлік" деп алдық. Аударма -- бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Мәдени және рухани табыстарды ортақтастыруда, халықтардың өз ара қарым қатынасын ұлғайтуда аударма нағыз жалғастырушы күш болып табылып отыр. Тілдік дәнекерлік дегеніміз-әр тілді коммуниканттардың екі тілді білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы. Тілдік дәнекерлік қай - қайсысы болсын өзіне тән ерекше қоғамдық қажеттілікті қанағаттандырады. [3,158 б.]
Аударма теориясының негізгі әдістеріне, аударманың негізгі үлгілері ретінде денотативтік, семантикалық және трансформациялық модельдер жатады. Трансформациялық құбылыстар кейде бір тілдің ішінен де көрініс табады. Трансформациялық модель трансформациялық грамматика идеяларының негізінде қалыптасқан. Бұл модельді жасауда аударманы бірінші тілдің мәтінін аударылатын тілдің мәтініне ауыстыру деп түсінеміз. Аудармашы түпнұсқаны қабылдап, санасында бірнеше тіларалық трансформация жасайды да, дайын аударма шығарады. Алайда аударматанушылар көбінесе, Л.С.Бархударов та аударма трансформацияларын негізгі сипаттары жағынан төрт топқа жіктеген теориясымен санасады:Орын алмастыру; сөз қосу; ауыстыру; түсіріп тастау (опущения) . Орын алмастыру.Бұл - аудару үстінде түпнұсқа тілдегі элементтердің орналасу тәртібін аударма тесксте өзгертіп беру. Сөзбе-сөз аудару тәсілі түпнұсқа тіліндегі мәтінді аударылатын тілдегі мәтінге семантикалық-құрылымдық жағынан алғандағы қарапайым және ең жақын нұсқасымен алмастыру деп қаралады.[4,60 б.] Аударманың бұл түріне мысал ретінде ЮНЕСКО мақалысын көресте болады: 25-29 маусым аралығында Алматыда Орталық Азия мамандары үшін Материалдық емес Мәдени Мұра бойынша екінші аймақтық Семинар өтеді. - Second Workshop for facilitators of Intangible Cultural Heritage from Central Asia will be held in Almaty from 25 to 29 June 2018.
Аударма шығармашылық іс, рухани өнер. Белгілі аудармашы ғалым Ә.Сатыбалдиев балама аударма жөнінде: Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілі - нің бүкіл қазынасы аударылып-төңкеріліп отырады. Әдебиет теориясы көркем аударманың негізгі үш түрі бар деп біледі. Олар: еркін аударма, сөзбе-сөз және балама аударма.Біріншісі - еркін аударма, бұл тәсіл түп - нұсқа тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден, түп - нұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының өзіне тиімділік жағын қарас - тырудан туады.Аудармадағы екінші әдіс - сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсілді көбінесе оригиналдың тілін жақсы білетін аудармашылар қолданады.Мысалы, волонтёр - volunteer.
Қазақ аударматану ғылымында жиі қолданылып жүрген балама, баламалы аударма, баламалылық (эквивалент, эквивалентный перевод, эквивалентность) деген терминдердің қазірге дейін ұғымдық анықтамасы нақтылана қойған жоқ. Кей тұстарда сөз болғалы отырған аталымдар теңбе-теңдік (тождественность), дәлме-дәл аударма (адекватный перевод) деген терминдермен теңбе-тең дәрежеде ұғынылады. Баламалық жөнінде орыс ғалымдарының ішінен алғаш пікір айтқан Я.Рецкер болды. Оның айтуы бойынша, балама дегеніміз контексте тұрақты, тәуелсіз, теңбе-тең сәйкестік ал, зерттеуші-ғалым А.Алдашеваның түсіндіруі бойынша, екітілді сөздікте берілетін нұсқалар . Балама (эквивалент) - екі немесе бірнеше тілдердің тілдік бірлестіктердің лексикографиялық еңбектерде ұсынылатын, контекске тәуелсіз нұсқасы.[5,60 б.]
Аударма толықтылығы (барабарлық) ұғымын дәлдеуге тырыса отырып,
А. В. Федоров толығырақ түсініктеме береді: Аударманың толықтылығы - бұл түпнұсқада берілген мазмұн мағынасының толық жеткізілуі және аударманың түпнұсқаға функционалды-стилистикалық жағынан толық сәйкес келуі. Аударма толықтығы түпнұсқаға сәйкес мазмұны және форма ара қатынас ерекшеліктерін жеткізуде немесе осы ерекшеліктеріне функционалды сәйкестіліктерді жасауда. А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік белгісін қояды. Ол үшін барабарлық - бұл тек қана шетел термині. Мәтіннің көркем редакциялау ережелеріне сәйкес оны ана тіліндегі сөзбен алмастыру жақсырақ болар еді. Бірақ, алмастыру болса да, мәселе айқын шешілмейді.
Аударма мәдениеті үздіксіз өсіп келеді. Сонымен бірге, қазіргі бар аудармалардың өзінің де маңызын елемей, оны "мәртебелі ғылымның" назар аударуына арзымайтын нәрсе деп кемсітуге болмайды. Ондай пікірден қауіпті қорытынды шығып кетуі мүмкін. Аудару арқылы, тұтас алғанда, түпнұсқаның бар қасиетін беруге болмайды деу, сөйтіп, әдебиет жайындағы ғылым үшін көркем аударманың маңызын жоққа шығару - түпнұсқаның тілін екінші тілде бейнелеуге келмейтін әлдеқандай бір құпия жазу деп бағалағандық болар еді.
Сол себепті, ЮНЕСКО мақалаларын аудару барысында біз аударылып отырған тілдің мағынасын барынша сақтап қалуға тырыстық. Алайда, аудару барысында көптеген қиыншылықтар орын алды. Мысалы, Фейсбуктың ЮНЕСКО парақшасында 2019 жылғы шілденің 29-ы жария болған мақаласында аударудың орын тәртібі тәсілін қолдануға мәжбүр болдық, себебі ағылшын тілінде берілген мағынасын сақтап қалуды жөн көрдік. UNESCO reiterates its commitment to the implementation of Water Decade Last week, the High Level International Conference on the International Decade for Action "Water for Sustainable Development", 2018-2028, was held in Dushanbe, Tajikistan. Visit our website to read more about the outcomes of the Conference and UNESCO's contribution to it. - ЮНЕСКО Су онжылдығы бағдарламасын жүзеге асыруға деген ұмтылысын тағы да қайталайды.Өткен аптада Тәжікстанның Душанбе қаласында 2018-2028 жылдардағы Тұрақты даму үшін су акциясының Халықаралық онжылдығы бойынша жоғары деңгейдегі халықаралық конференция өтті. Конференцияның қорытындылары және ЮНЕСКО-ның оған қосқан үлесі туралы қосымша ақпарат алу үшін біздің сайтымызға кіріңіз.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы архаизм деп аталатын, яғни ескіріп бара жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі жанды әдеби тіліміздің қатарына қосылып жатады. Олардың көбі бірте-бірте бұрынғы мәнін өзгертіп, жаңа мағынада қолданылады. [6,161 б.]
Аударманы негізінен төмендегідей екі үлкен түрге бөлуге болады: 1)Ауызша аударма. Сөйлеген сөздер, баяндамалар ілеспе түрде ауызша аударылады, шетелдерден келген ресми өкілдер мен қонақтардың пікір алысуына аудармашылар көмектеседі; 2) Жазбаша аударма. Барлық хат-хабар, ресми құжаттар, ғылыми және көркем шығармалар жазбаша аударылады. Түпнұсқаның түрі мен мәніне қарай аударманың да қолданылатын әр алуан амал-тәсілдері бар. Мысалы, ресми құжаттарды аударғанда, түпнұсқаны қаз-қалпында бұлжытпай толық жеткізу көзделсе, ғылыми және техникалық шығармаларды аударғанда, белгілі салалардың терминологиялық ұғымдарын дұрыс беру көзделеді (Ауызша және жазбаша аударма туралы төменде кеңінен түсінік беріледі).
Қазіргі кезде аударманың түрлері оның әртүрлі белгілеріне қарай ажыратылып жүр. Мысалы, құрылымдық сипатына қарай: 1) жазбаша-жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы; 2) ауызша-ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы (ізбе-із немесе ілеспе аударма); 3) жазбаша-ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы; 4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы [7, 47б.]; жанрлық-стилистикалық түрлеріне қарай: 1) көркем аударма; 2) ақпараттық аударма; 3) ғылыми аударма; 4) ресми аударма; 5) публицистикалық аударма; жарнамалық аударма [8, 108б.].
Сөзбе-сөз (калька) аударма - тілдік бірліктің сыртқы нысанын, ішкі мазмұнын нақпа-нақ, сол қалпында аудару дегенді білдіреді.
Калька амалы - сөзжасамның бір жолы, тілдің сөздік құрамын байытудың оңтайлы көзі деп есептелінеді. Ол қоғам дамуының, тілдер арасындағы өзара ықпалдастықтың бір көрінісі және бұл қоғамның саяси-әлеуметтік қай ағымымен жүрсе де тілдің даму процесінен, қолданымдық қызметінен шегеріліп, шетке шығарылмақ емес. Өйткені сөзбе-сөз аударудың ғылыми, оқу ағарту салаларының, қоғамдық саяси және ресми стильдер тармақтарының тілден тыс және ішкі тілдік айырым-сапаларын жеткізудің рөлі жоғары. Әңгіме мынада: айталық ресми құжаттардың күрделі түрлері де (мазмұндама, ереже, жарғы т.б.) қарапайым түрлері де (кеңсе ісқағаздары) сөзбе-сөз тәржімаланады. Тілдік құралдардың осылайша топтасуын қоғамдық-әлеуметтік фактор талап етеді. Ресми құжаттың екі тілдегі нұсқасы нысаны (формасы), құрылымы мен түзілімі жағынан дәлме-дәл болуға тиіс. Түпнұсқадағы кейбір сөзді ауыстыруға, түрлендіруге, я болмаса аударуға қиын соғатынды түсіріп тастауға, сөйлемдердің орнын ауыстыруға, нақты айтқанда, ресми материалдың тілін қазақы табиғи қалыпқа бейімдеуге болмайтындығының және лингвоэтникалық құзыреті бар аудармашының бұған саналы түрде бармайтындығының себебі осы: мәтіндердің құқықтық мәртебесінің бірдей екенін дәлелдеу болып табылады.
Еркін аударма дегеннің қағидасынан аудармашының түп нұсқаның мазмұнын өз бетінше әңгімелеп кетуі деген ұғым туындайды. Түпнұсқаны аудару тәсілдерінің қатарында аталып жүргенімен еркін аудармаға бой ұрып жүрген аудармашылар жоқтың қасы десе де болады. Еркін аударманы пайдаланған аудармашы түпнұсқаның мағынасы мен рухына қаныға отырып, оларды өз формасына түрлендіреді.
Ағылшын ғалымы А.Тайлердің Аударманың ұстанымдары кітабінда аудармаға қойылатын негізгі талаптар мынандай :
1) Аударма тұпнұсқаның ойын толығымен жеткізуі тиіс;
2) Аударма баяндалуының стилі және үлгісі түпнұсқадай болу керек;
3) Аударма түпнұсқалық шығармалар секілді жеңіл оқылуы керек . Осыған ұқсас талаптардың айдан анықтығына қарамастан , олар өз мәнін жоғалтпаған.
Аудармашылардың өз жұмысында қолданылатын ұстанымдары аударма зерттеушілері үшін , әрине қызығушылық тудыруда,алайда олар аударманың бірізділік теориясын құра алмайды және алмастыра алмайды.
Осы ұстанымдар және нұсқаулар аудармашылық тәжірибеден шығарылды және даусыз болып келеді, бірақ олардың аудармашылық қызметтің мәнін ашатын, қандай болса да ғылыми теорияға негізделмеуіне байланысты олар аударманың тек жеке немесе үстірт аспектілерін ғана қозғады.
Аудармашылық қызметті ғылым жағынан түсіндірудің алғашқы талпыныстары аудармашылардың қарсылығын тудырды; олардың пікірінше аудармашылар шығармашылығының еркіндігі шектеліп, аудармашылық нормалар мен ережелердің пайда болуына байланысты аудармашының оларға тура бағынудың қажеттілігі туындайды . Олар аударма жайлы теория немесе ғылым аударма өнеріне қарама-қайшы келеді деп ойлаған.
Аударма теориясы - бұл ережелер жинағы деп ұғынылды, оны зерттеп кез келген адам жақсы аудармашы бола алады деген пікір болған. Осы кінәні аудармашылар-мамандар қажетсіз және ақталмаған деп санаған. Олар дарынды аудармашылардың аударма теориясынсыз да аударма жауһарларын жасай алатындығына сілтеген. Және де аударма жайлы ғылым керексіз деп ойлаған, себебі аудару - бұл өнер, ол ғылым және сынауға ұшырмауы тиіс.
Аудармашылық қызметті ғылыми зерттеуге қарсылықтардың қателігі бар екендігі анық. Әдебиет қызметі - бұл , әрине өнер, алайда осыған негізделіп әдебиеттану сияқты ғылымның болу құқығына жол бермеген бұрыс. Аудармашылардың Аударма ғылым емес, өнер деген тезисі бұрыс. Басқа да тәжірибелік қызметтер секілді аударма ғылым бола алмайды.
Ал аударма -бұл өнер деген пікір нені білдіреді? Аударма өнері аударма писхологиясының саласына, оның аудармашылық барысты іске асырудың шеберлігіне, аударманың дұрыс мәтінін құру, аударманың барысы мен нәтижесіне әсер ететін факторлардың жиынын ескеріп,тіл құралдарының дұрыс таңдауын жасау жатады. Жеке аудармашылардың осы шеберлігі бар ; осындай факторларды көбінесе интуиция жолымен , өнер актісі нәтижесінде таңдалады. Осындай өнерлік шеберліктің жоғары дәрежесі өнер атауына лайық. Аудармашылық қызметтің өнерлік сипаты , осы қызмет немесе оған әсер етуші факторлардың ғылыми сынақ пен теоретикалық сипаттаудың болатындығын, әрине білдірмейді. аударма өнері ұғымы аударма мәтінін құру шеберлігіне жатады, бірақ осы процестің мәнін зерттеуіне жатпайды. Ой мен сөз салаларының кез келген түрлерін теоретикалық зерттеудің қиыншылығы сияқты , аудармашылық зертеудің қиыншылығы оның болуы мен қажеттігін болдыртпайды.
Аударма теориясы аудармашылық тәжірибемен тығыз байланысты. Кез келген теоретикалық концепциялар аударманың нақты процесінің бақыланатын деректеріне негізделуі тиіс, олар осы деректерді жалпыландыруы және түсіндіруі тиіс. Өз ретінде, аударманың ғылыми теориясы аудармашылық тәжірибеге кері әсерін тигізеді, оны жеңілтеді және байытады. Бұл кез келген теоретикалық зерттеудің тәжірибеде қолданылуын және кез келген теоретикалық концепциялардың аудармашының жұмысында қолданылуын білдірмейді. Аударма теориясы мен аударма тәжірибесінің байланысы күрделі және жанама сипатқа ие. Объективті шындық процестері жайлы білімдерді кеңейту, әрине маңызды, алайда осы процестері басқару үшін кез келген білім қолданыла бермейді. Тіларалық коммуникацияның нәтижелілігі аударма дәлдігінің жоғары дәрежесін ұйғарады, бірақ нақты аудармашылық тәжірибеде бұл талап көптеген объективті мен субъективті факторларға тәуелді түрлі дәрежеде орындалады.
Көне әлемнің алғашқы мамандықтарының өкілдері - аудармашылар мың тілде сөйлей бастаған және вавилон мұнарасы замандарынан бастап, өз мансабының бастамасын қалаған. Бұл бүкіл жерде бір ғана тіл және бір ғана болғанда, яғни алтын кезеңінен кейін болды. Бірақ кейін коммуникациялар , яғни аударма да адамдар мен мемлекеттер қатынастырында да маңызды рольге ие болды. Соңғысы қазіргі таңда бас мемлекеттердің көшбасшылары арасындағы байланыстарға да жатады, бұл ретте қарым-қатынастың ауызекі құралы түсіністік пен сенімділіктің шартына айналды. Аударма теориясы саласындағы бас ғалым В.Н. Комиссаров былай деп жазған:
Халықаралық байланыстардың таралуы, мәдениет, сопрт, туризм салаларындағы алмасу , түрлі халықаралық формудардың, кездесулердің және келіссіөздердің өткізілуі , көптеген халыаралық,қкіметтік пен өкіметтік емес ұйымдарындағы мемлекет өкілдігінің болуы аудармалар мен аудармашыларға қажеттіліктің туындауына әкеледі.
Алайда, халықаралық кездесулер мен байланыстардың қатысушыларына бір-бірімен қатынас жасауға және бір-бірін тануға , сонымен қатар құжаттар мен келісімдерді өндеу мен қол қоюға мүмкіндік беретін адамдардың жұмысын олардың түсінбейтіндігі немесе бағаламайтындығы таң қалдырады.
Егер микрофондары , құлақшындары және дыбыс жазу үшін жабдығы бар қазіргі синхрондық аударма - салыстырмалы жаңа құбылыс болып табылса, онда аударма өнері - бұл адамзат секілді көне өнер болп табылады.
Аудармашылардың қызметі алуан түрлі : олар келіссөздерде миссионерлер, елшілер, шабармандар және арашашылар ретінде жұмыс істеді. Пуникалық соғыстар кезіндегі келіссөздерді аудармашылар жиі жүргізген болатын , ал ХІІ ғасырдың драгомандары - жергілікті билікпен тағайындалған, ресми аудармашылар халықаралық қатынастардағы мамандар болған, оларға жеке сұхбаттарды жүргізуге де сенім білдірілген. Осылай түрлі рольдерде қызмет етіп, аудармашылар шетел азаматтарының тілін де, олардың мәдениеті мен саясатын да аударған.
Аударма ежелден келе жатқан адамның іс-әрекеті. Адамзаттың дамуы (нақты айтқанда, білім, ғылым, техниканың дамуы) ұлтаралық, мемлекетаралық қатынастардың (сауда, шаруашылық, құрылыс, ғылым салаларындағы қызметтестік) нығайып тереңдеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде аударма пайда болып, халықтардың бір-бірімен тіл табысуына зор үлес қосып келеді. Адамның атқаратын іс-әрекеттері түрленіп, байыған сайын, аударма да түрленіп, дамып келеді. Қазіргі аударматануда аударма келесі топтарға бөлініп, жіктеледі. Орындалу амалына қарай аударма жазбаша немесе ауызша түрлеріне бөлінеді. Жазбаша аударма арнайы және көркем аудармадан құрылады. Көркем аударманың нысаны көркем әдебиет, көркем сөз болса, арнайы аударма ресми құжаттарды аудару, ғылыми мәтіндерді аудару, техникалық нұсқау, оқу құралдарын аударуды қамтиды. Публицистикалық шығармаларды аудару өзінің коммуникативтік, стильдік ерекшеліктеріне байланысты көркем аудармаға жақынырақ келеді. Арнайы аударма әрекеттің мақсатына қарай мәліметті аударма мен реферативті аудармаға бөлінеді. Мәліметті аударма түпнұсқаның мазмұнын неғұрлым толық беруге бейімделсе, реферативті аударма тек қана маңызды мәліметтерді аударуға арналған. Жазбаша аударма ауызшаға қарағанда көбірек зерттелсе де, көкейкесті мәселелері әлі аз емес, әсіресе көркем аударманың. Оның түбі - көркем әдебиеттің шығармашылық іс-әрекеті болып табылып, жазушының жеке шеберлігінде.
Аудармашы мамандығы әртістің мамандығы секілді. Бірақ оған қарамастан, әр мамандықтың өз ерекшелігі болады. Әртістің міндеті кейіпкердің образынакіріп, кейіпкердің іс-қимылын салып, көрермендерге әсер ету.
Ал аудармашы керсінше, аударып жатқан адамның образына ешбір қатысы болмау керек. Аудармашының басты мақсаты, мәтіннің аудармасын дұрыс жеткізу, ол қандай да бір қол қимылы, дауысының екпіні арқылы тындаушыларда эмоциятуғызуға құқығы жоқ. Ал бұндай жағдай болса, оған мәтіннің мағынасы себепболу керек.
Аудармашының дауысы қатты, әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: ЮНЕСКО тезаурусын практикалық аударма арқылы мемлекеттік тілде бюро сайтында кіріспе мақалаларды жариялауды құрастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
(Жоба)
Мамандығы: 5В020700 Аударма ісі
Орындағандар: Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к.,доцент Төлекова Гүлжан Хажымұратқызы
АЛМАТЫ, 2019
Тұран Университеті мекемесі
Қорғауға жіберілді
___________
Кафедра меңгерушісі
___________ А.С. Бузело
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
(Жоба)
Тақырып: ЮНЕСКО тезаурусын практикалық аударма арқылы мемлекеттік тілде бюро сайтында кіріспе мақалаларды жариялауды құрастыру
5В020700 Аударма ісі мамандығы бойынша
Орындаған: Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к.,доцент Төлекова Гүлжан Хажымұратқызы
АЛМАТЫ, 2019
Тұран Университеті мекемесі
Журналистика және аударма ісікафедрасы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
Күндізгі оқу бөлімі Аударма ісі мамандығы
ЮНЕСКО тезаурусын практикалық аударма арқылы мемлекеттік тілде бюро сайтында кіріспе мақалаларды жариялауды құрастыру
№__ "__"_________________ 20__ж. ЖОО бұйрығымен бекітілді
"___" ____________________ 20__ж. біткен жұмыстың тапсыру мерзімі
Жұмыстың құрылымы 3 бөлім, әрқайсысы екі тараудан тұрады. Жұмыстың ғылыми сипаты интернеттің журналистикадағы ақпараттық-саяси тәрбиесі, ақпарат алмасу мәдениеті, менеджмент пен маркетинг мәселесіне қатысты әлеуметтік желілердің алатын орны қазақ журналистикасы теориясында ғылыми қадам жасалады.
Диплом жұмысына қатысты мәселелердің тізімі немесе диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
а)Диплом жұмысы барысында әлеуметтік және технологиялық алғышарттары жайлы сөз қозғалады.
б)
в)Жұмыс осы қағидатты негізгі ала отырып, ақпарат алмасу үрдісінің өткеніне, ақпараттың қоршаған орта мен бұқаралық коммуникация әлеміне әсерін, виртуальды әлеуметтік желілер және олардың тұлғаның әлеуметтенуінен бастап мемлекеттің тұрақтылығына дейінгі ықпалынан туындайтын әрі шығармашылық, әрі технологиялық мәселелерді, олардың сабақтастығын қарастырады. Отандық және шетелдік ғалымдардың журналистика теориясындағы ақпараттану, ақпарат тарату пішіндері мен жанрлар мәселесіне байланысты тұжырымдары салыстырмалы түрде талданады. Сонымен қатар адам баласының барлық деңгейдегі қарым-қатынасына бұқаралаық коммуникацияның әсер ету жолдарын айқындайтын әдістемелік мүмкіндіктер, теориялық пікірлер барынша негізделді және одан туындаған мәселелер бедерленіп, сол мәселелерді шешу жолдары көрсетілді. Заманауи адамның әлеуметтік желілер әлемінде ақпартты тұтынушы және таратушы субъект ретінде қарым-қатынасқа түсу траекториясы мен үлгісі ұсынылады.
Графикалық материалдардың тізімі:
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
3.
4
5.
Жұмыстың бөлімдеріне қатысты кеңестер
Бөлім
Кеңесші
Мерзім
Қолы
Тапсырманың берілген күні _____________________________
Кафедра меңгерушісі Бузело А.С., ф.ғ.к., доцент ____________________
Жұмыстың жетекшісі Төлекова Г.Х., ф.ғ.к. ________________
Тапсырманың орындалуын қабылдадым
студент Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
Диплом жұмысын жазудың кестесі
№пп
Бөлімдердің атауы, қарастырылатын мәселелердің тізімі
Ғылыми жетекшіге беретін мерзім
Қосымша
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11
12
13
14
15
1
I тарау.
1.1. коммуникация
1.
IIІ тарау.
Қорытынды
Қосымшалар
Ғылыми зерттеулер тізімі:
Ғылыми еңбектер мен кітаптар тізімі
Көптомдық басылымдар тізімі
Журналдар тізімі
Тапсырманың берілген күні _____________________________
Кафедра меңгерушісі Бузело А.С., ф.ғ.к., доцент ____________________
Жобаның жетекшісі Төлекова Г.Х., ф.ғ.к. ________________
Тапсырманың орындалуын қабылдадық
студент Ибрагим Н.Ә.
Исагулова А.Н.
Кәдір Б.А.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АУДАРМА ПРОЦЕСІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..5
1.1 АУДАРМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... .19
2 ФЕЙСБУКТАҒЫ ЮНЕСКО ПАРАҚШАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕГІ ЛИТТЕРДІ АУДАРУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.1 ФЕЙСБУКТЫҢ ЮНЕСКО ЛИТТЕРІНІҢ АУДАРУ БАРЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ СҰРАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.2 МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕГІ КІРІСПЕ МАҚАЛАЛАРЫНЫҢ
ТЕЗАУРУСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіpіспе
Aудapмa-aдaм қызметінің ежелгі түpлеpінің біpі. Aдaмзaт тapихындa біp-біpінен тілінің бөліктігіне қapaй топтaсқaн aдaмдap қaуымдaстығы құpaлысымен-aқ әpтүpлі тілді қaуымның, топтың өзapa түсінісіп, тілдесуіне дәнекеp болaтын "қос тілді" aдaмдap-тілмaштap пaйдa болғaн. Хaлық тіpшілігінде жaзу-сызу қaлыптaсқaн соң сөйлеушіге ілесе, қосapлaсa отыpып, aуызшa aудapaтын тілмaштap легіне aудapуды жaзбaшa түpде жүзеге aсыpaтын тәpжімaшылap қaтapы қосылды. Жaзбa aудapу қaлыптaсқaн тұстaн бaстaп-aқ тәpжімa хaлықтың мәдени-қоғaмдық өміpінің aлуaн тіpшілігімен қaтap өpіліп, біте қaйнaсып жaтaтын күpделі құбылысқa aйнaлды.
Aудapмa-күpделі көп қыpлы құбылыс. Оның жекелеген aспектілеpі түpлі ғылыми зеpттеулеpге apқaу болap еді. Бұл-aдaмзaт қызметінің ежелгі түpі. Бaсынaн бaстaп мaңызды әлеуметтік функцияны aтқapып, тіл apaлық қaтынaсты жүзеге асырды. Қaзіpгі кезде сот отыpысы, нотapиустың қaтысуымен құжaттapғa қол қою сияқты мaңызды іс-шapaлapғa жазбашa aудapмaшының қaтысуы іскеpлік өміpімізде aжыpaмaс бөлікке aйнaлды.
Әлемдік әдебиетпен әлемдік өpкениеттегі тaңдaулы мәдениет қaзынaлapдың біpін-біpі бaйыту мүддесіндегі aудapмa ісінің мaңыздылығы соншaлықты, 1948 жылдaн беpі қapaй ЮНЕСКО-дa дүниежүзі тілдеpіндегі aудapмa әдебиетінің жылмa-жылғы тізімі жaсaлып, pесімделіп отыpaды. Демек aудapмa ісі-қоғaмдық құpылымдaғы қaйшылықтapғa, сaяси aғымның екпініне тәуелсіз. Сөз жоқ, біp тілден екінші тілге aудapу ісіне жүктелген міндет әp зaмaнның тaлaп-мaқсaттapынa сaй әp қилы болды. Қaзіpгі зaмaн деңгейіне қapaғaндa, apғы-беpгі тapихтa, бaстaпқыдa aуызшa, кейіннен біpіңғaй жaзбaшa қaлып aлғaн тәpжімa сaлaсынaн қaзaқ хaлқы үшін мәдени-тaнымдық, қоғaмдық-әлеуметтік сaн түpлі қызметінің екі apнaғa қapaй тоғысaтынын көpуге болaды: оның біpі - білім-ғылымды, оқу-оқыту ісін дaмытуғa қосқaн үлесі; яғни aғapтушылық қызметі; екіншісі - қaзaқ әдеби тілінің қaлыптaсуынa, тілдің сөздік қоpының, ғылыми aтaлымдap жүйесінің қосқaн үлесі; жaзбa әдебиет нұсқaсы pетінде тілді бaйыту қызмет.
Қазіргі таңда Фейсбук желісіндегі ЮНЕСКО парақшасында жастарға арналған өте көп бағдарлама, жоба, сондай-қ көптеген заманауи проблемалар мен мәдени мұра мәселелері талқыланған. Алайда, бұл мақалалардың қазақ тіліндегі аудармаларының болмауы себебінен, бұл ақпараттар Қазақстан жастар қауымын толығымен қамтымайды. Сол себепті, бұл дипломдық жобада ЮНЕСКО бюросының маңыздылығы айқындалады. Біз өмір сүріп жатқан әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген қимыл-әрекеті өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі жасалмайтындығы белгілі. Әлем халықтары тілдерінің арасында да қарым-қатынастың өз жүйесі, яғни тіларалық көпір болуы керек. Тілдер арасындағы осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым жолы, бұл-аударма. Басқаша айтқанда, аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге болады.
Әp түpлі тілдеpдегі сөз біpліктеpін сaлыстыpмaлы түpде зеpттегенде, aудapмaғa көңіл бөлмей зеpттеу жұмысын жүpгізе aлмaймыз. Aудapмaтaнудa әлі де көптеген шешілмеген мәселелеp бapшылық. Қaлaй aудapу кеpек? деген сұpaққa жaуaп іздеген кезде, зеpттеушілеp әp түpлі aудapмa
объектілеpіне нaзap aудapaды. Әpине, дәлме-дәл aудapмa жaсaу мүмкін емес. Бұл тілдеpдің гpaммaтикaсынa, сөздік қоpынa және сол тілдеpдегі мәдени aйыpмaшылықтapғa бaйлaнысты. Мәдени aйыpмaшылықтap aудapу жолдapынa, нәтижелеpіне үлкен ықпaл етеді.
Жобaның өзектілігі. Фейсбук желісіндегі ЮНЕСКО мaқaлaлapын aудapa отыpып, өз түп-тaмыpымызды, aнa тіліміз бен мәдениетімізді сaқтaй келе, әлемдік пpоцестеpді де игеpуіміз қaжет деп білдік. Бұның бaстaмaсын aғылшын тілі apқылы игеpген жөн.
Бүгінгі тaңдa,aғылшын тілі Ұлыбpитaния, AҚШ, Кaнaдa, Aвстpaлия, Жaңa Зелaндия, Оңтүстік Aфpикa Pеспубликaсы, Иpлaндия және тaғы бaсқa елдеpде қолдaнылaды. Сонымен қaтap, оpыс, apaб, поpтугaл, испaн, қытaй тілдеpімен қaтap Біpіккен Ұлттap Ұйымының жұмыс тілдеpінің біpі болып тaбылaды. Жaлпы Әлемдік pейтингте aғылшын тілі біpінші оpын aлaды, мысaлы әлеуметтік желіде aнa тілінде сөйлеушілеpінің сaны қытaй тілінен кем болғaнынa қapaмaстaн aғылшын тілін пaйдaлaнушылapдың сaны бойыншa біpінші оpындa тұp.
Aл, aғылшын тілінен қaзaқ тіліне aудapу мәселелеpіне тоқтaлсaқ.
Қaзaқ тіліндегі сөйлемдегі сөздеpдің өзіндік pеттеpі бap және олap тұpaқты болып келеді. Жaй хaбapлы сөйлемдегі бaстaуыш көбінесе aлдындa, aл бaяндaуыш үнемі соңындa тұpaды. Сол сияқты aғылшын тілінде де бaстaуыштың, бaяндaуыштың және тaғы бaсқa сөйлем мүшелеpінің өз оpны бap және бекітілген белгілі біp тәpтіпке бaғынaды. Мәселен, UNESCO support young scientist in study landslides - ЮНЕСКО көшкінді зерттеу саласындағы жас ғалымдарды қолдайды, The Council of the International Geoscience Programme is renewing its membership. - Халықаралық геоғылым бағдарламасы бойынша кеңес өз құрамын жаңарту үстінде.
ЮНЕСКО парақшасындағы ағылшын тілінде жазылған литтерді қазақ тіліне аудару барысында мақала мағынасының оқырманға жеткізілуі, сондай-ақ, тіл үндестігі мен рухани үндестікті сәйкестендіру.
Зеpттеу жобaсының нысaны - aғылшын тіліндегі Фейсбук әлеуметтік желісінің ЮНЕСКО пapaқшaсындaғы кіpіспе тaқыpыпшaлapды aнa тілімізге aудapу.Тіл табиғатын, сөз мағынасы мен қызметін анықтауға бағытталған аударманың танымдық тұжырымдары негізінде ЮНЕСКО литтерін аудару теориясының басты қағидалары мен ұстанымдары.
Зеpттеу жобaсының пәні - aғылшын тіліндегі ЮНЕСКО кіpіспе тaқыpыпшaлapының қaзaқ тіліндегі aудapмaлapы.
Зеpттеу жобaсының мaқсaты мен міндеттеpі. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында сәтсіз көрсетілген аудармаларды негіздеу тәсілдерін қайта қарастырып, терминология тұрғысынан қазақ тілін халықаралық деңгейге жақындату керектігін мәлімдеді. Осы Жолдауға сүйеніп, Фейсбук парақшасындағы ЮНЕСКО бюро сайтының маңызы бар литтерді өзге тілден ана тілімізге сапалы аудару арқылы қазақ тілін оқу барысында оңай әрі жеңіл игерілуін негізге ала отырып, қазақ тілін әлем тілдерімен қатар қолданылуын мақсат еттік.
Aғылшын тілінен қaзaқ тіліне aудapудa тілдеpдің өзіндік еpекшеліктеpіне бaйлaнысты белгілі біpқиыншылықтap туындaйтыны paс.
Сондықтaн, ЮНЕСКО пapaқшaсының литтеpін aудapу бapысындa тілдік еpекшеліктеpмен қaтap, этникaлық мәдени еpекшеліктеpді де ескеpген жөн.
Зерттеу жобасының міндеттері:
- Әлеуметтік желідегі тaқыpыпшaлap - толығымен нысaнaлы түpдегі когнитивтік aқпapaт. Бұл тілдік құpaлдapының контексіне еш тәуелсіз ұғымдap түpінде сипaттaлaтын сaндық мәліметтеp, кісі aтaулapы, лaуaзымдapы, aтaқ, дәpежелеpі, фиpмa, мекеме, ұйым, кәсіпоpын, шapуaшылық, геогpaфиялық aтaулapды aудapудың еpекшелігін aнықтaу.
- тіл біpліктеpінің пpaгмaтикaлық aспектілеpін (негізінен лексикaлық және фpaзеологиялық) aудapу және аударма құрылымын табу;
- публицистикaлық aудapмaдaғы тpaнскpипция, тpaнслитеpaция және кaлькaлaу тәсілдеpін қapaстыpу;
- Қазақстан жастары ЮНЕСКО мақалаларында жарияланатын көптеген пайдалы мәліметтерден тыс қалуына байланысты, ЮНЕСКО-ның әлемдік маңызын айқындау;
- мерекелік іс-шаралар, мәдени мұра бағдарламалары, су ресурстары, азаматтық құқық туралы тезаурус құрылымын анықтау;
- аударматану теориясының танымдық негізде қалыптасып даму бағытын уәждейтін ұғымдық бірліктерді жүйелеу, олардың белгілі бір халықтың дүниетанымымен салыстыру арқылы мағыналық болмысын түсіндіру және тезаурустың мәнін ашу;
-ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылған литтерді талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Сандық әлемнің Фейсбук әлеуметтік желісіндегі ЮНЕСКО мақалаларын аудару теориясының ғылыми негіздерін анықтап талдау арқылы өзекті мәселелерді шешу, қазақ ұлтының рухани өсуі, қоршаған дүниені тануға талпынған болмысының тілдегі көрінісі ретінде танылуы және ЮНЕСКО лит мақалаларын аударуда ықпал ететін терминдерді аудару арқылы мемлекеттік тілде қоладнылатын тезаурусты жасап, оны бір жүйеге келтіру арқылы ғылыми негізде түсініктеме берілуі.
Зеpттеу жобaсының теоpиялық мaңыздылығы. Аудару теориясының ғылыми негізін анықтау арқылы, оның универсалды ұстанымдары мен ұғымдарын талдап көрсету негізінде жалпы лингвистика салаларының даму сипатын жүйелеу мүмкіндігі пайда болады. Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен ғылыми тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің теориялық мәні үлкен. Зерттеу барысында кездескен терминдер, аудармалар әрі қарай талдануына, теориялық өңдеуге және тезаурус жасауға мүмкіндік береді.
Зеpттеу жобaсының пpaктикaлық мaңыздылығы. Зеpттеуде aтaлғaн теоpиялық көзқapaстap мен пpaктикaлық ұсыныстapды сaлғaстыpмaлы тіл білімі, когнитивті лингвистикa, филология, жуpнaлистикa, әлеуметтік лингвистикa сaлaлapы бойыншa apнaйы куpстapдa, болaшaқ жуpнaлистеp, бpенд-жуpнaлистеp және aудapмaшылapды дaйындaу ісінде және қaзaқ, aғылшын тілдеpін оқыту бapысындa қолдaнылaтын әдістемелік мaтеpиaлдapдың пpaктикaсындa пaйдaлaнуғa болaды.
Зеpттеу жобaсының деpеккөздеpі. ЮНЕСКО литтеpін aудapу бapысындa әp түpлі қaзaқшa-aғылшыншa сөздіктеp, түpлі түсіндіpме сөздіктеp мен тезaуpустap, Отaндық және Шетел ғaлымдapының еңбектеpі мен мaқaлaлapы, Лингвистический энциклопедический словapь, Aхaнов P. Тіл біліміне кіpіспе, Оpфогpaфиялық сөздік және тaғы дa бaсқa сөздіктеp мен еңбектеpдің негізінде дипломдық жобa жaзылды.
Зеpттеу жұмысының құpылымы. Зеpттеу жұмысы кіpіспеден, екі бөлімнен, қоpытындыдaн және пaйдaлaнылғaн әдебиеттеpден тұpaды.
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
1.1 АУДАРМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Аударма көпмағыналы ұғым болып табылады. Бұл бір тілден екінші бір тілде сөйлеу қабілеттілігін және сол тілдегі мәтіндерді келесі тілге аударудың түпкі нәтижесін білдіреді. Ғылыми әдебиетте бұл аударма ерекшеліктері бөлініп қарастырылады.
Ешбір ұлт әлемдік өркениеттен тыс тіршілік ете алмайды. Бұл адамдар үшін халықтың халық болып, ұлттың ұлт болып қалуының жалғыз шарты. Аударма - сөздің жалпы мағынасында (жазбаша және ауызша аударма, қағаздан аудару және т.б.) барлық құбылыстардың мәдениетімен, әдеби ісімен, әдет-ғұрпымен және дәстүрімен тығыз байланысты құбылыс. Қазіргі уақытта аударма барлық салаларда қолданылады, бұқаралық ақпарат құралдарын, газеттерди, журналдарды, техникалық және ғылыми ақпараттарды, компьютерлік және онлайн-жаңалықтарды таратудың ең тиімді жолы болып табылады.
Қазақ тіл біліміндегі арнайы зерттеулерді қажет ететін салалардың бірі - тілдік аударма теориясы. Бұл сала қазақ тіл білімі үшін әлі даярланбаған және ғылыми деңгейдің тиісті деңгейіне ие болмаған салалардың бірі болып табылады. Сондықтан бұл кейбір тұжырымдамалық түсініктердің ғылымның негізгі бағыттарын анықтауы мүмкін себептермен тікелей байланысты.
Қазіргі қазақ тіл білімінде аударма мәселесімен түбегейлі айналысып жүрген ғалым А.М.Алдашева докторлық диссертациясында ...қазірге дейін аударма теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері, аударматану ғылымының басты обьектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен бірлік тұлғалары, аударманың нормасы, тәржіма ісіне қойылатын талаптар сияқты маңызды жағдаяттардың анық-қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес, - деп атап өткен [1, 3]. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі - ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Сондықтан қазақ тіл біліміндегі аударма теориясы да, аударма практикасы да, аударма іс-тәжірибесінің теориялық тұғыры да енді қалыптасып келе жатыр. Тіл білімінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі, терминологиялық аппараты болады. Ондай арнаулы ұғымдардың атаулары, ұғымдар жүйесі мен терминдері арнайы зерттеуді қажет етеді. Сонымен қатар, аударматану саласындағы терминологиялық жүйенің тілдік, соның ішінде, лексикалық ерекшеліктерін айқындау, аталған терминологиялық жүйе шеңберіндегі ұғымдар жүйесі мен сипаты сияқты тілдік фактілерге талдау жасау бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелері болып табылады.
Әрбір ғылым саласының дамуы тіл білімі метатілінің дамуын талап етеді. Белгілі бір ғылымның, оның ішінде, аударматану саласы метатілінің қалыптасуы мен дамуына өзара байланысты бірнеше себептер ықпал етеді: аударма теориясы бағытындағы зерттеулердің күрделенуі мен тереңдеуі; аударма теориясында жаңа бағыттардың пайда болуы; жаңа терминдік бірліктердің пайда болуы; жаңа концептуалдық аппараттың қалыптасуы мен белгілі терминдердің жаңа мазмұнмен толығуы. Соңғы жылдары аударма мәселесі көптеген лингвистикалық қырларынан қарастырылып келеді. Мысалы, психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, контрастивті лингвистика, мәдениаралық коммуникация, салғастырмалы стилистика және т.б. Олардың негізгілерін төмендегі сызбадан көруге болады:
Тіл білімінде семантика теориясының жүйелілік мәселесін зерттеуші Л.А.Новиков өзінің зерттеуінде мағына түрлерінің мынадай жіктемесін ұсынады:
1) Сигнификативтік мағына (сигнификативтік мағына таңбаның сигнификатқа (ұғымға, мән-мағынаға) қатынасы арқылы айқындалады). Ол сөздің толық семантикалық мүмкіндігін, сөздің мән-мағыналық көрінісін айқындайды. Мысалы, аударматану - аударманы лингвистикалық құбылыс ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы; жағдаят - сөйлеу әрекеті сәтінде болатын немесе айтылымда сипатталатын шындыққа сай болмыстың құрамдас бөліктерінің жиынтығы; түпнұсқа - аудармадағы бастапқы мәтін (аударма осы мәтіннен жасалады) т.б.;
2) Құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық аспектісі). Бұл мағына семиотика теориясына сәйкес белгілі бір таңбалық жүйе шеңберіндегі таңбаларға деген қатынасы арқылы анықталады. Осы негізде ол өз ішінде синтагматикалық құрылымдық мағына және парадигматикалық құрылымдық мағына түрлеріне бөлінеді:
а) синтагматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-синтагматикалық аспектісі). Құрылымдық мағынаның бұл түрін валенттілік деп те атайды. Мысалы, аударма тілі, аударма теориясы, аударма процесі, аударма бірлігі, аударма лингвистикасы, аударма нормасы, аударма баламалығының нормасы және т.б.
ә) парадигматикалық құрылымдық мағына (лексикалық мағынаның құрылымдық-парадигматикалық аспектісі). Ол белгілі бір топ құрайтын лексикалық бірліктердің өзара байланысын және қарама-қарсы мағыналарын белгілейді.
3) Прагматикалық мағына (лексикалық мағынаның прагматикалық аспектісі). Мағынаның бұл түрі, негізінен, сөздің эмоционалды және экспрессивті-стилистикалық сипатын көрсетеді. Сондықтан бағалаудың спецификалық тілдік көрінісін белгілейтін лексикалық мағынаның бір түрі болып саналады. Ол аталымның экспрессивті түрінде ғана орын алады;
4) Сигматикалық (заттық, денотативтік, жағдаяттық) мағына (лексикалық мағынаның сигматикалық, заттық, жағдаяттық аспектісі). Сигматикалық мағынаның атқаратын негізгі қызметі тілдік бірліктердің нақты жұмсалуы мен белгілі коммуникативтік міндетті атқаруымен байланысты. Мысалы, Жоғарыда айтылғандай сорақы кемшіліктер осы аудармалардың көпшілігінде-ақ бар (Қ.Аманжолов, Шығ.жин.); Бірақ та, мен де бір кезде асқан ақындық шеберлікті керек қылатын аудармашылық өнерге ден қоярмын деген игі тілектің жетегінде болатынмын (Қаз.әдебиеті); Абайдың өз шығармалары мен аударушылық еңбегі қатар жүріп отырған (Ғ.Мүсірепов). Байқап отырғанымыздай, метатілдік бірліктердің мағынасы лексикалық мағынаның үш түрінде ғана көрініс табады.
Аударма - әдебиеттің көне мұрасы, белгілі өнер саласы. Оның проблемалары да әрі ескі, әрі жаңа болып түлене береді. Оны зерттеу аспекті де сан алуан болып келеді. Соның бірі - лингвистикалық бағыт. Ол, негізінен, аудармада грамматикалық категорияларды тірек етеді. Осы лингвистикалық бағыт көркем аудармағада да ерекше болды. Аударма өнері, көркемдік дәлділік, аудармадағы талант, эрудиция дегендер-аударманың қадым заманнан бері келе жатқан проблемалары . Осыған орай, көркем аударма аударманың мақсаттары мен түпнұсқасының типін ескере отырып, оның жалпы стратегиясын белгілеуге көмектеседі. Аударма әдеби шығарма арқылы бір халықтың өмірін келесі бір халыққа таныстыру арқылы екі ел арасында рухани көпір орнатуға ат салысады. Жалпы аударманың негізгі екі концепциясы бар: лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы. Аударма және аударматану бойынша негізгі екі мәселелер шеңбері бар.Бірінші мәселелер шеңбері - бұл аудару шекараларының мәселелері, яғни, мәтінді аудару мүмкіндігімен байланысты мәселелер.Екінші мәселелер шеңбері, біріншісімен арақатынасын белгілейтін және ерекше сипаттамасы бар аудару барабарлығымен байланысты мәселелер.
Жалпы аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек, тілдік пе, әлде әдебиеттану тұрғысынан қарастыру керек пе? - деген даулы мәселелер бар. Оны тек тіл ғылымының тұрғысынан, яғни әр тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық заңдылықтарын айыру, аудармада солардың қайсысының қалай жүйелесетінін анықтау - аударма теориясының басты міндеті деушілер болды. Бұған қарама-қарсы, аударманы тек қана әдебиеттану тұрғысынан қарау керек деген пікірлер де айтылды. М. Әуезов Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері атты мақаласында. Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастырғанда, кейінгі кезде біздің одақ көлеміндегі әдебиетте екі түрлі өзгеше бейім барлығы анықталды, бірі - аударма тіл зерттеу ғылымының ауқымына енетін сала болғандықтан, аударма ісінің мәнісін ұғына отырып, бұл мәселені лингвистикалық әдіспен зерттеу жағына қарай тартады, екіншісі - біздіңше, дұрыс бейім, - аударманы сөз өнерінің бір түрі деп ұғынады да, эстетикалық принциптерді, көркемдік таразыны алғы талапқа қояды, сондықтан бұл бейім аударманы әдебиеттану теориясы зерттейтін объект деп қарайды - деп көрсетеді.
Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С. Бархударов құрылымдық сипатына қарай аударманы төрт түрге бөліп көрсетеді:
1) жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы;
2) ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы ;
3) ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы;
4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы. М.О. Әуезов 1955 жылы жазылған Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері атты мақаласында аударманың үш түрін атап өтеді. Бірінші - сөзбе-сөздік - әріпқойлыққа негізделген аударма. Екінші - еркін аударма. Соңғысы аударманың өте-мөте қонымды ғылыми дәлелденген түрі - шығарманың мазмұнын да, формасын да толығырақ беретін ғылыми дәл, балама аударма [1,161б.].
ХХ ғасырдың отызыншы жылдарының өзінде М.М.Морозов, Я.И.Рецкер, А.В.Федоров сынды осы саланың білгір мамандары аударма бойынша маңызды жұмыстар атқарып, олардың ізімен Н.Б.Аристов, И.М.Берман, Л.С.Бархударов т.б. ғалымдар 50-60 жылдарда аударматанудың іргесін бекіте түскен. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі - ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі. Қазақ тіл білімінде Ө.Айтбайұлының аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеулері, А.Алдашеваның аударматанудың лингвистикалық және лингвомәдени негіздерін айқындауға арналған ғылыми зерттеулері аударма теориясы мәселелеріне арналды [2,296 б.].
Аударма туралы толығырақ және нақты теорияны В.Н.Комиссаров ұсынды. Аударма теориясының міндеті - шығарманың түпнұсқа мен аудармасының арасындағы ара қатынастардың заңдылықтарындағы ізін табу, аударманың жеке элементтерін барлап байқаудан туған тұжырым, қағидаларды ғылыми негізге сүйеніп қорытындылау және аударма практикасына көмек көрсететін, практик аудармашыға себін тигізетін межені белгілеп беру. Сонымен, аударма теориясының негізгі зерттейтін объектісі - түпнұсқа мен аударманың арасындағы ара қатынас және оны пайымдау мен қорытындылауды керек ететін нақты жайларға көшкен формаларының айырмашылығы.
Соңғы жылдары аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында көптеген ғылыми жұмыстар қорғалды. Мәселен, ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет Г. Түсіпованың кандидаттық диссертациясында М. Твен, О. Генри, С. Моэм, Дж. Лондон секілді авторлардың стильдік ерекшеліктері түпнұсқадан талданып, оларды қазақ тіліне аударудағы әдіс тәсілдер толыққанды көрсетілді.
Ал, Е. Солтанаеваның ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ-орыс әдеби байланыстары атты диссертациялық жұмысында қазақ-орыс әдеби байланыстарының жекелеген факторлары қарастырды. Д. Дүйсебаевтың М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясының парсы тіліне аударылуы атты кандидаттық диссертациясында М. Әуезов қаламынан туған құнарлы, орамды ойлардың парсы тіліне аударылу тәсілдеріне сараптама жасалынған.
Тілдің коммуникативтік ықпалын күшейту мақсатында қазір филология ғылымында "языковое посредничество" деген ұғым пайдаланылып жүр. Біз оны қазақша "тілдік дәнекерлік" деп алдық. Аударма -- бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Мәдени және рухани табыстарды ортақтастыруда, халықтардың өз ара қарым қатынасын ұлғайтуда аударма нағыз жалғастырушы күш болып табылып отыр. Тілдік дәнекерлік дегеніміз-әр тілді коммуниканттардың екі тілді білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы. Тілдік дәнекерлік қай - қайсысы болсын өзіне тән ерекше қоғамдық қажеттілікті қанағаттандырады. [3,158 б.]
Аударма теориясының негізгі әдістеріне, аударманың негізгі үлгілері ретінде денотативтік, семантикалық және трансформациялық модельдер жатады. Трансформациялық құбылыстар кейде бір тілдің ішінен де көрініс табады. Трансформациялық модель трансформациялық грамматика идеяларының негізінде қалыптасқан. Бұл модельді жасауда аударманы бірінші тілдің мәтінін аударылатын тілдің мәтініне ауыстыру деп түсінеміз. Аудармашы түпнұсқаны қабылдап, санасында бірнеше тіларалық трансформация жасайды да, дайын аударма шығарады. Алайда аударматанушылар көбінесе, Л.С.Бархударов та аударма трансформацияларын негізгі сипаттары жағынан төрт топқа жіктеген теориясымен санасады:Орын алмастыру; сөз қосу; ауыстыру; түсіріп тастау (опущения) . Орын алмастыру.Бұл - аудару үстінде түпнұсқа тілдегі элементтердің орналасу тәртібін аударма тесксте өзгертіп беру. Сөзбе-сөз аудару тәсілі түпнұсқа тіліндегі мәтінді аударылатын тілдегі мәтінге семантикалық-құрылымдық жағынан алғандағы қарапайым және ең жақын нұсқасымен алмастыру деп қаралады.[4,60 б.] Аударманың бұл түріне мысал ретінде ЮНЕСКО мақалысын көресте болады: 25-29 маусым аралығында Алматыда Орталық Азия мамандары үшін Материалдық емес Мәдени Мұра бойынша екінші аймақтық Семинар өтеді. - Second Workshop for facilitators of Intangible Cultural Heritage from Central Asia will be held in Almaty from 25 to 29 June 2018.
Аударма шығармашылық іс, рухани өнер. Белгілі аудармашы ғалым Ә.Сатыбалдиев балама аударма жөнінде: Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілі - нің бүкіл қазынасы аударылып-төңкеріліп отырады. Әдебиет теориясы көркем аударманың негізгі үш түрі бар деп біледі. Олар: еркін аударма, сөзбе-сөз және балама аударма.Біріншісі - еркін аударма, бұл тәсіл түп - нұсқа тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден, түп - нұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының өзіне тиімділік жағын қарас - тырудан туады.Аудармадағы екінші әдіс - сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсілді көбінесе оригиналдың тілін жақсы білетін аудармашылар қолданады.Мысалы, волонтёр - volunteer.
Қазақ аударматану ғылымында жиі қолданылып жүрген балама, баламалы аударма, баламалылық (эквивалент, эквивалентный перевод, эквивалентность) деген терминдердің қазірге дейін ұғымдық анықтамасы нақтылана қойған жоқ. Кей тұстарда сөз болғалы отырған аталымдар теңбе-теңдік (тождественность), дәлме-дәл аударма (адекватный перевод) деген терминдермен теңбе-тең дәрежеде ұғынылады. Баламалық жөнінде орыс ғалымдарының ішінен алғаш пікір айтқан Я.Рецкер болды. Оның айтуы бойынша, балама дегеніміз контексте тұрақты, тәуелсіз, теңбе-тең сәйкестік ал, зерттеуші-ғалым А.Алдашеваның түсіндіруі бойынша, екітілді сөздікте берілетін нұсқалар . Балама (эквивалент) - екі немесе бірнеше тілдердің тілдік бірлестіктердің лексикографиялық еңбектерде ұсынылатын, контекске тәуелсіз нұсқасы.[5,60 б.]
Аударма толықтылығы (барабарлық) ұғымын дәлдеуге тырыса отырып,
А. В. Федоров толығырақ түсініктеме береді: Аударманың толықтылығы - бұл түпнұсқада берілген мазмұн мағынасының толық жеткізілуі және аударманың түпнұсқаға функционалды-стилистикалық жағынан толық сәйкес келуі. Аударма толықтығы түпнұсқаға сәйкес мазмұны және форма ара қатынас ерекшеліктерін жеткізуде немесе осы ерекшеліктеріне функционалды сәйкестіліктерді жасауда. А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік белгісін қояды. Ол үшін барабарлық - бұл тек қана шетел термині. Мәтіннің көркем редакциялау ережелеріне сәйкес оны ана тіліндегі сөзбен алмастыру жақсырақ болар еді. Бірақ, алмастыру болса да, мәселе айқын шешілмейді.
Аударма мәдениеті үздіксіз өсіп келеді. Сонымен бірге, қазіргі бар аудармалардың өзінің де маңызын елемей, оны "мәртебелі ғылымның" назар аударуына арзымайтын нәрсе деп кемсітуге болмайды. Ондай пікірден қауіпті қорытынды шығып кетуі мүмкін. Аудару арқылы, тұтас алғанда, түпнұсқаның бар қасиетін беруге болмайды деу, сөйтіп, әдебиет жайындағы ғылым үшін көркем аударманың маңызын жоққа шығару - түпнұсқаның тілін екінші тілде бейнелеуге келмейтін әлдеқандай бір құпия жазу деп бағалағандық болар еді.
Сол себепті, ЮНЕСКО мақалаларын аудару барысында біз аударылып отырған тілдің мағынасын барынша сақтап қалуға тырыстық. Алайда, аудару барысында көптеген қиыншылықтар орын алды. Мысалы, Фейсбуктың ЮНЕСКО парақшасында 2019 жылғы шілденің 29-ы жария болған мақаласында аударудың орын тәртібі тәсілін қолдануға мәжбүр болдық, себебі ағылшын тілінде берілген мағынасын сақтап қалуды жөн көрдік. UNESCO reiterates its commitment to the implementation of Water Decade Last week, the High Level International Conference on the International Decade for Action "Water for Sustainable Development", 2018-2028, was held in Dushanbe, Tajikistan. Visit our website to read more about the outcomes of the Conference and UNESCO's contribution to it. - ЮНЕСКО Су онжылдығы бағдарламасын жүзеге асыруға деген ұмтылысын тағы да қайталайды.Өткен аптада Тәжікстанның Душанбе қаласында 2018-2028 жылдардағы Тұрақты даму үшін су акциясының Халықаралық онжылдығы бойынша жоғары деңгейдегі халықаралық конференция өтті. Конференцияның қорытындылары және ЮНЕСКО-ның оған қосқан үлесі туралы қосымша ақпарат алу үшін біздің сайтымызға кіріңіз.
Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы архаизм деп аталатын, яғни ескіріп бара жатқан көне сөздер жаңғырып, қазіргі жанды әдеби тіліміздің қатарына қосылып жатады. Олардың көбі бірте-бірте бұрынғы мәнін өзгертіп, жаңа мағынада қолданылады. [6,161 б.]
Аударманы негізінен төмендегідей екі үлкен түрге бөлуге болады: 1)Ауызша аударма. Сөйлеген сөздер, баяндамалар ілеспе түрде ауызша аударылады, шетелдерден келген ресми өкілдер мен қонақтардың пікір алысуына аудармашылар көмектеседі; 2) Жазбаша аударма. Барлық хат-хабар, ресми құжаттар, ғылыми және көркем шығармалар жазбаша аударылады. Түпнұсқаның түрі мен мәніне қарай аударманың да қолданылатын әр алуан амал-тәсілдері бар. Мысалы, ресми құжаттарды аударғанда, түпнұсқаны қаз-қалпында бұлжытпай толық жеткізу көзделсе, ғылыми және техникалық шығармаларды аударғанда, белгілі салалардың терминологиялық ұғымдарын дұрыс беру көзделеді (Ауызша және жазбаша аударма туралы төменде кеңінен түсінік беріледі).
Қазіргі кезде аударманың түрлері оның әртүрлі белгілеріне қарай ажыратылып жүр. Мысалы, құрылымдық сипатына қарай: 1) жазбаша-жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы; 2) ауызша-ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы (ізбе-із немесе ілеспе аударма); 3) жазбаша-ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы; 4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы [7, 47б.]; жанрлық-стилистикалық түрлеріне қарай: 1) көркем аударма; 2) ақпараттық аударма; 3) ғылыми аударма; 4) ресми аударма; 5) публицистикалық аударма; жарнамалық аударма [8, 108б.].
Сөзбе-сөз (калька) аударма - тілдік бірліктің сыртқы нысанын, ішкі мазмұнын нақпа-нақ, сол қалпында аудару дегенді білдіреді.
Калька амалы - сөзжасамның бір жолы, тілдің сөздік құрамын байытудың оңтайлы көзі деп есептелінеді. Ол қоғам дамуының, тілдер арасындағы өзара ықпалдастықтың бір көрінісі және бұл қоғамның саяси-әлеуметтік қай ағымымен жүрсе де тілдің даму процесінен, қолданымдық қызметінен шегеріліп, шетке шығарылмақ емес. Өйткені сөзбе-сөз аударудың ғылыми, оқу ағарту салаларының, қоғамдық саяси және ресми стильдер тармақтарының тілден тыс және ішкі тілдік айырым-сапаларын жеткізудің рөлі жоғары. Әңгіме мынада: айталық ресми құжаттардың күрделі түрлері де (мазмұндама, ереже, жарғы т.б.) қарапайым түрлері де (кеңсе ісқағаздары) сөзбе-сөз тәржімаланады. Тілдік құралдардың осылайша топтасуын қоғамдық-әлеуметтік фактор талап етеді. Ресми құжаттың екі тілдегі нұсқасы нысаны (формасы), құрылымы мен түзілімі жағынан дәлме-дәл болуға тиіс. Түпнұсқадағы кейбір сөзді ауыстыруға, түрлендіруге, я болмаса аударуға қиын соғатынды түсіріп тастауға, сөйлемдердің орнын ауыстыруға, нақты айтқанда, ресми материалдың тілін қазақы табиғи қалыпқа бейімдеуге болмайтындығының және лингвоэтникалық құзыреті бар аудармашының бұған саналы түрде бармайтындығының себебі осы: мәтіндердің құқықтық мәртебесінің бірдей екенін дәлелдеу болып табылады.
Еркін аударма дегеннің қағидасынан аудармашының түп нұсқаның мазмұнын өз бетінше әңгімелеп кетуі деген ұғым туындайды. Түпнұсқаны аудару тәсілдерінің қатарында аталып жүргенімен еркін аудармаға бой ұрып жүрген аудармашылар жоқтың қасы десе де болады. Еркін аударманы пайдаланған аудармашы түпнұсқаның мағынасы мен рухына қаныға отырып, оларды өз формасына түрлендіреді.
Ағылшын ғалымы А.Тайлердің Аударманың ұстанымдары кітабінда аудармаға қойылатын негізгі талаптар мынандай :
1) Аударма тұпнұсқаның ойын толығымен жеткізуі тиіс;
2) Аударма баяндалуының стилі және үлгісі түпнұсқадай болу керек;
3) Аударма түпнұсқалық шығармалар секілді жеңіл оқылуы керек . Осыған ұқсас талаптардың айдан анықтығына қарамастан , олар өз мәнін жоғалтпаған.
Аудармашылардың өз жұмысында қолданылатын ұстанымдары аударма зерттеушілері үшін , әрине қызығушылық тудыруда,алайда олар аударманың бірізділік теориясын құра алмайды және алмастыра алмайды.
Осы ұстанымдар және нұсқаулар аудармашылық тәжірибеден шығарылды және даусыз болып келеді, бірақ олардың аудармашылық қызметтің мәнін ашатын, қандай болса да ғылыми теорияға негізделмеуіне байланысты олар аударманың тек жеке немесе үстірт аспектілерін ғана қозғады.
Аудармашылық қызметті ғылым жағынан түсіндірудің алғашқы талпыныстары аудармашылардың қарсылығын тудырды; олардың пікірінше аудармашылар шығармашылығының еркіндігі шектеліп, аудармашылық нормалар мен ережелердің пайда болуына байланысты аудармашының оларға тура бағынудың қажеттілігі туындайды . Олар аударма жайлы теория немесе ғылым аударма өнеріне қарама-қайшы келеді деп ойлаған.
Аударма теориясы - бұл ережелер жинағы деп ұғынылды, оны зерттеп кез келген адам жақсы аудармашы бола алады деген пікір болған. Осы кінәні аудармашылар-мамандар қажетсіз және ақталмаған деп санаған. Олар дарынды аудармашылардың аударма теориясынсыз да аударма жауһарларын жасай алатындығына сілтеген. Және де аударма жайлы ғылым керексіз деп ойлаған, себебі аудару - бұл өнер, ол ғылым және сынауға ұшырмауы тиіс.
Аудармашылық қызметті ғылыми зерттеуге қарсылықтардың қателігі бар екендігі анық. Әдебиет қызметі - бұл , әрине өнер, алайда осыған негізделіп әдебиеттану сияқты ғылымның болу құқығына жол бермеген бұрыс. Аудармашылардың Аударма ғылым емес, өнер деген тезисі бұрыс. Басқа да тәжірибелік қызметтер секілді аударма ғылым бола алмайды.
Ал аударма -бұл өнер деген пікір нені білдіреді? Аударма өнері аударма писхологиясының саласына, оның аудармашылық барысты іске асырудың шеберлігіне, аударманың дұрыс мәтінін құру, аударманың барысы мен нәтижесіне әсер ететін факторлардың жиынын ескеріп,тіл құралдарының дұрыс таңдауын жасау жатады. Жеке аудармашылардың осы шеберлігі бар ; осындай факторларды көбінесе интуиция жолымен , өнер актісі нәтижесінде таңдалады. Осындай өнерлік шеберліктің жоғары дәрежесі өнер атауына лайық. Аудармашылық қызметтің өнерлік сипаты , осы қызмет немесе оған әсер етуші факторлардың ғылыми сынақ пен теоретикалық сипаттаудың болатындығын, әрине білдірмейді. аударма өнері ұғымы аударма мәтінін құру шеберлігіне жатады, бірақ осы процестің мәнін зерттеуіне жатпайды. Ой мен сөз салаларының кез келген түрлерін теоретикалық зерттеудің қиыншылығы сияқты , аудармашылық зертеудің қиыншылығы оның болуы мен қажеттігін болдыртпайды.
Аударма теориясы аудармашылық тәжірибемен тығыз байланысты. Кез келген теоретикалық концепциялар аударманың нақты процесінің бақыланатын деректеріне негізделуі тиіс, олар осы деректерді жалпыландыруы және түсіндіруі тиіс. Өз ретінде, аударманың ғылыми теориясы аудармашылық тәжірибеге кері әсерін тигізеді, оны жеңілтеді және байытады. Бұл кез келген теоретикалық зерттеудің тәжірибеде қолданылуын және кез келген теоретикалық концепциялардың аудармашының жұмысында қолданылуын білдірмейді. Аударма теориясы мен аударма тәжірибесінің байланысы күрделі және жанама сипатқа ие. Объективті шындық процестері жайлы білімдерді кеңейту, әрине маңызды, алайда осы процестері басқару үшін кез келген білім қолданыла бермейді. Тіларалық коммуникацияның нәтижелілігі аударма дәлдігінің жоғары дәрежесін ұйғарады, бірақ нақты аудармашылық тәжірибеде бұл талап көптеген объективті мен субъективті факторларға тәуелді түрлі дәрежеде орындалады.
Көне әлемнің алғашқы мамандықтарының өкілдері - аудармашылар мың тілде сөйлей бастаған және вавилон мұнарасы замандарынан бастап, өз мансабының бастамасын қалаған. Бұл бүкіл жерде бір ғана тіл және бір ғана болғанда, яғни алтын кезеңінен кейін болды. Бірақ кейін коммуникациялар , яғни аударма да адамдар мен мемлекеттер қатынастырында да маңызды рольге ие болды. Соңғысы қазіргі таңда бас мемлекеттердің көшбасшылары арасындағы байланыстарға да жатады, бұл ретте қарым-қатынастың ауызекі құралы түсіністік пен сенімділіктің шартына айналды. Аударма теориясы саласындағы бас ғалым В.Н. Комиссаров былай деп жазған:
Халықаралық байланыстардың таралуы, мәдениет, сопрт, туризм салаларындағы алмасу , түрлі халықаралық формудардың, кездесулердің және келіссіөздердің өткізілуі , көптеген халыаралық,қкіметтік пен өкіметтік емес ұйымдарындағы мемлекет өкілдігінің болуы аудармалар мен аудармашыларға қажеттіліктің туындауына әкеледі.
Алайда, халықаралық кездесулер мен байланыстардың қатысушыларына бір-бірімен қатынас жасауға және бір-бірін тануға , сонымен қатар құжаттар мен келісімдерді өндеу мен қол қоюға мүмкіндік беретін адамдардың жұмысын олардың түсінбейтіндігі немесе бағаламайтындығы таң қалдырады.
Егер микрофондары , құлақшындары және дыбыс жазу үшін жабдығы бар қазіргі синхрондық аударма - салыстырмалы жаңа құбылыс болып табылса, онда аударма өнері - бұл адамзат секілді көне өнер болп табылады.
Аудармашылардың қызметі алуан түрлі : олар келіссөздерде миссионерлер, елшілер, шабармандар және арашашылар ретінде жұмыс істеді. Пуникалық соғыстар кезіндегі келіссөздерді аудармашылар жиі жүргізген болатын , ал ХІІ ғасырдың драгомандары - жергілікті билікпен тағайындалған, ресми аудармашылар халықаралық қатынастардағы мамандар болған, оларға жеке сұхбаттарды жүргізуге де сенім білдірілген. Осылай түрлі рольдерде қызмет етіп, аудармашылар шетел азаматтарының тілін де, олардың мәдениеті мен саясатын да аударған.
Аударма ежелден келе жатқан адамның іс-әрекеті. Адамзаттың дамуы (нақты айтқанда, білім, ғылым, техниканың дамуы) ұлтаралық, мемлекетаралық қатынастардың (сауда, шаруашылық, құрылыс, ғылым салаларындағы қызметтестік) нығайып тереңдеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде аударма пайда болып, халықтардың бір-бірімен тіл табысуына зор үлес қосып келеді. Адамның атқаратын іс-әрекеттері түрленіп, байыған сайын, аударма да түрленіп, дамып келеді. Қазіргі аударматануда аударма келесі топтарға бөлініп, жіктеледі. Орындалу амалына қарай аударма жазбаша немесе ауызша түрлеріне бөлінеді. Жазбаша аударма арнайы және көркем аудармадан құрылады. Көркем аударманың нысаны көркем әдебиет, көркем сөз болса, арнайы аударма ресми құжаттарды аудару, ғылыми мәтіндерді аудару, техникалық нұсқау, оқу құралдарын аударуды қамтиды. Публицистикалық шығармаларды аудару өзінің коммуникативтік, стильдік ерекшеліктеріне байланысты көркем аудармаға жақынырақ келеді. Арнайы аударма әрекеттің мақсатына қарай мәліметті аударма мен реферативті аудармаға бөлінеді. Мәліметті аударма түпнұсқаның мазмұнын неғұрлым толық беруге бейімделсе, реферативті аударма тек қана маңызды мәліметтерді аударуға арналған. Жазбаша аударма ауызшаға қарағанда көбірек зерттелсе де, көкейкесті мәселелері әлі аз емес, әсіресе көркем аударманың. Оның түбі - көркем әдебиеттің шығармашылық іс-әрекеті болып табылып, жазушының жеке шеберлігінде.
Аудармашы мамандығы әртістің мамандығы секілді. Бірақ оған қарамастан, әр мамандықтың өз ерекшелігі болады. Әртістің міндеті кейіпкердің образынакіріп, кейіпкердің іс-қимылын салып, көрермендерге әсер ету.
Ал аудармашы керсінше, аударып жатқан адамның образына ешбір қатысы болмау керек. Аудармашының басты мақсаты, мәтіннің аудармасын дұрыс жеткізу, ол қандай да бір қол қимылы, дауысының екпіні арқылы тындаушыларда эмоциятуғызуға құқығы жоқ. Ал бұндай жағдай болса, оған мәтіннің мағынасы себепболу керек.
Аудармашының дауысы қатты, әрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz