Ант сөзінің семантикалық өрісі
РЕФЕРАТ
Жұмыстың көлемі - 64 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер - 18.
Тірек сөздер: концепт, концептілік өріс, семантикалық өріс, серт концептісі, алыс және жақын перифериясы, адресант, адресат, прагматика, бейвербалды амалдар.
Мақсаты.Қазақ тіліндегі серт сөзін концепт ретінде талдай отырып, серт сөзінің семантикалық,концептілік өрісін айқындау, аталған концептінің тілдік-танымдық сипатын ашу.
Міндеттер:
oo концепт теориясының ғылыми негізін айқындау;
oo серт сөзінің концептілік өрісін айқындау;
oo серт макроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
oo антмакроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
oo уәде макроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
oo ант, серт, уәдемен байланысты ұғымдардың танымдық сипатын ашу;
- ант, серт, уәдені білдіретін бейвербалды амалдарды айқындау;
- ант, серт, уәде үдерісіндегі ардесант-адресат қарым-қатынасын ажырату;
- антпен, серт, уәдемен байланысты сөйлеу актілерінің прагматикасын
зерттеу.
Қолданылатын әдістер: зерттеу мәселесіне қатысты еңбектерді талдау, сараптау, жинақталған деректерге анализ және синтез жасау, концептілік, семантикалық талдау әдістері қолданылды.
Нәтиже. Зерттеу нәтижесінде серт концептісінің тілдік-семантикалық сипаты, макро,-микроконцептілер жүйесі айқындалды, оларға семантикалық талдау жасалды. Концептілер өрісіндегі тілдік бірліктерді бейвербалды амалдар, ант, серт, уәде үдерісіндегі ардесант-адресат қарым-қатынасы, антпен, серт, уәдемен байланысты сөйлеу актілерінің прагматикасы айқындалды.
Практикада қолданылуы. Зерттеу нәтижелерін қазақ тілі мен әдебиетін оқытуда, концептілікталдауларда, этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық зерттеулерде қолдануға болады.
МАЗМҰНЫ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы________________________ ________5
1 ҰЛТТЫҚ КОНЦЕПТІЛЕР - ҰЛТТЫҚ ДІЛДІҢ НЕГІЗІ
1.1Ант, серт, уәде сөздерінің сөздік дефинициясы__________________7
1.2 Сөздің киесі ___________________________________ __________13
2.СЕРТ СӨЗІНІҢ КОНЦЕПТІЛІК ӨРІСІ
2.1 Ант сөзінің семантикалық өрісі______________________________ 16
2.2 Серт сөзінің семантикалық өрісі_____________________________2 2
2.3 Уәде сөзінің семантикалық өрісі_____________________________3 0
3 АНТ, СЕРТ, УӘДЕ СӨЗДЕРІНІҢ ПРАГМАТИКАСЫ
3.1 Ант, серт, уәдені білдіретін бейвербалды амалдар_______________43
3.2 Ант, серт, уәде үдерісіндегі ардесант-адресат қарым-қатынасы_____56
3.3Антпен, серт, уәдемен байланысты сөйлеу актілерінің прагматикасы_59
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ __________________61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР_________________________ _63
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Концепт - когнитивтік лингвистиканың басты бірліктерінің бірі болып табылады. Когнитивтік лингвистика тіл біліміндегі жаңа бағыт болғандықтан, тілдік бірліктерге концептілік талдау мәселелері де бір ізге түспеген, жүйеленбеген деуге болады. Зерттеушілер концепт ұғымының өзін әр түрлі түсіндіреді. Жалпы алғанда, концепт әлем туралы білімдер жүйесінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі де, адамның айналадағы, ақиқат қоршаған әлемдегі бар заттар мен құбылыстар, алуан түрлі нысандар туралы білетінінің, ойларының, қиялыңдағы көріністерінің бәрін қамтиды. Концепт адам санасының түсініктер, бейнелер, ұғымдар сияқты бірліктерін қамтиды. Олар біріге отырып концептуалды жүйені, яғни ғаламның концептуалды үлгісін құрайды.
Концептіні айқындау және оның адамның қарапайым санасындағы орнын анықтауда семантикалық және концептуалдық талдаулар көмекке келеді, жекелеген сөзге семантикалық талдау жасау барысында концептуалдық талдауды айналып өтуге болмайды. Соған қарамастан, бұл екеуінің түпкі мақсаттары екі түрлі: семантикалық талдау сөздердің семантикалық құрылымын ашуға, оны көрсететін коннотативтік, денотативтік, сигнификативтік мағыналарды нақтылауға бағытталса, концептуалды талдау бір таңбаға ортақ, соған жинақталған, телінген жалпы концептілерді іздестіру ретінде танылады да, белгілі бір когнитивтік таңбаның болмысын белгілейді, алдын-ала анықтайды. Семантикалық талдау сөзді түсіндірумен байланысты жүргізілсе, концептуалды талдау ғалам туралы білімдерге бағытталады.
Концептуалды талдау қазіргі когнитивтік таным тұрғысынан алғанда әлі қалыптасып бітпеген, зерттелу деңгейінде деуге болады. Қазақ тіл білімінде концепт тұрғысынан талдауға бағытталған бірқатар зерттеулер жарық көрді. Сол еңбектердің талдау жүйесін негізге ала отырып, қазақ тіліндегі серт сөзіне концептілік талдау жасауға тырыстық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Қазақ тіліндегі серт сөзінің концептілік өрісін ашуды мақсат ете отырып, төмендегідей міндеттерді шешуді көздедік:
- концепт теориясының ғылыми негізін айқындау;
oo серт сөзінің концептілік өрісін айқындау;
oo серт макроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
oo антмакроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
- уәде макроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
- ант, серт, уәдемен байланысты ұғымдардың танымдық сипатын ашу;
- ант, серт, уәдені білдіретін бейвербалды амалдарды айқындау;
- ант, серт, уәде үдерісіндегі ардесант-адресат қарым-қатынасын ажырату;
- антпен, серт, уәдемен байланысты сөйлеу актілерінің прагматикасын
зерттеу.
Жұмыста пайдаланылған дереккөздер
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақ тіл біліміндегі концептуалдық талдаулар, түсіндірме сөздіктер, энциклопедиялар, этнолингвистикалық сөздіктер, мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, жыраулар поэзиясы, қазақ әдебиеті деректері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден
тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ КОНЦЕПТІЛЕР - ҰЛТТЫҚ ДІЛДІҢ НЕГІЗІ
0.1 Ант, серт, уәде сөздерінің сөздік дефинициясы
Концепт дегенде белгілі бір лингвомәдени кеңістік өкілдерінің ұлттық менталитетіне тән белгілерді жаңғырту тәсілі түсініледі. Ұлттық санадағы тірек ұғымдар концепт тақырыбына негіз болады және қолданылу жиілігі жоғары болады. Концептілер халықтың ұлттық сипаты мен сөйлеу дағдысына негіз болатын құндылықтар жүйесін қалыптастырады. Ғылыми және көркем әдебиеттерге, паремиологиялық қорға талдау жасау түрлі концептілерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Мұндай ұғымдар әлеуметтік және этномәдени ақпараттардың көп мөлшерін қамтиды және мәдени-когнитивтік сипатта болады. Адам мен оны қоршаған шындықты сипаттауда лексикалық бірліктер жиынтығымен ерекшеленеді.
Кез келген тілде негізгі тұғырлы концептер болатыны белгілі. Мұндай тұғырлы концептілер бүтін бір ұлттың дүниетанымын, рухани және заттық мәдениетінің ерекшелігін, салт-дәстүрінің өзгешелігін, сол халықтың тілінің әлеуетін айқындайды. Бұл туралы профессор Г.Н. Смағұлова былай дейді: Концепт тіл білімінде мәтін талдаудың айрықша үлгісін көрсетеді. Өйткені ол қаламгердің сөз байлығын игеру дәрежесін байқатады. Сондай-ақ, көркем шығарма тіліндегі концепт суреткердің әлем туралы түсінігі мен дүниетанымын, жалпы интеллект мүмкіндігін анықтайды [1, 206].
Бұл орайда ұлт суреткерінің тілдік қана емес, рухани, мәдени, танымдық, әлеуметтік әлеуетінің көрінетіндігі де сөзсіз.Қазақ халқының ұлттық өмірі, оның бүгіні мен өткені, танымы мен діні, мінезі мен психологиясы оның тілінде, әсіресе тұрақты сөз тіркестерінде, ауыз әдебиеті мұраларында, ән-күй өнерінде және т.б. халықтың білім жүйесінде, әдеби-жазба, этика-эстетикалық және халықтық педагогика дәстүрлерінде қалыптасқан тілдік құралдар арқылы тануға болады. Әрбір тіл шыңдық өмірді қабылдау мен ұйымдастырудың белгілі бір тәсілін бейнелейді, мұнда осы тілде берілетін мағыналар дүние көрінісінің біртұтас жүйесіне жинақталады [2, 35].Демек, концепт - рухани құндылықтарға, этномәдени құрылымдарға бағытталған білік-танымның бірліктері. Ұлттық мәдени концептілер суреткер тілі арқылы дүниенің психо-ментальді танымдық ерекшелігін көрсетеді.
Концепт - аса күрделі құбылыс. Ол бір жағынан сөз мағынасын сөйлеушінің тәжірибесін қамти, іске қоса отырып ашады, яғни Тіл мен ойлау қостағанымен байланысады, екінші жағынан Өзіндік ассоциациялар шеңбері, мағыналық реңктері бар, сонымен байланысты концептінің әлеуеттік мүмкіндіктеріне қатысты ерекшеліктері бар адамның мәдени тәжірибесі неғұрлым бай да кең, көп болса, ол қолданатын концептінің әлеует-қуаты да соғұрлым кең және зор, терең болмақ деген Д.С.Лихачевтің сөзі [3, 5]нақтыланып, дәлелдене түседі. Д.С.Лихачев, Ю.Н.Караулов, Ю.С.Степанов сияқты ғалымдардың еңбектерінде концепт мәдениетпен байланыста алынып түсіндіріледі, яғни мәдени құбылыс ретінде танылған концептінің құрылымы бірнеше қабаттан тұрады және оның әрбір қабаты әр түрлі дәуірлерге тән мәдени өмірдің қалдықтарын, із-таңбаларын көрсететін нәтиже болып табылады.
Әлі күнге концептіге берілген анықтамалардың әр алуан сипатта болып келе жатқандығын ескере отырып, біз Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігіндегі нұсқаны басшылыққа алғанды жөн көрдік: Концептдегеніміз - адамның білімі мен тәжірибесін бейнелейтін ақпараттық құрылымның және біздің санамыздағы менталдық психикалық ресурстардың бірліктерін түсіндіру үшін қолданылатын термин; адам жадының, менталдық лексиконның, мидағы концептуалды жүйе мен тілдің, сондай-ақ адам психикасында таңбаланып-бейнеленген бүкіл ғалам бейнесінің шұғыл түрде жұмсалатын, әрекет ететін мазмұндық бірлігі. Концепт ұғымы адамның ойлау әрекеті барысында пайдаланатын және оның тәжірибесі мен білімдерінің мазмұнын көрсететін, адам баласының бүкіл тіршілік әрекеті мен ғаламды тану процесінде қол жеткізген нәтижелерін білдіретін білімдерінің жиынтығы деуге болады.
Адам жадындағы концептінің ұлттық танымдағы күйі бастапқы деп саналады, автор сол концептілердің этномәдени санадағы негізгі мәнін сақтай отырып, өз ой-елегінен өткізеді де жаңаша сипат береді, яғни түрлендіреді. Ол үшін түрлі тілдік құралдарды, амал-тәсілдерді қиюластыра пайдаланады. Ондай аса тиімді тәсілдер қатарына метафора, символ, теңеу т.б. айшықтау амалдарын жатқызамыз. Я.С.Кубрякованың пікірінше, ішкі лексикон - керекті бірлікті іздеп табуды түсіндіру үшін ұйымдастырылған қойма ғана емес, әрбір бірліктің қолданылуына қатысты жазылып қойылған нұсқаулығы, іс-жүзінде пайдаланылып келе жатқан жүйе. Осындағы оперативті (шұғыл) когнитивтік құрылым - концепт деп аталса, ол концептіні вербалдайтын тілдік құрылым - кең мағынасында алынған тілдік таңба (сөз, фразеологизм, сөйлем) болмақ.
Концептіні жарыққа шығарушы тілдік таңбаларға сөз, фразеологизм, сөйлем жатады. Тілдік таңба семантикасы - концептінің мазмұны туралы білімнің (мәлімет алудың) ең негізгі, басты көзі болып саналады. Сондықтан да тілдік таңба семантикасынан концепті мазмұнына қарай зерттеу - ең дұрыс жол деп танылуы тиіс.
Когнитологиядағы бірқатар мәселелердің әлі күнге теориялық шешімін
таппағандығына қарамастан, концептуалды талдауға қатысты іргелі еңбектер
жарық көрген деп кесіп айтуға болады. Бұл тұрғыдан Ю.Н.Карауловтың,
Ю.С.Степановтың, С.А.Аскольдов-Алек сеевтің, Д.Е.Максимовтың, Д.С.Лихачевтің, А.Вежбицкаяның еңбектерін аса құнды деп бағалаған жөн.
Қазақ зерттеушілерінің ішінен Н.Уәлиұлының (өзімөзге концепті) [4], М.Күштаеваның (тары концепті) еңбектерін [5] атап айтқымыз келеді. Сондай-ақ соңғы кездері жарық көрген зерттеулердің ішінен ақыл (ум) концептісіне арналып паремиологиялық материалдар негізінде жазылған Ф.В.Фархутдинованың [6], Л.Н.Толстой шығармаларындағы өмірөлім концентісін талдауға арналған А.Б.Іргебаеваның [7], үй, парыз концептілерінің вербалдануы мәселесін қазақ, орыс, ағылшын тілдері материалдары бойынша қарастырған Б.С.Жұмағұлованың [8], А.Әмірбекованың [9] еңбектерін де атап өткеніміз жөн.
Біз өз зерттеуімізге негіз етіп алып отырған серт концептісіне талдау жасау барысында тілімізде кездесетін барлық тілдік деректерді, атап айтқанда, түрлі сөздік деректерін, тұрақты сөз тіркестерді, мақал-мәтелдерді, ақын-жыраулар поэзиясын, көркем шығармаларды, халқымыздың санасында қалыптасқан ұғым-түсініктер мен көзқарастарды негіз етіп алдық.
Халық өмірінде ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп, жалғасын тауып отыратын жөн-жоралғылар, әдет-ғұрыптар, наным-сенімдер, түрлі рәсімдер мен қағидалар болады. Мұндай ұғым-түсініктердің жиынтығын ата салты, жөн-жосық десе де болады. Ата салты дегенде халқымыздың санасында сіңіп, қалыптасқан, атадан балаға ауысып, жалғасып жатқан, халық танымында бұлжымас заңдық мәнге ие болып орныққан дәстүрлерді түсінеміз. Оны ғасырлар бойы халық санасында орын алған рухани мұра, өмір сүру салтының ажырамас бір бөлігі деп білеміз.
Қазақ халқының танымындағы осындай ата дәстүрін танытатын жөн-жосықтардың бірі - серт, серттесу, серт беру, ант, анттасу, уәде ету ұғымдарымен байланысты.
Бір ауыз сөзге тоқтаған қазақ ешқашан бекер сөйлемеген. Айтылған сөзді атылған оқпен теңестіруі де тегін болмаса керек.
Сөздің семантикалық компоненттерін анықтауда дереккөз ретінде сөздіктерге жүгіну ғалымдар еңбектерінде кең орын алған. Себебі сөздіктегі анықтамаларда сөздің семалары айқындалып, компоненттік талдауға негіз болады. Сөздіктерде бірінші кезекте ядролық семалар келтіріліп, перифериялық және ассоциативті семалары көрсетілмеуі де мүмкін. Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде ант, серт, уәде сөздеріне төмендегідей анықтамалар берілген:
АНТ
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (10 томдық).
1.Ант (зат). Адалдықты сақтау жөніндегі ерекше және салтанатты уәде, сенім. (ҚТТС, 1-т. А.,1959. 39-б.). Бұдан өзге ант сөзімен байланысты төмендегі тұрақты тіркестер келтірілген:
Ант берді - серт етті.
Ант атқан - оңбаған, тәсілқой.
Ант-су ішті - қарғанып сіленді.(39-б.). Сонымен қатар:
Анттасу - ет. серттесу, уәделесу, біріне-бірі сенім беру.(40-б.)
Қазақ әдеби тілінің сөздігінде (15 томдық) ант сөзіне екі түрлі түсінктеме берілген:
Ант (зат). 1.Қасиетті нәрсемен сендіру арқылы берілетін салтанатты түрдегі серт, уәде. 2. Адалдыққа, заңға сәйкес әрекет етуге, қандай да бір міндеттемелерді орындауға салтанатты түрде ресми берілетін уәде. (ҚӘТС, 1-т. 510). Антпен байланысты төмендегідей сөздік мақалалар берілген:
Антынан айнымады - уәдесінде тұрды, айтқанында тұрды, сөзіне беріктік танытты.
Ант алды - сертін алды, уәдесін алды.
Ант амансыз - антсыз, уәдесіз, сөз байласпастан.
Ант аралады - уәдесі, серті бұзылды.
Ант атсын (ұрып кетсін) - экспр. қарғану - сөзіңде тұрмасаң, уәдеңді орындамасаң, сендірген қасиетті нәрсеңмен жаза тап деген мағынада.
Ант аттады - уәдені бұзды, сертте тұрмады.
Ант атты (ұрды, соқты) - құдай оңдырмады, қасиет тұтқан нәрсенің киесі ұрды, жазасын тартты, сазайын алды.
Ант ауды - серттескендердің бір жағы уәдесін орындамады, сертін бұзды.
Ант байлады - уәделесті, серттесті.
Ант берді - серт байлады, сөз байлады, уәде берді.
Ант беруші - серт иесі, уәде беруші жақ.
Ант берісті - сөз байласты, уәделесті, серттесті.
Ант бұзды - серттен тайды, уәдеде тұрмады.
Ант етті - қасиет тұтатын нәрсесі арқылы сендірді, бар ниетімен иландырды.
Ант жасады (қылды) - қандай да бір нәрсені орындауға салтанатты түрде серт берді, уәде берді.
Ант мезгіл - сирек. өлер шақ
Ант салды - уәдесін, сертін алды.
Ант соқты - оңбады, опық жеді.
Анттан тайды - уәдесінде, сертінде тұрмады.
Антты орындау - берілген серттен таймай, мойнына алған міндеттемені түгел атқару.
Ант шайқады - сертін бұзды.
Ант шықты - оңбағандық, жексұрындық пайда болды.
Антына берік - уәдесін жерге тастамайтын, айтқанында тұра алатын, уәдесіне мықты.
Ант ішті - қарғанып-сіленіп, қасиет тұтқан нәрсесін айтып сендірді.
Антатқан - Құдай оңдамаған, уәдесін бұзған (адам).
Антбұзғыш - сертін, уәдесін орындамайтын, сөзінде тұрайтын (511-512).
ҚӘТС-де ант сөзінің 24 түрлі тіркесі беріліп, түсіндірілген. Ал он томдық түсіндірме сөздікте 3 тұрақты тіркеспен және бір туынды тұлғасымен шектелген.
Көне түркі тілі сөздігінде ант сөзі АND түрінде беріліп, клятва, присяга түрінде түсіндірілген, Махмуд Қашқари сөздігінде кездесетіні көрсетілген [10.44].
Э.В.Севортянның этимологиялық сөздігінде ант сөзінің түркі тілдерінің көпшілігінде кездесетіні, барлық дереккөздерде ант (клятва) және ант беру (присяга) мәнінде жұмсалғаны көрсетіледі[12.151].
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясына ант сөзі енгізіліп, оған мынадай сипаттама берген:
АНТ - жеке тұлғаның ең қастерлі нәрсемен өзге бір адамды не адамдар қауымын өзінің адал ниетіне салтанатты түрде сендіруі, уәде беруі, куәлік етуі. Қазақ дәстүрінде тіршіліктің ең негізгі нәрі нанды, қасиетті Құранды ұстап адалдығына ант беру рәсімі ежелден қалыптасқан. Жаугершілік замандарда сарбаздар елдің бостандығы, намысы үшін жан аямасқа серттесіп, қылыштың жүзін сүйіп ант берген. Ел қорғау міндетін өтерде ант беру салты қазір жаңа мазмұнмен байыды.
Елбасының, өзге де мемлекеттік лауазымды қызметке сайланған не тағайындалған адамдардың мәртебелі қызметтеріне кірісер алдында салтанатты жағдайда халқына, еліне ант беру рәсімі бар. ҚР-ның Тұңғыш Президенті өзінің мәртебелі қызметіне кірісер алдында Конституцияға алақанын тигізіп тұрып, ҚР Конституциясының 42-бабына сәйкес: Қазақстан халқына адал қызмет етуге, ҚР-ның Конституциясы мен Заңдарын қатаң сақтауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге, ҚР Президентіне жүктелген мәртебелі міндетін адал атқаруға салтанатты түрде ант етеді [11.372].
Академик Әбдуәли Қайдардың этнолингвистикалық сөздігінде ант сөзіне мынадай түсініктеме берілген:
АНТ - адамдар арасындағы сан қилы қарым-қатынастарда мойыныңа алған ортақ істі уағаласқан шарт бойынша орындап шығу үшін екі жақтың өзара ант-су ішіп, Құран ұстап, ала жіп ұстап, т.б. дәстүрлі жөн-жоралғылар арқылы алған міндеттемесі. Анттасудың басты мақсаты ресми шарт жасап, қол қойысып (ал қазір оны нотариусқа растатып), келісу емес. Ертеректегі анттасу рәсім-қағидасында уағдаласудың рухани-моральдық факторы шешуші рөл атқарғаны белгілі. Ресми хат жазылып, расталмай-ақ, ауызекі түрде тиісті ритуалдарын орындап (төбеге тас қойып, ала жіп ұстап, Құран, нан, т.б. қасиетті заттарды ұстап, т.б.), не Құдай, аруақ, пірлердің, ата-бабалардың, аруана аналардың, жас сәбидің, қара шаңырақтың, т.б. атымен қарғану арқылы да ант беру, анттасу, ант-су ішу рәсімі орындалып келген. Бұл анттардың бұлжытпай орындалуы этнос мүшелерінің табиғатқа, Құдайға, ғажайып құбылыстар мен тылсым күштерге, ата-баба аруағына, т.б. осы сияқты қастерлі де киелі (сакральды) объектілерге сенуге байланысты болып келген. [13.34].
Сонымен, ант сөзіне сөздіктерде берілген анықтамалар мен түсініктемелердің дені бір арнаға саяды: біріншісі, адамдар арасындағы қарым-қатынастағы хатқа түсіп, тасқа жазылмаса да, бұлжымайтын заңдық күшке ие ереже, жөн-жоралғы болса, екіншісі, қастерлі де киелі сөздің күші мен сақральды нысандарға сеніп, табынумен байланысты.
СЕРТ
Қазақ тілінің 10томдық түсіндірме сөздігінде:
Серт. ир.зат. Уағдалы сөз. Ант.
Сонымен қатар осы сөзден өрбіген төмендегі сөздерге түсініктемелер мен мысалдар берілген:
Серт байлады (берді, етті, қылды) - уәде берді, серттесті.
Серттен тайды (сертін бұзды) - уәдеде тұрмады, сөз бұзды.
Сертке жетті (сертінде тұрды, серттен шықты) - келісімге опа қылды, сөз бұзбады.
Серттес - орт. етіс. серт+тес. өзг.етіс.серттес+тір. қ.атау. серттес+у.
Сертті.сын.- уәделі, антты.
Сертшіл.сын. -сертте тұрғыш, уәдеге берік.
Сертшілдік. зат. -сөз бергіштік, уәдешілдік. (280-281).
15 томдық қазақ әдеби тілінің сөздігінде:
Серт. зат.- уағдалы сөз, ант. Мұнда серттен өрбіген төмендегі сөздерге түсініктеме берілген:
Серт берді (етті, қылды) - уәде берді, ант берді.
Серт байласты - серттесті, уағдаласты.
Сертке жетті - келісімде тұрды, сөзін бұзбады.
Серттен тайды (сертін бұзды) - уәдеде тұрмады, сөзден айныды, өз сөзін аяқасты қылды.
Сертінде тұрды - берген уәдесін бұзбады, сертінде қалды.
Серттес. ет. - ант берісу, уағдалы сөз айтысу.
Серттестір. ет. - анттастыру, уәделестіру.
Серттестіру - серттес етістігінің қимыл атауы.
Сертті.сын. - уәделі, антты.
Серттілік.зат. - бел буып, білек сыбанатындай мызғымастық, батылдылық, тұрақтылық.
Сертшіл.сын. - сертте тұрғыш, уәдеге берік.
Сертшілдік.зат. - сөз бергіштік, уәдешілдік.(176-177)
10 томдық сөздікте серт сөзіне 8 сөздік мақала арналса, 15 томдық сөздікте 13 сөздік мақала арналған. Дегенмен, негізгі түсініктемелер бір-бірімен толық сай келеді деуге болады.
УӘДЕ
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (10 томдық) уәде сөзіне мынадай анықтама берілген: Уәде(зат).берілген сөз, уағда. (435).
Тұрақты тіркес: Уағда байласты - бір-біріне сөз, уағда берісті.
Уәде берді - серт етті, уәделесті.
Уәде бұзды - сөзінде тұрмады, сертті, уағданы орындамады.
Уәдеге берік - сертінде тұрғыш, сенімді.
Уәдесінде тұрды (тұрмады) - айтқан сөзінен таймады, айнымады.
Уәдесін жұтты - айтқан сөзін орындамады, уағданы ұмытты.
Уәдегейлік.зат. - уәде бергіштік, уәдеге әуестік.
Уәделес.ет. - сөз байласу, уағда берісу, серттесу.
Уәделесу.қ.атау. - уәделес+у.
Уәделі.сын. - уәде байласылған, уәделескен.
Уәдесіз.сын. - уәдеде тұрмайтын, бәтуасыз.
Уәдесіздік.зат. - сөзінде тұрмаушылық, баянсыздық, бәтуасыздық.
Уәдешіл. сын. - ант-су ішіп уәде бергіш, сертшіл.
Уәдешілдік. зат. - уәдеге беріктік, сертшілдік. (435-436).
15 томдық қазақ әдеби тілінің сөздігінде уәде сөзіне мынадай анықтама берілген: Уәде. ар.зат - берілген сөз, серт, уағда. (651). Уәде төмендегідей сөздік мақалалармен берілген:
Уәде байлады - сөз берді, ант етті.
Уәде байласты - бір-біріне сөз, уағда берісті.
Уәде берді - серт етті, уәделесті.
Уәде бұзды - сөзінде тұрмады, сертті, уағданы орындамады.
Уәде бойынша - келісуіміз бойынша.
Уәде қоздады - сөзінде тұрмады, сөз беруі жиіледі.
Уәдеге күпті болды - бос сөзге қарық болды.
Уәде қылды - сөз берді, ант етті, уағдаласты.
Уәдеге берік - сертінде тұрғыш, сенімді.
Уәдеде бар болу - сөзінде тұру, екі сөйлемеу.
Уәдені ұмытты - сөзінде тұрмады, айныды.
Уәдесінде тұрды (тұрмады) - сөзінде тұрды, уағдасын орындады.
Уәдесінен тайды - сөзінде тұрмады, уағданы бұзды.
Уәдесін жұтты - айтқан сөзін орындамады, уағданы ұмытты.
Уәдесін орындады - сөзінде тұрды, айтқанын істеді.
Уәдегейлік.зат. - уәде бергіштік, уәдеге әуестік.
Уәделес.ет. - сөз байласу, уағда берісу, серттесу.
Уәделесу.қимыл атауы. - уағдаласу, сөз байласу.(651-652).
10 томдық сөздікте уәдеге қатысты 14 сөздік мақала берілсе, 15 томдық түсіндірме сөздікте 19 түрлі тіркес түрінде беріліп, түсініктеме жасалған. Сөздіктерге жасалған салыстырмалы талдаулардан аталған сөздердің түсіндірмелері соңғы сөздікте жетілдіріліп, сөздік мақалалары артқанын, сөздердің семантикасы жан-жақты ашылғанын байқаймыз. Бұл сөздік мақалалар концептілік өрісті анықтауға мүмкіндік береді.
1.2 Сөздің күші мен киесі
Әр халық өз дамуы барысында өмірлік бағдарына айналатын қажетті қондырғыларды қалыптастырады. Адамның ой-өрісі халықтық мәдениет пен дәстүрлердің ықпалымен қалыптасатын болса, мәдениет те этностың болмысына әсер етеді. Қазақ халқының ділінде бар сөзге беріктік, бір сөзді болу, айтқанынды тұру әр адамның сезімінен де, санасынан да, еркінен де көрініс тауып, халықтың рухани санасының ерекше бір көрінісін танытады. Әрбір тұлғаның ментальды табиғаты рухани, яғни ішкі әлемімен тығыз байланысты. Бұл әлем оның сенімінен, адамдық қасиеттерінен, өзгелерге деген қатынасынан, жақсылық пен жамандыққа, тіпті сұлулық пен әдемілікке деген көзқарасынан көрінеді. Қазақ халқы өзінің тарихи даму сатысында адамның ішкі әлемін жетілдірудің мол тәжірибесін жинақтады, ол жақыныңа құрмет, үлкенді сыйлау, жаратушыға сыйыну, оның өсиеттеріне құрметпен қарау, т.с.с. Халқымыз әр нәрсенің қадірін білген, соның бірі - сөздің қадірін түсінген. Бұған қаз дауысты Қазыбек бидің мына сөзі дәлел:
Біз, қазақ деген мал баққан елміз,
Ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп,
Жеріміздің шетін жау баспасын деп,
Найзаға үкі таққан елміз,
Ешбір дұшпан басынбаған елміз,
Басымыздан сөзді асырмаған елміз.
Досымызды сақтай білген елміз,
Дәмі-тұзын ақтай білген елміз.
Басымыздан сөз асырмау деген - сөздің жөнін білу, абыройды сақтай білу. Қазақ менталитетінде сөз, уәде тікелей абырой ұғымымен байланысты. Оған ақын Кәкімбек Салықовтың Бір ауыз сөз өлеңі де дәлел:
Бір ауыз сөз қасіретті тияды,
Бір ауыз сөз айықпас дерт жияды.
Бір ауыз сөз ұшса бақыт құсы боп,
Бір ауыз сөз жаман атқа қияды.
Бір ауыз сөз таң шолпанын әперер,
Бір ауыз сөз анаңдай боп мәпелер.
Бір ауыз сөз ұл туды деп қуанса,
Бір ауыз сөз ана өлімін әкелер.
Бір ауыз сөз мұхиттарды жалғайды.
Бір ауыз сөз ұран болып самғайды.
Бір ауыз сөз әлемге әйгі еткізсе,
Бір ауыз сөз арсыз жанды алдайды.
Бір ауыз сөз жан тетігін табады,
Бір ауыз сөз мың әуреге салады.
Қимас жандар көз жұмарда қоштасып,
Бір-ақ ауыз сөз айтысып қалады.
Сөзге беріктік, сөйлеген сөзіне жауап беру секілді қасиеттер ант беру, серт беру ұғымдарының бастауында тұрған ұғым-түсініктер болса керек. Мәселен:
СӨЗ БЕРУ - уәде беру, бір нәрсені орындауға, істеуге міндеттену. Сөз бергенге ерме, Бөз бергенге ер.Сөз басыңа бейнет болады, бөз үстіңе көйлек болады. - оп-оңай уәде бергенді тыңдама, басыңды арашалай алмайтын қиындық туады, бөзді алсаң, керегіңе жарап, киім болады [13.617] .
СӨЗ БАЙЛАУЫ - өзара келісу, мәмілеге келу, уәде жасау. Сөздің жайлауы да бар, байлауы да бар. Жайлаусыз сөз өріс алмайды, байлаусыз сөз есте қалмайды[13.599].
СӨЗГЕ ИЕ БОЛУ - айтар сөзін байқап, аңдап сөйлеу. Уәде берсең, сөзіңде тұру. Сөзіне ие болған сорламайды, - тілін бағып, аңдап сөйлеген адам жамандыққа душар болмайды [13.617].
СӨЗГЕ ТҰРУ - өз уәдесінде тұру, айтқанын істеу, сөзін орындау, пәтуаласу [13.618] .
СӨЗ КЕПІЛІ - сөзбен жауапкершілік жүктеу, уәде, сөзін беру. Сөз кепілі - іс. Сөзбен сенім білдірудің, растаудың негізгі көзі - іспен көрсету, дәлелдеу[13.624] .
СӨЗІНДЕ ТҰРУ - айтқан уәдесінде тұру. Айтқанын орындау[13.632].
ЖІГІТТІҢ СӨЗІ - жігіттің екі сөйлегені - өлгені[13.653].
КЕПІЛ СӨЗ - куәландыра, жауапкершілігін мойнына ала айтылатын сөз[13.654].
ҚҰДАЙ СӨЗІ. Шын, ақиқат, дұрыс сөз. Уәде - Құдай сөзі. Берген уәдені орындаймын деу Құдай атымен ант-су ішумен бірдей[13.659].
Жоғарыдағы сөзбен байланысты тіркестердің барлығы сөз арқылы уәде, серт беруге болатындығын көрсетсе, сөзінде тұрмады, сөзден тайды, сөзінің пәтуасы жоқ, сөзі сұйық секілді тұрақты тіркестер уәдесінде тұрмауды, сөзден таятын адамды танытады. Мысалы:
СӨЗІ СҰЙЫҚ. Айтқанында пәтуа жоқ, берген уәдесін орындамау[13.634] ..
Ер-азаматтың сөзінде тұруы, айтқан сөзіне жауап беруі ежелден қалыптасқан норма ретінде қарастырылса да, қажет жерінде ант ету, серт беру немесе уәде ету оның сөз бен іске беріктігінің тағы бір дәлелі болған.
Бұл қасиет әсіресе мақал-мәтелдер мен афоризмдерден көрінеді: Тіземнен сүріндірсең, сүріндір, тілімнен сүріндірме, Айтылған сөз - атылған оқпен тең.
Паремиологиялық бірліктер, яғни мақалдар мен мәтелдер әлемнің ұлттық бейнесін танытатын тұрақты бірліктер болып табылады. І.Кеңесбаевтың фразеологиялық сөздігінде төмендегідей мақал-мәтелдер кездеседі:
Ер мойнында қыл арқан шірімес.
ЕР МОЙНЫНДА ҚЫЛ АРҚАН ШІРІМЕС - кісіде кісі ақысы кетпес, түбінде
ол да сондай бір жақсылықты қайтарар.
Ақ безер де көк безер болды - ант-су ішті, таусыла, қарғана қорғанды (ҚТФС, 23).
Серт берген шегінбес, еңбектеген ерінбес. Серт беру - уәдесін міндетті түрде орындау, ал еңбектену - ерінбей ілгері қозғалу деген сөз[14.471] .
Ант қылыштан да өткір, сөз - қояннан да жүйрік. Ант ішу, уәде беру міндетті түрде орындалуы күмәнсіз нәрсе, сондықтан уәде - Құдай аты деген сөз бар. Қылыштан да өткір ант берілген соң ол қандай жағдай болса да еш бұзылмауы тиіс. Сондықтан антты (сөзді) қалай болса солай ойланбай айта салуға болмайды[13.599] .
У ішкен бір өледі, ант ішкен мың өледі. Ауыс. У ішу мен ат ішу бір емес: удың ату у, оны ішкен адам сес қатпай, бірден өледі; ал біреуге уәде беріп, ант-су ішкен адам уәдесін орындай алмаса, орындайтынын айтып, мың рет кешірім сұрап, сұраған сайын жаман ұялып, тірідей жерге кіріп, қор болады [14.515] .
Сонымен, сөзбен, уәде, серт, антпен байланысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер нейролингвистика, психолингвистика салаларында қарастырылып жүрген сөздің қуаты, сөздің магиясы, халық танымындағы сөздің киесі деген ұғым-түсініктердің бекер еместігін, оны халқымыздың бұрыннан білгендігін көрсетсе керек.
2.СЕРТ СӨЗІНІҢ КОНЦЕПТІЛІК ӨРІСІ
2.1 Ант сөзінің семантикалық өрісі
Ант сөзі беру, ішу, ету, қосу, қылу секілді бірқатар етістіктермен бірге тіркес құрап қолданылады: ант берді, ант ішті, ант етті, ант қосты, ант-су ішті, ант-су ішісті. Бұл тіркестердің барлығы - уәде берді, серт етті, қарғанды, анттасты деген мән-мағыналарда қолданылады. Бірақ, аталған сөздердің мағынасы мен қолданысында айырмашылық жоқ емес. Мысалы, ант беру:
Досыңмын деп ант береді,
Жем іздеген жанама.
Жем таусылса жалт береді,
Сенерлік дос санама (С.С.)
Адалдық пен арамдық,
Ант беріп туын ұстаған (Қ.А.)
Көргендеріне күмәнім жоқ, - деді Ораз-Мұхамед ойланып. - Бірақ кім? Әлде, жат жұрттан келген жаудың алғашқы көз-кұлағы ма. Әлде, жол торып, барымта іздеген карақшы ма. Тек... сендер айтқан найман емес. Жоқ! Абалақ сұлтан - кәрі тарлан. Акылынан алжасса да өз арысына қарсы шаппайды. Оның үстіне,ант берді емес пе? Кеше ғана!(М.Мағауин.Аласапыран).
Екі ортада - әмірі қатты әже Әз-ханым. Әрине, соның айтқаны болады. Бірақ... Ораз-Мұхамед өзініңДілшат-сұлтанымға деген көңілінің соншама шұғыл өзгергеніне кайран қалды. Тезірек косылуды ансап еді-ау. Енді түрпідей көріп отыр. Жок, сүйкімі қашқан емес. Тек Ділшат келсе, Ай-Шешектен айрыларын біледі. Қалткысыз көңіл - тұл болмақ, ыстық кұшақ - суық мұзға айналмақ. Ен қиыны - Ай-Шешектің өз көңілі. Жоқ. Көнбейді. Кәрі әже өз білгенін айтсын. Бұл өз ойын орындайды. Абалақ кеше ғана бозқасқаның қанына колын малып ант берген.Аруақ аттаса, кердең басты кесер қиғыр қылыш бар. Сонда...((М.Мағауин.Аласапыран,73-б .).
Әбілқайырға жау іздегенде ұстатқан ноқтамды, дос іздегенде ұстатпайтын жәйім жоқ. Қол астымдағы рулы еліммен ақ патшаның боданында боламын деп алдымен мына мен айтам. Сол үшін Алланың атымен пайғамбарым ұстаған киелі кітапқа маңдайымды тигізіп ант беруге дайынмын. Ал, осымен қызылкеңірдек дауды қояйық. Ант бергілерің келмейтіндерге зорлық жоқ. Ант беретіндерің бері шығыңдар. Ал, алдияр хан, жол сіздікі! Алдымен сіз ант беріңіз! (Үркер.Ә.Кекілбаев.340-б).
Жаңадан ант берген билердің Тевкелевтің дастарқанына риза болғаны сонша, Дәуімбай би жүріп бара жатып, елшінің қолын қайта-қайта қысып:
Таймастың жағдайын уайымдама. Барғасын Сырлыбаймен дұрыстап сөйлесетін шығармыз, іншәлла құлақ асар, босатар, босаттырармыз, -- деп кетті.
Содан-ақ Тевкелев арқасын тамға сүйегендей болып, жоқтан өзге нәрсеге шықылықтап күле бастады. Дәу де болса, бұл отыз, кешегі Құдайназар айтқандай ертең алдына келіп, жүгініп отырып, құранды маңдайына тигізіп, ала қағазға не мөрін, не бармағын басып, азды-көпті алапа алып аттанатын талай май тымақтың басы екеніне оныңда түсінген түрі бар (Үркер.Ә.Кекілбаев.357-б).
Ант берудің ең қасиеттісі де үлкені әрине, жеке тұлғалардың ел-жұрт, ру-қауым, хандар мен билердің алдындағы анты болды. Анттың осы түрі этикалық принцип пен нормаларға негізделіп қана қойған жоқ, ғұрыптық сипат та алды. Бұл ант беру жосынының әлеуметтік пәрменін қамтамасыз етті. Мысалы, бағзы заманда батырлар жауға аттанарда бармағынан қан ағызып, соны ішіп Құран оқып, қара қой сойып, соның қанына найзаларының ұшын, бас бармақтарын батырып, оны маңдайына жағып: Серттен таятын болсақ, қара қойдың қаны ұрсын деп ант ететін болған. Ант беру салты заман өткен сайын төлтума қалпынан алшақтап, қоғам талабына икемделді. Яғни батырлар бұрынғыдай бармағынан қан ағызу немесе қара қой сойып, қанына найзаның ұшын батыру рәсімін емес, енді семсерін немесе садағының адырнасын сүйіп ант берді, тіпті, кейбір адамдар моланың тасын бастарына көтеріп, қабірді айналып: Антымыздан қайтсақ, қара тас бассын! деп серттескендігі жөнінде дерек бар. Анттасқан адамдардың өзара бастарына қара тас қойып ант бергені жөнінде де деректер мол кездеседі. Мұнысы егер антты бұзсам қара тастай қатып қалайын дегенді білдіргені. Осыған орай ХІХ ғ.-дың екінші жартысында Семей уезінде болған анттасуға байланысты бір жайтты мысал ретінде айтуға болады. Абайдың інісі Оспан мен оның қарсыласы Жиреншенің арасының ушығуына байланысты соңғысының адамдары өз ортасынан Күнтуды болыстыққа сайлауға әрекет жасайды. Абайдың халықтың арасындағы орасан зор беделінен қорыққан бұл топ өзара ұйымдасады. Ұйымдастырушылардың бірі - Ербол. Болысқа сайлау науқанын өз пайдасына шешу үшін Ербол бастаған Жиреншенің адамдары өзара жасырын анттасады. Топтың атынан сөйлеген Ербол:
- Оның байлауын мен айтайын, тегіс қолымызға тас алайық. Осы уәдеден бұзылмауға, еш адамға аузымыздан шығармауға сертіміз осы болсын. Кім опасыздық қылса, қара тастай қатайық. Құдай аруаққа шек болайық деп төбемізге қолдағы тасты қояйық. Мен соған тоқтаймын, - дейді.
Ант беруді іс-әрекетті орындаушы мен тыңдаушы (қабылдаушының) қатысы тұрғысынан алсақ, бұл жерде антты беруші адресант, ал оны тыңдаушы адресат рөлін атқаратыны анық байқалады. Яғни антты адресант біреу үшін береді, адресат оны қабылдап алады. Ант сөзінің төмендегідей семантикалық түрлері бар:
Ант ету
Ант ету салтында оны айтушы автор мен адресант біреу ғана - автордың өзі болады да,өзіне-өзі сөз беру, алда мұндай ештеңе жасамауға уәде ету мақсаты көзделеді. Мысалы:
Ант етем, сәулетайым, менің шыным,
Сүйгем жоқ еш пендені сенен бұрын (О.М.)
- Ақа, мен сізді туған ағамнан артық көріп сүюші едім. Әлі де сол сезімдемін, деді көкем басын таңған орамалды түзетіп қойып.
- Сіз мен туралы не ойласаңыз да еркіңізде. Алайда әзәзіл біреулер сізді ақ жолдан тайдырып отырғанын түсінсеңіз деп тілеймін. Ант етейін, алдыңызда арым таза. Мен сізге қол көтергем жоқ. Сіз таяқтады деп тағы да өкпелемеймін... Бас жарылса, бөрік ішінде демей ме, үлкен ұрса, іні шыдар. Ал қалған топтан тек қана қорғануға тура келді. Қарап тұрып өлем бе, жабылып сабағанына шыдай алмадым.(113) (Б.Момышұлы).
Өзара қосылмаса ынтымағың,
Жем болдың көрінгенге әрбір жайда.
Ендігәрі бірліктен айрылмасқа,
Тышқандар ант етіпті бір кең сайда (С.Торайғыров, 55-б).
Оллаһи! Ант етемін алла атымен,
Орыс тілін білемін һәм хатымен.
История, география пәнді білмей,
Оллаһи, тірі болып жүрмеспін мен (Торайғыров,126-б).
Бірдей ме сабақ берген барлық молда,
Ант берем, алуан түрлі деймін олла.
Бар еңбегін Сарыбастың оқуы үшін (С.Торайғыров,166-б)
Ант сөзінің ет көмекші етістігімен қатар қыл етістігімен тіркесімде қолданылуы да кездеседі. Мысалы:
Ант қылды соған арнап сарыққалы,
Кей уақыт күйіп-пісіп ыза болар,
Деп: Қылық жоқ бұл қызда ешбір оңар(.Торайғыров, 209-б).
Мұндағы қыл көмекші етістігімен тіркескен ант сөзі қимылдың өту ағымы тұрғысынан ерекшеленетін секілді. Ету аяқталған сыпат мәнін берсе, қылу созылыңқылық мән берген.
Ант ішу.Ант су-ішу
Ант сөзі ендігі кезекте ішу етістігімен тіркесіп қолданылады немесе ант-су түріндесу сөзімен қосарланып келеді. Мысалы:
Көрмеймін -- деп ант ішіп, кетіп қалып,
Үш күннен соң қайта кеп тағы қонар.(29)
Ескі досын көргенде,
Есебі жоқ ант ішіп,
Аруақ құдай айтысып:
Сыр алғалы айттым деп,
Жауыңды алдап қайттым деп.
Құдайдан қорықпай ант ұрған,
Иманның жүзін тоздырар (Абай).
Былтыр ермін деп жүрген Досқазы өстіп ант-су ішіп, қолдасып, уәде бергенде неғып еді?(Ғ.С.).
Мұнда ант ішу әрекеті ант ету жағдаятына сай келеді, ол адресант тарапынан орындалып, адресант пен адресат авторға сәйкес келеді. Алайда, ант етуден айырмашылығы ішу қимылынан,яғни белгілі бір нысананың болуынан туындап отыр. Біздіңше, ант ішу ант-су ішуден ықшамдалып, су сөзі түсіп қалған. Себебі, анттасу әрекетінде судың (сұйық зат, мысалы қан) орны зор. Қан да судың бір түріне жататынын ескерсек, ертеде, әсіресе жаугершілік заманда, малдың қанын ішіп немесе бір-бірінің саусағының қанын жалап (сорып) анттасу рәсімінің орын алғаны белгілі. Сонымен қатар, су да киесі бар деп есептелгендіктен, аузыма су татып алмайын, кеңірдегімнен бір тамшы су жүрмей қалсын деп қарғану жоқ емес. Демек, мұндағы су - анттасуға қажетті нысан, құрал рөлін атқарады.
Ант-су ішу - қандай бір уәдені, сертті, жауапкершілікті адам өз мойынына алу үшін жасалатын рәсім. Байырғы кезде ант берушілер айғақ ретінде адамның, одан кейінірек қара қойдың қанын, ислам діні күшейген соң Құран оқылған суды ішетін болған. Бастапқыда орыс отаршылардарына қарсы күресте қандай бір іс-қимылды ұйымдастыру мақсатында ақсақалдар ел азаматтарының бірлігін бекемдеу үшін ант салтын пайдаланып, тиісті тұлғаларға Құран оқып, ант-су ішкізетін болған. Мұны баталасу деп те атаған. Ежелгі қазақтар сөздің қасиетіне сенетіндіктен антты бұзу - өліммен тең деп есептеген. Ісім қара болса, құдай алдында көрмей, пайғамбардың шапағатынан марқұм болайын, қараңғы түнмен кетейін, дүниенің жарығын көрмеймін, - деген сөздерді дауыстап, көпке естіртіп айтқан. Кейін дәстүрлі қазақ қоғамының қожырауының салдары - қоғамда адамдар жалған ант берушілік пайда болды. Дәстүрлі ант беру ғұрпының өзінің бастапқы мәні мен маңызын жоғалтқаны соншама, қазақы ортада осыған байланысты Ант ішкеннің үйіне барма, айрандай жұғады, Ант ішкен - мың өледі, у ішкен - бір өледі, - деген сияқты сан алуан фразеологизмдер қалыптасты. Дәстүрлі қазақы ортаға жат осы анайы құбылысты орыс отаршылдығының салдары ретінде түсіндіруге болады[15.]
Құран оқылған суды ішу рәсімінің бір көрінісін неке суынан көруге болады. Неке қияр кезінде молдалардың жас жұбайларға неке суын ішкізуі олардың бір-біріне адал болуға, отбасын сақтауға, өле-өлгенше бір біріне қамқор болуға, сыйлап өтуге ант беруінің айғағы.
Ант бұзды. Антын шайқады
Жоғарыдағы мысалдар антты орындаумен байланысты болса, келесі тіркестер, керісінше, оны бұзумен, орындамаумен байланысты қалыптасқан. Мысалы, ант бұздыбұзбады, антын шайқады. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздінде бұл тіркес сөзінде тұрмады, уәдеден тайды түрінде түсіндірілген (ҚТФС. 460). Мысалы:
Анттасын алқайды,
Сен тентек демеске,
Кім антын шайқайды,
Амал жоқ жемеске (Абай).
Анты берік болды
Сертінде, уәдеде тұрды. Артқы антың берік болса, Біз баралық сіздің елдерге (ОМ).(ҚТФС. 460)
Антым бұзбайалдыңа мен барайын,
Ахметтен басқа жанды сүйгізбей ал! (С.Торайғыров,137-б)
Ағасы - Қалмақ Ордасын билеп отырған кұдіретгі Шах-Мұхамед сұлтан. Анттан айнымас, Адал қызмет керсетер. Бірақ жау да болса дін қарындасқа карсы жат жұрттан көмек сұрау күнә. Осымен тоқтайық, - депті Тұрсын ағасы - Жетісу мен түстік-шығысты билеп отырған Тұрсын-Мұхамед сұлтан.(М.Мағауин.Аласапыран. 444-б)
Әбілқайырдың Руссия қол астына кірудің мақсаты һәм де қазақ хандарының халық қасында күшсіз екендігі, саяси істерде қазақ һәм басқа шарық халқының хайлакер, ант бұзғыш, суэ-қасд (арам ойлы) екендігі Русь үкіметі қасында анық мағлұм болмағандықтан, Әбілхайыр ханның бұл өтініші жоғарғы даһираларда (ортада) қуанышпенен қабыл етілді. Неге десеңіз қан төгусіз, тек тұрғанда бірнеше миллион халықтың өзі тілеп қосылуы Россия үшін бір шәриф (қымбат) еді (М.Мағауин.Аласапыран. 190-б).
Ант атқан (ұрған, соққан), ант атсын, ант ұрсын.
Жағымсыз эмоцияны білдіріп, оңбаған, жексұрын, елдің қарғысы атқан, уәде-сертті бұзған деген мәнде жұмсалады.
Қашан қалар күншілдік, бұл ант атқан,
Өсек айтып, өтірік жала жапқан.
Адал жүріп еңбектен, киіп-ішпей,
Бақытына біреудің көз алартқан (К.Ә.)
Абайдың өзі де өмірінде алғаш рет Бөжейден түңілгендей боп қайтқан, Қатыны ант ұрған болса, ең болмаса, Бөжей жөнге салса нетті? - деп ойлаған (М.Ә.).
Үйіңе кеп, асыңды жеп, адал дәміңді татып отырып-ақ, астыңдағы текеметіңді тіліп, үйіңнен шыға теріс айналып, сыртыңнан бес тиынға сатып кететін ант ұрғанның дәл өзі (Ө.Т.)
Ей, Қатақанның ханы хан Тұрсын,
Кім арамды ант ұрсын,
Жазықсыз елді еңіретіп,
Жер тәңірісіп жатырсың (Ш.С.)
Дөң айналмай ант атты,
Бүксіп, бықсып ар жағы(Абай).
Байыған сайын күтім жоқ,
Бейілі кетті, ант атты (Абай).
- Аға, мен қалай барам? Өзіңіз қолдан апарып тапсырсаңыз болмай ма? - десең:
- Оңбайтын антұрғанның сөзін қарасайшы? Жалғыз қорқып барасың ба? Сені ешкім жемейді! Сені ешкім жемейді! Қорықсаң, пәленшемен бірге бар; сол айтар сені молдаға: мынау пәленшенің баласы, сізден сабақ ала тұрайын деп келді деп. Әкең қайда десе, үйде жоқ: сондай жұмысқа кетті; өзім барып батасын алармын деп айтты дей сал; егер сұраса, сұрамаса үндемей-ақ қой. Бұ молда берсең алып, бермесең еш нәрсе сұрамайды дейтін... Өзім барып-ақ молдаға мәнісін айтуға, бірақ бүгін басым ауырып отыр.(166)
Тфу, антұрған неме. Бір жұмада бір-ақ рет құран оқығаныңды да міндетсінесің-ау осы, сен шірік. Күніне неше реттен оқысаң да аруақтардың парызын өтей алмайтыныңды ұмыттың ба? (Б.Момышұлы. Ұшқан ұя,31-б)
Алыс жолдан арып келген екі жолаушы бір үйге түстенгелі ат басын тірепті. Үй иесі шайдан кейін өзге рәует білдірмей, тымпиып отыра берсе керек. Қарны тойып, қабағы жадырамасын білген жолаушының біреуі тысқа шығып келген соң, серігіне аттаналық деп тықыр салыпты.
oo Тұр енді, аттаналық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың көлемі - 64 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер - 18.
Тірек сөздер: концепт, концептілік өріс, семантикалық өріс, серт концептісі, алыс және жақын перифериясы, адресант, адресат, прагматика, бейвербалды амалдар.
Мақсаты.Қазақ тіліндегі серт сөзін концепт ретінде талдай отырып, серт сөзінің семантикалық,концептілік өрісін айқындау, аталған концептінің тілдік-танымдық сипатын ашу.
Міндеттер:
oo концепт теориясының ғылыми негізін айқындау;
oo серт сөзінің концептілік өрісін айқындау;
oo серт макроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
oo антмакроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
oo уәде макроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
oo ант, серт, уәдемен байланысты ұғымдардың танымдық сипатын ашу;
- ант, серт, уәдені білдіретін бейвербалды амалдарды айқындау;
- ант, серт, уәде үдерісіндегі ардесант-адресат қарым-қатынасын ажырату;
- антпен, серт, уәдемен байланысты сөйлеу актілерінің прагматикасын
зерттеу.
Қолданылатын әдістер: зерттеу мәселесіне қатысты еңбектерді талдау, сараптау, жинақталған деректерге анализ және синтез жасау, концептілік, семантикалық талдау әдістері қолданылды.
Нәтиже. Зерттеу нәтижесінде серт концептісінің тілдік-семантикалық сипаты, макро,-микроконцептілер жүйесі айқындалды, оларға семантикалық талдау жасалды. Концептілер өрісіндегі тілдік бірліктерді бейвербалды амалдар, ант, серт, уәде үдерісіндегі ардесант-адресат қарым-қатынасы, антпен, серт, уәдемен байланысты сөйлеу актілерінің прагматикасы айқындалды.
Практикада қолданылуы. Зерттеу нәтижелерін қазақ тілі мен әдебиетін оқытуда, концептілікталдауларда, этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық зерттеулерде қолдануға болады.
МАЗМҰНЫ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы________________________ ________5
1 ҰЛТТЫҚ КОНЦЕПТІЛЕР - ҰЛТТЫҚ ДІЛДІҢ НЕГІЗІ
1.1Ант, серт, уәде сөздерінің сөздік дефинициясы__________________7
1.2 Сөздің киесі ___________________________________ __________13
2.СЕРТ СӨЗІНІҢ КОНЦЕПТІЛІК ӨРІСІ
2.1 Ант сөзінің семантикалық өрісі______________________________ 16
2.2 Серт сөзінің семантикалық өрісі_____________________________2 2
2.3 Уәде сөзінің семантикалық өрісі_____________________________3 0
3 АНТ, СЕРТ, УӘДЕ СӨЗДЕРІНІҢ ПРАГМАТИКАСЫ
3.1 Ант, серт, уәдені білдіретін бейвербалды амалдар_______________43
3.2 Ант, серт, уәде үдерісіндегі ардесант-адресат қарым-қатынасы_____56
3.3Антпен, серт, уәдемен байланысты сөйлеу актілерінің прагматикасы_59
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ __________________61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР_________________________ _63
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Концепт - когнитивтік лингвистиканың басты бірліктерінің бірі болып табылады. Когнитивтік лингвистика тіл біліміндегі жаңа бағыт болғандықтан, тілдік бірліктерге концептілік талдау мәселелері де бір ізге түспеген, жүйеленбеген деуге болады. Зерттеушілер концепт ұғымының өзін әр түрлі түсіндіреді. Жалпы алғанда, концепт әлем туралы білімдер жүйесінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі де, адамның айналадағы, ақиқат қоршаған әлемдегі бар заттар мен құбылыстар, алуан түрлі нысандар туралы білетінінің, ойларының, қиялыңдағы көріністерінің бәрін қамтиды. Концепт адам санасының түсініктер, бейнелер, ұғымдар сияқты бірліктерін қамтиды. Олар біріге отырып концептуалды жүйені, яғни ғаламның концептуалды үлгісін құрайды.
Концептіні айқындау және оның адамның қарапайым санасындағы орнын анықтауда семантикалық және концептуалдық талдаулар көмекке келеді, жекелеген сөзге семантикалық талдау жасау барысында концептуалдық талдауды айналып өтуге болмайды. Соған қарамастан, бұл екеуінің түпкі мақсаттары екі түрлі: семантикалық талдау сөздердің семантикалық құрылымын ашуға, оны көрсететін коннотативтік, денотативтік, сигнификативтік мағыналарды нақтылауға бағытталса, концептуалды талдау бір таңбаға ортақ, соған жинақталған, телінген жалпы концептілерді іздестіру ретінде танылады да, белгілі бір когнитивтік таңбаның болмысын белгілейді, алдын-ала анықтайды. Семантикалық талдау сөзді түсіндірумен байланысты жүргізілсе, концептуалды талдау ғалам туралы білімдерге бағытталады.
Концептуалды талдау қазіргі когнитивтік таным тұрғысынан алғанда әлі қалыптасып бітпеген, зерттелу деңгейінде деуге болады. Қазақ тіл білімінде концепт тұрғысынан талдауға бағытталған бірқатар зерттеулер жарық көрді. Сол еңбектердің талдау жүйесін негізге ала отырып, қазақ тіліндегі серт сөзіне концептілік талдау жасауға тырыстық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Қазақ тіліндегі серт сөзінің концептілік өрісін ашуды мақсат ете отырып, төмендегідей міндеттерді шешуді көздедік:
- концепт теориясының ғылыми негізін айқындау;
oo серт сөзінің концептілік өрісін айқындау;
oo серт макроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
oo антмакроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
- уәде макроконцептісі өрісіндегі концептілер жүйесіне талдау жасау;
- ант, серт, уәдемен байланысты ұғымдардың танымдық сипатын ашу;
- ант, серт, уәдені білдіретін бейвербалды амалдарды айқындау;
- ант, серт, уәде үдерісіндегі ардесант-адресат қарым-қатынасын ажырату;
- антпен, серт, уәдемен байланысты сөйлеу актілерінің прагматикасын
зерттеу.
Жұмыста пайдаланылған дереккөздер
Зерттеудің дереккөздері ретінде қазақ тіл біліміндегі концептуалдық талдаулар, түсіндірме сөздіктер, энциклопедиялар, этнолингвистикалық сөздіктер, мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері, жыраулар поэзиясы, қазақ әдебиеті деректері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден
тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ КОНЦЕПТІЛЕР - ҰЛТТЫҚ ДІЛДІҢ НЕГІЗІ
0.1 Ант, серт, уәде сөздерінің сөздік дефинициясы
Концепт дегенде белгілі бір лингвомәдени кеңістік өкілдерінің ұлттық менталитетіне тән белгілерді жаңғырту тәсілі түсініледі. Ұлттық санадағы тірек ұғымдар концепт тақырыбына негіз болады және қолданылу жиілігі жоғары болады. Концептілер халықтың ұлттық сипаты мен сөйлеу дағдысына негіз болатын құндылықтар жүйесін қалыптастырады. Ғылыми және көркем әдебиеттерге, паремиологиялық қорға талдау жасау түрлі концептілерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Мұндай ұғымдар әлеуметтік және этномәдени ақпараттардың көп мөлшерін қамтиды және мәдени-когнитивтік сипатта болады. Адам мен оны қоршаған шындықты сипаттауда лексикалық бірліктер жиынтығымен ерекшеленеді.
Кез келген тілде негізгі тұғырлы концептер болатыны белгілі. Мұндай тұғырлы концептілер бүтін бір ұлттың дүниетанымын, рухани және заттық мәдениетінің ерекшелігін, салт-дәстүрінің өзгешелігін, сол халықтың тілінің әлеуетін айқындайды. Бұл туралы профессор Г.Н. Смағұлова былай дейді: Концепт тіл білімінде мәтін талдаудың айрықша үлгісін көрсетеді. Өйткені ол қаламгердің сөз байлығын игеру дәрежесін байқатады. Сондай-ақ, көркем шығарма тіліндегі концепт суреткердің әлем туралы түсінігі мен дүниетанымын, жалпы интеллект мүмкіндігін анықтайды [1, 206].
Бұл орайда ұлт суреткерінің тілдік қана емес, рухани, мәдени, танымдық, әлеуметтік әлеуетінің көрінетіндігі де сөзсіз.Қазақ халқының ұлттық өмірі, оның бүгіні мен өткені, танымы мен діні, мінезі мен психологиясы оның тілінде, әсіресе тұрақты сөз тіркестерінде, ауыз әдебиеті мұраларында, ән-күй өнерінде және т.б. халықтың білім жүйесінде, әдеби-жазба, этика-эстетикалық және халықтық педагогика дәстүрлерінде қалыптасқан тілдік құралдар арқылы тануға болады. Әрбір тіл шыңдық өмірді қабылдау мен ұйымдастырудың белгілі бір тәсілін бейнелейді, мұнда осы тілде берілетін мағыналар дүние көрінісінің біртұтас жүйесіне жинақталады [2, 35].Демек, концепт - рухани құндылықтарға, этномәдени құрылымдарға бағытталған білік-танымның бірліктері. Ұлттық мәдени концептілер суреткер тілі арқылы дүниенің психо-ментальді танымдық ерекшелігін көрсетеді.
Концепт - аса күрделі құбылыс. Ол бір жағынан сөз мағынасын сөйлеушінің тәжірибесін қамти, іске қоса отырып ашады, яғни Тіл мен ойлау қостағанымен байланысады, екінші жағынан Өзіндік ассоциациялар шеңбері, мағыналық реңктері бар, сонымен байланысты концептінің әлеуеттік мүмкіндіктеріне қатысты ерекшеліктері бар адамның мәдени тәжірибесі неғұрлым бай да кең, көп болса, ол қолданатын концептінің әлеует-қуаты да соғұрлым кең және зор, терең болмақ деген Д.С.Лихачевтің сөзі [3, 5]нақтыланып, дәлелдене түседі. Д.С.Лихачев, Ю.Н.Караулов, Ю.С.Степанов сияқты ғалымдардың еңбектерінде концепт мәдениетпен байланыста алынып түсіндіріледі, яғни мәдени құбылыс ретінде танылған концептінің құрылымы бірнеше қабаттан тұрады және оның әрбір қабаты әр түрлі дәуірлерге тән мәдени өмірдің қалдықтарын, із-таңбаларын көрсететін нәтиже болып табылады.
Әлі күнге концептіге берілген анықтамалардың әр алуан сипатта болып келе жатқандығын ескере отырып, біз Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігіндегі нұсқаны басшылыққа алғанды жөн көрдік: Концептдегеніміз - адамның білімі мен тәжірибесін бейнелейтін ақпараттық құрылымның және біздің санамыздағы менталдық психикалық ресурстардың бірліктерін түсіндіру үшін қолданылатын термин; адам жадының, менталдық лексиконның, мидағы концептуалды жүйе мен тілдің, сондай-ақ адам психикасында таңбаланып-бейнеленген бүкіл ғалам бейнесінің шұғыл түрде жұмсалатын, әрекет ететін мазмұндық бірлігі. Концепт ұғымы адамның ойлау әрекеті барысында пайдаланатын және оның тәжірибесі мен білімдерінің мазмұнын көрсететін, адам баласының бүкіл тіршілік әрекеті мен ғаламды тану процесінде қол жеткізген нәтижелерін білдіретін білімдерінің жиынтығы деуге болады.
Адам жадындағы концептінің ұлттық танымдағы күйі бастапқы деп саналады, автор сол концептілердің этномәдени санадағы негізгі мәнін сақтай отырып, өз ой-елегінен өткізеді де жаңаша сипат береді, яғни түрлендіреді. Ол үшін түрлі тілдік құралдарды, амал-тәсілдерді қиюластыра пайдаланады. Ондай аса тиімді тәсілдер қатарына метафора, символ, теңеу т.б. айшықтау амалдарын жатқызамыз. Я.С.Кубрякованың пікірінше, ішкі лексикон - керекті бірлікті іздеп табуды түсіндіру үшін ұйымдастырылған қойма ғана емес, әрбір бірліктің қолданылуына қатысты жазылып қойылған нұсқаулығы, іс-жүзінде пайдаланылып келе жатқан жүйе. Осындағы оперативті (шұғыл) когнитивтік құрылым - концепт деп аталса, ол концептіні вербалдайтын тілдік құрылым - кең мағынасында алынған тілдік таңба (сөз, фразеологизм, сөйлем) болмақ.
Концептіні жарыққа шығарушы тілдік таңбаларға сөз, фразеологизм, сөйлем жатады. Тілдік таңба семантикасы - концептінің мазмұны туралы білімнің (мәлімет алудың) ең негізгі, басты көзі болып саналады. Сондықтан да тілдік таңба семантикасынан концепті мазмұнына қарай зерттеу - ең дұрыс жол деп танылуы тиіс.
Когнитологиядағы бірқатар мәселелердің әлі күнге теориялық шешімін
таппағандығына қарамастан, концептуалды талдауға қатысты іргелі еңбектер
жарық көрген деп кесіп айтуға болады. Бұл тұрғыдан Ю.Н.Карауловтың,
Ю.С.Степановтың, С.А.Аскольдов-Алек сеевтің, Д.Е.Максимовтың, Д.С.Лихачевтің, А.Вежбицкаяның еңбектерін аса құнды деп бағалаған жөн.
Қазақ зерттеушілерінің ішінен Н.Уәлиұлының (өзімөзге концепті) [4], М.Күштаеваның (тары концепті) еңбектерін [5] атап айтқымыз келеді. Сондай-ақ соңғы кездері жарық көрген зерттеулердің ішінен ақыл (ум) концептісіне арналып паремиологиялық материалдар негізінде жазылған Ф.В.Фархутдинованың [6], Л.Н.Толстой шығармаларындағы өмірөлім концентісін талдауға арналған А.Б.Іргебаеваның [7], үй, парыз концептілерінің вербалдануы мәселесін қазақ, орыс, ағылшын тілдері материалдары бойынша қарастырған Б.С.Жұмағұлованың [8], А.Әмірбекованың [9] еңбектерін де атап өткеніміз жөн.
Біз өз зерттеуімізге негіз етіп алып отырған серт концептісіне талдау жасау барысында тілімізде кездесетін барлық тілдік деректерді, атап айтқанда, түрлі сөздік деректерін, тұрақты сөз тіркестерді, мақал-мәтелдерді, ақын-жыраулар поэзиясын, көркем шығармаларды, халқымыздың санасында қалыптасқан ұғым-түсініктер мен көзқарастарды негіз етіп алдық.
Халық өмірінде ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп, жалғасын тауып отыратын жөн-жоралғылар, әдет-ғұрыптар, наным-сенімдер, түрлі рәсімдер мен қағидалар болады. Мұндай ұғым-түсініктердің жиынтығын ата салты, жөн-жосық десе де болады. Ата салты дегенде халқымыздың санасында сіңіп, қалыптасқан, атадан балаға ауысып, жалғасып жатқан, халық танымында бұлжымас заңдық мәнге ие болып орныққан дәстүрлерді түсінеміз. Оны ғасырлар бойы халық санасында орын алған рухани мұра, өмір сүру салтының ажырамас бір бөлігі деп білеміз.
Қазақ халқының танымындағы осындай ата дәстүрін танытатын жөн-жосықтардың бірі - серт, серттесу, серт беру, ант, анттасу, уәде ету ұғымдарымен байланысты.
Бір ауыз сөзге тоқтаған қазақ ешқашан бекер сөйлемеген. Айтылған сөзді атылған оқпен теңестіруі де тегін болмаса керек.
Сөздің семантикалық компоненттерін анықтауда дереккөз ретінде сөздіктерге жүгіну ғалымдар еңбектерінде кең орын алған. Себебі сөздіктегі анықтамаларда сөздің семалары айқындалып, компоненттік талдауға негіз болады. Сөздіктерде бірінші кезекте ядролық семалар келтіріліп, перифериялық және ассоциативті семалары көрсетілмеуі де мүмкін. Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде ант, серт, уәде сөздеріне төмендегідей анықтамалар берілген:
АНТ
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (10 томдық).
1.Ант (зат). Адалдықты сақтау жөніндегі ерекше және салтанатты уәде, сенім. (ҚТТС, 1-т. А.,1959. 39-б.). Бұдан өзге ант сөзімен байланысты төмендегі тұрақты тіркестер келтірілген:
Ант берді - серт етті.
Ант атқан - оңбаған, тәсілқой.
Ант-су ішті - қарғанып сіленді.(39-б.). Сонымен қатар:
Анттасу - ет. серттесу, уәделесу, біріне-бірі сенім беру.(40-б.)
Қазақ әдеби тілінің сөздігінде (15 томдық) ант сөзіне екі түрлі түсінктеме берілген:
Ант (зат). 1.Қасиетті нәрсемен сендіру арқылы берілетін салтанатты түрдегі серт, уәде. 2. Адалдыққа, заңға сәйкес әрекет етуге, қандай да бір міндеттемелерді орындауға салтанатты түрде ресми берілетін уәде. (ҚӘТС, 1-т. 510). Антпен байланысты төмендегідей сөздік мақалалар берілген:
Антынан айнымады - уәдесінде тұрды, айтқанында тұрды, сөзіне беріктік танытты.
Ант алды - сертін алды, уәдесін алды.
Ант амансыз - антсыз, уәдесіз, сөз байласпастан.
Ант аралады - уәдесі, серті бұзылды.
Ант атсын (ұрып кетсін) - экспр. қарғану - сөзіңде тұрмасаң, уәдеңді орындамасаң, сендірген қасиетті нәрсеңмен жаза тап деген мағынада.
Ант аттады - уәдені бұзды, сертте тұрмады.
Ант атты (ұрды, соқты) - құдай оңдырмады, қасиет тұтқан нәрсенің киесі ұрды, жазасын тартты, сазайын алды.
Ант ауды - серттескендердің бір жағы уәдесін орындамады, сертін бұзды.
Ант байлады - уәделесті, серттесті.
Ант берді - серт байлады, сөз байлады, уәде берді.
Ант беруші - серт иесі, уәде беруші жақ.
Ант берісті - сөз байласты, уәделесті, серттесті.
Ант бұзды - серттен тайды, уәдеде тұрмады.
Ант етті - қасиет тұтатын нәрсесі арқылы сендірді, бар ниетімен иландырды.
Ант жасады (қылды) - қандай да бір нәрсені орындауға салтанатты түрде серт берді, уәде берді.
Ант мезгіл - сирек. өлер шақ
Ант салды - уәдесін, сертін алды.
Ант соқты - оңбады, опық жеді.
Анттан тайды - уәдесінде, сертінде тұрмады.
Антты орындау - берілген серттен таймай, мойнына алған міндеттемені түгел атқару.
Ант шайқады - сертін бұзды.
Ант шықты - оңбағандық, жексұрындық пайда болды.
Антына берік - уәдесін жерге тастамайтын, айтқанында тұра алатын, уәдесіне мықты.
Ант ішті - қарғанып-сіленіп, қасиет тұтқан нәрсесін айтып сендірді.
Антатқан - Құдай оңдамаған, уәдесін бұзған (адам).
Антбұзғыш - сертін, уәдесін орындамайтын, сөзінде тұрайтын (511-512).
ҚӘТС-де ант сөзінің 24 түрлі тіркесі беріліп, түсіндірілген. Ал он томдық түсіндірме сөздікте 3 тұрақты тіркеспен және бір туынды тұлғасымен шектелген.
Көне түркі тілі сөздігінде ант сөзі АND түрінде беріліп, клятва, присяга түрінде түсіндірілген, Махмуд Қашқари сөздігінде кездесетіні көрсетілген [10.44].
Э.В.Севортянның этимологиялық сөздігінде ант сөзінің түркі тілдерінің көпшілігінде кездесетіні, барлық дереккөздерде ант (клятва) және ант беру (присяга) мәнінде жұмсалғаны көрсетіледі[12.151].
Қазақстан Ұлттық энциклопедиясына ант сөзі енгізіліп, оған мынадай сипаттама берген:
АНТ - жеке тұлғаның ең қастерлі нәрсемен өзге бір адамды не адамдар қауымын өзінің адал ниетіне салтанатты түрде сендіруі, уәде беруі, куәлік етуі. Қазақ дәстүрінде тіршіліктің ең негізгі нәрі нанды, қасиетті Құранды ұстап адалдығына ант беру рәсімі ежелден қалыптасқан. Жаугершілік замандарда сарбаздар елдің бостандығы, намысы үшін жан аямасқа серттесіп, қылыштың жүзін сүйіп ант берген. Ел қорғау міндетін өтерде ант беру салты қазір жаңа мазмұнмен байыды.
Елбасының, өзге де мемлекеттік лауазымды қызметке сайланған не тағайындалған адамдардың мәртебелі қызметтеріне кірісер алдында салтанатты жағдайда халқына, еліне ант беру рәсімі бар. ҚР-ның Тұңғыш Президенті өзінің мәртебелі қызметіне кірісер алдында Конституцияға алақанын тигізіп тұрып, ҚР Конституциясының 42-бабына сәйкес: Қазақстан халқына адал қызмет етуге, ҚР-ның Конституциясы мен Заңдарын қатаң сақтауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге, ҚР Президентіне жүктелген мәртебелі міндетін адал атқаруға салтанатты түрде ант етеді [11.372].
Академик Әбдуәли Қайдардың этнолингвистикалық сөздігінде ант сөзіне мынадай түсініктеме берілген:
АНТ - адамдар арасындағы сан қилы қарым-қатынастарда мойыныңа алған ортақ істі уағаласқан шарт бойынша орындап шығу үшін екі жақтың өзара ант-су ішіп, Құран ұстап, ала жіп ұстап, т.б. дәстүрлі жөн-жоралғылар арқылы алған міндеттемесі. Анттасудың басты мақсаты ресми шарт жасап, қол қойысып (ал қазір оны нотариусқа растатып), келісу емес. Ертеректегі анттасу рәсім-қағидасында уағдаласудың рухани-моральдық факторы шешуші рөл атқарғаны белгілі. Ресми хат жазылып, расталмай-ақ, ауызекі түрде тиісті ритуалдарын орындап (төбеге тас қойып, ала жіп ұстап, Құран, нан, т.б. қасиетті заттарды ұстап, т.б.), не Құдай, аруақ, пірлердің, ата-бабалардың, аруана аналардың, жас сәбидің, қара шаңырақтың, т.б. атымен қарғану арқылы да ант беру, анттасу, ант-су ішу рәсімі орындалып келген. Бұл анттардың бұлжытпай орындалуы этнос мүшелерінің табиғатқа, Құдайға, ғажайып құбылыстар мен тылсым күштерге, ата-баба аруағына, т.б. осы сияқты қастерлі де киелі (сакральды) объектілерге сенуге байланысты болып келген. [13.34].
Сонымен, ант сөзіне сөздіктерде берілген анықтамалар мен түсініктемелердің дені бір арнаға саяды: біріншісі, адамдар арасындағы қарым-қатынастағы хатқа түсіп, тасқа жазылмаса да, бұлжымайтын заңдық күшке ие ереже, жөн-жоралғы болса, екіншісі, қастерлі де киелі сөздің күші мен сақральды нысандарға сеніп, табынумен байланысты.
СЕРТ
Қазақ тілінің 10томдық түсіндірме сөздігінде:
Серт. ир.зат. Уағдалы сөз. Ант.
Сонымен қатар осы сөзден өрбіген төмендегі сөздерге түсініктемелер мен мысалдар берілген:
Серт байлады (берді, етті, қылды) - уәде берді, серттесті.
Серттен тайды (сертін бұзды) - уәдеде тұрмады, сөз бұзды.
Сертке жетті (сертінде тұрды, серттен шықты) - келісімге опа қылды, сөз бұзбады.
Серттес - орт. етіс. серт+тес. өзг.етіс.серттес+тір. қ.атау. серттес+у.
Сертті.сын.- уәделі, антты.
Сертшіл.сын. -сертте тұрғыш, уәдеге берік.
Сертшілдік. зат. -сөз бергіштік, уәдешілдік. (280-281).
15 томдық қазақ әдеби тілінің сөздігінде:
Серт. зат.- уағдалы сөз, ант. Мұнда серттен өрбіген төмендегі сөздерге түсініктеме берілген:
Серт берді (етті, қылды) - уәде берді, ант берді.
Серт байласты - серттесті, уағдаласты.
Сертке жетті - келісімде тұрды, сөзін бұзбады.
Серттен тайды (сертін бұзды) - уәдеде тұрмады, сөзден айныды, өз сөзін аяқасты қылды.
Сертінде тұрды - берген уәдесін бұзбады, сертінде қалды.
Серттес. ет. - ант берісу, уағдалы сөз айтысу.
Серттестір. ет. - анттастыру, уәделестіру.
Серттестіру - серттес етістігінің қимыл атауы.
Сертті.сын. - уәделі, антты.
Серттілік.зат. - бел буып, білек сыбанатындай мызғымастық, батылдылық, тұрақтылық.
Сертшіл.сын. - сертте тұрғыш, уәдеге берік.
Сертшілдік.зат. - сөз бергіштік, уәдешілдік.(176-177)
10 томдық сөздікте серт сөзіне 8 сөздік мақала арналса, 15 томдық сөздікте 13 сөздік мақала арналған. Дегенмен, негізгі түсініктемелер бір-бірімен толық сай келеді деуге болады.
УӘДЕ
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (10 томдық) уәде сөзіне мынадай анықтама берілген: Уәде(зат).берілген сөз, уағда. (435).
Тұрақты тіркес: Уағда байласты - бір-біріне сөз, уағда берісті.
Уәде берді - серт етті, уәделесті.
Уәде бұзды - сөзінде тұрмады, сертті, уағданы орындамады.
Уәдеге берік - сертінде тұрғыш, сенімді.
Уәдесінде тұрды (тұрмады) - айтқан сөзінен таймады, айнымады.
Уәдесін жұтты - айтқан сөзін орындамады, уағданы ұмытты.
Уәдегейлік.зат. - уәде бергіштік, уәдеге әуестік.
Уәделес.ет. - сөз байласу, уағда берісу, серттесу.
Уәделесу.қ.атау. - уәделес+у.
Уәделі.сын. - уәде байласылған, уәделескен.
Уәдесіз.сын. - уәдеде тұрмайтын, бәтуасыз.
Уәдесіздік.зат. - сөзінде тұрмаушылық, баянсыздық, бәтуасыздық.
Уәдешіл. сын. - ант-су ішіп уәде бергіш, сертшіл.
Уәдешілдік. зат. - уәдеге беріктік, сертшілдік. (435-436).
15 томдық қазақ әдеби тілінің сөздігінде уәде сөзіне мынадай анықтама берілген: Уәде. ар.зат - берілген сөз, серт, уағда. (651). Уәде төмендегідей сөздік мақалалармен берілген:
Уәде байлады - сөз берді, ант етті.
Уәде байласты - бір-біріне сөз, уағда берісті.
Уәде берді - серт етті, уәделесті.
Уәде бұзды - сөзінде тұрмады, сертті, уағданы орындамады.
Уәде бойынша - келісуіміз бойынша.
Уәде қоздады - сөзінде тұрмады, сөз беруі жиіледі.
Уәдеге күпті болды - бос сөзге қарық болды.
Уәде қылды - сөз берді, ант етті, уағдаласты.
Уәдеге берік - сертінде тұрғыш, сенімді.
Уәдеде бар болу - сөзінде тұру, екі сөйлемеу.
Уәдені ұмытты - сөзінде тұрмады, айныды.
Уәдесінде тұрды (тұрмады) - сөзінде тұрды, уағдасын орындады.
Уәдесінен тайды - сөзінде тұрмады, уағданы бұзды.
Уәдесін жұтты - айтқан сөзін орындамады, уағданы ұмытты.
Уәдесін орындады - сөзінде тұрды, айтқанын істеді.
Уәдегейлік.зат. - уәде бергіштік, уәдеге әуестік.
Уәделес.ет. - сөз байласу, уағда берісу, серттесу.
Уәделесу.қимыл атауы. - уағдаласу, сөз байласу.(651-652).
10 томдық сөздікте уәдеге қатысты 14 сөздік мақала берілсе, 15 томдық түсіндірме сөздікте 19 түрлі тіркес түрінде беріліп, түсініктеме жасалған. Сөздіктерге жасалған салыстырмалы талдаулардан аталған сөздердің түсіндірмелері соңғы сөздікте жетілдіріліп, сөздік мақалалары артқанын, сөздердің семантикасы жан-жақты ашылғанын байқаймыз. Бұл сөздік мақалалар концептілік өрісті анықтауға мүмкіндік береді.
1.2 Сөздің күші мен киесі
Әр халық өз дамуы барысында өмірлік бағдарына айналатын қажетті қондырғыларды қалыптастырады. Адамның ой-өрісі халықтық мәдениет пен дәстүрлердің ықпалымен қалыптасатын болса, мәдениет те этностың болмысына әсер етеді. Қазақ халқының ділінде бар сөзге беріктік, бір сөзді болу, айтқанынды тұру әр адамның сезімінен де, санасынан да, еркінен де көрініс тауып, халықтың рухани санасының ерекше бір көрінісін танытады. Әрбір тұлғаның ментальды табиғаты рухани, яғни ішкі әлемімен тығыз байланысты. Бұл әлем оның сенімінен, адамдық қасиеттерінен, өзгелерге деген қатынасынан, жақсылық пен жамандыққа, тіпті сұлулық пен әдемілікке деген көзқарасынан көрінеді. Қазақ халқы өзінің тарихи даму сатысында адамның ішкі әлемін жетілдірудің мол тәжірибесін жинақтады, ол жақыныңа құрмет, үлкенді сыйлау, жаратушыға сыйыну, оның өсиеттеріне құрметпен қарау, т.с.с. Халқымыз әр нәрсенің қадірін білген, соның бірі - сөздің қадірін түсінген. Бұған қаз дауысты Қазыбек бидің мына сөзі дәлел:
Біз, қазақ деген мал баққан елміз,
Ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп,
Жеріміздің шетін жау баспасын деп,
Найзаға үкі таққан елміз,
Ешбір дұшпан басынбаған елміз,
Басымыздан сөзді асырмаған елміз.
Досымызды сақтай білген елміз,
Дәмі-тұзын ақтай білген елміз.
Басымыздан сөз асырмау деген - сөздің жөнін білу, абыройды сақтай білу. Қазақ менталитетінде сөз, уәде тікелей абырой ұғымымен байланысты. Оған ақын Кәкімбек Салықовтың Бір ауыз сөз өлеңі де дәлел:
Бір ауыз сөз қасіретті тияды,
Бір ауыз сөз айықпас дерт жияды.
Бір ауыз сөз ұшса бақыт құсы боп,
Бір ауыз сөз жаман атқа қияды.
Бір ауыз сөз таң шолпанын әперер,
Бір ауыз сөз анаңдай боп мәпелер.
Бір ауыз сөз ұл туды деп қуанса,
Бір ауыз сөз ана өлімін әкелер.
Бір ауыз сөз мұхиттарды жалғайды.
Бір ауыз сөз ұран болып самғайды.
Бір ауыз сөз әлемге әйгі еткізсе,
Бір ауыз сөз арсыз жанды алдайды.
Бір ауыз сөз жан тетігін табады,
Бір ауыз сөз мың әуреге салады.
Қимас жандар көз жұмарда қоштасып,
Бір-ақ ауыз сөз айтысып қалады.
Сөзге беріктік, сөйлеген сөзіне жауап беру секілді қасиеттер ант беру, серт беру ұғымдарының бастауында тұрған ұғым-түсініктер болса керек. Мәселен:
СӨЗ БЕРУ - уәде беру, бір нәрсені орындауға, істеуге міндеттену. Сөз бергенге ерме, Бөз бергенге ер.Сөз басыңа бейнет болады, бөз үстіңе көйлек болады. - оп-оңай уәде бергенді тыңдама, басыңды арашалай алмайтын қиындық туады, бөзді алсаң, керегіңе жарап, киім болады [13.617] .
СӨЗ БАЙЛАУЫ - өзара келісу, мәмілеге келу, уәде жасау. Сөздің жайлауы да бар, байлауы да бар. Жайлаусыз сөз өріс алмайды, байлаусыз сөз есте қалмайды[13.599].
СӨЗГЕ ИЕ БОЛУ - айтар сөзін байқап, аңдап сөйлеу. Уәде берсең, сөзіңде тұру. Сөзіне ие болған сорламайды, - тілін бағып, аңдап сөйлеген адам жамандыққа душар болмайды [13.617].
СӨЗГЕ ТҰРУ - өз уәдесінде тұру, айтқанын істеу, сөзін орындау, пәтуаласу [13.618] .
СӨЗ КЕПІЛІ - сөзбен жауапкершілік жүктеу, уәде, сөзін беру. Сөз кепілі - іс. Сөзбен сенім білдірудің, растаудың негізгі көзі - іспен көрсету, дәлелдеу[13.624] .
СӨЗІНДЕ ТҰРУ - айтқан уәдесінде тұру. Айтқанын орындау[13.632].
ЖІГІТТІҢ СӨЗІ - жігіттің екі сөйлегені - өлгені[13.653].
КЕПІЛ СӨЗ - куәландыра, жауапкершілігін мойнына ала айтылатын сөз[13.654].
ҚҰДАЙ СӨЗІ. Шын, ақиқат, дұрыс сөз. Уәде - Құдай сөзі. Берген уәдені орындаймын деу Құдай атымен ант-су ішумен бірдей[13.659].
Жоғарыдағы сөзбен байланысты тіркестердің барлығы сөз арқылы уәде, серт беруге болатындығын көрсетсе, сөзінде тұрмады, сөзден тайды, сөзінің пәтуасы жоқ, сөзі сұйық секілді тұрақты тіркестер уәдесінде тұрмауды, сөзден таятын адамды танытады. Мысалы:
СӨЗІ СҰЙЫҚ. Айтқанында пәтуа жоқ, берген уәдесін орындамау[13.634] ..
Ер-азаматтың сөзінде тұруы, айтқан сөзіне жауап беруі ежелден қалыптасқан норма ретінде қарастырылса да, қажет жерінде ант ету, серт беру немесе уәде ету оның сөз бен іске беріктігінің тағы бір дәлелі болған.
Бұл қасиет әсіресе мақал-мәтелдер мен афоризмдерден көрінеді: Тіземнен сүріндірсең, сүріндір, тілімнен сүріндірме, Айтылған сөз - атылған оқпен тең.
Паремиологиялық бірліктер, яғни мақалдар мен мәтелдер әлемнің ұлттық бейнесін танытатын тұрақты бірліктер болып табылады. І.Кеңесбаевтың фразеологиялық сөздігінде төмендегідей мақал-мәтелдер кездеседі:
Ер мойнында қыл арқан шірімес.
ЕР МОЙНЫНДА ҚЫЛ АРҚАН ШІРІМЕС - кісіде кісі ақысы кетпес, түбінде
ол да сондай бір жақсылықты қайтарар.
Ақ безер де көк безер болды - ант-су ішті, таусыла, қарғана қорғанды (ҚТФС, 23).
Серт берген шегінбес, еңбектеген ерінбес. Серт беру - уәдесін міндетті түрде орындау, ал еңбектену - ерінбей ілгері қозғалу деген сөз[14.471] .
Ант қылыштан да өткір, сөз - қояннан да жүйрік. Ант ішу, уәде беру міндетті түрде орындалуы күмәнсіз нәрсе, сондықтан уәде - Құдай аты деген сөз бар. Қылыштан да өткір ант берілген соң ол қандай жағдай болса да еш бұзылмауы тиіс. Сондықтан антты (сөзді) қалай болса солай ойланбай айта салуға болмайды[13.599] .
У ішкен бір өледі, ант ішкен мың өледі. Ауыс. У ішу мен ат ішу бір емес: удың ату у, оны ішкен адам сес қатпай, бірден өледі; ал біреуге уәде беріп, ант-су ішкен адам уәдесін орындай алмаса, орындайтынын айтып, мың рет кешірім сұрап, сұраған сайын жаман ұялып, тірідей жерге кіріп, қор болады [14.515] .
Сонымен, сөзбен, уәде, серт, антпен байланысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер нейролингвистика, психолингвистика салаларында қарастырылып жүрген сөздің қуаты, сөздің магиясы, халық танымындағы сөздің киесі деген ұғым-түсініктердің бекер еместігін, оны халқымыздың бұрыннан білгендігін көрсетсе керек.
2.СЕРТ СӨЗІНІҢ КОНЦЕПТІЛІК ӨРІСІ
2.1 Ант сөзінің семантикалық өрісі
Ант сөзі беру, ішу, ету, қосу, қылу секілді бірқатар етістіктермен бірге тіркес құрап қолданылады: ант берді, ант ішті, ант етті, ант қосты, ант-су ішті, ант-су ішісті. Бұл тіркестердің барлығы - уәде берді, серт етті, қарғанды, анттасты деген мән-мағыналарда қолданылады. Бірақ, аталған сөздердің мағынасы мен қолданысында айырмашылық жоқ емес. Мысалы, ант беру:
Досыңмын деп ант береді,
Жем іздеген жанама.
Жем таусылса жалт береді,
Сенерлік дос санама (С.С.)
Адалдық пен арамдық,
Ант беріп туын ұстаған (Қ.А.)
Көргендеріне күмәнім жоқ, - деді Ораз-Мұхамед ойланып. - Бірақ кім? Әлде, жат жұрттан келген жаудың алғашқы көз-кұлағы ма. Әлде, жол торып, барымта іздеген карақшы ма. Тек... сендер айтқан найман емес. Жоқ! Абалақ сұлтан - кәрі тарлан. Акылынан алжасса да өз арысына қарсы шаппайды. Оның үстіне,ант берді емес пе? Кеше ғана!(М.Мағауин.Аласапыран).
Екі ортада - әмірі қатты әже Әз-ханым. Әрине, соның айтқаны болады. Бірақ... Ораз-Мұхамед өзініңДілшат-сұлтанымға деген көңілінің соншама шұғыл өзгергеніне кайран қалды. Тезірек косылуды ансап еді-ау. Енді түрпідей көріп отыр. Жок, сүйкімі қашқан емес. Тек Ділшат келсе, Ай-Шешектен айрыларын біледі. Қалткысыз көңіл - тұл болмақ, ыстық кұшақ - суық мұзға айналмақ. Ен қиыны - Ай-Шешектің өз көңілі. Жоқ. Көнбейді. Кәрі әже өз білгенін айтсын. Бұл өз ойын орындайды. Абалақ кеше ғана бозқасқаның қанына колын малып ант берген.Аруақ аттаса, кердең басты кесер қиғыр қылыш бар. Сонда...((М.Мағауин.Аласапыран,73-б .).
Әбілқайырға жау іздегенде ұстатқан ноқтамды, дос іздегенде ұстатпайтын жәйім жоқ. Қол астымдағы рулы еліммен ақ патшаның боданында боламын деп алдымен мына мен айтам. Сол үшін Алланың атымен пайғамбарым ұстаған киелі кітапқа маңдайымды тигізіп ант беруге дайынмын. Ал, осымен қызылкеңірдек дауды қояйық. Ант бергілерің келмейтіндерге зорлық жоқ. Ант беретіндерің бері шығыңдар. Ал, алдияр хан, жол сіздікі! Алдымен сіз ант беріңіз! (Үркер.Ә.Кекілбаев.340-б).
Жаңадан ант берген билердің Тевкелевтің дастарқанына риза болғаны сонша, Дәуімбай би жүріп бара жатып, елшінің қолын қайта-қайта қысып:
Таймастың жағдайын уайымдама. Барғасын Сырлыбаймен дұрыстап сөйлесетін шығармыз, іншәлла құлақ асар, босатар, босаттырармыз, -- деп кетті.
Содан-ақ Тевкелев арқасын тамға сүйегендей болып, жоқтан өзге нәрсеге шықылықтап күле бастады. Дәу де болса, бұл отыз, кешегі Құдайназар айтқандай ертең алдына келіп, жүгініп отырып, құранды маңдайына тигізіп, ала қағазға не мөрін, не бармағын басып, азды-көпті алапа алып аттанатын талай май тымақтың басы екеніне оныңда түсінген түрі бар (Үркер.Ә.Кекілбаев.357-б).
Ант берудің ең қасиеттісі де үлкені әрине, жеке тұлғалардың ел-жұрт, ру-қауым, хандар мен билердің алдындағы анты болды. Анттың осы түрі этикалық принцип пен нормаларға негізделіп қана қойған жоқ, ғұрыптық сипат та алды. Бұл ант беру жосынының әлеуметтік пәрменін қамтамасыз етті. Мысалы, бағзы заманда батырлар жауға аттанарда бармағынан қан ағызып, соны ішіп Құран оқып, қара қой сойып, соның қанына найзаларының ұшын, бас бармақтарын батырып, оны маңдайына жағып: Серттен таятын болсақ, қара қойдың қаны ұрсын деп ант ететін болған. Ант беру салты заман өткен сайын төлтума қалпынан алшақтап, қоғам талабына икемделді. Яғни батырлар бұрынғыдай бармағынан қан ағызу немесе қара қой сойып, қанына найзаның ұшын батыру рәсімін емес, енді семсерін немесе садағының адырнасын сүйіп ант берді, тіпті, кейбір адамдар моланың тасын бастарына көтеріп, қабірді айналып: Антымыздан қайтсақ, қара тас бассын! деп серттескендігі жөнінде дерек бар. Анттасқан адамдардың өзара бастарына қара тас қойып ант бергені жөнінде де деректер мол кездеседі. Мұнысы егер антты бұзсам қара тастай қатып қалайын дегенді білдіргені. Осыған орай ХІХ ғ.-дың екінші жартысында Семей уезінде болған анттасуға байланысты бір жайтты мысал ретінде айтуға болады. Абайдың інісі Оспан мен оның қарсыласы Жиреншенің арасының ушығуына байланысты соңғысының адамдары өз ортасынан Күнтуды болыстыққа сайлауға әрекет жасайды. Абайдың халықтың арасындағы орасан зор беделінен қорыққан бұл топ өзара ұйымдасады. Ұйымдастырушылардың бірі - Ербол. Болысқа сайлау науқанын өз пайдасына шешу үшін Ербол бастаған Жиреншенің адамдары өзара жасырын анттасады. Топтың атынан сөйлеген Ербол:
- Оның байлауын мен айтайын, тегіс қолымызға тас алайық. Осы уәдеден бұзылмауға, еш адамға аузымыздан шығармауға сертіміз осы болсын. Кім опасыздық қылса, қара тастай қатайық. Құдай аруаққа шек болайық деп төбемізге қолдағы тасты қояйық. Мен соған тоқтаймын, - дейді.
Ант беруді іс-әрекетті орындаушы мен тыңдаушы (қабылдаушының) қатысы тұрғысынан алсақ, бұл жерде антты беруші адресант, ал оны тыңдаушы адресат рөлін атқаратыны анық байқалады. Яғни антты адресант біреу үшін береді, адресат оны қабылдап алады. Ант сөзінің төмендегідей семантикалық түрлері бар:
Ант ету
Ант ету салтында оны айтушы автор мен адресант біреу ғана - автордың өзі болады да,өзіне-өзі сөз беру, алда мұндай ештеңе жасамауға уәде ету мақсаты көзделеді. Мысалы:
Ант етем, сәулетайым, менің шыным,
Сүйгем жоқ еш пендені сенен бұрын (О.М.)
- Ақа, мен сізді туған ағамнан артық көріп сүюші едім. Әлі де сол сезімдемін, деді көкем басын таңған орамалды түзетіп қойып.
- Сіз мен туралы не ойласаңыз да еркіңізде. Алайда әзәзіл біреулер сізді ақ жолдан тайдырып отырғанын түсінсеңіз деп тілеймін. Ант етейін, алдыңызда арым таза. Мен сізге қол көтергем жоқ. Сіз таяқтады деп тағы да өкпелемеймін... Бас жарылса, бөрік ішінде демей ме, үлкен ұрса, іні шыдар. Ал қалған топтан тек қана қорғануға тура келді. Қарап тұрып өлем бе, жабылып сабағанына шыдай алмадым.(113) (Б.Момышұлы).
Өзара қосылмаса ынтымағың,
Жем болдың көрінгенге әрбір жайда.
Ендігәрі бірліктен айрылмасқа,
Тышқандар ант етіпті бір кең сайда (С.Торайғыров, 55-б).
Оллаһи! Ант етемін алла атымен,
Орыс тілін білемін һәм хатымен.
История, география пәнді білмей,
Оллаһи, тірі болып жүрмеспін мен (Торайғыров,126-б).
Бірдей ме сабақ берген барлық молда,
Ант берем, алуан түрлі деймін олла.
Бар еңбегін Сарыбастың оқуы үшін (С.Торайғыров,166-б)
Ант сөзінің ет көмекші етістігімен қатар қыл етістігімен тіркесімде қолданылуы да кездеседі. Мысалы:
Ант қылды соған арнап сарыққалы,
Кей уақыт күйіп-пісіп ыза болар,
Деп: Қылық жоқ бұл қызда ешбір оңар(.Торайғыров, 209-б).
Мұндағы қыл көмекші етістігімен тіркескен ант сөзі қимылдың өту ағымы тұрғысынан ерекшеленетін секілді. Ету аяқталған сыпат мәнін берсе, қылу созылыңқылық мән берген.
Ант ішу.Ант су-ішу
Ант сөзі ендігі кезекте ішу етістігімен тіркесіп қолданылады немесе ант-су түріндесу сөзімен қосарланып келеді. Мысалы:
Көрмеймін -- деп ант ішіп, кетіп қалып,
Үш күннен соң қайта кеп тағы қонар.(29)
Ескі досын көргенде,
Есебі жоқ ант ішіп,
Аруақ құдай айтысып:
Сыр алғалы айттым деп,
Жауыңды алдап қайттым деп.
Құдайдан қорықпай ант ұрған,
Иманның жүзін тоздырар (Абай).
Былтыр ермін деп жүрген Досқазы өстіп ант-су ішіп, қолдасып, уәде бергенде неғып еді?(Ғ.С.).
Мұнда ант ішу әрекеті ант ету жағдаятына сай келеді, ол адресант тарапынан орындалып, адресант пен адресат авторға сәйкес келеді. Алайда, ант етуден айырмашылығы ішу қимылынан,яғни белгілі бір нысананың болуынан туындап отыр. Біздіңше, ант ішу ант-су ішуден ықшамдалып, су сөзі түсіп қалған. Себебі, анттасу әрекетінде судың (сұйық зат, мысалы қан) орны зор. Қан да судың бір түріне жататынын ескерсек, ертеде, әсіресе жаугершілік заманда, малдың қанын ішіп немесе бір-бірінің саусағының қанын жалап (сорып) анттасу рәсімінің орын алғаны белгілі. Сонымен қатар, су да киесі бар деп есептелгендіктен, аузыма су татып алмайын, кеңірдегімнен бір тамшы су жүрмей қалсын деп қарғану жоқ емес. Демек, мұндағы су - анттасуға қажетті нысан, құрал рөлін атқарады.
Ант-су ішу - қандай бір уәдені, сертті, жауапкершілікті адам өз мойынына алу үшін жасалатын рәсім. Байырғы кезде ант берушілер айғақ ретінде адамның, одан кейінірек қара қойдың қанын, ислам діні күшейген соң Құран оқылған суды ішетін болған. Бастапқыда орыс отаршылардарына қарсы күресте қандай бір іс-қимылды ұйымдастыру мақсатында ақсақалдар ел азаматтарының бірлігін бекемдеу үшін ант салтын пайдаланып, тиісті тұлғаларға Құран оқып, ант-су ішкізетін болған. Мұны баталасу деп те атаған. Ежелгі қазақтар сөздің қасиетіне сенетіндіктен антты бұзу - өліммен тең деп есептеген. Ісім қара болса, құдай алдында көрмей, пайғамбардың шапағатынан марқұм болайын, қараңғы түнмен кетейін, дүниенің жарығын көрмеймін, - деген сөздерді дауыстап, көпке естіртіп айтқан. Кейін дәстүрлі қазақ қоғамының қожырауының салдары - қоғамда адамдар жалған ант берушілік пайда болды. Дәстүрлі ант беру ғұрпының өзінің бастапқы мәні мен маңызын жоғалтқаны соншама, қазақы ортада осыған байланысты Ант ішкеннің үйіне барма, айрандай жұғады, Ант ішкен - мың өледі, у ішкен - бір өледі, - деген сияқты сан алуан фразеологизмдер қалыптасты. Дәстүрлі қазақы ортаға жат осы анайы құбылысты орыс отаршылдығының салдары ретінде түсіндіруге болады[15.]
Құран оқылған суды ішу рәсімінің бір көрінісін неке суынан көруге болады. Неке қияр кезінде молдалардың жас жұбайларға неке суын ішкізуі олардың бір-біріне адал болуға, отбасын сақтауға, өле-өлгенше бір біріне қамқор болуға, сыйлап өтуге ант беруінің айғағы.
Ант бұзды. Антын шайқады
Жоғарыдағы мысалдар антты орындаумен байланысты болса, келесі тіркестер, керісінше, оны бұзумен, орындамаумен байланысты қалыптасқан. Мысалы, ант бұздыбұзбады, антын шайқады. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздінде бұл тіркес сөзінде тұрмады, уәдеден тайды түрінде түсіндірілген (ҚТФС. 460). Мысалы:
Анттасын алқайды,
Сен тентек демеске,
Кім антын шайқайды,
Амал жоқ жемеске (Абай).
Анты берік болды
Сертінде, уәдеде тұрды. Артқы антың берік болса, Біз баралық сіздің елдерге (ОМ).(ҚТФС. 460)
Антым бұзбайалдыңа мен барайын,
Ахметтен басқа жанды сүйгізбей ал! (С.Торайғыров,137-б)
Ағасы - Қалмақ Ордасын билеп отырған кұдіретгі Шах-Мұхамед сұлтан. Анттан айнымас, Адал қызмет керсетер. Бірақ жау да болса дін қарындасқа карсы жат жұрттан көмек сұрау күнә. Осымен тоқтайық, - депті Тұрсын ағасы - Жетісу мен түстік-шығысты билеп отырған Тұрсын-Мұхамед сұлтан.(М.Мағауин.Аласапыран. 444-б)
Әбілқайырдың Руссия қол астына кірудің мақсаты һәм де қазақ хандарының халық қасында күшсіз екендігі, саяси істерде қазақ һәм басқа шарық халқының хайлакер, ант бұзғыш, суэ-қасд (арам ойлы) екендігі Русь үкіметі қасында анық мағлұм болмағандықтан, Әбілхайыр ханның бұл өтініші жоғарғы даһираларда (ортада) қуанышпенен қабыл етілді. Неге десеңіз қан төгусіз, тек тұрғанда бірнеше миллион халықтың өзі тілеп қосылуы Россия үшін бір шәриф (қымбат) еді (М.Мағауин.Аласапыран. 190-б).
Ант атқан (ұрған, соққан), ант атсын, ант ұрсын.
Жағымсыз эмоцияны білдіріп, оңбаған, жексұрын, елдің қарғысы атқан, уәде-сертті бұзған деген мәнде жұмсалады.
Қашан қалар күншілдік, бұл ант атқан,
Өсек айтып, өтірік жала жапқан.
Адал жүріп еңбектен, киіп-ішпей,
Бақытына біреудің көз алартқан (К.Ә.)
Абайдың өзі де өмірінде алғаш рет Бөжейден түңілгендей боп қайтқан, Қатыны ант ұрған болса, ең болмаса, Бөжей жөнге салса нетті? - деп ойлаған (М.Ә.).
Үйіңе кеп, асыңды жеп, адал дәміңді татып отырып-ақ, астыңдағы текеметіңді тіліп, үйіңнен шыға теріс айналып, сыртыңнан бес тиынға сатып кететін ант ұрғанның дәл өзі (Ө.Т.)
Ей, Қатақанның ханы хан Тұрсын,
Кім арамды ант ұрсын,
Жазықсыз елді еңіретіп,
Жер тәңірісіп жатырсың (Ш.С.)
Дөң айналмай ант атты,
Бүксіп, бықсып ар жағы(Абай).
Байыған сайын күтім жоқ,
Бейілі кетті, ант атты (Абай).
- Аға, мен қалай барам? Өзіңіз қолдан апарып тапсырсаңыз болмай ма? - десең:
- Оңбайтын антұрғанның сөзін қарасайшы? Жалғыз қорқып барасың ба? Сені ешкім жемейді! Сені ешкім жемейді! Қорықсаң, пәленшемен бірге бар; сол айтар сені молдаға: мынау пәленшенің баласы, сізден сабақ ала тұрайын деп келді деп. Әкең қайда десе, үйде жоқ: сондай жұмысқа кетті; өзім барып батасын алармын деп айтты дей сал; егер сұраса, сұрамаса үндемей-ақ қой. Бұ молда берсең алып, бермесең еш нәрсе сұрамайды дейтін... Өзім барып-ақ молдаға мәнісін айтуға, бірақ бүгін басым ауырып отыр.(166)
Тфу, антұрған неме. Бір жұмада бір-ақ рет құран оқығаныңды да міндетсінесің-ау осы, сен шірік. Күніне неше реттен оқысаң да аруақтардың парызын өтей алмайтыныңды ұмыттың ба? (Б.Момышұлы. Ұшқан ұя,31-б)
Алыс жолдан арып келген екі жолаушы бір үйге түстенгелі ат басын тірепті. Үй иесі шайдан кейін өзге рәует білдірмей, тымпиып отыра берсе керек. Қарны тойып, қабағы жадырамасын білген жолаушының біреуі тысқа шығып келген соң, серігіне аттаналық деп тықыр салыпты.
oo Тұр енді, аттаналық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz