Қазақстанда баламалы туризмді дамыту әлеуеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
5
1.1
Баламалы туризм ұғымының түсіндірмесі және оны ұйымдастыру түрлерінің ерекшеліктері
5
1.2
Баламалы туризмнің даму тарихы, таралу географиясы
10
1.3
Баламалы туризм - туризм саласының жаңа философиясы ретінде
15
2
ҚАЗАҚСТАНДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ІШКІ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ҮРДІСТЕРІНІҢ ТАЛДАУЫ
20
2.1
Баламалы туризм түрі дамыған елдердің талдауы мен тенденциялары
20
2.2
Қазақстанда баламалы туризмді дамыту әлеуеті
30
2.3
ҚР-да және әлемде баламалы туризмнің дамуын салыстырмалы талдау
35
3
БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДА ШЕТ ЕЛДЕРДІҢ ҰТЫМДЫ ТӘЖІРИБЕСІН ҚАЗАҚСТАНДА ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
40
3.1
Баламалы туризмді Қазақстанда шетел мемлекеттерінің мысалында дамытудың алғышарттары
45
3.2
Туристік басқару органдарының және басқа туристік ұйымдардың баламалы туризмді ҚР дамытудағы рөлі
50
3.3
Баламалы туризмнің Қазақстандағы мәселелері мен болашағы
55
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдік экожүйелерде жойылып бара жатқан түрлердің жоғалуы және қиын климаттық жағдайлар мен табиғи апаттар - бұл адамзат баласының, яғни барлығының қамқорлық жасау парызы, себебі олар біздің күнделікті өмірімізге, бизнес пен өнеркәсіпке әсерін тигізеді. Бұл тенденцияға туризм саласы өз үлесін қосты. Туризм индустриясы онжылдықтар ішінде бұқаралық туризм арқылы микроэкожүйелер мен биоалуантүрлілікті бұзуға елеулі әсерін тигізді. Дегенмен, үкіметтер, туризмді жоспарлаушылар және халықаралық ұйымдар қазіргі таңдағы бұқаралық туризмнің әлі де жалғасып келе жатқан зиянына қарсы тұру үшін туризмнің баламалы түрлеріне инвестиция құюда. Мақсаты туристерді тек демалыс кезінде ғана емес, сонымен қатар олардың ойында және күнделікті өмірде оларды жүзеге асыру үшін тұрақты әдістер туралы басқаша тұтыну және ақпараттандыру болып табылады.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасында баламалы туризм түрлеріне ерекше назар аударылады, атап айтқанда, Қазақстанда алдыңғы қатарлы туристік елдердің тәжірибесінде экологиялық туризмді, агротуризмді, гастрономиялық туризмді және т.б. дамытудың маңыздылығы айтылған. Бұл да өз кезегінде де жұмыстың өзектілігін мемлекеттік ауқымда растайды.
Осылайша диплом жұмысының зерттеу нысаны баламалы туризм болып белгіленсе, ал зерттеу пәні ретінде баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу нысаны мен пәнін есепке ала отырып дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалды. Осы орайда, диплом жұмысының мақсаты Қазақстанда баламалы туризмді дамытуда әлемдік тәжірибені қолдану іргелі негіздері мен ерекшеліктерін зерттеу болып айқындалды. Осы мақсатқа жету барысанда зерттеу жұмысына келесідей міндеттер қойылды:
- баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасау;
- Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауын қарастыру;
- баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың негіздерін зерттеу.
Ғылыми-зерттеу жұмысын жазу барысында келесідей әдістер мен тәсілдер қолданылды: жүйелі талдау, салыстырмалы талдау, салыстырмалы-тарихи талдау әдісі, картографиялық әдіс, ақпараттарды визуалды түрде көрсету тәсілдері, классификация әдісі және т.б.
Осы жұмысқа дейін Қазақстан Республикасы аумағында баламалы туризмнің тек экологиялық туризм, агротуризм, белсенді туризм және т.б. біршама осы секілді түрлері ғана зерттелген болатын. Ал, осы дипломдық жұмыстың аясында Қазақстан аумағында баламалы туризмді, шетелдің озықтәжірибесіне сүйене отырып, толыққанды және кешенді түрде зерттелді. Міне, осы аспектпен диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы айқындалады.
Жұмыстың қайнар көздері ретінде Маклеод, Butler, Dernoi, Holden, Benson, Isaak және Hodge, Mieczkowski, Carr және Cooper, Ritchie, Aslanyurek, Lier және Taylor, Lawton және Weaver, Eirini Triarchi, Kostas Karamanis, Гектор Себальос Ласкурен, Бонинк, McKercher және Du Cros, Silberberg, Jovicic, Richards және Wilson,McIntyre,de Kadt және т.б. ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері, сондай-ақ ЭЫДҰ, UNESCO, UNWTO секілді халықаралық ұйымдардың деректері танылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы - алынған нәтижелерді туристік ғылыми зерттеулерде, сонымен қатар туристік-рекреациялық қызмет мен іс-әрекетті ұйымдастыруда пайдалануға болады. Зерттеу жұмысының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік нәтижелері жоғары оқу орындарының оқытушыларына қызығушылық тудырады, ал зерттеу материалдары оқу процесінде пайдалануы мүмкін. Бұдан басқа, жұмыс нәтижелері қолданбалы сипатқа ие және туризм ұйымдастырушыларымен, сондай-ақ туристердің өздерімен пайдалануына әбден болады.
Зерттеу нәтижелерін туризм, экология (қоршаған ортаны қорғау) салаларында және әр түрлі туристік кәсіпорындарда, атап айтқанда туроператорлар мен турагенттік компанияларда, экскурсиялық бюроларда, т.б., сондай-ақ, туризм және қоршаған ортаны қорғау мамандары мен сарапшылары қолдана алады.
Жоғарыда келтірілген дереккөздердің көмегімен жұмысқа қойылған баламалы туризмнің мәселелері шешіледі. Жұмыста пайдаланылатын эмпирикалық материалдар тапсырманы шешуге және қажетті тұжырымдамалар жасауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс барысында қойылған мақсат пен міндеттеріне сәйкес жұмыс кіріспеге, үш бөлімге, қорытындыға және пайдаланылған әдебиет көздеріне бөлінеді.
1 БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Баламалы туризм ұғымының түсіндірмесі және оны ұйымдастыру түрлерінің ерекшеліктері
Бұл тарауда баламалы (немесе альтернативті) туризмнің нысандары арқылы туристік саланы дамыту ұсынылған. Пайда болу тарихы мен негізгі анықтамалары баламалы туризмнің нысандарын жіктеу күрделілігінің талдауымен бірге ұсынылған. Бұл жерде қабылдаушы елдердегі жергілікті халықты және табиғи мен адами ортаны біріктіретін тұрақты туризмнің жаңа нысандарын дамыту жайлы айтылып отыр. Экотуризм, мәдени туризм және шығармашылық туризм түрлері туризмнің басқадай философиясын қолдайды. Экотуризмді соңғы жылдары табиғи ортаға бағытталған көптеген туристік фирмалар ұсына бастады. Альтернативті (баламалы) туризм тұжырымдамасында мәдени туризмнің серпінді өсуін әр түрлі мәдени көрікті жерлерге және сапалы, әрі ыңғайлы сапарларға сұраныстың жылдам өсуімен түсіндіруге болады. Бүкіл әлемде білімді халықтың өсуі, жаһандану мен технологиялар бұл өсуді қолдады. Мәдени турист тұтынушыдан мәдени өнім мен әсерлерді өндірушіге айналды. Туристердің бұл түрі интерактивті және креативті болғандықтан, мәдени туризм де креативті болуы қажет. Осылайша, осы тарау туризмді жаңа балама бағытта дамытуға және туристік нарықтағы заманауи үрдістерді (тенденцияларды) көрсетеді.
Туризм экономикалық тиімді бола отырып, жұмыс орындарын қамтамасыз ете отырып және ЖІӨ-ні арттыра отырып, оның орасан зор экономикалық және әлеуметтік пайдасы үшін мойындалса да, ол сондай-ақ, әсіресе дамушы елдерде, күрделі проблемалардың кең спектрінің көзі ретінде айыпталуда. Атап айтқанда, туризм секторына салынатын негізгі инвестициялар батыс елдерінің көпұлтты кәсіпорындарынан (КҰК) түсетін болғандықтан, табыстың көпшілік бөлігі қайтарылып отырып, зор экономикалық төмендеуге әкеліп тұрғылықты халықты қиындыққа душар етіп отыр (Смит, 1989).
Маклеод (2004) туризм жұмыс істейтін халықтың құрамын ауыл шаруашылығының дәстүрлі салаларынан туризм мен қонақжайлылыққа негізделген қызмет көрсету салаларына қоғамдастықты және оның мәдени өзіндік ерекшелігін бұза отырып өзгертетінін атап өткен болатын. Оның айтуынша, төрт негізгі ықпалды (әсер етуші) құбылыс туризмде басқа амалдардың қажеттілігіне алып келді. Олар:
1) экономикалық өсу кедейлік проблемасын шешпегені сияқты экономикалық проблемалар;
2) бұқаралық туризмнің қоршаған ортаға әсеріне байланысты экологиялық проблемалар;
3) Бірінші және Үшінші әлем елдерінің арасындағы тарихи теңсіздіктің табиғи жалғасы болған халықаралық туризм индустриясының саяси үнемдеуін көрсететін саяси мәселелер;
4) саяхатшыларға арналған постмодернистік мәдениеттің жаңа нарығын қоса алғандағы әлеуметтік мәселелер.
Осылайша, туризмнің жаңа нысаны пайда болды және көптеген адамдар оны нақты анықтай алмады, бірақ оны инстинктивті түрде қабылдады. Дегенмен, бүгінгі таңда баламалы туризмнің жалпыға бірдей қабылданған немесе кеңінен қабылданған анықтамасының жоқтығы, сондай-ақ оның әртүрлі нысандары арасындағы айырмашылықтарына түсіндірмесінің аздығы таңқаларлық құбылыс. Бұл басқа тәсіл баратын туристік аудандар мен олардың халқына аз және елеулі түрде аз теріс әсер ететін болады. Сондай-ақ, осы ретте оңтайлы шешім ретінде әрекет ете отырып, бұрынғысынша оң экономикалық әсерлерді пайдаланатын болады. Туризмнің бұл жаңа нысаны бұқаралық туризм немесе қарапайым коммерциялық туризм немесе дәстүрлі туризм секілді туризмнің ең жағымсыз түрі үшін балама шешім ретінде пайда болды.
Бұл келушілердің көп санына, ебедейсіз және реттелмейтін дамуға, қоршаған ортаның бұзылуына, әлеуметтік оқшаулауға және гомогенизацияға балама (альтернатива) болып табылады. Бұқаралық туристер сапарларды өз бетінше ұйымдастырудың, көп ақша немесе уақыт жұмсаудың, тауарларды сатып алу мен туристік бағыттағы қызметтерді пайдалану үшін шет тілін үйренудің қажеттігі жоқ екендігін біледі және пайдаланады. Осы типтегі туристер шынайы жергілікті мәдени байланыстардан бас тартуға дайын және үшінші немесе ескі әлем оларға осы артықшылықтарды берген секілді (Батлер, 1992).
Ақыр соңында, туризмнің жаңа нысандары (формалары) дамушы елдерде 1970-ші жылдардың басында бұқаралық туризммен күресу үшін пайда болды. Туризмнің бұл түрлері жоспарлау мен дамудың алдыңғы шетіндегі табиғи және мәдени ресурстарға басымдық бере отырып, аса сезімтал тәсілге қызмет етті. Олар әр түрлі атаулармен және әртүрлі модельдермен пайда болса да, олар жағдайды жақсарту және туристік бағыттағы алғашқы рет ауылдың тартымдылығын сақтау үшін бірдей құндылықтарды бөлісті. Олар шағын жобаларды қамтыды, инвестициялардың төмен деңгейін, ұстамды сипатты, тәуелсіз және өзін-өзі қамтамасыз ететін және жергілікті тұрғындардың жоғары қатысуын талап етті (негізгі сипаттамалар 1-ші кестеде берілген).
Дүниежүзілік туристік ұйымның (ЮНВТО) сарапшыларын қоса алғанда, бірқатар зерттеушілер тұрақты даму идеясына жауап беретін туризмнің барлық түрлерін баламалы туризмге жатқызады. ДТҰ-ның Туристік және тынығу (досуг) қызметі бойынша тезаурус балама туризмді келушінің мәдениеті мен қабылдаушы (қожайын) мәдениетінің мақсаттары мен күтулері жақындастырылатын туризмді дамытудың және ілгері жылжытудың жоспарланған және басқарылатын нысаны ретінде айқындайды, бұл өзара түсіністіктің жоғары деңгейіне, шындықтың терең сезіміне және туристік байланыс тәжірибесін неғұрлым қанағаттандырады.
ДТҰ тұрақты немесе балама туризміне экологиялық, шытырман оқиғалы, ауылдық, агротуризм жатқызады, әрі экологиялық туризмді туристік индустрияның ар-ожданы деп атады.
Кесте 1. Туризмнің баламалы түрлері - негізгі сипаттамалары
Басқару (менеджмент)
Реттеу
Экономикаға қосатын үлесі
-әзірлеу процесі төмен деңгейде және дамумен бақыланады;
-жоспарланған қарқын соншалықты маңызды емес,
тұжырымдамалық орталық,
әзірлеушілер жергілікті халық,
отынды үнемдеу кезінде энергияны тұтыну жиі тиімсіз
Жергілікті қоғамдастықты бақылау,
жергілікті деңгейде шешімдер қабылдау,
сомасы: кең; жергілікті теріс әсерлерді азайту,
сыртқы әсерлерді қоспағанда, даму процесіне қоғамдық араласуға қатысты идеология,
қоғамның тұрақтылығы мен әл-ауқатына баса назар аудару; интеграцияланған, тұтас,
мерзімі ұзақ мерзімді болып табылады.
Туризмнің рөлі - аймақтағы бар қызметтерді толықтырады,
орташа мультипликативті әсері бар және жоғары табыстардың бөлінуі
Ескертпе. Authors elaboration from Weaver, 1998 (p. 10), Hunter & Green, 1995 (p. 81), Butler, 1992 (p. 38).
Жергілікті тұрғындарды тарту жергілікті тұрғындар мен олардың шетелдік қонақтарының арасындағы байланысты жақсартар еді, келушілер мен қожайындар үшін шынайы, маңызды және қанағаттандыратын тәжірибені ұсынар еді. Dernoi 1981 жылы баламалы туризм терминін орналастыру стилімен байланыстырды, баламалы туризм ретінде клиент тікелей немесе үй иесінен, сайып келгенде, онда ұсынылатын басқа да қызметтермен алады (Dernoi, 1981, 253 -264 б.). Бірнеше жылдан кейін ол баламалы туризмге бұқаралық туризмнен басқа да функцияларды қосты, нәтижесінде баламалы туризмде жеке тұлғалар, отбасылар немесе жергілікті қауымдастықтар келушілерге жеке тәртіппен қонақжайлылық қызметтерін ұсынады. Осылайша, баламалы туризм қабылдаушы тарап пен келуші арасындағы тікелей жеке және мәдени өзара байланыс пен өзара түсіністікті орнатуға бағытталған (Dernoi, 1988). Бұл анықтама екі тараптың мәдени алмасуы мен өзара іс-қимылын қамтамасыз ету үшін келушілер мен жергілікті тұрғындар арасындағы байланыстарды жеңілдету мен жақсартуды қолдайды.
Дональд Маклеод (1998) баламалы туризмді жақсы анықтау үшін бірқатар қағидаттарды ұсынды, ал Herms (2006) бұл қағидаттарды төмендегілерге дейін дамытты:
а) ол жергілікті тұрғындармен сұхбатқа негізделуі тиіс, олар оның салдары туралы хабардар болуы тиіс;
ә) ол қоршаған орта үшін қолайлы болуға және жергілікті мәдениет пен діни дәстүрлерге құрметпен қарауға тиіс;
б) туризмнің ауқымы аймақтың эстетикалық және экологиялық жағдайларда өлшенетін жағдайды шешу қабілетін ескере отырып түзетілуі тиіс.
Холденнің айтуынша, баламалы туризм - бұл түрлі қауымдастық мүшелері арасындағы саяхаттың әділ формасына ықпал ететін процесс. Ол қатысушылар арасындағы өзара түсіністікке, ынтымақтастық пен теңдікке қол жеткізуге ұмтылады (Holden, 1984, с. 15: дәйексөз Smith & Eadington, 1992, с. 18). Холден негізінен қызығушылық бойынша жақсы ұйымдастырылған турларды ұйымдастыру арқылы қонақтар мен иелерінің өзара қарым-қатынасын дамытуға мүдделі. Осылайша, баламалы туризм табиғи, әлеуметтік және қоғамдық құндылықтармен келісілетін және қожайындарға да, қонақтарға да оң және пайдалы өзара іс-қимыл мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін туризм нысандары ретінде сипатталады (Smith & Eadington, 1992, p. 3).
Еуропада, әсіресе Германияда, Австрияда және Швейцарияда 1980 жылдардың басында туризмнің жаңа түрін түсіндіру үшін пайдаланылған термин жұмсақ туризм болды, өйткені оның басты ерекшелігі қоршаған орта проблемаларына назар аудару және саясаттың экологиялық қауіпсіз дамуына жәрдемдесу болды. Тау аудандарының құқықтарын қорғау Халықаралық Комиссиясының Чур декларациясы (Commission Internationale Pour La Protection des Regions Alpines - CIPRA) жұмсақ туризмді қабылдаушы аймақтың мәдени ерекшелігіне қауіп төндірмейтін және қоршаған ортаға барынша жақсырақ қамқорлық жасауға ұмтылатын жергілікті тұрғындар мен қонақтардың арасындағы өзара түсіністік ретінде анықтайды. Жұмсақ туристер жергілікті халыққа арналған инфрақұрылымдарды пайдалануға басымдық береді және қоршаған ортаға зиянды елеулі туристік объектілерді қабылдамайды (Broggi 1985, p. 286, Pearce-да дәйексөз, 1992, p. 18).
Жаңа туризм термині сараланған туризмді құру келушілерге ғана емес, сондай-ақ қауымдастықтарға да пайда әкеледі деп айта отырып, америкалық туристік индустрия үшін 1979 жылы Розеноу мен Пульсифер ұсынған болатын. Жаңа туризм сегіз қағидатқа негізделген:
1) бірегей мұра және қоршаған орта;
2) көрікті жерлердің сапасын дамыту;
3) қосымша жергілікті көрікті жерлерді дамыту бойынша күш-жігер;
4) экономикалық мүмкіндіктер және мәдени байыту;
5) жергілікті қызметтер;
6) маркетингтік байланыс;
7) активтерді жергілікті өткізу қабілетіне бейімдеу;
8) энергия шығынын болдырмау.
Баламалы туризм терминін пайдалану проблемалы ретінде қарастырылуы мүмкін, өйткені қазіргі уақытта ол тұрақты даму принципімен байланысты. Осылайша, туризмнің жаңа нысандарын сипаттау кезінде тұрақты туризм терминін дәлірек ету. Холденге сәйкес (2003) тұрақты туризм әдеттегі бұқаралық туризмге қарағанда табиғи ортамен неғұрлым үйлесімді болып келеді. Өсімдіктер, жануарлар мекендейтін жерлер және алғашқы ауыл шаруашылығы алқаптары экожүйе мен ландшафтқа залал келтірген ағашсыздандырудың арқасында жаңа инфрақұрылымға жол ашты (Holden, 2003; Wearing & Grabowski дәйексөз, 2011).
ДТҰ-ға сәйкес тұрақты туризмді басқарудың жетекші қағидаттары мен әдістері бұқаралық туризм мен әр түрлі тауашалық (нишевой) туристік сегменттерді қоса алғанда, бағыттардың барлық түрлерінде туризмнің барлық нысандарына қолданылады. Тұрақтылық принциптері туризмді дамытудың экологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени аспектілеріне жатады және оның ұзақ мерзімді тұрақтылығына кепілдік беру үшін осы үш өлшемнің арасында тиісті тепе-теңдікті орнату қажет (UNEP & UNWTO, 2005). Тұрақты туризмнің танымалдылығы соншалықты, тіпті кейбіреулер қазір балама деп аталатын нәрсе онжылдықтың ішінде негізгі бағыт болады деп мәлімдейді.
Уикипедияның айтуынша, баламалы туризм туристік өнімдерді немесе жеке туристік қызметтерді біріктіреді, ол бұқаралық туризмнен өзгеше, жабдықтау, ұйымдастыру және іске қосылған адам ресурстарын қамтиды. Әртүрлі немесе басқа туризм сияқты басқа семантикалық терминдерді ауыстыра отырып, оны жиі сәнді деп атайды. Әртүрлі терминдердің басқа мысалдары зияткерлік немесе дәлелді туризм секілді түсініктерді де қамтиды (https:en.wikipedia.orgwikiAlte rnative_tourism).
Jeshna Jalim-ныңпікірінше(Samtex туристік агенттігінің туризм жөніндегі кеңесшісі): Баламалы туризм бұқаралық ұйымдастырылған туризмге қарама-қарсы болып табылатын туризм түрі-, деп практик ретінде өз ойын жеткізген.
Болгар баламалы туризм қауымдастығы (ББТҚ) осы туризм түріне өте жақсы анықтама берді және ол келесідей анықталған: Баламалы туризм - жеке және шынайы болып табылатын және жергілікті ортамен, адамдармен және қауымдастықтармен өзара іс-қимылды көтермелейтін саяхаттарды қамтиды. Сондай-ақ, олардың пікірінше, баламалы туризм келесі салаларда кешенді турлар мен жеке туристік қызметтерді қамтиды:
1) табиғи туризм: табиғи ортадағы туризм, экотуризм, таза ауада серуендеу және велосипед тебу, атпен серуендеу, шаңғымен сырғанау, рафтинг, дайвинг, спелеология және жорықтар.
2) мәдени туризм: ауыл, мәдени мұра, этникалық, діни, шарап жасау, ас үй, музыка, сәндік-қолданбалы өнер.
Көптеген адамдар баламалы туризмді таңдайды, өйткені олар табиғат әуесқойлары және табиғатты сақтағысы келеді. Олар өздерінің дәмі мен талғамына сәйкес өз саяхаттарын бастан жақсы көреді. Саяхатшылар жергілікті мәдениетпен, дәстүрлермен танысып, ауасы таза керемет табиғатқа келулерінің мүмкіндіктері зор.
Туристік компанияның контент-маркетинг менеджері Jelena Gale осы терминге келесідей түсініктеме береді: Баламалы туризм шын мәнінде тауаша туризм болып табылады, сондай-ақ туризм ретінде ерекше қызығушылық танытады. Ол бұқаралық туризмнің адамдардың жаңа әсерлерге деген қажеттілігін қанағаттандыра алмауынан пайда болды. Пассивті бақылаушы болудың орнына, бүгінгі турист тәжірибеге кіргісі келеді; дәм татуға; жергілікті бояуды сезінуге және жергілікті әдет-ғұрыптарға, дәстүрлерге және асүйге қарауға және т.б. Сондай-ақ, Jelena Gale пікірі бойынша, баламалы туризмнің қолшатыры 2019 жылы трендте болатын туристік іс-шаралардың кең ауқымын қамтиды. (https:www.quora.comWhat-is-alte rnative-tourism-What-are-some-examp les)
Балама термині бір мағыналы болғандықтан, тұжырымдама (...) бұқаралық туризм табиғатына риза емес адамдар арасында сәнді идея болып табылады(...) деп мәлімдейтін көптеген сыни ескертулер бар. Сыншылар баламалы туризмге туризм стилінің баламасы болып табылатын нақты анықтама жетіспейді деп санайды. Бұл терминнің қайнар көзін екі ауыспалы ұғымда табуға болады:
а) қазіргі заманғы жаппай тұтынудан бас тарту;
б) үшінші әлем елдеріндегі әлеуметтік әсерге алаңдаушылық.
Басқалары терминге қатысты сыни пікірлерді тек нәзік сын есім, керемет сөз немесе мифтік термин ретінде білдіреді. (https:en.wikipedia.org wikiAlternative_tourism)
Баламалы туризм: ұғымдарды ажырату. Осы дипломдық жұмыс аясында баламалы туризмнің кең мағынадағы түсінігі қолданылады. Оның басты себебі - әлемдік зерттеушілердің басым бөлігі нақты осы кең түсінікте қолданады.
Баламалы туризмнің кең және тар мағыналарында түсініктерін ажырату
Туризмнің балама түрлері: жіктеу мәселелері.
Жаңа туризм пайда болғаннан бері оның көптеген нысандары біртіндеп пайда болды, олардың көздері қазіргі заманғы экономикалық және әлеуметтік өмірдің көптеген түрлі аспектілерінде орналасқан. Жаңа туристердің ерекше топтары баламалы туризмнің ұқсас және қарама-қайшы түрлерін қалыптастыра отырып, әртүрлі себептермен саяхаттауға уәжделген сияқты. Бұл баламалы туризм ғалымдардың назарын өзіне аудартқанымен, әртүрлі академиялық топтардың оны түсіндірудегі айырмашылықтары баламалы туризмнің анықтамасы мен терминологиясы дауларға әкелді. Зерттеушілер тек пакеттік немесе бұқаралық туризмге қарсы әрекетімен келіседі. Басқалары баламалы туризмнің парадигмасы туризмнің басқа нысандарының немесе тауашалық нарықтардың алуан түрлілігі жататын тұтас қамтитын жалпы термин ретінде қаралуға тиіс деп болжайды (Benson, 2005). Кейде экотуризм немесе тұрақты туризм немесе әділетті туризмі баламалы туризмнің синонимі ретінде сипатталады, ал кейде оның әртүрлі нысандары жіктеуді қиындатады. Осыған байланысты нақты жіктемелерге әкелетін кейбір негізгі тәсілдерді ұсынып көрейік.
Әлеуметтік және экологиялық қайта құрылымдауға ықпал ететін баламалы туризмнің бірнеше аспектілері бар. Әрине, экотуризм, тұрақты туризм, халықтың кедей жіктерінің мүддесіндегі туризм (pro-poor tourism), әділ сауда, қауым деңгейіндегі туризм, туризм арқылы әлем, ерікті туризм және әділетті туризм қызығушылық тудырады (Исаак, 2010). Экотуризм экономикалық дамуды экологиялық тұрақтылықпен ұштастырудың ең жақсы тәсілдерінің бірі деп танылды. Батлердің тұрақты туризм тұжырымдамасы - бұл тұрақты даму контекстіндегі туризм тұжырымдамасы.
Халықтың кедей жіктерінің мүддесіндегі туризм салыстырмалы түрде жақында пайда болды және туризмді дамытуға және басқаруға көбірек көзқарас болып табылады. Ол туристік бизнес пен кедей адамдар арасындағы қатынастарды нығайтуға бағытталған, туризм секторы кедейлікті жоюды қолдайды, ал кедей адамдардың туристік өнімді тікелей әзірлеуге қатысуға мүмкіндігі бар. Халықтың кедей жіктерінің мүддесінде туризм жергілікті тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсартады деп күтілуде.
Туризм арқылы әлем бейбіт қарым-қатынастарға ықпал ететін туризм түрлеріне назар аударады. Туризм мен әлем арасындағы байланысты түсіндірудің ресми тәсілі - мәдениетаралық халықаралық туризм арқылы үйлесімді қарым-қатынасты нәрлеуге кепілдік беру. Бейбіт туризм екі ұлттың және қақтығыс жағдайларындағы адамдардың жалпы топтарының өзара өмір сүруін қамтамасыз ете отырып, татуласуына ықпал етуі мүмкін (Исаак, 2010).
Ерікті туризм дамушы елдердегі өсіп келе жатқан әлеуметтік және экологиялық проблемаларға жауап ретінде, сондай-ақ физикалық апаттар мен терроризм шабуылдарына реакция ретінде туындады. Ол мұқтаж қауымдарға қызмет көрсету мақсатында қысқа мерзімді жобаларды қамтиды. Wearing-тің айтуынша, ерікті туристер өз еркімен демалыс ұйымдастырып, қоғамдағы кейбір топтардың материалдық кедейлігін жеңілдету немесе көмек көрсету, белгілі бір жағдайларды қалпына келтіру немесе қоршаған орта аспектілерін зерттеу сияқты анықтады (2001, 1-бет; Wearing & Grabowski, 2011, 149-бет).
Әділетті туризмге тек жақында ғана атау беріліп, пайда болған жаңа тренд ретінде мойындады. Кейбір авторлар әділетті (немесе әділ) туризмді баламалы туризмнің Холден (1984) анықтамасына негізделген баламалы туризмге теңестіреді, яғни бұл әртүрлі қауымдастық мүшелерінің арасында саяхаттардың әділ түрін ілгері жылжытатын процесс ретінде анықтайды. Ол қатысушылар арасындағы өзара түсіністікке, ынтымақтастық пен теңдікке қол жеткізуге ұмтылады. Әділ туризм туризм индустриясын гуманизациялауға тырысады, тозған адамдар мұрагерлік турлар ұсыну үшін туризм секторымен өзара іс-қимыл жасайды және бұл турлар келушілердің адам құқықтары мен әділдік мәселелерін түсінуін қолдайды, сонымен бірге өз пікірін білдіре отырып, жергілікті қауым өздері үшін сөйлейді және қазіргі тегеурінді және басып алу туралы өз тарихын айтады (Isaak & Hodge, 2011, p. 103).
Анжела Бенсон (2005) баламалы туризм парадигмасы аясында және білім беру, ғылыми және ерікті секторларда зерттеу туризмін контекстуалдауды ұсынады. Қазіргі заманғы білім беру (оқу) туризмі - бұл шетелдегі колледждер мен университеттерге саяхат және оқу үшін ұсынатын мүмкіндіктер. Оған мектеп сапарлары мен тілдік мектептер, университеттер мен колледж студенттері шетелде оқу тұрғысынан, көшпелі экскурсиялар мен алмасулар, сондай-ақ аспаздық, өнер, экзотикалық жерлердегі бау-бақша курстары, ұйымдастырушы-мамандар, табиғи және мәдени білім беру туристік бағдарламалары кіреді. (Carr & Cooper, 2003, Carr, 2003, Ritchie, 2003; Benson, 2005).
Ал, Mieczkowski (1995) ғылыми туризмді экологиялық туризмнің түрі ретінде қарастырады, өйткені ол қоршаған ортаны қорғайды, жеке адамдарды немесе топтарды жоғары білікті ғалымдардың басшылығымен түрлі экожүйелерге баруға итермелейді деп есептейді.
Қарапайым және өзге мағынада баламалы туризм жалпы термин ретінде эко, агро, ферма, мәдениет, қауым, ауыл туризмі сияқты туризмнің бірқатар нысандарын қамтиды (Scheyvens, 2002; Weaver, 1991, cited in Aslam, Awang, & Nor‟ain, 2014). Мысалы, экотуризм қоршаған ортаны және экологиялық хабардарлықты қамтамасыз ететін қорғау мен сақтауды білдіреді.
Қоғамдық туризм туризм және ауылдық туризм арқылы әлеуметтік-экономикалық өкілеттіктер жергілікті қоғамдастықта жүреді, ауылдық жерлерде Ауылдық өмір мен базалық қолайлы жағдаймен кездеседі (Page et al., 2001, cited in Aslam, Awang, & Nor‟ain, 2014). Ауылдық жерлерде ауыл өмірін, өнерін, мәдениеті мен мұрасын көрсететін туризмнің кез келген түрі, сол арқылы ол жергілікті қоғамдастыққа экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан пайда әкеледі, сондай-ақ туристер мен жергілікті тұрғындар арасында бай туристік тәжірибе үшін өзара іс-қимылды қамтамасыз етеді, ауыл туризмі ретінде аталуы мүмкін. Ол көп қырлы және оған фермерлік ауыл шаруашылығы туризмі, мәдени туризм, табиғи туризм, шытырман оқиғалы туризм және экологиялық туризм кіреді.
Бұдан басқа, баламалы туризм нысандарын келесі негізгі санаттар бойынша нақты жіктеуге болады:
а) баратын объектінің бірегей ұқсастығына негізделген мәдени-тарихи туризм;
ә) объектінің түрі мен ресурсына байланысты сауықтыру туризмі;
б) конференц-конгрестік туризм, қызмет түріне және кездесудің мақсатына байланысты;
в) құмарлыққа және жаттығуларды орындауға негізделген спорт туризмі;
г) табиғатпен байланыс: табиғи байлығы бар қоршаған ортаны сақтауға негізделген экотуризм;
ғ) ойын-сауыққа байланысты қызмет түрлерінің кең ауқымына негізделген ойын-сауық туризмі (SpanishInstituteforProspectiveTech nologicalStudies, 2001; Gartner, 1996; Aslanyurek 1984; Lier&Taylor, 1993; Lawton&Weaver 2001; citedinChristou 2012).
Сол уақытта Элли Фрагкаки бес санатты бөледі:
а) конференциялық және көрмелік туризм, яғни басқа қызметтерді ұсынатын салаларда конференциялар мен халықаралық көрмелер ұйымдастыру;
ә) спорттық туризм, бұл туризм спорттық іс-шаралармен, жаттығулармен немесе жекелеген спорт түрлерімен үйлесуі мүмкін дегенді білдіреді;
б) дінбойынша туризмі, мешітке, шіркеуге, монастырға, діни мерекелер мен т.б. қоса алғанда;
в) ескерткіштерге немесе мәдени іс-шараларға барумен байланысты мәдени туризм;
г) экотуризм, яғни жергілікті экономикалық дамуды, қоршаған ортаның сапасын қорғауды және өңірдің табиғи артықшылықтары мен тарихын насихаттауды үйлестіретін туризм.
Баламалы туризмге зерттеушілердің берген басқаша атаулары
Осы зерттеудің мақсаттарына қызмет ететін қарапайымдылық себептері бойынша төменде туризмнің баламалы нысандарының мынадай санаттары талданатын болады: экотуризм, мәдени және шығармашылық туризм. Бұл нысандар баламалы туризмнің көптеген түрлерін дамыту үшін негіз болып табылады. Мәдени және шығармашылық туризм біз үшін негізгі қызығушылық тудырады, өйткені соңғы уақытта мәдени туризмді бұқаралық туризмге біртіндеп өзгерту мәдени туризмнен шығармашылық туризмге көшудің қажеттілігіне алып келді. (Eirini Triarchi, Kostas Karamanis. Alternative Tourism Development: A Theoretical Background World Journal of Business and Management. - 2017. - Vol. 3, No. 1. - P. 35-54).
Сонымен қатар, Newsome, Moore және Dowling өз еңбектерінде баламалы туризмнің классификациясын ұсынады (сурет 1).
Сурет 1. Баламалы туризмнің классификациясы (Newsome, Moore және Dowling)
Mieczkows-те баламалы туризмнің жіктелуіне байланысты өз ойын білдірді. Оның классификациясының бір ерекшелігі экотуризмді жекелей емес басқа баламалы туризм түрлерімен қатар жүретіндігі, сүйемелдейтіндігі анық байқалуда.
Ендігі кезде, жоғарыда айтылып кеткендей баламалы туризмнің түрлеріне сипаттама берейік. Бірінші кезекте баламалы туризмнің басты бір түрінысаны - экотуризм.
Экотуризм туристік индустрияның ең жылдам өсіп келе жатқан секторы болды. Экотуризм экологиялық қозғалыс шеңберінде 1970 және 1980 жылдары дамыды, ол жаппай туризмнің қоршаған ортаға теріс әсеріне қарсы шаралар қабылдады. Экологиялық қозғалыс табиғат адамның әл-ауқаты үшін қажет екенін мойындады. Соңғы уақытта бұл сенім биоалуантүрлілік адамның әл-ауқаты үшін де, тірі қалу үшін де қажет екенін растайтын ғылыммен күшейтілді. Бұқаралық туризм қамтамасыз етпеген баламалы сипаттағы табиғи тәжірибеге біртіндеп сұраныс артты. Аз дамыған елдер табиғи туризмге байланысты өз проблемаларының оңтайлы шешімін тапты, өйткені олар табиғи ресурстарды бұзбай, шетел валютасын табу қаражатын ұсынатынын түсінді. Осы елдердің көпшілігі экотуризм сақтау және даму мақсаттарына қызмет ететін пайдалы құрал деп санайды (Blamey, 2001).
Сурет 3. Баламалы туризм классификациясы (Mieczkows)
Гектор Себальос Ласкурен экологиялық туризм нысандарын белгілеу үшін экотуризм терминін бірінші енгізген адам ретінде белгілі. Ол экотуризмді табиғи орта басым болып табылатын саяхат нысаны ретінде көрсетеді және бұл экотуризмді баламалы туризмнің ерекше түрі ретінде қарау кезіндегі басты нүкте болып табылады. Бұл табиғи ортаға және негізінен табиғи ортамен танысу үшін саяхат (Wearing & Neil, 2009). Росс және Уолл (1999) экотуризм туралы өз мақаласында табиғи аумақтарды сақтауға және олардың тұрақты дамуына бір мезгілде жәрдемдесуге бағытталған стратегия ретінде экотуризмнің рөліне сілтеме жасайды. Олар экотуризм мен тұрақтылық арасындағы, сондай-ақ 3-суретте көрсетілгендей сақтау мен даму арасындағы байланысты анықтады.
Source: Ross, Wall, 1999; cited in Cheia, 2013 (p. 57).
Сурет 4. Экотуризм және тұрақтылықтың өзара байланысы
Экотуризмді кең мағынада табиғи туризм ретінде анықтауға болады, ол жаппай туризмге байланысты экологиялық, экономикалық және әлеуметтік кері әсерлерге әкеп соқпайды.
Халықаралық экотуризм қоғамы (TIES, 2015) экотуризм түсінігін анықтау мақсатында жақында қайта қарап оны қоршаған ортаны сақтайтын, жергілікті халықтың әл-ауқатын қолдайтын және түсіндіру мен оқытуды қамтитын табиғи аудандарға жауапты саяхат деп қабылдады. Әдебиет көздері алғашқы кезеңде туризмнің осы түрін ұстанған үш қағидатты алға жылжытады. Біріншіден, экотуризм туристер үшін ресурстарды пайдалану кезінде пайданы тұтынбайды және алмайды және теріс салдарларды жояды. Екіншіден, бұл адамдарды экологиялық санаға ынталандырады және соңғысы - табиғатқа қатысты оның экоцентрикалық құндылықтары мен этикасы.
TIES, (2015) - Экотуризм-табиғатты қорғау, қауымдастықтар мен тұрақты саяхаттар бірлестігі деп бекітеді. Бұл экотуризмді жүзеге асыратындар, қатысатындар және ілгерілетушілер экотуризмнің келесі принциптерін қабылдауы тиіс дегенді білдіреді:
1) Дене, әлеуметтік, мінез-құлық және психологиялық әсерлерді азайту.
2) Экологиялық және мәдени түсіністік пен сыйластықты қамтамасыз ету.
3) Туристер мен үй иелері үшін жағымды тәжірибені қамтамасыз ету.
4) Сақтау үшін тікелей қаржылық пайданы ұсыну.
5) Жергілікті халық үшін де, жеке сектор үшін де қаржылық пайда табу.
6) Туристерге қабылдаушы елдердің саяси, экологиялық және әлеуметтік ахуалына сезімталдықты арттыруға көмектесетін интерпретацияның ұмытылмас тәжірибесін ұсыну.
7) Әсер ету деңгейі төмен объектілерді жобалау, салу және пайдалану.
8) Жергілікті тұрғындардың құқықтары мен рухани нанымдарын мойындау және мүмкіндіктер жасау үшін бірге жұмыс істеу.
Экотуризм соңғы жылдары табиғи ортаға бағытталған көптеген туристік нысандарды қамтиды. Экотуризмнің көптүрлілігі оларды ажыратуды талап етеді. Wearing and Neil (2009) нақты туристік қызмет пен табиғат арасындағы қатынастарды ажырататын бірқатар деңгейлер бар екенін қолдайды. Бұл іс-шаралар (тәжірибе):
а) табиғатқа байланысты,
ә) табиғаттан күшеюі,
б) олар үшін табиғи жағдай кездейсоқ болып табылады.
Осылайша, экотуризм өзіне табиғи туризм, қозғалмайтын табиғат туризмі, әсер ету деңгейі төмен туризм және тұрақты туризмді қамтиды.
Баламалы туризмнің келесі түрлері: мәдени және шығармашылық туризм.
Туризмнің баламалы түрі ретінде мәдени туризм бұқаралық туризмге жауап ретінде шешілді. Бұл тарихи және көркемдік қызығушылықты білдіретін ескерткіштер мен орындарды табу және зерттеудегі саяхатты білдіреді. ДТҰ (2004) мәдени туризм ірі және тез өсетін әлемдік туристік нарықтардың бірі болып табылатынын көрсетеді. Ол саяхат және туризм индустриясындағы елеулі құбылыс және туризм жүйесінің маңызды элементі болды (Ritzer, 1999; Urry, 2001 cited in Liu, 2014).
Бұрындары мәдениет туризммен тығыз байланысты емес еді, ол тек бос уақыт ретінде қаралды. Еуропада көптеген бай адамдар демалуға және босаңсуға арналған уақыт ретінде демалысты қарады, тек аз саны ғана, олардың ішінде негізінен ғалымдар нақты білім беру, оқу мақсаттарымен мәдени турларға қатысты. Бұл жағдай тек 20 ғасырда өзгерді, туристер неғұрлым білімді болып, демалыс кезінде жаңа әсерлерді іздестіре бастады. Сонымен қатар, көптеген өңірлер мәдениеттің құндылығын туризмді құрудың әлеуетті құралы ретінде мойындай бастады (Richards & Wilson, 2007). Бүгінде туризм мен мәдениет бөлінбейді. ЭЫДҰ-ға сәйкес, Мәдениет және туризм өңірлер мен елдердің тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыра алатын өзара тиімді қатынастарға ие. Мәдениет туристік өнімнің неғұрлым маңызды элементі болып табылады, бұл сондай-ақ толып жатқан жаһандық нарықта ерекше сипат береді. Сонымен қатар, туризм мәдени мұраны, мәдени өндіріс пен шығармашылықты қолдайтын және нығайтатын мәдениет пен табыс табудың маңызды құралы болып табылады (OECD, 2009).
Мәдени туризмге анықтама беру әрекеттері өте қиын, себебі олар екі элементтен тұрады және олардың анықтамалары да түсініксіз: мәдениет және туризм. Сонымен қатар, мәдени туризмнің өсуі постмодернизм кезеңінде басым болып отырған неғұрлым кең, сондай-ақ күшті, әлеуметтік және экономикалық үрдістердің басым болуына байланысты әдебиетте де, саяси мәлімдемелерде де қолданылатын көптеген терминдер тудырды. Мәдени туризм, тарихи туризм, көркем туризм, этникалық туризм және басқа да көптеген терминдер оларды пайдалануда өзара алмастырылатын болып көрінеді, бірақ адамдар бір-бірімен сөйлесе ме, олар сирек анық. (Richards, 2003). Бонинк 1992 жылы екі негізгі тәсіл жасады (Richards, 1996).
Мәдени туристер баратын көрнекті орындар мен ескерткіштерге негізделген бірінші тәсіл - бұл өнімдер негізіндегі мәдениеттің анықтамасы. Елдің немесе өңірдің мәдени көрнекті орындары негізінен туристік құндылығы жоғары дене шынықтыру объектілері ретінде қарастырылады. Бұл тәсіл негізінен мәдени туризмді сандық зерттеу үшін пайдаланылады, бірақ оның кемшілігі - талдау, яғни мәдени туризмді жоғары туризм тұжырымдамасымен және мәдени өнімдерді тұтынумен байланыстыратын нақты орындарымен шектеледі. Оның мәдени үдеріске қатысуын зерделеу маңызды екенін назарға алу. Бұл жерлер мәдени туристердің тартылу полюстері деп санайтын көрікті жерлер (ECTAR сәйкес, 1989, Richards-ғы дәйексөз, 1996):
Сурет 5. Баламалы туризмнің бір бағыты - мәдени туризмнің
туристерді тарту құралдарының тізімі
Munsters 1996 жылы Нидерландыда және Бельгияда мәдени туризмнің кең спектрін жіктеуге өз талпынысында ұқсас тәсіл ұсынады (Richards, 2003):
Сурет 6. Мәдени туризмнің жіктелуі
Екінші тәсіл - бұл процестерге неғұрлым нақты негізделген тұжырымдамалық тәсіл, өйткені ол мәдени-туристік қызметке байланысты себептер мен мағыналарды сипаттауға тырысады. Бұл тұжырымдамада мәдени туристер басқа мәдениеттердің өнімдері мен процестері туралы біледі. Туристердің өмір салтымен, тұрғындардың күнделікті мәдениетімен және әдет-ғұрыптарымен танысу орындарына жиі барады.
Мәселен, 1991 жылы мәдени туризм ATLAS зерттеу жобасы шеңберінде жоғарыда аталған екі тәсілді біріктіруге әрекет жасалды, соның нәтижесінде мәдени туризмді өлшеу үшін өнім негізінде анықтау қажет, ал мәдени туризмді қызмет түрі ретінде сипаттау үшін процесс негізінде тұжырымдамалық анықтау қажет. ATLAS анықтаудың екі нысанын ұсынды:
1) Олардың мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жаңа ақпарат пен тәжірибе жинау ниетімен олардың тұрақты мекен-жайынан тыс мәдени көрікті адамдар жылжыту тұжырымдамалық анықтамасы болып табылады;
2) Техникалық анықтама: Мұра объектілері, көркем және мәдени көріністер, өнер және драма сияқты нақты мәдени көрнекті жерлерге адамдардың барлық қозғалысы. Олардың айырмашылығы тұжырымдамалық анықтама туристердің уәждемесін орталық ретінде қарастырады (Richards, 1996) және ең көп таралған болып табылады. Адамдар өздерінің мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, жеткілікті ақпарат пен білім алу үшін әдеттегі жерлерден басқа мәдени көрікті жерлерге барады және мәдени туристер болып табылады.
Кейбір авторлар: барлық мәдени туристер өздерінің мәдени қажеттіліктерін бірдей қанағаттандыра отырып, мәдениетті тұтынбайды деп мәлімдейді; кейбір туристер үстірт және тіпті кездейсоқ байланыста болады; басқалары - терең. (Silberberg, 1995, Jovicic дәйексөз, 2014). Мәдени көрнекті орындар мен оқиғаларға деген қызығушылықтың деңгейі әр түрлі болғандықтан, мәдени туристердің әр түрлі санаттарын бөліп көрсетуге болады. McKercher және Du Cros 2002 жылы ғалымдар қабылдаған кең типология ұсынды (Jovicic, 2014). Осы типология бойынша, мәдени туристердің бес түрі бар:
1) жоғары уәжделген мәдени турист.
2) экскурсиялық турист (тек негізгі туристік көрікті жерлерге бару).
3) кездейсоқ мәдени турист (мәдениетке әдеттегі қызығушылық).
4) кездейсоқ мәдени турист (мәдени байланыс тәжірибе өте үстірт және ерекше қызығушылық танытпайды).
5) кездейсоқ мәдени турист (мәдениет қызығушылық білдірмесе де, мәдениетпен байланыс жұмыс тәжірибесі туристерде әсер етеді).
Бұл бес түрді екі негізгі топқа бөлуге болады. Біріншісі негізгі мотивациясы мәдениет болып табылатын туристерді қамтиды. Екінші топ туристке жатады, ол үшін мәдениет қосымша, қайталама немесе тіпті кездейсоқ мәдени турист болып табылады (мәдениет қызығушылық тудырмаса да, мәдениетпен жұмыс істеу тәжірибесі туристерде әсер етеді) (Jovicic, 2014).
Соңғы жылдары мәдени туризмнің қарқынды өсуі әр түрлі мәдени көрікті жерлерге саяхатқа сұраныстың жылдам өсуімен және қолайлылығымен сипатталуы мүмкін. Туристердің алыс мәдениетке, сондай-ақ жергілікті мұраға деген қызығушылығын арттыру бүкіл әлемде білімді адамдардың өсуі мен жаһанданудың арқасында болды. Сонымен қатар, технологиялар бұл өсуді, әсіресе, интернет туристерге өздерінің мәдени туризм өнімдерін жасауға мүмкіндік беретін мәдени көрікті жерлер туралы ақпараттың негізгі көзі ретінде қолдады, мысалы, сапарларды, тұруды және тартымды контентті жеке пакеттерге біріктіріп, мамандандырылған туроператорларды елемеуге мүмкіндік береді. Технологиялар туристердің тұтынуына қатты әсер етті, өйткені мәдени нысандар енді аудиогид немесе бейнекамераның көрініс іздегіші арқылы жеке қабылданады (Jovicic, 2014).
Мәдени турист тұтынушыдан мәдени өнімдер мен әсерлерді өндірушіге айналады. Қазіргі уақытта мәдени туристер оларды жеткізетін адамдарға қарағанда тұтынатын тәжірибе туралы көбірек білім алды және осылайша, тәжірибе өндірісінде көшбасшы болды. Олар қатысатын тәжірибе материалдық материалдық емес туристік ресурстарға көшумен байланысты (2-суретті қараңыз), бұл статикалық ойын-сауықтан неғұрлым интерактивті және материалдық емес әсерлерге көшуді білдіреді. Бұл тәжірибе жаһандық мәдениетке емес, жергілікті мәдениетке байланысты (Richards & Wilson, 2007).
Сурет 7. Материалдық ресурстардан материалдық емес туристік ресурстарға көшу. Дерек көзі: Ричардс, 2007 (с.18).
Мәдени туристер интерактивті және креативті болғандықтан, мәдени туризм қозғалып, "креативті" болуға тиіс. Туризмнің осы жаңа түрімен дәстүрлі туристік сектормен айналысу қиын болғанымен, ол өңірлер үшін табыстың баламалы көздерін қамтамасыз ету үшін үлкен мүмкіндіктер ашады. Дәстүрлі мәдени туризм соңғы күндері альтернативті туризмге қарағанда, көпшілік туризмге ұқсас болды, өйткені белгілі орындарға көптеген туристерді тартты, бұл әсер сапасын нашарлатты және "елеулі" мәдени туристерді итермеледі.
Бұдан басқа, бірегей имиджді құру мақсатында көптеген орындар жаппай туризмнің ұқсас стратегияларын ұстанды, соның нәтижесінде олар мәдени туристер алдында бірдей көрінді. Көптеген туристер қазір білім мен дағдыларға негізделген, дәстүрлі мәдени мұрадан алыс өңірдің "жаңа жерлерінде" баламалы "туризм түрлерін іздестіруде. Бүгінгі таңда туристер өздерінің шығармашылық ахуалына, сондай-ақ өз бетінше шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік беретін орындарға барады. Бүкіл әлемдегі аймақтар үшін жаңа міндет-шығармашылықты қосу тәсілдерін табу және туристерді өздерінің сапалы демалуын қалайтын "бірегей орында" екеніне сену. Ричардстың айтуынша (2012), Туризмдегі шығармашылықты пайдалану тәсілдері: "туристік өнімдер мен тәжірибе, бар өнімдерді жандандыру, мәдени және шығармашылық активтерді валоризациялау, шығармашылық даму үшін экономикалық жанама әсерлер беру, туристік тәжірибені арттыру үшін шығармашылық әдістерді пайдалану, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1
БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
5
1.1
Баламалы туризм ұғымының түсіндірмесі және оны ұйымдастыру түрлерінің ерекшеліктері
5
1.2
Баламалы туризмнің даму тарихы, таралу географиясы
10
1.3
Баламалы туризм - туризм саласының жаңа философиясы ретінде
15
2
ҚАЗАҚСТАНДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ІШКІ БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ҮРДІСТЕРІНІҢ ТАЛДАУЫ
20
2.1
Баламалы туризм түрі дамыған елдердің талдауы мен тенденциялары
20
2.2
Қазақстанда баламалы туризмді дамыту әлеуеті
30
2.3
ҚР-да және әлемде баламалы туризмнің дамуын салыстырмалы талдау
35
3
БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДА ШЕТ ЕЛДЕРДІҢ ҰТЫМДЫ ТӘЖІРИБЕСІН ҚАЗАҚСТАНДА ҚОЛДАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
40
3.1
Баламалы туризмді Қазақстанда шетел мемлекеттерінің мысалында дамытудың алғышарттары
45
3.2
Туристік басқару органдарының және басқа туристік ұйымдардың баламалы туризмді ҚР дамытудағы рөлі
50
3.3
Баламалы туризмнің Қазақстандағы мәселелері мен болашағы
55
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
63
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әлемдік экожүйелерде жойылып бара жатқан түрлердің жоғалуы және қиын климаттық жағдайлар мен табиғи апаттар - бұл адамзат баласының, яғни барлығының қамқорлық жасау парызы, себебі олар біздің күнделікті өмірімізге, бизнес пен өнеркәсіпке әсерін тигізеді. Бұл тенденцияға туризм саласы өз үлесін қосты. Туризм индустриясы онжылдықтар ішінде бұқаралық туризм арқылы микроэкожүйелер мен биоалуантүрлілікті бұзуға елеулі әсерін тигізді. Дегенмен, үкіметтер, туризмді жоспарлаушылар және халықаралық ұйымдар қазіргі таңдағы бұқаралық туризмнің әлі де жалғасып келе жатқан зиянына қарсы тұру үшін туризмнің баламалы түрлеріне инвестиция құюда. Мақсаты туристерді тек демалыс кезінде ғана емес, сонымен қатар олардың ойында және күнделікті өмірде оларды жүзеге асыру үшін тұрақты әдістер туралы басқаша тұтыну және ақпараттандыру болып табылады.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасында баламалы туризм түрлеріне ерекше назар аударылады, атап айтқанда, Қазақстанда алдыңғы қатарлы туристік елдердің тәжірибесінде экологиялық туризмді, агротуризмді, гастрономиялық туризмді және т.б. дамытудың маңыздылығы айтылған. Бұл да өз кезегінде де жұмыстың өзектілігін мемлекеттік ауқымда растайды.
Осылайша диплом жұмысының зерттеу нысаны баламалы туризм болып белгіленсе, ал зерттеу пәні ретінде баламалы туризмнің әлемдік тәжірибесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу нысаны мен пәнін есепке ала отырып дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері айқындалды. Осы орайда, диплом жұмысының мақсаты Қазақстанда баламалы туризмді дамытуда әлемдік тәжірибені қолдану іргелі негіздері мен ерекшеліктерін зерттеу болып айқындалды. Осы мақсатқа жету барысанда зерттеу жұмысына келесідей міндеттер қойылды:
- баламалы туризмді дамытудың теориялық-әдіснамалық аспектілеріне шолу жасау;
- Қазақстанда халықаралық және ішкі баламалы туризмнің даму үрдістерінің талдауын қарастыру;
- баламалы туризмді дамытуда шет елдердің ұтымды тәжірибесін Қазақстанда қолданудың негіздерін зерттеу.
Ғылыми-зерттеу жұмысын жазу барысында келесідей әдістер мен тәсілдер қолданылды: жүйелі талдау, салыстырмалы талдау, салыстырмалы-тарихи талдау әдісі, картографиялық әдіс, ақпараттарды визуалды түрде көрсету тәсілдері, классификация әдісі және т.б.
Осы жұмысқа дейін Қазақстан Республикасы аумағында баламалы туризмнің тек экологиялық туризм, агротуризм, белсенді туризм және т.б. біршама осы секілді түрлері ғана зерттелген болатын. Ал, осы дипломдық жұмыстың аясында Қазақстан аумағында баламалы туризмді, шетелдің озықтәжірибесіне сүйене отырып, толыққанды және кешенді түрде зерттелді. Міне, осы аспектпен диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы айқындалады.
Жұмыстың қайнар көздері ретінде Маклеод, Butler, Dernoi, Holden, Benson, Isaak және Hodge, Mieczkowski, Carr және Cooper, Ritchie, Aslanyurek, Lier және Taylor, Lawton және Weaver, Eirini Triarchi, Kostas Karamanis, Гектор Себальос Ласкурен, Бонинк, McKercher және Du Cros, Silberberg, Jovicic, Richards және Wilson,McIntyre,de Kadt және т.б. ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері, сондай-ақ ЭЫДҰ, UNESCO, UNWTO секілді халықаралық ұйымдардың деректері танылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы - алынған нәтижелерді туристік ғылыми зерттеулерде, сонымен қатар туристік-рекреациялық қызмет мен іс-әрекетті ұйымдастыруда пайдалануға болады. Зерттеу жұмысының теориялық, әдістемелік және тәжірибелік нәтижелері жоғары оқу орындарының оқытушыларына қызығушылық тудырады, ал зерттеу материалдары оқу процесінде пайдалануы мүмкін. Бұдан басқа, жұмыс нәтижелері қолданбалы сипатқа ие және туризм ұйымдастырушыларымен, сондай-ақ туристердің өздерімен пайдалануына әбден болады.
Зерттеу нәтижелерін туризм, экология (қоршаған ортаны қорғау) салаларында және әр түрлі туристік кәсіпорындарда, атап айтқанда туроператорлар мен турагенттік компанияларда, экскурсиялық бюроларда, т.б., сондай-ақ, туризм және қоршаған ортаны қорғау мамандары мен сарапшылары қолдана алады.
Жоғарыда келтірілген дереккөздердің көмегімен жұмысқа қойылған баламалы туризмнің мәселелері шешіледі. Жұмыста пайдаланылатын эмпирикалық материалдар тапсырманы шешуге және қажетті тұжырымдамалар жасауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыс барысында қойылған мақсат пен міндеттеріне сәйкес жұмыс кіріспеге, үш бөлімге, қорытындыға және пайдаланылған әдебиет көздеріне бөлінеді.
1 БАЛАМАЛЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Баламалы туризм ұғымының түсіндірмесі және оны ұйымдастыру түрлерінің ерекшеліктері
Бұл тарауда баламалы (немесе альтернативті) туризмнің нысандары арқылы туристік саланы дамыту ұсынылған. Пайда болу тарихы мен негізгі анықтамалары баламалы туризмнің нысандарын жіктеу күрделілігінің талдауымен бірге ұсынылған. Бұл жерде қабылдаушы елдердегі жергілікті халықты және табиғи мен адами ортаны біріктіретін тұрақты туризмнің жаңа нысандарын дамыту жайлы айтылып отыр. Экотуризм, мәдени туризм және шығармашылық туризм түрлері туризмнің басқадай философиясын қолдайды. Экотуризмді соңғы жылдары табиғи ортаға бағытталған көптеген туристік фирмалар ұсына бастады. Альтернативті (баламалы) туризм тұжырымдамасында мәдени туризмнің серпінді өсуін әр түрлі мәдени көрікті жерлерге және сапалы, әрі ыңғайлы сапарларға сұраныстың жылдам өсуімен түсіндіруге болады. Бүкіл әлемде білімді халықтың өсуі, жаһандану мен технологиялар бұл өсуді қолдады. Мәдени турист тұтынушыдан мәдени өнім мен әсерлерді өндірушіге айналды. Туристердің бұл түрі интерактивті және креативті болғандықтан, мәдени туризм де креативті болуы қажет. Осылайша, осы тарау туризмді жаңа балама бағытта дамытуға және туристік нарықтағы заманауи үрдістерді (тенденцияларды) көрсетеді.
Туризм экономикалық тиімді бола отырып, жұмыс орындарын қамтамасыз ете отырып және ЖІӨ-ні арттыра отырып, оның орасан зор экономикалық және әлеуметтік пайдасы үшін мойындалса да, ол сондай-ақ, әсіресе дамушы елдерде, күрделі проблемалардың кең спектрінің көзі ретінде айыпталуда. Атап айтқанда, туризм секторына салынатын негізгі инвестициялар батыс елдерінің көпұлтты кәсіпорындарынан (КҰК) түсетін болғандықтан, табыстың көпшілік бөлігі қайтарылып отырып, зор экономикалық төмендеуге әкеліп тұрғылықты халықты қиындыққа душар етіп отыр (Смит, 1989).
Маклеод (2004) туризм жұмыс істейтін халықтың құрамын ауыл шаруашылығының дәстүрлі салаларынан туризм мен қонақжайлылыққа негізделген қызмет көрсету салаларына қоғамдастықты және оның мәдени өзіндік ерекшелігін бұза отырып өзгертетінін атап өткен болатын. Оның айтуынша, төрт негізгі ықпалды (әсер етуші) құбылыс туризмде басқа амалдардың қажеттілігіне алып келді. Олар:
1) экономикалық өсу кедейлік проблемасын шешпегені сияқты экономикалық проблемалар;
2) бұқаралық туризмнің қоршаған ортаға әсеріне байланысты экологиялық проблемалар;
3) Бірінші және Үшінші әлем елдерінің арасындағы тарихи теңсіздіктің табиғи жалғасы болған халықаралық туризм индустриясының саяси үнемдеуін көрсететін саяси мәселелер;
4) саяхатшыларға арналған постмодернистік мәдениеттің жаңа нарығын қоса алғандағы әлеуметтік мәселелер.
Осылайша, туризмнің жаңа нысаны пайда болды және көптеген адамдар оны нақты анықтай алмады, бірақ оны инстинктивті түрде қабылдады. Дегенмен, бүгінгі таңда баламалы туризмнің жалпыға бірдей қабылданған немесе кеңінен қабылданған анықтамасының жоқтығы, сондай-ақ оның әртүрлі нысандары арасындағы айырмашылықтарына түсіндірмесінің аздығы таңқаларлық құбылыс. Бұл басқа тәсіл баратын туристік аудандар мен олардың халқына аз және елеулі түрде аз теріс әсер ететін болады. Сондай-ақ, осы ретте оңтайлы шешім ретінде әрекет ете отырып, бұрынғысынша оң экономикалық әсерлерді пайдаланатын болады. Туризмнің бұл жаңа нысаны бұқаралық туризм немесе қарапайым коммерциялық туризм немесе дәстүрлі туризм секілді туризмнің ең жағымсыз түрі үшін балама шешім ретінде пайда болды.
Бұл келушілердің көп санына, ебедейсіз және реттелмейтін дамуға, қоршаған ортаның бұзылуына, әлеуметтік оқшаулауға және гомогенизацияға балама (альтернатива) болып табылады. Бұқаралық туристер сапарларды өз бетінше ұйымдастырудың, көп ақша немесе уақыт жұмсаудың, тауарларды сатып алу мен туристік бағыттағы қызметтерді пайдалану үшін шет тілін үйренудің қажеттігі жоқ екендігін біледі және пайдаланады. Осы типтегі туристер шынайы жергілікті мәдени байланыстардан бас тартуға дайын және үшінші немесе ескі әлем оларға осы артықшылықтарды берген секілді (Батлер, 1992).
Ақыр соңында, туризмнің жаңа нысандары (формалары) дамушы елдерде 1970-ші жылдардың басында бұқаралық туризммен күресу үшін пайда болды. Туризмнің бұл түрлері жоспарлау мен дамудың алдыңғы шетіндегі табиғи және мәдени ресурстарға басымдық бере отырып, аса сезімтал тәсілге қызмет етті. Олар әр түрлі атаулармен және әртүрлі модельдермен пайда болса да, олар жағдайды жақсарту және туристік бағыттағы алғашқы рет ауылдың тартымдылығын сақтау үшін бірдей құндылықтарды бөлісті. Олар шағын жобаларды қамтыды, инвестициялардың төмен деңгейін, ұстамды сипатты, тәуелсіз және өзін-өзі қамтамасыз ететін және жергілікті тұрғындардың жоғары қатысуын талап етті (негізгі сипаттамалар 1-ші кестеде берілген).
Дүниежүзілік туристік ұйымның (ЮНВТО) сарапшыларын қоса алғанда, бірқатар зерттеушілер тұрақты даму идеясына жауап беретін туризмнің барлық түрлерін баламалы туризмге жатқызады. ДТҰ-ның Туристік және тынығу (досуг) қызметі бойынша тезаурус балама туризмді келушінің мәдениеті мен қабылдаушы (қожайын) мәдениетінің мақсаттары мен күтулері жақындастырылатын туризмді дамытудың және ілгері жылжытудың жоспарланған және басқарылатын нысаны ретінде айқындайды, бұл өзара түсіністіктің жоғары деңгейіне, шындықтың терең сезіміне және туристік байланыс тәжірибесін неғұрлым қанағаттандырады.
ДТҰ тұрақты немесе балама туризміне экологиялық, шытырман оқиғалы, ауылдық, агротуризм жатқызады, әрі экологиялық туризмді туристік индустрияның ар-ожданы деп атады.
Кесте 1. Туризмнің баламалы түрлері - негізгі сипаттамалары
Басқару (менеджмент)
Реттеу
Экономикаға қосатын үлесі
-әзірлеу процесі төмен деңгейде және дамумен бақыланады;
-жоспарланған қарқын соншалықты маңызды емес,
тұжырымдамалық орталық,
әзірлеушілер жергілікті халық,
отынды үнемдеу кезінде энергияны тұтыну жиі тиімсіз
Жергілікті қоғамдастықты бақылау,
жергілікті деңгейде шешімдер қабылдау,
сомасы: кең; жергілікті теріс әсерлерді азайту,
сыртқы әсерлерді қоспағанда, даму процесіне қоғамдық араласуға қатысты идеология,
қоғамның тұрақтылығы мен әл-ауқатына баса назар аудару; интеграцияланған, тұтас,
мерзімі ұзақ мерзімді болып табылады.
Туризмнің рөлі - аймақтағы бар қызметтерді толықтырады,
орташа мультипликативті әсері бар және жоғары табыстардың бөлінуі
Ескертпе. Authors elaboration from Weaver, 1998 (p. 10), Hunter & Green, 1995 (p. 81), Butler, 1992 (p. 38).
Жергілікті тұрғындарды тарту жергілікті тұрғындар мен олардың шетелдік қонақтарының арасындағы байланысты жақсартар еді, келушілер мен қожайындар үшін шынайы, маңызды және қанағаттандыратын тәжірибені ұсынар еді. Dernoi 1981 жылы баламалы туризм терминін орналастыру стилімен байланыстырды, баламалы туризм ретінде клиент тікелей немесе үй иесінен, сайып келгенде, онда ұсынылатын басқа да қызметтермен алады (Dernoi, 1981, 253 -264 б.). Бірнеше жылдан кейін ол баламалы туризмге бұқаралық туризмнен басқа да функцияларды қосты, нәтижесінде баламалы туризмде жеке тұлғалар, отбасылар немесе жергілікті қауымдастықтар келушілерге жеке тәртіппен қонақжайлылық қызметтерін ұсынады. Осылайша, баламалы туризм қабылдаушы тарап пен келуші арасындағы тікелей жеке және мәдени өзара байланыс пен өзара түсіністікті орнатуға бағытталған (Dernoi, 1988). Бұл анықтама екі тараптың мәдени алмасуы мен өзара іс-қимылын қамтамасыз ету үшін келушілер мен жергілікті тұрғындар арасындағы байланыстарды жеңілдету мен жақсартуды қолдайды.
Дональд Маклеод (1998) баламалы туризмді жақсы анықтау үшін бірқатар қағидаттарды ұсынды, ал Herms (2006) бұл қағидаттарды төмендегілерге дейін дамытты:
а) ол жергілікті тұрғындармен сұхбатқа негізделуі тиіс, олар оның салдары туралы хабардар болуы тиіс;
ә) ол қоршаған орта үшін қолайлы болуға және жергілікті мәдениет пен діни дәстүрлерге құрметпен қарауға тиіс;
б) туризмнің ауқымы аймақтың эстетикалық және экологиялық жағдайларда өлшенетін жағдайды шешу қабілетін ескере отырып түзетілуі тиіс.
Холденнің айтуынша, баламалы туризм - бұл түрлі қауымдастық мүшелері арасындағы саяхаттың әділ формасына ықпал ететін процесс. Ол қатысушылар арасындағы өзара түсіністікке, ынтымақтастық пен теңдікке қол жеткізуге ұмтылады (Holden, 1984, с. 15: дәйексөз Smith & Eadington, 1992, с. 18). Холден негізінен қызығушылық бойынша жақсы ұйымдастырылған турларды ұйымдастыру арқылы қонақтар мен иелерінің өзара қарым-қатынасын дамытуға мүдделі. Осылайша, баламалы туризм табиғи, әлеуметтік және қоғамдық құндылықтармен келісілетін және қожайындарға да, қонақтарға да оң және пайдалы өзара іс-қимыл мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік беретін туризм нысандары ретінде сипатталады (Smith & Eadington, 1992, p. 3).
Еуропада, әсіресе Германияда, Австрияда және Швейцарияда 1980 жылдардың басында туризмнің жаңа түрін түсіндіру үшін пайдаланылған термин жұмсақ туризм болды, өйткені оның басты ерекшелігі қоршаған орта проблемаларына назар аудару және саясаттың экологиялық қауіпсіз дамуына жәрдемдесу болды. Тау аудандарының құқықтарын қорғау Халықаралық Комиссиясының Чур декларациясы (Commission Internationale Pour La Protection des Regions Alpines - CIPRA) жұмсақ туризмді қабылдаушы аймақтың мәдени ерекшелігіне қауіп төндірмейтін және қоршаған ортаға барынша жақсырақ қамқорлық жасауға ұмтылатын жергілікті тұрғындар мен қонақтардың арасындағы өзара түсіністік ретінде анықтайды. Жұмсақ туристер жергілікті халыққа арналған инфрақұрылымдарды пайдалануға басымдық береді және қоршаған ортаға зиянды елеулі туристік объектілерді қабылдамайды (Broggi 1985, p. 286, Pearce-да дәйексөз, 1992, p. 18).
Жаңа туризм термині сараланған туризмді құру келушілерге ғана емес, сондай-ақ қауымдастықтарға да пайда әкеледі деп айта отырып, америкалық туристік индустрия үшін 1979 жылы Розеноу мен Пульсифер ұсынған болатын. Жаңа туризм сегіз қағидатқа негізделген:
1) бірегей мұра және қоршаған орта;
2) көрікті жерлердің сапасын дамыту;
3) қосымша жергілікті көрікті жерлерді дамыту бойынша күш-жігер;
4) экономикалық мүмкіндіктер және мәдени байыту;
5) жергілікті қызметтер;
6) маркетингтік байланыс;
7) активтерді жергілікті өткізу қабілетіне бейімдеу;
8) энергия шығынын болдырмау.
Баламалы туризм терминін пайдалану проблемалы ретінде қарастырылуы мүмкін, өйткені қазіргі уақытта ол тұрақты даму принципімен байланысты. Осылайша, туризмнің жаңа нысандарын сипаттау кезінде тұрақты туризм терминін дәлірек ету. Холденге сәйкес (2003) тұрақты туризм әдеттегі бұқаралық туризмге қарағанда табиғи ортамен неғұрлым үйлесімді болып келеді. Өсімдіктер, жануарлар мекендейтін жерлер және алғашқы ауыл шаруашылығы алқаптары экожүйе мен ландшафтқа залал келтірген ағашсыздандырудың арқасында жаңа инфрақұрылымға жол ашты (Holden, 2003; Wearing & Grabowski дәйексөз, 2011).
ДТҰ-ға сәйкес тұрақты туризмді басқарудың жетекші қағидаттары мен әдістері бұқаралық туризм мен әр түрлі тауашалық (нишевой) туристік сегменттерді қоса алғанда, бағыттардың барлық түрлерінде туризмнің барлық нысандарына қолданылады. Тұрақтылық принциптері туризмді дамытудың экологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени аспектілеріне жатады және оның ұзақ мерзімді тұрақтылығына кепілдік беру үшін осы үш өлшемнің арасында тиісті тепе-теңдікті орнату қажет (UNEP & UNWTO, 2005). Тұрақты туризмнің танымалдылығы соншалықты, тіпті кейбіреулер қазір балама деп аталатын нәрсе онжылдықтың ішінде негізгі бағыт болады деп мәлімдейді.
Уикипедияның айтуынша, баламалы туризм туристік өнімдерді немесе жеке туристік қызметтерді біріктіреді, ол бұқаралық туризмнен өзгеше, жабдықтау, ұйымдастыру және іске қосылған адам ресурстарын қамтиды. Әртүрлі немесе басқа туризм сияқты басқа семантикалық терминдерді ауыстыра отырып, оны жиі сәнді деп атайды. Әртүрлі терминдердің басқа мысалдары зияткерлік немесе дәлелді туризм секілді түсініктерді де қамтиды (https:en.wikipedia.orgwikiAlte rnative_tourism).
Jeshna Jalim-ныңпікірінше(Samtex туристік агенттігінің туризм жөніндегі кеңесшісі): Баламалы туризм бұқаралық ұйымдастырылған туризмге қарама-қарсы болып табылатын туризм түрі-, деп практик ретінде өз ойын жеткізген.
Болгар баламалы туризм қауымдастығы (ББТҚ) осы туризм түріне өте жақсы анықтама берді және ол келесідей анықталған: Баламалы туризм - жеке және шынайы болып табылатын және жергілікті ортамен, адамдармен және қауымдастықтармен өзара іс-қимылды көтермелейтін саяхаттарды қамтиды. Сондай-ақ, олардың пікірінше, баламалы туризм келесі салаларда кешенді турлар мен жеке туристік қызметтерді қамтиды:
1) табиғи туризм: табиғи ортадағы туризм, экотуризм, таза ауада серуендеу және велосипед тебу, атпен серуендеу, шаңғымен сырғанау, рафтинг, дайвинг, спелеология және жорықтар.
2) мәдени туризм: ауыл, мәдени мұра, этникалық, діни, шарап жасау, ас үй, музыка, сәндік-қолданбалы өнер.
Көптеген адамдар баламалы туризмді таңдайды, өйткені олар табиғат әуесқойлары және табиғатты сақтағысы келеді. Олар өздерінің дәмі мен талғамына сәйкес өз саяхаттарын бастан жақсы көреді. Саяхатшылар жергілікті мәдениетпен, дәстүрлермен танысып, ауасы таза керемет табиғатқа келулерінің мүмкіндіктері зор.
Туристік компанияның контент-маркетинг менеджері Jelena Gale осы терминге келесідей түсініктеме береді: Баламалы туризм шын мәнінде тауаша туризм болып табылады, сондай-ақ туризм ретінде ерекше қызығушылық танытады. Ол бұқаралық туризмнің адамдардың жаңа әсерлерге деген қажеттілігін қанағаттандыра алмауынан пайда болды. Пассивті бақылаушы болудың орнына, бүгінгі турист тәжірибеге кіргісі келеді; дәм татуға; жергілікті бояуды сезінуге және жергілікті әдет-ғұрыптарға, дәстүрлерге және асүйге қарауға және т.б. Сондай-ақ, Jelena Gale пікірі бойынша, баламалы туризмнің қолшатыры 2019 жылы трендте болатын туристік іс-шаралардың кең ауқымын қамтиды. (https:www.quora.comWhat-is-alte rnative-tourism-What-are-some-examp les)
Балама термині бір мағыналы болғандықтан, тұжырымдама (...) бұқаралық туризм табиғатына риза емес адамдар арасында сәнді идея болып табылады(...) деп мәлімдейтін көптеген сыни ескертулер бар. Сыншылар баламалы туризмге туризм стилінің баламасы болып табылатын нақты анықтама жетіспейді деп санайды. Бұл терминнің қайнар көзін екі ауыспалы ұғымда табуға болады:
а) қазіргі заманғы жаппай тұтынудан бас тарту;
б) үшінші әлем елдеріндегі әлеуметтік әсерге алаңдаушылық.
Басқалары терминге қатысты сыни пікірлерді тек нәзік сын есім, керемет сөз немесе мифтік термин ретінде білдіреді. (https:en.wikipedia.org wikiAlternative_tourism)
Баламалы туризм: ұғымдарды ажырату. Осы дипломдық жұмыс аясында баламалы туризмнің кең мағынадағы түсінігі қолданылады. Оның басты себебі - әлемдік зерттеушілердің басым бөлігі нақты осы кең түсінікте қолданады.
Баламалы туризмнің кең және тар мағыналарында түсініктерін ажырату
Туризмнің балама түрлері: жіктеу мәселелері.
Жаңа туризм пайда болғаннан бері оның көптеген нысандары біртіндеп пайда болды, олардың көздері қазіргі заманғы экономикалық және әлеуметтік өмірдің көптеген түрлі аспектілерінде орналасқан. Жаңа туристердің ерекше топтары баламалы туризмнің ұқсас және қарама-қайшы түрлерін қалыптастыра отырып, әртүрлі себептермен саяхаттауға уәжделген сияқты. Бұл баламалы туризм ғалымдардың назарын өзіне аудартқанымен, әртүрлі академиялық топтардың оны түсіндірудегі айырмашылықтары баламалы туризмнің анықтамасы мен терминологиясы дауларға әкелді. Зерттеушілер тек пакеттік немесе бұқаралық туризмге қарсы әрекетімен келіседі. Басқалары баламалы туризмнің парадигмасы туризмнің басқа нысандарының немесе тауашалық нарықтардың алуан түрлілігі жататын тұтас қамтитын жалпы термин ретінде қаралуға тиіс деп болжайды (Benson, 2005). Кейде экотуризм немесе тұрақты туризм немесе әділетті туризмі баламалы туризмнің синонимі ретінде сипатталады, ал кейде оның әртүрлі нысандары жіктеуді қиындатады. Осыған байланысты нақты жіктемелерге әкелетін кейбір негізгі тәсілдерді ұсынып көрейік.
Әлеуметтік және экологиялық қайта құрылымдауға ықпал ететін баламалы туризмнің бірнеше аспектілері бар. Әрине, экотуризм, тұрақты туризм, халықтың кедей жіктерінің мүддесіндегі туризм (pro-poor tourism), әділ сауда, қауым деңгейіндегі туризм, туризм арқылы әлем, ерікті туризм және әділетті туризм қызығушылық тудырады (Исаак, 2010). Экотуризм экономикалық дамуды экологиялық тұрақтылықпен ұштастырудың ең жақсы тәсілдерінің бірі деп танылды. Батлердің тұрақты туризм тұжырымдамасы - бұл тұрақты даму контекстіндегі туризм тұжырымдамасы.
Халықтың кедей жіктерінің мүддесіндегі туризм салыстырмалы түрде жақында пайда болды және туризмді дамытуға және басқаруға көбірек көзқарас болып табылады. Ол туристік бизнес пен кедей адамдар арасындағы қатынастарды нығайтуға бағытталған, туризм секторы кедейлікті жоюды қолдайды, ал кедей адамдардың туристік өнімді тікелей әзірлеуге қатысуға мүмкіндігі бар. Халықтың кедей жіктерінің мүддесінде туризм жергілікті тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсартады деп күтілуде.
Туризм арқылы әлем бейбіт қарым-қатынастарға ықпал ететін туризм түрлеріне назар аударады. Туризм мен әлем арасындағы байланысты түсіндірудің ресми тәсілі - мәдениетаралық халықаралық туризм арқылы үйлесімді қарым-қатынасты нәрлеуге кепілдік беру. Бейбіт туризм екі ұлттың және қақтығыс жағдайларындағы адамдардың жалпы топтарының өзара өмір сүруін қамтамасыз ете отырып, татуласуына ықпал етуі мүмкін (Исаак, 2010).
Ерікті туризм дамушы елдердегі өсіп келе жатқан әлеуметтік және экологиялық проблемаларға жауап ретінде, сондай-ақ физикалық апаттар мен терроризм шабуылдарына реакция ретінде туындады. Ол мұқтаж қауымдарға қызмет көрсету мақсатында қысқа мерзімді жобаларды қамтиды. Wearing-тің айтуынша, ерікті туристер өз еркімен демалыс ұйымдастырып, қоғамдағы кейбір топтардың материалдық кедейлігін жеңілдету немесе көмек көрсету, белгілі бір жағдайларды қалпына келтіру немесе қоршаған орта аспектілерін зерттеу сияқты анықтады (2001, 1-бет; Wearing & Grabowski, 2011, 149-бет).
Әділетті туризмге тек жақында ғана атау беріліп, пайда болған жаңа тренд ретінде мойындады. Кейбір авторлар әділетті (немесе әділ) туризмді баламалы туризмнің Холден (1984) анықтамасына негізделген баламалы туризмге теңестіреді, яғни бұл әртүрлі қауымдастық мүшелерінің арасында саяхаттардың әділ түрін ілгері жылжытатын процесс ретінде анықтайды. Ол қатысушылар арасындағы өзара түсіністікке, ынтымақтастық пен теңдікке қол жеткізуге ұмтылады. Әділ туризм туризм индустриясын гуманизациялауға тырысады, тозған адамдар мұрагерлік турлар ұсыну үшін туризм секторымен өзара іс-қимыл жасайды және бұл турлар келушілердің адам құқықтары мен әділдік мәселелерін түсінуін қолдайды, сонымен бірге өз пікірін білдіре отырып, жергілікті қауым өздері үшін сөйлейді және қазіргі тегеурінді және басып алу туралы өз тарихын айтады (Isaak & Hodge, 2011, p. 103).
Анжела Бенсон (2005) баламалы туризм парадигмасы аясында және білім беру, ғылыми және ерікті секторларда зерттеу туризмін контекстуалдауды ұсынады. Қазіргі заманғы білім беру (оқу) туризмі - бұл шетелдегі колледждер мен университеттерге саяхат және оқу үшін ұсынатын мүмкіндіктер. Оған мектеп сапарлары мен тілдік мектептер, университеттер мен колледж студенттері шетелде оқу тұрғысынан, көшпелі экскурсиялар мен алмасулар, сондай-ақ аспаздық, өнер, экзотикалық жерлердегі бау-бақша курстары, ұйымдастырушы-мамандар, табиғи және мәдени білім беру туристік бағдарламалары кіреді. (Carr & Cooper, 2003, Carr, 2003, Ritchie, 2003; Benson, 2005).
Ал, Mieczkowski (1995) ғылыми туризмді экологиялық туризмнің түрі ретінде қарастырады, өйткені ол қоршаған ортаны қорғайды, жеке адамдарды немесе топтарды жоғары білікті ғалымдардың басшылығымен түрлі экожүйелерге баруға итермелейді деп есептейді.
Қарапайым және өзге мағынада баламалы туризм жалпы термин ретінде эко, агро, ферма, мәдениет, қауым, ауыл туризмі сияқты туризмнің бірқатар нысандарын қамтиды (Scheyvens, 2002; Weaver, 1991, cited in Aslam, Awang, & Nor‟ain, 2014). Мысалы, экотуризм қоршаған ортаны және экологиялық хабардарлықты қамтамасыз ететін қорғау мен сақтауды білдіреді.
Қоғамдық туризм туризм және ауылдық туризм арқылы әлеуметтік-экономикалық өкілеттіктер жергілікті қоғамдастықта жүреді, ауылдық жерлерде Ауылдық өмір мен базалық қолайлы жағдаймен кездеседі (Page et al., 2001, cited in Aslam, Awang, & Nor‟ain, 2014). Ауылдық жерлерде ауыл өмірін, өнерін, мәдениеті мен мұрасын көрсететін туризмнің кез келген түрі, сол арқылы ол жергілікті қоғамдастыққа экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан пайда әкеледі, сондай-ақ туристер мен жергілікті тұрғындар арасында бай туристік тәжірибе үшін өзара іс-қимылды қамтамасыз етеді, ауыл туризмі ретінде аталуы мүмкін. Ол көп қырлы және оған фермерлік ауыл шаруашылығы туризмі, мәдени туризм, табиғи туризм, шытырман оқиғалы туризм және экологиялық туризм кіреді.
Бұдан басқа, баламалы туризм нысандарын келесі негізгі санаттар бойынша нақты жіктеуге болады:
а) баратын объектінің бірегей ұқсастығына негізделген мәдени-тарихи туризм;
ә) объектінің түрі мен ресурсына байланысты сауықтыру туризмі;
б) конференц-конгрестік туризм, қызмет түріне және кездесудің мақсатына байланысты;
в) құмарлыққа және жаттығуларды орындауға негізделген спорт туризмі;
г) табиғатпен байланыс: табиғи байлығы бар қоршаған ортаны сақтауға негізделген экотуризм;
ғ) ойын-сауыққа байланысты қызмет түрлерінің кең ауқымына негізделген ойын-сауық туризмі (SpanishInstituteforProspectiveTech nologicalStudies, 2001; Gartner, 1996; Aslanyurek 1984; Lier&Taylor, 1993; Lawton&Weaver 2001; citedinChristou 2012).
Сол уақытта Элли Фрагкаки бес санатты бөледі:
а) конференциялық және көрмелік туризм, яғни басқа қызметтерді ұсынатын салаларда конференциялар мен халықаралық көрмелер ұйымдастыру;
ә) спорттық туризм, бұл туризм спорттық іс-шаралармен, жаттығулармен немесе жекелеген спорт түрлерімен үйлесуі мүмкін дегенді білдіреді;
б) дінбойынша туризмі, мешітке, шіркеуге, монастырға, діни мерекелер мен т.б. қоса алғанда;
в) ескерткіштерге немесе мәдени іс-шараларға барумен байланысты мәдени туризм;
г) экотуризм, яғни жергілікті экономикалық дамуды, қоршаған ортаның сапасын қорғауды және өңірдің табиғи артықшылықтары мен тарихын насихаттауды үйлестіретін туризм.
Баламалы туризмге зерттеушілердің берген басқаша атаулары
Осы зерттеудің мақсаттарына қызмет ететін қарапайымдылық себептері бойынша төменде туризмнің баламалы нысандарының мынадай санаттары талданатын болады: экотуризм, мәдени және шығармашылық туризм. Бұл нысандар баламалы туризмнің көптеген түрлерін дамыту үшін негіз болып табылады. Мәдени және шығармашылық туризм біз үшін негізгі қызығушылық тудырады, өйткені соңғы уақытта мәдени туризмді бұқаралық туризмге біртіндеп өзгерту мәдени туризмнен шығармашылық туризмге көшудің қажеттілігіне алып келді. (Eirini Triarchi, Kostas Karamanis. Alternative Tourism Development: A Theoretical Background World Journal of Business and Management. - 2017. - Vol. 3, No. 1. - P. 35-54).
Сонымен қатар, Newsome, Moore және Dowling өз еңбектерінде баламалы туризмнің классификациясын ұсынады (сурет 1).
Сурет 1. Баламалы туризмнің классификациясы (Newsome, Moore және Dowling)
Mieczkows-те баламалы туризмнің жіктелуіне байланысты өз ойын білдірді. Оның классификациясының бір ерекшелігі экотуризмді жекелей емес басқа баламалы туризм түрлерімен қатар жүретіндігі, сүйемелдейтіндігі анық байқалуда.
Ендігі кезде, жоғарыда айтылып кеткендей баламалы туризмнің түрлеріне сипаттама берейік. Бірінші кезекте баламалы туризмнің басты бір түрінысаны - экотуризм.
Экотуризм туристік индустрияның ең жылдам өсіп келе жатқан секторы болды. Экотуризм экологиялық қозғалыс шеңберінде 1970 және 1980 жылдары дамыды, ол жаппай туризмнің қоршаған ортаға теріс әсеріне қарсы шаралар қабылдады. Экологиялық қозғалыс табиғат адамның әл-ауқаты үшін қажет екенін мойындады. Соңғы уақытта бұл сенім биоалуантүрлілік адамның әл-ауқаты үшін де, тірі қалу үшін де қажет екенін растайтын ғылыммен күшейтілді. Бұқаралық туризм қамтамасыз етпеген баламалы сипаттағы табиғи тәжірибеге біртіндеп сұраныс артты. Аз дамыған елдер табиғи туризмге байланысты өз проблемаларының оңтайлы шешімін тапты, өйткені олар табиғи ресурстарды бұзбай, шетел валютасын табу қаражатын ұсынатынын түсінді. Осы елдердің көпшілігі экотуризм сақтау және даму мақсаттарына қызмет ететін пайдалы құрал деп санайды (Blamey, 2001).
Сурет 3. Баламалы туризм классификациясы (Mieczkows)
Гектор Себальос Ласкурен экологиялық туризм нысандарын белгілеу үшін экотуризм терминін бірінші енгізген адам ретінде белгілі. Ол экотуризмді табиғи орта басым болып табылатын саяхат нысаны ретінде көрсетеді және бұл экотуризмді баламалы туризмнің ерекше түрі ретінде қарау кезіндегі басты нүкте болып табылады. Бұл табиғи ортаға және негізінен табиғи ортамен танысу үшін саяхат (Wearing & Neil, 2009). Росс және Уолл (1999) экотуризм туралы өз мақаласында табиғи аумақтарды сақтауға және олардың тұрақты дамуына бір мезгілде жәрдемдесуге бағытталған стратегия ретінде экотуризмнің рөліне сілтеме жасайды. Олар экотуризм мен тұрақтылық арасындағы, сондай-ақ 3-суретте көрсетілгендей сақтау мен даму арасындағы байланысты анықтады.
Source: Ross, Wall, 1999; cited in Cheia, 2013 (p. 57).
Сурет 4. Экотуризм және тұрақтылықтың өзара байланысы
Экотуризмді кең мағынада табиғи туризм ретінде анықтауға болады, ол жаппай туризмге байланысты экологиялық, экономикалық және әлеуметтік кері әсерлерге әкеп соқпайды.
Халықаралық экотуризм қоғамы (TIES, 2015) экотуризм түсінігін анықтау мақсатында жақында қайта қарап оны қоршаған ортаны сақтайтын, жергілікті халықтың әл-ауқатын қолдайтын және түсіндіру мен оқытуды қамтитын табиғи аудандарға жауапты саяхат деп қабылдады. Әдебиет көздері алғашқы кезеңде туризмнің осы түрін ұстанған үш қағидатты алға жылжытады. Біріншіден, экотуризм туристер үшін ресурстарды пайдалану кезінде пайданы тұтынбайды және алмайды және теріс салдарларды жояды. Екіншіден, бұл адамдарды экологиялық санаға ынталандырады және соңғысы - табиғатқа қатысты оның экоцентрикалық құндылықтары мен этикасы.
TIES, (2015) - Экотуризм-табиғатты қорғау, қауымдастықтар мен тұрақты саяхаттар бірлестігі деп бекітеді. Бұл экотуризмді жүзеге асыратындар, қатысатындар және ілгерілетушілер экотуризмнің келесі принциптерін қабылдауы тиіс дегенді білдіреді:
1) Дене, әлеуметтік, мінез-құлық және психологиялық әсерлерді азайту.
2) Экологиялық және мәдени түсіністік пен сыйластықты қамтамасыз ету.
3) Туристер мен үй иелері үшін жағымды тәжірибені қамтамасыз ету.
4) Сақтау үшін тікелей қаржылық пайданы ұсыну.
5) Жергілікті халық үшін де, жеке сектор үшін де қаржылық пайда табу.
6) Туристерге қабылдаушы елдердің саяси, экологиялық және әлеуметтік ахуалына сезімталдықты арттыруға көмектесетін интерпретацияның ұмытылмас тәжірибесін ұсыну.
7) Әсер ету деңгейі төмен объектілерді жобалау, салу және пайдалану.
8) Жергілікті тұрғындардың құқықтары мен рухани нанымдарын мойындау және мүмкіндіктер жасау үшін бірге жұмыс істеу.
Экотуризм соңғы жылдары табиғи ортаға бағытталған көптеген туристік нысандарды қамтиды. Экотуризмнің көптүрлілігі оларды ажыратуды талап етеді. Wearing and Neil (2009) нақты туристік қызмет пен табиғат арасындағы қатынастарды ажырататын бірқатар деңгейлер бар екенін қолдайды. Бұл іс-шаралар (тәжірибе):
а) табиғатқа байланысты,
ә) табиғаттан күшеюі,
б) олар үшін табиғи жағдай кездейсоқ болып табылады.
Осылайша, экотуризм өзіне табиғи туризм, қозғалмайтын табиғат туризмі, әсер ету деңгейі төмен туризм және тұрақты туризмді қамтиды.
Баламалы туризмнің келесі түрлері: мәдени және шығармашылық туризм.
Туризмнің баламалы түрі ретінде мәдени туризм бұқаралық туризмге жауап ретінде шешілді. Бұл тарихи және көркемдік қызығушылықты білдіретін ескерткіштер мен орындарды табу және зерттеудегі саяхатты білдіреді. ДТҰ (2004) мәдени туризм ірі және тез өсетін әлемдік туристік нарықтардың бірі болып табылатынын көрсетеді. Ол саяхат және туризм индустриясындағы елеулі құбылыс және туризм жүйесінің маңызды элементі болды (Ritzer, 1999; Urry, 2001 cited in Liu, 2014).
Бұрындары мәдениет туризммен тығыз байланысты емес еді, ол тек бос уақыт ретінде қаралды. Еуропада көптеген бай адамдар демалуға және босаңсуға арналған уақыт ретінде демалысты қарады, тек аз саны ғана, олардың ішінде негізінен ғалымдар нақты білім беру, оқу мақсаттарымен мәдени турларға қатысты. Бұл жағдай тек 20 ғасырда өзгерді, туристер неғұрлым білімді болып, демалыс кезінде жаңа әсерлерді іздестіре бастады. Сонымен қатар, көптеген өңірлер мәдениеттің құндылығын туризмді құрудың әлеуетті құралы ретінде мойындай бастады (Richards & Wilson, 2007). Бүгінде туризм мен мәдениет бөлінбейді. ЭЫДҰ-ға сәйкес, Мәдениет және туризм өңірлер мен елдердің тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыра алатын өзара тиімді қатынастарға ие. Мәдениет туристік өнімнің неғұрлым маңызды элементі болып табылады, бұл сондай-ақ толып жатқан жаһандық нарықта ерекше сипат береді. Сонымен қатар, туризм мәдени мұраны, мәдени өндіріс пен шығармашылықты қолдайтын және нығайтатын мәдениет пен табыс табудың маңызды құралы болып табылады (OECD, 2009).
Мәдени туризмге анықтама беру әрекеттері өте қиын, себебі олар екі элементтен тұрады және олардың анықтамалары да түсініксіз: мәдениет және туризм. Сонымен қатар, мәдени туризмнің өсуі постмодернизм кезеңінде басым болып отырған неғұрлым кең, сондай-ақ күшті, әлеуметтік және экономикалық үрдістердің басым болуына байланысты әдебиетте де, саяси мәлімдемелерде де қолданылатын көптеген терминдер тудырды. Мәдени туризм, тарихи туризм, көркем туризм, этникалық туризм және басқа да көптеген терминдер оларды пайдалануда өзара алмастырылатын болып көрінеді, бірақ адамдар бір-бірімен сөйлесе ме, олар сирек анық. (Richards, 2003). Бонинк 1992 жылы екі негізгі тәсіл жасады (Richards, 1996).
Мәдени туристер баратын көрнекті орындар мен ескерткіштерге негізделген бірінші тәсіл - бұл өнімдер негізіндегі мәдениеттің анықтамасы. Елдің немесе өңірдің мәдени көрнекті орындары негізінен туристік құндылығы жоғары дене шынықтыру объектілері ретінде қарастырылады. Бұл тәсіл негізінен мәдени туризмді сандық зерттеу үшін пайдаланылады, бірақ оның кемшілігі - талдау, яғни мәдени туризмді жоғары туризм тұжырымдамасымен және мәдени өнімдерді тұтынумен байланыстыратын нақты орындарымен шектеледі. Оның мәдени үдеріске қатысуын зерделеу маңызды екенін назарға алу. Бұл жерлер мәдени туристердің тартылу полюстері деп санайтын көрікті жерлер (ECTAR сәйкес, 1989, Richards-ғы дәйексөз, 1996):
Сурет 5. Баламалы туризмнің бір бағыты - мәдени туризмнің
туристерді тарту құралдарының тізімі
Munsters 1996 жылы Нидерландыда және Бельгияда мәдени туризмнің кең спектрін жіктеуге өз талпынысында ұқсас тәсіл ұсынады (Richards, 2003):
Сурет 6. Мәдени туризмнің жіктелуі
Екінші тәсіл - бұл процестерге неғұрлым нақты негізделген тұжырымдамалық тәсіл, өйткені ол мәдени-туристік қызметке байланысты себептер мен мағыналарды сипаттауға тырысады. Бұл тұжырымдамада мәдени туристер басқа мәдениеттердің өнімдері мен процестері туралы біледі. Туристердің өмір салтымен, тұрғындардың күнделікті мәдениетімен және әдет-ғұрыптарымен танысу орындарына жиі барады.
Мәселен, 1991 жылы мәдени туризм ATLAS зерттеу жобасы шеңберінде жоғарыда аталған екі тәсілді біріктіруге әрекет жасалды, соның нәтижесінде мәдени туризмді өлшеу үшін өнім негізінде анықтау қажет, ал мәдени туризмді қызмет түрі ретінде сипаттау үшін процесс негізінде тұжырымдамалық анықтау қажет. ATLAS анықтаудың екі нысанын ұсынды:
1) Олардың мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жаңа ақпарат пен тәжірибе жинау ниетімен олардың тұрақты мекен-жайынан тыс мәдени көрікті адамдар жылжыту тұжырымдамалық анықтамасы болып табылады;
2) Техникалық анықтама: Мұра объектілері, көркем және мәдени көріністер, өнер және драма сияқты нақты мәдени көрнекті жерлерге адамдардың барлық қозғалысы. Олардың айырмашылығы тұжырымдамалық анықтама туристердің уәждемесін орталық ретінде қарастырады (Richards, 1996) және ең көп таралған болып табылады. Адамдар өздерінің мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, жеткілікті ақпарат пен білім алу үшін әдеттегі жерлерден басқа мәдени көрікті жерлерге барады және мәдени туристер болып табылады.
Кейбір авторлар: барлық мәдени туристер өздерінің мәдени қажеттіліктерін бірдей қанағаттандыра отырып, мәдениетті тұтынбайды деп мәлімдейді; кейбір туристер үстірт және тіпті кездейсоқ байланыста болады; басқалары - терең. (Silberberg, 1995, Jovicic дәйексөз, 2014). Мәдени көрнекті орындар мен оқиғаларға деген қызығушылықтың деңгейі әр түрлі болғандықтан, мәдени туристердің әр түрлі санаттарын бөліп көрсетуге болады. McKercher және Du Cros 2002 жылы ғалымдар қабылдаған кең типология ұсынды (Jovicic, 2014). Осы типология бойынша, мәдени туристердің бес түрі бар:
1) жоғары уәжделген мәдени турист.
2) экскурсиялық турист (тек негізгі туристік көрікті жерлерге бару).
3) кездейсоқ мәдени турист (мәдениетке әдеттегі қызығушылық).
4) кездейсоқ мәдени турист (мәдени байланыс тәжірибе өте үстірт және ерекше қызығушылық танытпайды).
5) кездейсоқ мәдени турист (мәдениет қызығушылық білдірмесе де, мәдениетпен байланыс жұмыс тәжірибесі туристерде әсер етеді).
Бұл бес түрді екі негізгі топқа бөлуге болады. Біріншісі негізгі мотивациясы мәдениет болып табылатын туристерді қамтиды. Екінші топ туристке жатады, ол үшін мәдениет қосымша, қайталама немесе тіпті кездейсоқ мәдени турист болып табылады (мәдениет қызығушылық тудырмаса да, мәдениетпен жұмыс істеу тәжірибесі туристерде әсер етеді) (Jovicic, 2014).
Соңғы жылдары мәдени туризмнің қарқынды өсуі әр түрлі мәдени көрікті жерлерге саяхатқа сұраныстың жылдам өсуімен және қолайлылығымен сипатталуы мүмкін. Туристердің алыс мәдениетке, сондай-ақ жергілікті мұраға деген қызығушылығын арттыру бүкіл әлемде білімді адамдардың өсуі мен жаһанданудың арқасында болды. Сонымен қатар, технологиялар бұл өсуді, әсіресе, интернет туристерге өздерінің мәдени туризм өнімдерін жасауға мүмкіндік беретін мәдени көрікті жерлер туралы ақпараттың негізгі көзі ретінде қолдады, мысалы, сапарларды, тұруды және тартымды контентті жеке пакеттерге біріктіріп, мамандандырылған туроператорларды елемеуге мүмкіндік береді. Технологиялар туристердің тұтынуына қатты әсер етті, өйткені мәдени нысандар енді аудиогид немесе бейнекамераның көрініс іздегіші арқылы жеке қабылданады (Jovicic, 2014).
Мәдени турист тұтынушыдан мәдени өнімдер мен әсерлерді өндірушіге айналады. Қазіргі уақытта мәдени туристер оларды жеткізетін адамдарға қарағанда тұтынатын тәжірибе туралы көбірек білім алды және осылайша, тәжірибе өндірісінде көшбасшы болды. Олар қатысатын тәжірибе материалдық материалдық емес туристік ресурстарға көшумен байланысты (2-суретті қараңыз), бұл статикалық ойын-сауықтан неғұрлым интерактивті және материалдық емес әсерлерге көшуді білдіреді. Бұл тәжірибе жаһандық мәдениетке емес, жергілікті мәдениетке байланысты (Richards & Wilson, 2007).
Сурет 7. Материалдық ресурстардан материалдық емес туристік ресурстарға көшу. Дерек көзі: Ричардс, 2007 (с.18).
Мәдени туристер интерактивті және креативті болғандықтан, мәдени туризм қозғалып, "креативті" болуға тиіс. Туризмнің осы жаңа түрімен дәстүрлі туристік сектормен айналысу қиын болғанымен, ол өңірлер үшін табыстың баламалы көздерін қамтамасыз ету үшін үлкен мүмкіндіктер ашады. Дәстүрлі мәдени туризм соңғы күндері альтернативті туризмге қарағанда, көпшілік туризмге ұқсас болды, өйткені белгілі орындарға көптеген туристерді тартты, бұл әсер сапасын нашарлатты және "елеулі" мәдени туристерді итермеледі.
Бұдан басқа, бірегей имиджді құру мақсатында көптеген орындар жаппай туризмнің ұқсас стратегияларын ұстанды, соның нәтижесінде олар мәдени туристер алдында бірдей көрінді. Көптеген туристер қазір білім мен дағдыларға негізделген, дәстүрлі мәдени мұрадан алыс өңірдің "жаңа жерлерінде" баламалы "туризм түрлерін іздестіруде. Бүгінгі таңда туристер өздерінің шығармашылық ахуалына, сондай-ақ өз бетінше шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік беретін орындарға барады. Бүкіл әлемдегі аймақтар үшін жаңа міндет-шығармашылықты қосу тәсілдерін табу және туристерді өздерінің сапалы демалуын қалайтын "бірегей орында" екеніне сену. Ричардстың айтуынша (2012), Туризмдегі шығармашылықты пайдалану тәсілдері: "туристік өнімдер мен тәжірибе, бар өнімдерді жандандыру, мәдени және шығармашылық активтерді валоризациялау, шығармашылық даму үшін экономикалық жанама әсерлер беру, туристік тәжірибені арттыру үшін шығармашылық әдістерді пайдалану, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz