Қазақстанда баламалы туризмді дамыту әлеуеті

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Әлемдік экожүйелерде жойылып бара жатқан түрлердің жоғалуы және қиын климаттық жағдайлар мен табиғи апаттар - бұл адамзат баласының, яғни барлығының қамқорлық жасау парызы, себебі олар біздің күнделікті өмірімізге, бизнес пен өнеркәсіпке әсерін тигізеді. Бұл тенденцияға туризм саласы өз үлесін қосты. Туризм индустриясы онжылдықтар ішінде бұқаралық туризм арқылы микроэкожүйелер мен биоалуантүрлілікті бұзуға елеулі әсерін тигізді. Дегенмен, үкіметтер, туризмді жоспарлаушылар және халықаралық ұйымдар қазіргі таңдағы бұқаралық туризмнің әлі де жалғасып келе жатқан зиянына қарсы тұру үшін туризмнің баламалы түрлеріне инвестиция құюда. Мақсаты туристерді тек демалыс кезінде ғана емес, сонымен қатар олардың ойында және күнделікті өмірде оларды жүзеге асыру үшін тұрақты әдістер туралы басқаша тұтыну және ақпараттандыру болып табылады.

Бұдан басқа, «Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасында» баламалы туризм түрлеріне ерекше назар аударылады, атап айтқанда, Қазақстанда алдыңғы қатарлы туристік елдердің тәжірибесінде экологиялық туризмді, агротуризмді, гастрономиялық туризмді және т. б. дамытудың маңыздылығы айтылған. Бұл да өз кезегінде де жұмыстың өзектілігін мемлекеттік ауқымда растайды.

Осылайша диплом жұмысының зерттеу нысаны баламалы туризм болып белгіленсе, ал зерттеу пәні ретінде баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері қарастырылады.

Зерттеу нысаны мен пәнін есепке ала отырып дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалды. Осы орайда, диплом жұмысының мақсаты Қазақстанда баламалы туризмді дамытуда әлемдік тәжірибені қолдану іргелі негіздері мен ерекшеліктерін зерттеу болып айқындалды. Осы мақсатқа жету барысанда зерттеу жұмысына келесідей міндеттер қойылды:

- баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасау;

- Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауын қарастыру;

- баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың негіздерін зерттеу.

Ғылыми-зерттеу жұмысын жазу барысында келесідей әдістер мен тәсілдер қолданылды: жүйелі талдау, салыстырмалы талдау, салыстырмалы-тарихи талдау әдісі, картографиялық әдіс, ақпараттарды визуалды түрде көрсету тәсілдері, классификация әдісі және т. б.

Осы жұмысқа дейін Қазақстан Республикасы аумағында баламалы туризмнің тек экологиялық туризм, агротуризм, белсенді туризм және т. б. біршама осы секілді түрлері ғана зерттелген болатын. Ал, осы дипломдық жұмыстың аясында Қазақстан аумағында баламалы туризмді, шетелдің озықтәжірибесіне сүйене отырып, толыққанды және кешенді түрде зерттелді. Міне, осы аспектпен диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы айқындалады.

Жұмыстың қайнар көздері ретінде Маклеод, Butler, Dernoi, Holden, Benson, Isaak және Hodge, Mieczkowski, Carr және Cooper, Ritchie, Aslanyurek, Lier және Taylor, Lawton және Weaver, Eirini Triarchi, Kostas Karamanis, Гектор Себальос Ласкурен, Бонинк, McKercher және Du Cros, Silberberg, Jovicic, Richards және Wilson, McIntyre, de Kadt және т. б. ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері, сондай-ақ ЭЫДҰ, UNESCO, UNWTO секілді халықаралық ұйымдардың деректері танылады.

Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы - алынған нәтижелерді туристік ғылыми зерттеулерде, сонымен қатар туристік-рекреациялық қызмет мен іс-әрекетті ұйымдастыруда пайдалануға болады. Зерттеу жұмысының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік нәтижелері жоғары оқу орындарының оқытушыларына қызығушылық тудырады, ал зерттеу материалдары оқу процесінде пайдалануы мүмкін. Бұдан басқа, жұмыс нәтижелері қолданбалы сипатқа ие және туризм ұйымдастырушыларымен, сондай-ақ туристердің өздерімен пайдалануына әбден болады.

Зерттеу нәтижелерін туризм, экология (қоршаған ортаны қорғау) салаларында және әр түрлі туристік кәсіпорындарда, атап айтқанда туроператорлар мен турагенттік компанияларда, экскурсиялық бюроларда, т. б., сондай-ақ, туризм және қоршаған ортаны қорғау мамандары мен сарапшылары қолдана алады.

Жоғарыда келтірілген дереккөздердің көмегімен жұмысқа қойылған баламалы туризмнің мәселелері шешіледі. Жұмыста пайдаланылатын эмпирикалық материалдар тапсырманы шешуге және қажетті тұжырымдамалар жасауға мүмкіндік береді.

Дипломдық жұмыс барысында қойылған мақсат пен міндеттеріне сәйкес жұмыс кіріспеге, үш бөлімге, қорытындыға және пайдаланылған әдебиет көздеріне бөлінеді.

1 БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1. 1 «Баламалы туризм» ұғымының түсіндірмесі және оны ұйымдастыру түрлерінің ерекшеліктері

Бұл тарауда баламалы (немесе альтернативті) туризмнің нысандары арқылы туристік саланы дамыту ұсынылған. Пайда болу тарихы мен негізгі анықтамалары баламалы туризмнің нысандарын жіктеу күрделілігінің талдауымен бірге ұсынылған. Бұл жерде қабылдаушы елдердегі жергілікті халықты және табиғи мен адами ортаны біріктіретін тұрақты туризмнің жаңа нысандарын дамыту жайлы айтылып отыр. Экотуризм, мәдени туризм және шығармашылық туризм түрлері туризмнің басқадай философиясын қолдайды. Экотуризмді соңғы жылдары табиғи ортаға бағытталған көптеген туристік фирмалар ұсына бастады. Альтернативті (баламалы) туризм тұжырымдамасында мәдени туризмнің серпінді өсуін әр түрлі мәдени көрікті жерлерге және сапалы, әрі ыңғайлы сапарларға сұраныстың жылдам өсуімен түсіндіруге болады. Бүкіл әлемде білімді халықтың өсуі, жаһандану мен технологиялар бұл өсуді қолдады. Мәдени турист тұтынушыдан мәдени өнім мен әсерлерді өндірушіге айналды. Туристердің бұл түрі интерактивті және креативті болғандықтан, мәдени туризм де «креативті» болуы қажет. Осылайша, осы тарау туризмді жаңа «балама» бағытта дамытуға және туристік нарықтағы заманауи үрдістерді (тенденцияларды) көрсетеді.

Туризм экономикалық тиімді бола отырып, жұмыс орындарын қамтамасыз ете отырып және ЖІӨ-ні арттыра отырып, оның орасан зор экономикалық және әлеуметтік пайдасы үшін мойындалса да, ол сондай-ақ, әсіресе дамушы елдерде, күрделі проблемалардың кең спектрінің көзі ретінде айыпталуда. Атап айтқанда, туризм секторына салынатын негізгі инвестициялар батыс елдерінің көпұлтты кәсіпорындарынан (КҰК) түсетін болғандықтан, табыстың көпшілік бөлігі қайтарылып отырып, зор экономикалық төмендеуге әкеліп тұрғылықты халықты қиындыққа душар етіп отыр (Смит, 1989) .

Маклеод (2004) туризм жұмыс істейтін халықтың құрамын ауыл шаруашылығының дәстүрлі салаларынан туризм мен қонақжайлылыққа негізделген қызмет көрсету салаларына қоғамдастықты және оның мәдени өзіндік ерекшелігін бұза отырып өзгертетінін атап өткен болатын. Оның айтуынша, төрт негізгі ықпалды (әсер етуші) құбылыс туризмде басқа амалдардың қажеттілігіне алып келді. Олар:

1) экономикалық өсу кедейлік проблемасын шешпегені сияқты экономикалық проблемалар;

2) бұқаралық туризмнің қоршаған ортаға әсеріне байланысты экологиялық проблемалар;

3) Бірінші және Үшінші әлем елдерінің арасындағы тарихи теңсіздіктің табиғи жалғасы болған халықаралық туризм индустриясының саяси үнемдеуін көрсететін саяси мәселелер;

4) саяхатшыларға арналған постмодернистік мәдениеттің жаңа нарығын қоса алғандағы әлеуметтік мәселелер.

Осылайша, туризмнің «жаңа» нысаны пайда болды және көптеген адамдар оны нақты анықтай алмады, бірақ оны инстинктивті түрде қабылдады. Дегенмен, бүгінгі таңда баламалы туризмнің жалпыға бірдей қабылданған немесе кеңінен қабылданған анықтамасының жоқтығы, сондай-ақ оның әртүрлі нысандары арасындағы айырмашылықтарына түсіндірмесінің аздығы таңқаларлық құбылыс. Бұл басқа тәсіл баратын туристік аудандар мен олардың халқына аз және елеулі түрде аз теріс әсер ететін болады. Сондай-ақ, осы ретте оңтайлы шешім ретінде әрекет ете отырып, бұрынғысынша оң экономикалық әсерлерді пайдаланатын болады. Туризмнің бұл жаңа «нысаны» «бұқаралық туризм» немесе «қарапайым / коммерциялық туризм» немесе «дәстүрлі туризм» секілді туризмнің ең жағымсыз түрі үшін «балама шешім» ретінде пайда болды.

Бұл келушілердің көп санына, ебедейсіз және реттелмейтін дамуға, қоршаған ортаның бұзылуына, әлеуметтік оқшаулауға және гомогенизацияға балама (альтернатива) болып табылады. «Бұқаралық туристер» сапарларды өз бетінше ұйымдастырудың, көп ақша немесе уақыт жұмсаудың, тауарларды сатып алу мен туристік бағыттағы қызметтерді пайдалану үшін шет тілін үйренудің қажеттігі жоқ екендігін біледі және пайдаланады. Осы типтегі туристер шынайы жергілікті мәдени байланыстардан бас тартуға дайын және үшінші немесе ескі әлем оларға осы артықшылықтарды берген секілді (Батлер, 1992) .

Ақыр соңында, туризмнің «жаңа» нысандары (формалары) дамушы елдерде 1970-ші жылдардың басында бұқаралық туризммен күресу үшін пайда болды. Туризмнің бұл түрлері жоспарлау мен дамудың алдыңғы шетіндегі табиғи және мәдени ресурстарға басымдық бере отырып, аса сезімтал тәсілге қызмет етті. Олар әр түрлі атаулармен және әртүрлі модельдермен пайда болса да, олар жағдайды жақсарту және туристік бағыттағы алғашқы рет ауылдың тартымдылығын сақтау үшін бірдей құндылықтарды бөлісті. Олар шағын жобаларды қамтыды, инвестициялардың төмен деңгейін, ұстамды сипатты, тәуелсіз және өзін-өзі қамтамасыз ететін және жергілікті тұрғындардың жоғары қатысуын талап етті (негізгі сипаттамалар 1-ші кестеде берілген) .

Дүниежүзілік туристік ұйымның (ЮНВТО) сарапшыларын қоса алғанда, бірқатар зерттеушілер тұрақты даму идеясына жауап беретін туризмнің барлық түрлерін баламалы туризмге жатқызады. ДТҰ-ның «Туристік және тынығу (досуг) қызметі бойынша тезаурус» балама туризмді келушінің мәдениеті мен қабылдаушы (қожайын) мәдениетінің мақсаттары мен күтулері жақындастырылатын туризмді дамытудың және ілгері жылжытудың жоспарланған және басқарылатын нысаны ретінде айқындайды, бұл өзара түсіністіктің жоғары деңгейіне, шындықтың терең сезіміне және туристік байланыс тәжірибесін неғұрлым қанағаттандырады.

ДТҰ тұрақты немесе балама туризміне экологиялық, шытырман оқиғалы, ауылдық, агротуризм жатқызады, әрі экологиялық туризмді «туристік индустрияның ар-ожданы» деп атады.

Кесте 1. Туризмнің баламалы түрлері - негізгі сипаттамалары

Ескертпе. Authors elaboration from Weaver, 1998 (p. 10), Hunter & Green, 1995 (p. 81), Butler, 1992 (p. 38) .

Жергілікті тұрғындарды тарту жергілікті тұрғындар мен олардың шетелдік қонақтарының арасындағы байланысты жақсартар еді, келушілер мен қожайындар үшін шынайы, маңызды және қанағаттандыратын тәжірибені ұсынар еді. Dernoi 1981 жылы «баламалы туризм» терминін орналастыру стилімен байланыстырды, «баламалы туризм ретінде клиент тікелей немесе үй иесінен, сайып келгенде, онда ұсынылатын басқа да қызметтермен» алады (Dernoi, 1981, 253 -264 б. ) . Бірнеше жылдан кейін ол баламалы туризмге бұқаралық туризмнен басқа да функцияларды қосты, нәтижесінде баламалы туризмде жеке тұлғалар, отбасылар немесе жергілікті қауымдастықтар келушілерге жеке тәртіппен қонақжайлылық қызметтерін ұсынады. Осылайша, баламалы туризм қабылдаушы тарап пен келуші арасындағы тікелей жеке және мәдени өзара байланыс пен өзара түсіністікті орнатуға бағытталған (Dernoi, 1988) . Бұл анықтама екі тараптың мәдени алмасуы мен өзара іс-қимылын қамтамасыз ету үшін келушілер мен жергілікті тұрғындар арасындағы байланыстарды жеңілдету мен жақсартуды қолдайды.

Дональд Маклеод (1998) баламалы туризмді жақсы анықтау үшін бірқатар қағидаттарды ұсынды, ал Herms (2006) бұл қағидаттарды төмендегілерге дейін дамытты:

а) ол жергілікті тұрғындармен сұхбатқа негізделуі тиіс, олар оның салдары туралы хабардар болуы тиіс;

ә) ол қоршаған орта үшін қолайлы болуға және жергілікті мәдениет пен діни дәстүрлерге құрметпен қарауға тиіс;

б) туризмнің ауқымы аймақтың эстетикалық және экологиялық жағдайларда өлшенетін жағдайды шешу қабілетін ескере отырып түзетілуі тиіс.

Холденнің айтуынша, баламалы туризм - «бұл түрлі қауымдастық мүшелері арасындағы саяхаттың әділ формасына ықпал ететін процесс. Ол қатысушылар арасындағы өзара түсіністікке, ынтымақтастық пен теңдікке қол жеткізуге ұмтылады» (Holden, 1984, с. 15: дәйексөз Smith & Eadington, 1992, с. 18) . Холден негізінен қызығушылық бойынша жақсы ұйымдастырылған турларды ұйымдастыру арқылы қонақтар мен иелерінің өзара қарым-қатынасын дамытуға мүдделі. Осылайша, баламалы туризм «табиғи, әлеуметтік және қоғамдық құндылықтармен келісілетін және қожайындарға да, қонақтарға да оң және пайдалы өзара іс-қимыл мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін туризм нысандары» ретінде сипатталады (Smith & Eadington, 1992, p. 3) .

Еуропада, әсіресе Германияда, Австрияда және Швейцарияда 1980 жылдардың басында туризмнің жаңа түрін түсіндіру үшін пайдаланылған термин «жұмсақ туризм» болды, өйткені оның басты ерекшелігі қоршаған орта проблемаларына назар аудару және саясаттың экологиялық қауіпсіз дамуына жәрдемдесу болды. «Тау аудандарының құқықтарын қорғау Халықаралық Комиссиясының» Чур декларациясы (Commission Internationale Pour La Protection des Regions Alpines - CIPRA) жұмсақ туризмді «қабылдаушы аймақтың мәдени ерекшелігіне қауіп төндірмейтін және қоршаған ортаға барынша жақсырақ қамқорлық жасауға ұмтылатын жергілікті тұрғындар мен қонақтардың арасындағы өзара түсіністік» ретінде анықтайды. Жұмсақ туристер жергілікті халыққа арналған инфрақұрылымдарды пайдалануға басымдық береді және қоршаған ортаға зиянды елеулі туристік объектілерді қабылдамайды» (Broggi 1985, p. 286, Pearce-да дәйексөз, 1992, p. 18) .

«Жаңа туризм» термині «сараланған» туризмді құру келушілерге ғана емес, сондай-ақ қауымдастықтарға да пайда әкеледі деп айта отырып, америкалық туристік индустрия үшін 1979 жылы Розеноу мен Пульсифер ұсынған болатын. «Жаңа туризм» сегіз қағидатқа негізделген:

1) бірегей мұра және қоршаған орта;

2) көрікті жерлердің сапасын дамыту;

3) қосымша жергілікті көрікті жерлерді дамыту бойынша күш-жігер;

4) экономикалық мүмкіндіктер және мәдени байыту;

5) жергілікті қызметтер;

6) маркетингтік байланыс;

7) активтерді жергілікті өткізу қабілетіне бейімдеу;

8) энергия шығынын болдырмау.

«Баламалы туризм» терминін пайдалану проблемалы ретінде қарастырылуы мүмкін, өйткені қазіргі уақытта ол тұрақты даму принципімен байланысты. Осылайша, туризмнің «жаңа» нысандарын сипаттау кезінде «тұрақты туризм» терминін дәлірек ету. Холденге сәйкес (2003) тұрақты туризм әдеттегі бұқаралық туризмге қарағанда табиғи ортамен неғұрлым үйлесімді болып келеді. Өсімдіктер, жануарлар мекендейтін жерлер және алғашқы ауыл шаруашылығы алқаптары экожүйе мен ландшафтқа залал келтірген ағашсыздандырудың арқасында жаңа инфрақұрылымға жол ашты (Holden, 2003; Wearing & Grabowski дәйексөз, 2011) .

ДТҰ-ға сәйкес «тұрақты туризмді басқарудың жетекші қағидаттары мен әдістері бұқаралық туризм мен әр түрлі тауашалық (нишевой) туристік сегменттерді қоса алғанда, бағыттардың барлық түрлерінде туризмнің барлық нысандарына қолданылады. Тұрақтылық принциптері туризмді дамытудың экологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени аспектілеріне жатады және оның ұзақ мерзімді тұрақтылығына кепілдік беру үшін осы үш өлшемнің арасында тиісті тепе-теңдікті орнату қажет» (UNEP & UNWTO, 2005) . Тұрақты туризмнің танымалдылығы соншалықты, тіпті кейбіреулер қазір «балама» деп аталатын нәрсе онжылдықтың ішінде «негізгі бағыт» болады деп мәлімдейді.

Уикипедияның айтуынша, баламалы туризм туристік өнімдерді немесе жеке туристік қызметтерді біріктіреді, ол бұқаралық туризмнен өзгеше, жабдықтау, ұйымдастыру және іске қосылған адам ресурстарын қамтиды. «Әртүрлі» немесе «басқа туризм» сияқты басқа семантикалық терминдерді ауыстыра отырып, оны жиі «сәнді» деп атайды. Әртүрлі терминдердің басқа мысалдары «зияткерлік» немесе «дәлелді туризм» секілді түсініктерді де қамтиды (https://en. wikipedia. org/wiki/Alternative_tourism) .

Jeshna Jalim-ныңпікірінше(Samtex туристік агенттігінің туризм жөніндегі кеңесшісі) : «Баламалы туризм бұқаралық ұйымдастырылған туризмге қарама-қарсы болып табылатын туризм түрі»-, деп практик ретінде өз ойын жеткізген.

«Болгар баламалы туризм қауымдастығы» (ББТҚ) осы туризм түріне өте жақсы анықтама берді және ол келесідей анықталған: «Баламалы туризм - жеке және шынайы болып табылатын және жергілікті ортамен, адамдармен және қауымдастықтармен өзара іс-қимылды көтермелейтін саяхаттарды қамтиды». Сондай-ақ, олардың пікірінше, баламалы туризм келесі салаларда кешенді турлар мен жеке туристік қызметтерді қамтиды:

1) табиғи туризм: табиғи ортадағы туризм, экотуризм, таза ауада серуендеу және велосипед тебу, атпен серуендеу, шаңғымен сырғанау, рафтинг, дайвинг, спелеология және жорықтар.

2) мәдени туризм: ауыл, мәдени мұра, этникалық, діни, шарап жасау, ас үй, музыка, сәндік-қолданбалы өнер.

Көптеген адамдар баламалы туризмді таңдайды, өйткені олар табиғат әуесқойлары және табиғатты сақтағысы келеді. Олар өздерінің дәмі мен талғамына сәйкес өз саяхаттарын бастан жақсы көреді. Саяхатшылар жергілікті мәдениетпен, дәстүрлермен танысып, ауасы таза керемет табиғатқа келулерінің мүмкіндіктері зор.

Туристік компанияның контент-маркетинг менеджері Jelena Gale осы терминге келесідей түсініктеме береді: «Баламалы туризм шын мәнінде тауаша туризм болып табылады, сондай-ақ туризм ретінде ерекше қызығушылық танытады. Ол бұқаралық туризмнің адамдардың жаңа әсерлерге деген қажеттілігін қанағаттандыра алмауынан пайда болды. Пассивті бақылаушы болудың орнына, бүгінгі турист тәжірибеге кіргісі келеді; дәм татуға; жергілікті бояуды сезінуге және жергілікті әдет-ғұрыптарға, дәстүрлерге және асүйге қарауға және т. б. Сондай-ақ, Jelena Gale пікірі бойынша, баламалы туризмнің «қолшатыры» 2019 жылы трендте болатын туристік іс-шаралардың кең ауқымын қамтиды. (https://www. quora. com/What-is-alternative-tourism-What-are-some-examples)

«Балама» термині бір мағыналы болғандықтан, тұжырымдама «( . . . ) бұқаралық туризм табиғатына риза емес адамдар арасында сәнді идея болып табылады( . . . ) » деп мәлімдейтін көптеген сыни ескертулер бар. Сыншылар баламалы туризмге туризм стилінің баламасы болып табылатын нақты анықтама жетіспейді деп санайды. Бұл терминнің қайнар көзін екі ауыспалы ұғымда табуға болады:

а) қазіргі заманғы жаппай тұтынудан бас тарту;

б) үшінші әлем елдеріндегі әлеуметтік әсерге алаңдаушылық.

Басқалары терминге қатысты сыни пікірлерді тек нәзік сын есім, керемет сөз немесе мифтік термин ретінде білдіреді. (https://en. wikipedia. org /wiki/Alternative_tourism)

Баламалы туризм: ұғымдарды ажырату. Осы дипломдық жұмыс аясында баламалы туризмнің кең мағынадағы түсінігі қолданылады. Оның басты себебі - әлемдік зерттеушілердің басым бөлігі нақты осы кең түсінікте қолданады.

Баламалы туризмнің кең және тар мағыналарында түсініктерін ажырату

Туризмнің балама түрлері: жіктеу мәселелері.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс