Карық арқылы суғару

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Нормативті сілтемелер
5
Анықтамалар
6
Белгілер мен қысқартулар
7
Кіріспе
8
1. Оңтүстік Қазақстан суармалы егіншілігінің даму жағдайы
11
1.1. Оңтүстік Қазақстан жерінің топырақ-климаттық жағдайы
11
1.2. Суарамалы егіншіліктің Оңтүстік Қазақстанда дамуы және оның алғашқы нәтижелері
13
1.2.1. Суарамалы егіншіліктің Оңтүстік Қазақстанда маңыздылығы, келешегі мен мәселелері
19
1.2.2. Қазақстанның оңтүстік өңірінде суармалы алқаптардың болуы және пайдаланылуы.
21
1.2.3. Қазақстанның Оңтүстік аймағында орналасқан жерүсті ағындарымен суару мүмкіндіктері
22
1.3. Оңтүстік Қазақстандағы суармалы егіншіліктің технологиялары
26
1. Оңтүстік Қазақстан суармалы егіншілігі және топырақты мелиорациялау мәселелері
39
1.1 Оңтүстік Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері мен суармалы егіншілігі
39
1.2 Оңтүстік Қазақстандағы жердің негізгі мелиорациялау тәсілдері мен технологиялары
44
1.3 Егіншліктің ауыспалы жүйесін қолдану және топырақ эрозиясы
49
1.4 Топырақты тыңайту мәселелері
54
1.5 Оңтүстік Қазақстандағы суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайлары және оларды жақсарту шаралары
55
2. Оңтүстік Қазақстанның ирригациялық жүйелерінде су-жер ресурстарын басқарудың интеграцияланған әдістері
57
3. Оңтүстік Қазақстанда су ресурстарын тиімді пайдалану және суармалы егіншілікің экономикалық тиімділігі
62
4.1 Оңтүстік облыстарымыздағы суармалы егістіктерге пайдаланылатын топырақтарды бағалау
62
3.2 Жер суарудың зкономикалық тиімділігі
65
3.3 Су ресурстарын тиімді пайлану және қазіргі жағдайы
68
Қорытынды
69
Өндіріске ұсыныс

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
70
Қосымша

Андатпа
Бұл дипломдық жұмыста Оңтүстік Қазақстандағы суармалы егіншіліктің даму тарихы, таралу аймақтары, ауыл шаруашылығындағы маңыздылығы, қажеттілігі, басты проблемалары, суармалы егіншілік түрлері мен карталары, әртүрлі топырақ типтері және климаттық ерекшеліктері, топырақ мелиорациясы, эрозиясы мен оларды жақсарту жолдары қарастырылған. Сондай-ақ суармалы егіншіліктің Оңтүстік Қазақстан үшін маңыздылығын, келешегін, статистикалық талдаулар мен экономикалық және экологиялық тиімділіктері жан-жақтылы талдап, зерттелінген.

Аннотация
В данной дипломной работе рассмотрены история развития орошаемого земледелия в Южном Казахстане, ареалы, важность, необходимость в сельском хозяйстве, основные проблемы, виды и карты орошаемого земледелия, различные типы почв и климатические особенности, мелиорация почв, эрозия и пути их улучшения. Также всесторонне проанализированы и изучены важность орошаемого земледелия для Южного Казахстана, перспективы, статистические анализы и экономическая и экологическая эффективность.

Annotation
In this thesis work examines the history of the development of irrigated agriculture in southern Kazakhstan, areas, importance, necessity in agriculture, the main problems, species and maps of irrigated agriculture, the different types of soil and climate, improvement of soil, erosion and ways to improve them. The importance of irrigated agriculture for southern Kazakhstan, prospects, statistical analyses and economic and environmental efficiency were also comprehensively analyzed and studied.

Нормативті сілтемелер

Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылады:
Суармалы егіншілік - ылғалы аз, құрғақ, шөлейт шөлді аймақтарда жоғары өнім алуға бағытталғын егіншілік түрі.
Ауыл шаруашылығы мелиорациялары деп - ауыл шаруашылығы дақылдарының жоғары және қалыпты өнімділігін қамтамасыз ету мақсатымен табиғат жағдайларын жақсартуға бағытталған өзара үйлесімді ұжымдық, шаруашылықтық және техникалық жұмыс-әрекеттер мен шаралар жүйесін айтады.
Топырақтың тығыздығы (көлемдік массасы) -- көлем бірлігінде құрғатылмаған (топырақтағы барлық қыртыстарымен) қосу кезіндегі абсолютті құрғақ топырақтың салмағы.
Топырақтың қаттылығы-табиғи күйдегі топырақтың сығылу мен ыдырауға қарсы тұру қасиеті.
Топырақ эрозиясы - Топырақтың беткі ұнтақталған құнарлы қабатының жел күшімен немесе су ағынының шаюы салдарынан құнарының азаюы.
Экономикалық тиімділік - экономикалық қызметтің, экономикалық бағдарламалар мен іс-шаралардың алынған экономикалық әсердің осы нәтижені алуға, белгілі бір құн ресурстарын қолдана отырып, өндірістің ең үлкен көлеміне қол жеткізуге себепші болған факторлардың, ресурстардың шығындарына қатынасымен сипатталатын нәтижесі.
Рентабельділік - (нем . Rentabel-табыс, пайдалы, пайдалы), экономикалық тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіші. Рентабельділік материалдық, еңбек және ақша ресурстарын, сондай-ақ табиғи байлықтарды пайдалану тиімділігінің дәрежесін кешенді көрсетеді.

Белгілер мен қысқарулар
Осы дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартулар қолданылады:
г - грамм
мл - миллилитр
см - сантиметр
м - метр
мм - миллиметр
м2 - шаршы метр
гл - граммлитр
га - гектар
кг - килограмм
т - тонна
% - пайыз
рН - сутегі көрсеткіші
цга - центнергектар
N - азот
P - фосфор
K - калий
м3 - метр куб
СШБ - су шаруашылығы бассейндері
ҒЗИ - Ғылыми Зерттеу институты
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
АШҒЗИ - Аул шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты

Кіріспе

Қазақстан тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың агроөнеркәсіптік кешендердің алдына қойған міндеттерінің бірі ол - суармалы жерлерді тиімді пайдалану екенін атап көрсеткен [1]. Өйткені суар - малы жер тұрақты түрде мол өнім береді. Бүгінде сырттан әкелінетін азық-түлік өнімдерінің басым бөлігі, атап айтқанда қант, өсімдік майы, көкөніс, жемістер, мал мен құс шаруашылығы өнімдерін өндіруге қажетті құнары жоғары жем-шөп дақылдарының басы көп бөлігі суармалы жерлерде өндіріледі.
Елімізде соңғы жылдары суармалы жер - лер - ді тиімді пайдалану мақсатында бірқатар іс-шаралар атқарылуда. Атап айтатын болсақ, ірі су қоймалары күрделі жөндеулерден өтіп, тос - палар мен тораптар салынды. Тек қана суар - малы егіншілікпен айналысатын Қызыл - орда облысын таза ағын сумен қамта - масыз ететін және су тасқынынан қорғайтын Көксарай су реттегіші салы - нып, ел игілігіне жұмыс істеуде. Деген - мен еліміздегі суармалы егін шаруа - шы - лығының мәселелері әлі де болса шаш етектен [5].
Жер ресурстарын басқару агент - тігінің мәліметтері бойынша, елімізде 1991 жылмен салыстырғанда суармалы жер көлемі 298 мың гектарға азайып, 575 мың гектары ауыл шаруашылық айналымынан шығып қалған. Осы жылдарда бос жерлердің көлемі 8 есеге ұлғайып, 423 мың гектарға жеткен. 20 мың га суармалы жер жекеменшік үй, жол, өндіріс орындарын салуға және басқа мақсаттарға берілген. Ал пайдаланылып жатқан жерлер тұзданып, құнарлылығы мен өнімділігі төмен - деуде. Ауыспалы егіс жүйесі жоқ - тың қасы, егістік құрылымдары жетіл - діруді қажет етеді[6].
Жекешелендіру барысында ша - руа - шылықтар ұсақталып, бұрынғы ішкі шаруашылық каналдар мен кәріздік жүйелер, тік дренаж ұңғымалары шаруашылықаралық объектілерге айналып, көпшілігі иесіз қалды. Ұсақ шаруа қожалықтарында қаржы, техника болмай, су, кәріз жүйелері уақтылы тазаланбай, су тарту қуатынан айырылды. Бұл жер асты суларының көтерілуіне, жердің сорлануына, екінші реттік тұздануына, бат - пақтануына әкеліп соқтырады. Суар - малы жерлерге ағымдағы және күр - делі тегістеу жұмыстары көптен бері жүргізілген жоқ [9].
Тоқсаныншы жылдары еліміздегі суармалы жер көлемі барлық егістіктің 6 %-ын құрап, егіншілік өнім - - дерінің 30 %-ы өндірілсе, бүгін - де бұл көрсеткіш екі есеге дейін төмен - деп кеткен. Алматы, Жамбыл, Қызыл - орда, Түркістан облыстарында осын - дай жерлердің 15-35 %-ы пайда - ла - ныл - майды, ал қолданыста барының өнім - ділігі 25-50 % -ға төмендеген [14].
Соңғы жылдары елімізде жалпы егіс көлемі ұлғайып, ауыл шаруашылығының өнімі артуда. Дегенмен ха - лыққа қажетті құс еті, көкөніс, қант, өсім - дік майы, жеміс-жидектердің едәуір бөлігі сырттан әкелінеді. Елімізді азық-түлік өнім - дерінің барлық түрімен қамтамасыз етуге (лимон, апельсин, бананнан басқа) жағдайымыз толық жетеді. Алайда Үкімет тарапынан суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігін арт - ты - руға бағытталған қолдау мен ин - вес - тиция тартуды ынталандыру шара - лары өз дәрежесінде емес. Ауыл шаруашылығының алтын қоры болып есептелетін суармалы жерлер кімнің меншігінде болса да, ел игілігіне қызмет етуге тиіс. Сондықтан заң талаптарына сай жер пайдаланушыларға суармалы жердің құнарлылығы мен өнімділігін арттыруға қатаң талап қоюмен бірге, мемлекет тарапынан қолдау керек.
Бүгінгі таңда қолданыстағы 1,4 млн га суармалы жердің өнімділігін көтеру үшін оның мелиоративтік жағдайын жақсартуқажет. Себебі әр гектар суармалы жер телімі басқа жермен салыстырғанда 2-3 есе артық мелиоративтік жұмыстарды (жерді күрделі және ағымдағы тегістеу, каналдар мен кәріздік жүйелерді тазалау, тік дренаж ұңғымаларын жөндеу, электр желілерін пайдалану, сор шаю т.б.) атқаруды қажет етеді.Суармалы жер шаруашылығында ағын суды үнемдеп пайдалану мен гектар өнімділігін көтеру басты міндеттердің бірі. Елімізде 1 га суармалы жерге ағын су нормадан артық жұмсалады, су пайдалану коэффициенті төмен. Республика бойынша су пайдалану коэффициенті 0,67 болса, Жамбыл, Түркістан, Қы - зылорда облыстарында 0,55-0,6 шамасында болып отыр. Егер еліміз бойынша су пайдалану коэффициентін 0,75-ке көтерсек, 200 мың гектарға жуық жерді суландыратын 1 млрд 272 млн текше метр су үнемделеді екен [13].
Дамыған елдерде 1 текше метр суға 2,5-6,0 кило ауыл шаруашылығы өнімдері өндірілсе, бізде небәрі 0,4-0,8 кило ғана немесе 6-7 есе есе аз өндіріледі. Ал 1 кило өнім өндіруге дамыған елдерде 160-400 литр су жұмсалса, бізде 1200-2500 литр ағын су жұмсалады. Елімізде ағын судың тапшылығына байланысты ауыл шаруашылығы өндірісіне үнемдеп суару технологиясын енгізу өте өзекті болып отыр. Бұл тәсіл суды, минералды тыңайтқыштарды 2-3 есе үнемдейді, өнімділік 2-2,5 есеге өседі, еңбек өнімділігі артады [3].
Бүгінгі таңда суды үнемдеу технологиясы 180 мың га жерде немесе суармалы жердің 12 %-ын пайдаланылады. Оның 80 мың га жері тамшылатып суару болса, 100 мың га жер жаңбырлатып суарылады. Алдағы кезде су үнемдеу технологиясын суармалы жердің 30-35 %-на жеткізуді шешу мәселелерін ауыл шаруашылық минстрлігі қарастыруда.
Ғалымдардын есебі бойынша, еліміздегі суармалы жерлердің мелиоративтік жағдайын жақсартуға бағытталған шаралар жыл сайын тиісті дәрежеде аткарылып отырса, өнімділік 25-30 %-ға артады. Нәтижесінде, республика бойынша қосымша 200-250 млрд теңге ауыл шаруашылық өнімдері өндіріледі, яғни мемлекет тарапынан бөлінген әр теңге еселеп қайтарылады [4].
Сондықтан суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігін арттыру - елімізде азық-түлік қауіпсіздігін нығайтудың бірден-бір жолы. Сондықтан бұл салаға барынша басымдық берілуі керек. Суармалы жерлер кепілді мол өнім беретін, қайтарымы жоғары, ауыл шаруашылығының алтын қоры ғана емес, сол өңірлерде тұратын халықтың тіршілігі, әлеуметтік жағдайы, тағдыры. Суармалы жерлердің жағдайы жөнделсе, елімізде азық-түлік өндірісі дамиды, агроөнеркәсіп кешенінің экспорттық әлеуеті артады, импорт азаяды. Оңтүстік Қазақстанда суармалы егіншілікті жандандыру сапалы, тұрақты өнім алудың басты кепілі болып саналады.
Зерттеу нысаны. Оңтүстік Қазақстан суармалы егіншілік аймақтарында зерттелінді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Оңтүстік Қазақстанда суармалы егіншіліктің тиімділігін экономикалық - географиялық тұрғыдан бағалау және ауыл шаруашылығы мақсатында жер ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын зерттеу.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
oo Оңтүстік Қазақстанда суармалы егіншіліктің даму тарихын зерттеу;
oo Оңтүстік Қазақстанның негізгі суармалы аймақтарын анықтау;
oo Оңтүстік Қазақстан суармалы егіс алқаптарының көлемін қолдану аясын зерттеу;
oo Оңтүстік Қазақстан суармалы егіс алқаптарының карталық материалдары мен статистиклық мәлметтердін талдау;
oo Оңтүстік Қазақстанда суармалы егіншіліктің түрлерін, технологияларын, зерттеу;
oo Оңтүстік Қазақстан суармалы егіншілік жағдайында тұзданған топырақтарды мелиорациялау және топырақты эрозиядан қорғау жолдарын зерттеу;
oo Суармалы егіншіліктің ауыл шаруашығындағы маңыздылығы мен даму келешегін болжау;
oo Суармалы егіншіліктің экономикалық тиімділіктерін анықтау
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Оңтүстік Қазақстан жағдайында суармалы егіншіліктің даму тарихын, түрлерін, инновациялық бағытын, қажеттілігін зерттей отырып, су ресурстары бойынша алдағы бірнеше жылдық статистикалық талдаулар жасау, алғаш рет зерттеліп отырған жұмыстардың бірі.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Алынған статистиклық мәліметтер және егіншілікті суарудың тиімді бағыттары бойынша дайындалған ұсыныстар, ауыл шаруашылық басқармаларына, шаруа қожалықтарға теориялық және практикалық мәлімет ретінде пайдалану үшін маңызды болып табылады.

1. Оңтүстік Қазақстан суармалы егіншілігінің даму жағдайы

3.1 Оңтүстік Қазақстан жерінің топырақ - климаттық жағдайлары

Республикамыз жер көлемі жағынан алыдыңғы ондықтың қатарына кіреді. Территориямыз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1600 км, шығысынан батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікте орналасқан. Осындай кең байтақ өлкенің үлкен бір бөлігін Оңтүстік Қазақстан аймағы алып жатыр. Бұл аймақтағы жер бедерінің әртүрлілігі тек климатына әсер етіп қоймай топырағының қалыптасуына да септігін тигізеді. Осыған байланысты Оңтүстіктегі топырақтардан жазық аймақтың жызық аймақ топырақтары және таулы аймақтың топырақтары деп жіктей аламыз. Оңтүстік Қазақстанның территориясы шөлді зонаның оңтүстігінде жатыр. Бұл зонада Оңтүстік Қазақстан облысымен бірге Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау, Маңғыстау, Қызылорда облыстары түгелімен, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Жамбыл облыстарының біраз жерлері кіреді.
Қазақстанның оңтүстік облыстарында суармалы егіншілікке жарамды 8 млн. гектар жер бар. Олар Шардара су қоймасынан бастап Сырдария өзенінің екі жағасында Арал теңізіне дейін орналасқан. Территория бойынша Шымкент және Қызылорда облыстарына жатады. Суармалы егіншілік үлкен массивтерде (аймақтарда) орналасқан: олар - Қызылқұм, Түгіскен, Жаңақорған-Шиелі, Қызылорда және Қазалы алқаптары [2]
Қазақстан Республикасының Қызылорда облысы - 226,0 мың км2 жерді алып жатыр. Шығысы мен оңтүстік-шығысында Шымкент облысымен, солтүстігінде - Қарағанды (Жезқазған), солтүстік-батысында - Ақтөбе облыстарымен, оңтүстігінде - Өзбек Республикасымен шектеседі [2].
Облыс Сырдария өзенінің төменгі ағысының бойында, Азия шөлінің белдеуінде орналасқан Туран ойпатының жазықтау келген кең байтақ алқабын алып жатыр. Батысында - Арал теңізі, оның солтүстік және шығыс бөлігі жиегіндегі аралдармен қоса облыс құрамына енеді. Жазықтың абсолюттік деңгейі оңтүстікте 200 м, Арал теңізінің жағасында - 53 м. Облыстың оңтүстігі мен батысында жал-жал, ойдым-ойдым, төбе-төбе құмдар алқабы бар [3,4,7].
Облыстың климаты шұғыл континентті: жазы ыстық, қысы суық, қар азырақ түседі. Облыс бойынша ауаның орташа жылдық температурасы +7-11°С. Орталық Азияға тән атмосфералық процестер, ауа массаларының, соның ішінде циклондардың жылжуы Арал өңірінің климаттық ерекшелігін анықтайды. Батыстық ылғалды және солтүстіктен келетін суық ауа массалары температураны төмендетіп, жауынның немесе қардың жаууын туындатады [7].
Жылдың жылы кезеңі үшінші аймақта (Арал, Қазалы аудандары) 20-25 наурыздан 8-15 қарашаға дейін, екінші аймақта (Қармақшы, Жалағаш, Сырдария аудандарында) 14-18 наурыздан 11-16 қарашаға дейін, бірінші аймақта (Жаңақорған, Шиелі аудандарында) 3-6 наурыздан 20-23 қарашаға дейін. Ең суық ай - қаңтар, ең жылы ай - шілде. Облыс территориясында жаз ыстық және ұзақ болады. Ең жылы айда (шілдеде) ауаның орташа температурасы 26-280С төңірегінде болады [18].
Аймақ негізінен мал жайылымына қолайлы. Мұнда тек суармалы егістіктен ғана өнім алады. Өзен бойларында орналасқан тақыр түстес топырақтар күріш егуге ыңғайлы. Топырақ құнарлылығы аз болғандықтан, суарған кезде азоттың фосфорлы және органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. Шөл аймағы Қазақстандағы ең көп жерді алып жатыр. Оның көлемі 119 млн.га, яғни республика территориясының 44%-на жуық [1].
Жалпы жартылай шөл мен шөл зоналарын сипаттай келе, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп айтуға мүлде болмайды. Мұнда су беріп, мелиорация шараларын қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін ұнататын кейбір дақылдар суға қанығып, мол өнім береді.
Оңтүстік Қазақстан территориясында жазықтық жерлер тауларға қарағанда көп. Ірі таулар Қаратау, Қазығұрт, Өгем таулары. Таулы аймақтарда ені әр жерде әртүрлі, батыстан шығысқа қарай созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы - белдеуі орын алған. Жазықтықтағы шөлді дала зонасына қарағанда тау етегінде жатқандықтан бұл аймақтың табиғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл таулық белдеулік зонасының ең төменгі сатысы. Сондықтан бұл аймақты пайдалану жағдайы да басқаша [36].
Топырақ жамылғысы табиғаттың зоналық заңына сәйкес таралатындықтан, аумағында биік таулы салқын альпілік топырақтардан бастап тау бөктеріндегі әртүрлі қоңыр және сұр топырақтарға жалғасып, терістік және терістік-бетыс аймақтарындағы жазықтарды сұрқұба, ескі аллювиалды ойыс жазықтарды тақыр және тақыр түстес топырақтар мен ірі құмды аймақтар (Шығыс Қызылқұм мен Батыс Мойынқұм) алып жатыр. ҚР Ө.Оспанов атындағы Топырақтану Ғылым академиясының ғалымдары 130-ға жуық топырақ түрлері мен олардың комбинациялары кездесетіндігін анықтады. Жалпы облыс жерінің топырағы екі топқа бөлінеді:
1. Тау топырақтары.
2. Тау аралығындағы аңғаралрдың, тау бөктеріндегі, т.б. биік және ойысты жазықтардың топырақтары [1, 2].
Тау топырақтары. Таулы аймақтар өңірдің біраз жерін алып жатыр. Осы таулы аймақтың бір ерекшелігі биіктігі мұхит деңгейінен 4000 метрге жақындайтындықтан топырақ-климаттық зоналардың таралуында биік белдеулік зоналық заңы орын алады, яғни тау биіктеген сайын ылғал көбейіп, ауа райы суыта түседі. Міне осыған байланысты таудың төменгі етегіндегі шөлді-дала белдеуінен (теңіз деңгейінен 250 - 350 м) таудың биік 3500 - 4000 м деңгейіне дейін бірнеше таудың белдеулік белдемдері кездеседі, олардың топырақ, өсімдік жамылғылары да, жануарлар дүниесі де әр алуан болып келеді. Сонымен осы таулы белдеуде таудың шалғынды-далалы альпілік, субальпілік, таулы-далалық альпілік, таулы альпілік, таулы шалғынды роморфты субальпілік және таудың күңгірт түсті субальпілік топырақтары кездеседі. Бұл топырақтар 132 мың га-ды, яғни облыс жерінің 1,1 % -ын алып жатыр. Орта таулы аймақтарда таулы-орманды, таулы-бұталы белдеулерде күңгірт қоңыр, таудың ашық-қоңыр, сұр қоңыр топырақтары 575 мың га, облыс жерінің 4,7 %-ы болады. Ал аласа таулар мен оларға жалғас етектерінде таудың сұр топрырақтары түзілген. Олардың көлемі 186,8 мың га, облыс жерінің 1,7 %-ы. Сонымен жалпы таулы аймақтардағы топырақтар көлемі 894,8 мың га жерді алып жатыр, ол облыс жерінің 7,5 %-ын құрайды [1, 2].
Тау аралығындағы аңғаралрдың, тау бөктеріндегі, т.б. биік және ойысты жазықтардың топырақтары.
Таулы аймақтарға қарағанда бұл топырақтардың түрлері мол. Бұл топтағы топырақтар ішінде осы аймақтарға тән зоналық топрықтар кездеседі. Тау етектерінің биіктеу жазықтарының қара қоңыр, қоңыр және сұр қоңыр топырақтарының көлемі 78,4 мың га, облыс жерінің 6,6 %- ы. Тау етектерінің орталық бөлігіндегі жазықтарының оңтүстік және терістік сұр топырақтарының көлемі 1021,4 мың га, облыс жерінің 8,4 % -ы. Тау етегіндегі төменгі жазықтардың оңтүстік және терістік ашық сұр топырақтары және аллювиалды жазықтар мен биік өзендер террасаларының шалғынды-сұр топырақтары, биік шөл жазықтарының сұр құба топырақтары 2390,7 мың га - 19,5 %-ы, оның ішінде біршама ойпатты жерлерде тақырлар мен тақыр түстес топырақтар және шалғынды, шалғынды-батпақты топырақтар кездеседі. Сонымен жалпы екінші топтағы, яғни облыстың жазық аумақтарындағы топырақтар көлемі 11108,7 га жерді қамтып жатыр, бұл облыс жерінің 91,5 % -ын алып жатыр. Облыстың біршама жерлерін топырақ емес қрылымдар: биік таудағы мәңгі қарлар мен тұздар, қатты тау жыныстары, көл мен өзендер алып жатыр. Олардың жалпы көлемі 150 мың га-дай - 1,2 %. Ал бұл топырақтар орналасу жағдайларына, табиғи ылғалмен қамтамасыз етілуіне немесе қолдан суару мүмкіншіліктеріне қарай ауыл шаруашылығының салаларына пайдаланылады [2, 24].

2.1 Суарамалы егіншіліктің Оңтүстік Қазақстанда дамуы және оның алғашқы нәтижелері

Қазақстанда суармалы егіншіліктің өріс алуы қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік заманмен байланысты. Суармалы егіншілікпен айналысу күрделі инженерлік құрылыс жүйесін қамтитындықтан суармалы егіншілік үшін барлық жерлер жарай бермейді.
Ол үшін міндетті түрде топырақтың майда уақталған қабаты жеткілікті, зиянды тұздар аса мол болмай, жер беті бір бағытқа еңісті тегіс болуы және жер астының да бір бағытқа қарай еңісті болуы керек. Бұл талаптар болмаған жағдайларда көп мәселелерді қолдан жасауға тура келеді. Міне бұл жұмыстарды қолында ешқандай техникасы жоқ, суармалы егіншілікпен үлкен масштабта айналысудан ешқандай тәжірибесі жоқ жергілікті халық жүргізуге шамасы келмейтін еді. Ауыл шаруашылық саласында В.И.Ленин қол қойған алғашқы декреттің бірі - жер туралы болып, бүкіл еліміздегі жерге деген жекеменшік жойылып, оның барлығы мемлекет, бүкіл халық меншігіне өтті. Одақ бойынша барлық аймақтарда кеңшарлармен ұжымшарлар ұйымдастырылып барлық жерлер солардың иеліктеріне берілді. Негізінен мал шаруашылығымен шұғылданатын қазақ халқының миллиондаған малдары мемлекет меншігіне тәркіленіп, бүкіл халық бұрынғы көшіп-қону орнына, тұрақты отырықшылыққа айналып, кеңшармен ұжымшарларда жұмыс істеуге көндікті. Сонымен республикамыздың оңтүстік өңірлерінде жоспарлы түрде ғылыми-негізделген жүйемен суармалы егішілік өрістей бастады. Еліміздегі бұрыннан өсіріліп келе жатқан дақылдармен қатар көптеген жаңа дақылдар өсіріліп, олар Қазақстанда өздерінің жаңа отандарын тапты. Республикамыздағы суармалы егістің басым көпшілігі (85%-дан астамы) жер, су, күн райының қолайлы жағдайларына байланысты оңтүстік өңіріндегі төрт облыста (Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда) орналасқан (1.1 сурет). Сондықтан осы облыстардағы суарамалы егіншілік жайларына біршама тоқталайық. Дегенмен бұл облыстардан басқа аймақтарда суармалы егіншілік тіпті жоқ деуге болмайды. Мысалы, Қызылорда облысымен шектесіп жатқан Ақтөбе облысының ойлы ауданында әлемге аты шыққан ақ тарының атасы атанған даңқты Шығанақ Берсевтің тарының суармалы гектарынан өнімді 200 ц-ге дейін жеткізіп, әлемдік рекордқа жеткізгенін айтсақ та жеткілікті [12, 24, 31].
Картада көрсетілгендей негізгі суару аймақтары Қазақстнның оңтүстігінде, сонымен қатар көршілес елдердің шекараларында орналасқан Жоғарыда айтылған төрт облыста суармалы егіншіліктің даму жағдайлары бірдей емес. Мәселен, Қызылорда облысында барлық егіншілік тек суармалы жағдайда мүмкін, яғни егіншілік 100% суармалы, Оңтүстік Қазақстан облысында суармалы егішіліктің үлесі 90 %-дан асады, ал Жамбыл мен Алматы облыстарында суармалы егіншіліктің үлестері бүкіл егіншіліктің 70-80% құрайды. Біршама егістіктер тау етегіндегі суармайтын егістіктер. Сонымен қатар әр облыстарда егілетін егістіктер түрлеріде табиғи-климаттық жағдайларына байланысты әртүрлі. Енді осы мәселелерге шамалы шолу жасайық [15].
Қызылорда облысы ежелден-ақ біршама суармалы егіншілікпен айналысып келе жатқан облыс. Бұған кезіндегі мол сулы Сырдария өзенінің облыс орталығын кесіп өтетіні көп септігін тигізген. Бұрынғы кездері суармалы жерлердегі негізгі дақылдар Қызылорданың тәтті қауындары, көкөністер, малазықтық шөптер болған. Кеңес үкіметі кезінде бұл аймақта басты дақыл болып күріш егіліп, бұл өңірде жақсы өнімге ие болды. Кезінде Қызылорда облысында Кеңес үкіметінде өндірілетін күріштің 25-30 % өндірілетін. Жалпы өнім жөнінен ғана емес, әр гектардан алынатын өнім жөнінде облыс алдыңғы орындарда болды [19,23].
Облыстағы суармалы жер көлемі 1960-1970 жылдары 250-300 мың гектарға жеткенімен, кейінгі Арал дағдарысынан кейін біршама кеміп, 200 мың гектардай, оның жартысына жуығына күріш егуге мүмкіндік бар. Күріштен жоғарыда айтылғандай рекордтық өнім алынғанымен жалпы облыс бойынша орта есеппен гектарынан 35-40 ц-ден өнім алынуда. Ескеретін жағдай облыстағы суармалы егістіктердің барлық көлемдері Сырдария өзенінің көне дәуірде ағып өткен өзен (алювиалды) шөгінділерінен түзілген жер бетінде және жер асты ағындары өте нашар жазықтар. Мұдай жағдайларда егістіктерді суарған кезде, әсіресе күріш сияқты суды өте мол пайдаланатын дақылдарды суара бастаған алғашқы жылдардан-ақ топырақ астында ыза су қабаты пайда болып, оның деңгейі жылдан-жылға жер бетіне жақындай түседі. Міне осы суармалы жерлердегі жер асты ыза сулары осы аймақтардың топырақтарының мелиоративтік жағдайларын нашарлататын басты фактор. Кейбір өңірлерде суармалы жерлерді батпақтануға әкеп соқса, көпшілік жағдайда олардың сорлануына (тұздануына) себеп болады. Оның себебі бұл ағынсыз шөлді аймақтарда топырақ және жер асты қабаттарында әдетте суда ерігіш тұздардың біршама қорлары болады. Осы тұздар ыза суларда еріп, жер бетіне жақындаған сайын оның мөлшері көбейе түседі [20, 35].
Жер бетіне жақындаған сулар буланған кезде олардың құрамындағы тұздар топыраққа қонып, суармалы жерлерді сорландырады. Ал сорланған топырақтар егістік өнімін көп төмендетеді, ал кейбір жағдайда тіпті жоғалтып жібереді. Сондықтан бұл аймақтарда жер асты ыза суларының деңгейлерін міндетті түрде қолдан реттеуге тура келеді. Бұл аса күрделі қымбатқа түсетін инженерлік құрылыстар, яғни егістік жерлеріміздің жер астында түзілген ыза суларының деңгейлерін қолдан қазылған терең су қабаты арқылы реттеу [21].
Оңтүстік Қазақстан - республикамыздағы суармалы егістігі мол облыстардың бірі. Облыстағы суармалы жер көлемі 565,7 мың га, оның 392 мың га-да мақта шаруашылығы. Сонымен қатар бұл облыс республикамыздағы аса бағалы техникалық мақта дақылын өсіретін жалғыз облыс. Кеңес өкіметі кезінде тоқыма өндірісін мақтамен қамтамсыз ету үшін Өзбекстан мен Қазақстан шекарасында орналасқан Мырзашөл аймағын мақта өсіруге игеру басталды. Бұл шаруашылықта мақта өнімінен әлемдік реқордтық өнім алынбағанымен аса жоғары өнімдер алынды. Мысалы, звено жетекшісі У.Ділдебеков 1947 жылы өзіне бектілген 14га мақта егісінің әр гектарынан 65 центнерден өнім алды. Мақта егісі негізінен осы Мырзашөлдегі Мақтаарал ауданында өсірілгенімен, облыстың Шардара, Сарыағаш, Түркістан аудандарында егіліп, отанға тапсыруда, дәлірек айтсақ жылына 400-450 мың т тапсыруда [18, 53].
Мақтамен қатар облыс жерінде біршама күріш (Шардара ауданында), бау-бақша, жүзімдіктер, дермене дәрі шөбі, малазықтық шөптер, көкөністердің көп түрлері өсіріліп, жақсы өнімдер берді. Өкінішке орай, бұл облыстың суармалы жерлерінде соңғы 15-20 жылдарда мелиоративтік жағдайлары көп төмендеп, егістіктен шығып қалған жерлер аз емес [9].
Жамбыл облысы. Суармалы жер көлемі облыста 230-250 мың га-дай. Бұл жерлерге егілетін негізгі дақыл аса қымбатты қант қызылшасы. Бұрынғы кезеңдерде тіпті егілмейтін дақыл кеңестік уақытта бұл аймақта екінші отанын тапты. 1940-1950 жылдары даңқты қызылша өсіруші, звено жетекшілері, социалистік еңбек ерлері С.Оңғарбаева, Д.Жантоқова әр гектардан алынған қызылша өнімдерін 700-800 ц-ге жеткізген. Одан кейінгі жылдары осы апаларының ізбасарлары Т.Байназарова,Т.Абдуллава сияқты қызылшашылар әр гектардан алынған өнімді жыл сайын 600-700 ц-ге жеткізіп жүрді [18, 21].
Ал соңғы жылдары бұл көрсеткіштер төмендеп кеткені байқалды. Бұл жағдайды көп кешікпей қалпына келтіріп, керісінше жақсарта түсу міндеті тұр. Себебі қантқа деген сұраныс жылдан жылға өспесе кемімейтіні түсінікті жағдай.
Қызылшамен қатар суармалы жерлерде малазықтық щөптер, бау-бақшалар, көкөністер, дәнді-дақылдар т.б. өсіріледі. Ескеретін жағдай, суармалы жерлер бұл облыста негізінен тау етектерінде, біршама төменге қарай еңісі бар жазықтарда орналасқандықтан топырақтың екінші сорлануы, батпақтануы көп байқалмайды [28].
Алматы облысы. Суармалы жердегі егістіктер көлемі облысқа 470-500 мың га шамасында. Негізгі дақылдар қант қызылшасы, жүгері, біршама күріш, жеміс ағаштары мен жүзімдіктер ауыспалы егіс жүйесіндегі шөптанақты мал азықтық шөптер және көкөністі дақылдар. Бұрын егілмейтін қант қызылшасы облыста тек екінші отанын тауып ғана қоймай, мұнда әлемдік рекордтық өнімдер алынғаны белгілі. Социалистік еңбек ері атағына екі рет ие болған Н.Алдабергенов өзі басқарғандықтан Мұқыр ауылындағы ұжымдарда 10 га жердің әр гектарынан қызылша өнімін 834 ц-ге жеткізсе, даңқты звено жетекшісі О.Гонаженко өзінің звеносындағы біршама жерден қызылша өнімін гектарына 1500-1600 ц-ге жеткізіп, әлемдік рекордтық өнім алған. Ал гектарынан өнімді 400-500 ц-ге жеткізген бригадалар мен звено жетекшілері кезінде аз болмаған [35].
1930 жылдары егіле бастаған темекі дақылыда Жетісуда өзінің нағыз отанын тапты деуге болады. Қырым облысында гектарынан небары 12 ц өнім беретін темекі Алматы темекі кеңшарында өнімді гектарына 35-40 ц-ге жеткізген. Әлемдік деңгейдегі ең мол өнімді шаруашылық атанды. Алматы төңірегінде АҚШ-тың темекі өңдейтін Филип Морис мекемесін ашу тегін болмаса керек. Жаркент ауданындағы социалистік еңбек ері екі рет алған Октябрьдің 40 жылдығы ұжымшарын көп жыл басқарған Н.Голавацкий кезінде жыл сайын мемлекетке 100 мың ц-ден астам қымбатты жүгері тұқымын өткізіп тұрды. Ал жеке жүгері өсіруші М.Ниязова, Т.Ушуров сияқтылар суармалы жердегі жүгері дәні өнімін гектарына 95-100 ц-ге жеткізсе, сүрлемдік көк балаусадан 500-600 ц-ге дейін өнім алған [53].
Жоғарыда келтірілген мәліметтерді қортындылай келіп айтармыз республикамыздың суармалы жерлері біздің алтын қорымыз, мұнда басқа өңірлерде өсе бермейтін ылғал мен күн сәулесін мол пайдаланатын аса қажетті, қымбаттты астық дақылдары: күріш, жүгері, тары, техникалық дақылдар: мақта, қант қызылшасы мен темекі т.б жақсы өсіп, тамаша өнімдер береді. Оған жоғарыда келтірілген мысалдар толық дәлел. Дегенмен, кейінгі жылдары елімізде көлемі 2,5 млн га-ға жуықтаған және өнімі де мол суармалы жерлеріміздің көлемі 1 млн га-ға дейін төмендеп, көптеген суармалы жерлеріміздің мелиоративтік жағдайлары нашарлап, істен шығып кетті. Кеңестік кезеңде бүкіл одақ бойынша және әрбір республикаларда суармалы егіншілік жағдайын бақылап, тексеріп отыратын арнайы мелиорация және су шаруашылығы министерлігі, олардың облыстық, аудандық, тіпті әр шаруашылықтар өкілдері болатын [12, 53].

1.2.1 Суарамалы егіншіліктің Оңтүстік Қазақстанда маңыздылығы, келешегі мен мәселелері

Әлемде соңғы 20 жылда суармалы жерлердің көлемі 50 млн га-ға немесе 17 %-ға артты және 270 млн га-дан астам құрайды, бұл ретте суармалы жерлер ауыл шаруашылығы алқаптарының тек 18% - ын ғана алып отырып, өсімдік шаруашылығы өнімінің әлемдік өндірісінің 40 %-дан астамын қамтамасыз етеді, яғни бір суармалы гектардың өнімділігі екі еседен астамға артық. Осы кезеңде тамшылатып суару және басқа да әдістермен әлемдік алқаптар кем дегенде 6,6 есе - 1,6-дан 10,5 млн га-ға дейін өсті [4].
Қазақстандағы сурмалы егіншіліктің көлемі 1400 га. Оның 93 %-ы Қазақстанның аймақтарында орналасқан (1.3 сурет).
Картадан Қазақстан ауыл шаруашылығы өндірісінде суармалы егіншіліктің жалпы көлемін көріп отырмыз. Ол суармалы егіншіліктің қаншалықты дамығынын көрсетеді.
Егістіктің 5%-ға жуығын құрайтын суармалы алқаптардан Республикалық құндық мәнде барлық егіншілік өнімінің 30% -дан астамын алады. 90-шы жылдары гидромелиорациялық жүйелерді пайдалану бойынша жұмыстарды тиісті қаржыландырудың болмауына байланысты суармалы жерлердің жартысы ауыл шаруашылығы айналымынан шықты [9].
Күтілетін өзгерістерді белгілеу үшін мынадай әдістемелік ережелер мен шарттар қабылданды: суармалы егіншілік экономиканың басқа салаларымен тығыз байланысты сала ретінде қарастырылады; суармалы егіншіліктің жай-күйі мемлекет дамуының макроэкономикалық көрсеткіштерімен алдын ала анықталады; циклдардың әртүрлі ұзақтығын ескеру керек; ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, инженерлік құрылыстардың қызмет ету мерзімі, табиғи процестердің қалыптасуы (топырақ түзілуі, өзен ағынының өзгеруі және т. б.) [12].
Осы жұмыста Қазақстанда суармалы егіншіліктің дамуын бағалау және болжау мынадай факторларды ескере отырып орындалды:
* елдің азық-түлік қауіпсіздігі;
* су ресурстарының болуы және олардың трансшекаралық сипаты;
* ауыл шаруашылығы дақылдарының ауыспалы ротациясын міндетті түрде енгізе отырып, топырақ құнарлылығын сақтау;
* жоғары рентабельді ауыл шаруашылығы өндірісін құру.
Болжамдық есептеулер суармалы егіншіліктің жалпы жай-күйіне: егіс алқаптарының қазіргі және келешектік құрылымдарына және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігіне, баға саясатына негізделді. 2015 және 2020 жж. болжамдық деңгейлерге жалпы егіс алқабында қандай да бір дақылдың үлес салмағының өзгеруі егістік құрылымын жақсартуға, суармалы жерлерде агроэкологиялық қолайлы жағдай жасауға және әртараптандыруға, теңгерімді бәсекеге қабілетті жоғары сапалы өнім алуға бағытталған. Су ресурстарын пайдалану ерекшелігіне және Оңтүстік Қазақстанның ауыл шаруашылығы өндірісінде суармалы жерлерінің маңыздылығына байланысты төрт облыс: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда бойынша есептеулер келтірілген [17, 28].
Жыл сайын суармалы егіншілік аймағында әртүрлі себептер бойынша суармалы жерлердің едәуір алаңдары пайдаланылмай отыр (20-дан 30% - ға дейін). Суармалы гектардың қайтарымы әлі де жоғары емес, себептердің бірі - суармалы жүйелердің көпшілігінің техникалық деңгейінің төмендігі және суармалы жерлердің мелиоративтік жай-күйінің нашарлауы. Суармалы жерлерді ауыл шаруашылығы айналымынан шығарудың және олардың тозуының негізгі себептері ұйымдық - шаруашылық, әлеуметтік - саяси және табиғи факторларға байланысты:
oo қоршаған ортаны қорғау талаптарын сақтай отырып, мелиорацияланған жерлердің өнімділігін арттыруды қамтамасыз ететін мелиорациялық іс-шараларды кешенді жүргізу қажеттілігін су жер ресурстарын басқару мен пайдаланудың барлық деңгейлерінде жете бағаламау;
oo мелиоративтік қор мен гидротехникалық құрылыстар жерлерін республикалық және коммуналдық меншікке бөлудің ұзаққа созылған процесі. Мелиоративтік қорды сақтау жөніндегі заңнамалық және нормативтік базаның жетілмегендігі;
oo жер иеленушілер мен жер пайдаланушыларда қолданыстағыларын қайта жаңартуға және қолданыстағы суару жүйелерінің тиімді жұмысын қамтамасыз етуге өз қаражатының болмауы;
oo суару техникасын, күш беретін сорғы жабдықтарын және құбырлы желілерді, суару жүйелеріндегі электролиздерді ұрлау және бөлшектеу;
oo суару жүйелерінің, суару техникаларының тозуы, суару техникасын өндіретін, жаңа буын машиналарын жасау бойынша кәсіпорындардың болмауы;
oo жаңа экономикалық жағдайларда суармалы жерлерден өсімдік шаруашылығы өніміне сұраныс пен ұсыныстың қалыптасқан нарығының болмауы [32,35, 38].
Дамудың экстенсивті жолы, Ресурс үнемдеудің экономикалық ынталандыруының болмауы су тұтынудың негізсіз ұлғаюына, су сапасының нашарлауына, өзен бассейндерінің қатары бойынша оның сарқылуына ықпал етті. Су ресурстарының тапшылығына және суармалы жерлер алқаптарының қысқаруына қарамастан, кейбір ауыл шаруашылығы аймақтарындағы су шығыны бұрынғысынша негізсіз жоғары болып қала беруде. Мысалы: әлемде күріштің бір тоннасын өндіруге орташа есеппен шамамен 5 мың м3су, ал Қазақстанда - 10,4 мың м3 су жұмсалады; мақтаның бір тоннасын өсіру кезінде су шығыны тиісінше әлемде-3, Қазақстанда-4,3 мың м3 су құрайды [41].

2.1.2 Қазақстанның оңтүстік өңірінде суармалы алқаптардың болуы және пайдаланылуы.

Қазақстанда 1991 жылға дейін 2,3 млн. га суармалы жер болды. Егін алқаптарының жалпы құрылымында 5-6% - ды ала отырып, олар 35% - ға дейін өсімдік шаруашылығы өнімдерін берген. Қазіргі уақытта (2015-2018 жж.) ауыл шаруашылығы өндірісінде 1195,7 мың га суармалы жер пайдаланылады, олардың 1108,5 немесе 92,7% республиканың төрт оңтүстік облысында (1.1 кесте). Оңтүстік Қазақстан (35,9 %), Алматы (37,4 %), Қызылорда (158 сың га немесе 12,0 %) және Жамбыл (182,4 мың га немесе 14,7%) облыстарында орналасқан [49].
Бұл өңірде: дәнді-дақылдардан - бидай мен арпа (281 мың га), жүгері (34,5 мың га), күріш (75,4 мың га); техникалық дақылдардан - мақта (200,9 мың га); майлы дақылдардан - күнбағыс, соя, сафлор (35,4 мың га); азықтық дақылдардан - көпжылдық жәнебіржылдықшөптер (209,3 мың га), сүрлемгеарналғанжүгері (36,6 мың га) кеңінентаралған [49].

2.1.3 Қазақстанның оңтүстік аймағында орналасқан жер үсті ағындарымен суару мүмкіндіктері

Қазақстанның жер үсті өзен суларының ресурстары соңғы 20 жылда орташа алғанда жылына 100,4 км3 құрайды. Республика аумағында 56,7 км3 қалыптасады, ал қалған бөлігі шектес елдерден келеді [43].
Қазіргі уақытта Қазақстанның оңтүстік өңірінде орташа көпжылдық жылы (50% қамтамасыз ету) 17,1 млрд.м3 және су аз жылы (95% қамтамасыз ету) 13,34 млрд. м3 жер үсті сулары бар. Олардың ішінде тұрақты суару үшін орташа көпжылдық және су аз жылдары тиісінше 14,01 млрд.м3 және 10,25 млрд. м3 пайдаланылуы мүмкін (1.2 кесте).
Трансшекаралық өзендер ағынының азаюына және экономиканың өнеркәсіп салаларының су тұтынуының өсуіне байланысты суаруға қолда бар ағынның болжамды көлемі 2015 жылға қарай 12,44 млрд. м3 және 8,93 млрд. м3 дейін төмендейді,ал 2020 жылға қарай-орташа көпжылдық және су аз жылдары үшін тиісінше 11,47 млрд.м3 және 8,12 млрд. м3 (2 - кесте) [41, 48].
Суару жүйелерін қайта жаңартқаннан кейін суландырудың ықтимал алаңдары. Жоғары ирригациялық технологиясы және суару техникасы бар әртүрлі елдердің суармалы алқаптарында суармалы судың өнімділігі 1 м3 суға шаққанда 2,5-тен 6,0 кг-ға дейін ауыл шаруашылығы өніміне жетеді, ал судың үлестік шығындары өсірілген 1 кг өнімге шаққанда 0,15-тен 0,6 м3-ға дейін құрайды.
Бізде бұл көрсеткіштер өңір бойынша 1 м3 суару суына 0,4-тен 0,8 кг-ға дейін, ал үлестік шығындар 1 кг өндірілген өнімге 2,4 м3 судан асады. Суармалы су тиімсіз пайдаланылады: 1 гектарға нақты су шығыны 9500-ден 10500 м3-ге дейін, ал күріш алқаптарында - 36,0 мың м3-ге дейін құрайды. Бұл суару жүйелерін кешенді қайта құру қажеттілігін талап етеді,оның негізгі міндеті су үнемдеу технологияларын енгізу есебінен суару нормасын 7100 м3га дейін төмендету болып табылады [35, 37].
Суару үшін қолда бар су ресурстары суармалы жерлердің көлемін қайта жаңартудың бірінші кезеңінде 1575 мың га-ға және орташа көпжылдық және су аз жылдары үшін 1130 мың га-ға жеткізуге, ал суару нормасын 7900 м3га-ға дейін азайтуға мүмкіндік береді.Қайта жаңартудың екінші кезеңі (2016-2020 жж.) суару нормасын 7100 м3га дейін төмендетуге және суару алаңын қамтамасыз ету жылдары орташа есеппен 1615,5 мың га дейін жеткізуге мүмкіндік береді (1.3 кесте). Бұл ретте пайдалы әсер коэффициенті суару жүйелерін қайта жаңартудың бірінші кезеңінен кейін 0,55-0,60-тен 0,65-0,70-ке дейін ұлғаяды, ал екінші кезеңнен кейін 0,75-ке жетеді [35].
Азық-түлік қауіпсіздігін және суармалы егіншілік мүмкіндігін қамтамасыз ету. Тамақ өнімдерін өндіруді республиканың барлық халқы үшін тұтыну стандарттарына сәйкестігіне талдау, суармалы жерлер жіті тапшылық көретін ерте көкөністерді қоспағанда, халықтың көкөніс өнімдері, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.